KRIMP BIEDT RUIMTE Ontwerplab Krimp, Dongeradeel (Friesland) Inhoud Inleiding 4 8 De dorpen van Dongeradeel Krimp in Dongeradeel 10 Holwerder buurtschappen 18 26 Feestweek: paardenrennen 27 Kinderstreek 28 Bloemenstraat 30 Betaalbaar echte Friese woning 2 Hotel Holwerd 32 3 41 Holwerd aan Zee 42 www.hotelholwerd.nl 44 Wellness + Waad-Strun-Paad Levensbestendig Lioessens 46 54 Nieuwe dubbele erven 55 Bietencamping 56 Zuivelfabriek De uitvoeringsstrategie 58 68 Tuiniershuisje te huur 69 Klussenbedrijf breidt uw huis uit Hoe nu verder? 70 Nota Lioessens 72 Rondetafelgesprek Holwerd 80 Inleiding Nederland zal steeds meer te maken krijgen met demografische krimp. Aan de ‘randen’ van ons land is er al sprake van: een afnemend aantal inwoners en hier en daar zelfs een afnemend aantal huishoudens. Krimp is niet nieuw en op zichzelf ook geen probleem. Het gaat om de effecten (negatief én positief) die een 4 afnemende en vergrijzende bevolking 5 heeft op de kwaliteit van het bestaan en van de omgeving. En dan maakt het nogal wat uit of we spreken over traditionele ‘goudkusten’ en gebieden onder hoge economische druk, of over meer ‘perifere gebieden’ met minder economische perspectieven. In delen van Zuid-Limburg, Zeeland, Fries- vertrekken. Hoe kunnen we vrijkomende land, Groningen en de Kop van Noord-Hol- ruimte benutten om kwaliteit toe te voegen? land leidt een afnemend inwoneraantal tot Deze vragen schreeuwen om nieuwe per- daadwerkelijke leegstand, verschraling van spectieven en strategieën. het voorzieningenniveau (scholen, zieken- huizen, winkels, etc.) en afnemende kwali- De Bond van Nederlandse Architecten heeft teit van de openbare ruimte. Veel krimp-dis- in samenwerking met Stagg, Staro en Sta- cussies focussen zich (nog) op de omvang won, Aedes en KEI het project Ontwerplab van het probleem, óf er wel een probleem Krimp gestart. Door middel van ontwer- is en of het tij niet te keren valt. Het gevaar pend onderzoek worden door ontwerpers, daarvan is dat de discussie vooral gaat over architecten en stedenbouwers concrete 6 wat er NIET is of wat MINDER wordt en (her)ontwikkelingsstrategieën aangedragen 7 dat het daarin blijft hangen. Maar een reële voor gebieden die nu en/of in de toekomst beweging ontstaat pas als er ook een echt te maken krijgen met krimp. BNA vroeg perspectief is om naartoe te werken. Hoe daartoe Bureau PAU om samen met een kan tegen het decor van krimp toch kwali- team van zes architecten in een zogenaamd teit en een goed leven worden bereikt? Hoe ontwerplab krimp aan de slag te gaan in het kunnen we voorkomen dat mensen vast ko- noordelijk kleigebied van Friesland, de ge- men te zitten in hun huis, of dat een straat, meente Dongeradeel, en in te zoomen op de dorp of gemeente zodanig verpaupert dat dorpen Holwerd en Lioessens. Deze publi- de bewoners die wél willen blijven alsnog catie is daarvan het resultaat. 8 9 Krimp in Dongeradeel Ooit behoorden de streken van het Friese zeekleigebied (waaronder Dongeradeel) tot de dichtst bevolkte van West- Europa. Vanaf hun terpen profiteerden de bewoners van de door de waddennatuur geschonken rijkdommen. Ze verbouwden gewassen en hielden vee op de vruchtbare, regelmatig met slib overspoelde kleigronden en benutten het uitgebreide waterstelsel van plassen, geulen en binnenzeeën voor rijke visvangsten en handel met volken uit omliggende 10 streken. Er ontstond hier een bloeiende economie, waarin 11 landbouw, handel en nijverheid en industrie elkaar aanvulden. Het Friese zeekleigebied oefende grote aantrekkingskracht uit op bewoners van minder herbergzame streken. Friesland en Dongeradeel zaten in de lift. Dat is allemaal wel anders geworden. Terwijl gemeente Dongeradeel is de bevolking tussen Een optelsom van minder? voorzieningen maximaal, etc. Dat geldt op in delen van Nederland geklaagd wordt over 2002 en 2008 met ruim 1 procent afgenomen. De oorzaken voor het krimpproces zijn velerlei internationale schaal, maar hetzelfde proces de druk op de ruimte en plannenmakers De krimp doet zich vooral voor in de grotere en complex, maar voorop staan de economische zien we op nationaal en regionaal niveau. In die tulpeneilanden in de zee willen opspuiten dorpen van de gemeente. Een dorp als Holwerd ontwikkelingen en de concentratie van concurrentiestrijd verliezen de gebieden met de om volgende groeigolven van de bevolking heeft in de afgelopen jaren het bewonersaantal werkgelegenheid in stedelijke kernen. De minste perspectieven op werk of opleiding het op te vangen, blijft de groei in het Friese met 8 procent zien teruglopen. Naast deze economie mondialiseert en verstedelijkt. De eerst. Daar vallen de noordelijke kleistreken zeekleigebied achter. Sterker nog, het noorden bevolkingsterugloop is in Dongeradeel centra van de economieën liggen in mondiale onder, waaronder ook Dongeradeel. Maar van Friesland geldt met enkele andere regio’s bovendien sprake van een ‘vergrijzings-‘ en metropolen en stadsnetwerken, zoals de hetzelfde principe gaat ook weer op lagere (o.a. Zuid-Limburg, Zeeland en Noord- en Oost- ‘ontgroeningstendens’ die sterker is dan de Randstad. Daar is de kans op werk het grootst, schaalniveaus op. In Dongeradeel herkennen Groningen) sinds enkele jaren als één van de landelijke trend. De bevolkingspiramide in 2015 zijn de netwerken dichter en completer, de we dit bijvoorbeeld aan de situatie van Dokkum. voorlopers in Nederland als krimpgebied. In de wordt als het ware van onderuit uitgehold. opleidingsmogelijkheden het grootst, de De ‘krimpscores’ voor Dongeradeel als geheel 12 13 Toename huishoudens naar leeftijd 1000 65 e.o. 800 600 45 - 55 55 - 65 400 200 Starters 35 - 45 0 -200 -400 25 - 35 Toename huishoudens in leeftijdsgroepen in de periode 2000-2015. Bron: CBS worden gedrukt door de prestaties van regiostad spiraal dreigt zich af te tekenen… bereikbaarheid van voorzieningen, het verbeteren ‘2-1=3’ betekent dat we gaan schuiven met Dokkum. In Dokkum is de bevolkingsomvang of op peil houden van bestedingsmogelijkheden. leegtes om te komen tot een nieuw , waardevoller tamelijk stabiel en neemt de werkgelegenheid Krimp uit de kramp Juist in krimpgebieden moet uiterst zorgvuldig geheel van leegtes en ruimten. Anders gezegd: zelfs toe. Maar voor de dorpen van Dongeradeel Krimp vraagt dus om een reactie. Maar welke? omgegaan worden met iedereen die er WEL wil we benutten vrijkomende ruimte om nieuwe wijzen de cijfers nu al duidelijk op krimp. De natuurlijke reactie is: we willen toch groeien. werken, wonen en/of geld uitgeven. Dat is geen kwaliteiten te introduceren en zo een gebied, Maar een simpele rekensom laat zien dat dat concurrentie of kannibalisme die ten koste gaat dorp of buurt als geheel te versterken. Economie en werkgelegenheid zijn leidend, een strategie is die nooit overal kan werken. van andere gebieden of kernen, dat is gebruik maar er zijn nog vele andere factoren aan te De soep wordt immers alleen maar dunner. En maken van álle kwaliteiten en kansen die het Minder ruimtedruk leidt er niet alleen toe dat er wijzen die de krimp veroorzaken of op z’n minst daarbij zal zo’n strategie, als het al succesvol gebied heeft maar die nog onvoldoende worden in het gebied per persoon meer fysieke ruimte bespoedigen: concentratie en schaalvergroting is, ten koste gaan van het naburige dorp, de benut. beschikbaar komt. Minder ruimtedruk geeft ook van voorzieningen, concentratie van naburige stad, de naburige regio…. kansen om mensen meer ontplooiingsruimte 14 bedrijventerreinen, mobieler wordende Krimpstrategieën te bieden. De noodzaak om ruimtegebruik te 15 bevolking, beleidsmatige keuzes om in kernen Dat betekent dat we op zoek moeten gaan naar We hebben talloze ruimtelijke strategieën om regelen is minder. ‘Romsicht’ is Fries voor wel of juist niet te bouwen, etc. Krimp is in die structurele oplossingen voor de negatieve effecten groei ruimtelijk op te vangen, de positieve een ruime, wijde blik. In deze strategie wordt zin een vergaarbak van processen die elkaar van een dalend bevolkingsaantal. Structureel effecten te benutten en de negatieve tegen aan personen en partijen letterlijk en figuurlijk neigen te versterken. Als je niet uitkijkt, wordt betekent dat het niet gaat om cosmetica (een te gaan. Voor krimp moeten we daar nog de ruimte geboden om eigen initiatieven te het vanzelf een optelsom van minder en gaan eenmalige opknapbeurt), maar om oplossingen aan beginnen. Voor het krimplaboratorium ontplooien. de effecten zich bovendien ook meer en meer die bijdragen aan het voorkomen, stabiliseren Dongeradeel ontwikkelden we drie mogelijke manifesteren in het alledaagse beeld. Er komen of keren van de negatieve spiraal. strategieën: 2-1=3, Romsicht en Inhaken op De wetten van onze economie zijn gebaseerd panden leeg te staan. Dit worden er steeds meer investeringskansen. op groei. Dit geldt ook in de ruimtelijke over steeds langere periodes. Sommige gaan Daarbij zal de aandacht ook gericht moeten ontwikkeling. Groei is het vliegwiel om verkrotten. Het onderhoud, ook van de openbare worden op oorzaken van krimp die wel te Eén van de gevolgen van krimp is dat ruimtes, ontwikkelingen op gang te brengen. De behoefte ruimte, wordt een steeds groter probleem voor de beïnvloeden zijn. Dan gaat het om zaken die eerst een functie hadden voor wonen, werken, aan meer woningen, meer bedrijven, meer asfalt steeds kleinere gemeenschap. Een neerwaartse als de kwaliteit van de woonomgeving, de verkeer, etc., vrij komen. Er ontstaan ‘leegtes’. zijn vaak de drijvende (financiële) krachten achter ontwikkelingen. In een krimpsituatie, voor krimpgebieden waarde heeft. Strategie Regio Kern Erf waar het in kwantitatieve zin juist van alles Couleur locale L wat minder wordt, is het des te belangrijk Krimpbeleid moet op elke niveau ontworpen E EN V PP E HA N C L TS S alternatieven voor dit ‘groeivliegwiel’ te vinden. worden. Wij onderscheiden voor onze studie UR IO BU B E ES H ERDER S O OLW S T Actuele ontwikkelingen en investeringskansen drie schaalniveaus: de regio, de kern en het erf. 2 - 1 = 3 T H E E E N N L S D H IG in de regio, zoals investeringen om Nederland De combinatie met de 4 strategieën leidt hier O LW E aan te passen aan de stijgende zeespiegel of aan tot 12 ‘velden’.