Vino I Vinogradi U Srednjovjekovnoj Bosni Završni Magistarski Rad
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
UNIVERZITET U SARAJEVU FILOZOFSKI FAKULTET ODSJEK ZA HISTORIJU Vino i vinogradi u srednjovjekovnoj Bosni Završni magistarski rad Kandidat: Mentor: Naida Kovaĉević-Dţigal, BA Doc. dr. Emir O. Filipović Sarajevo, 2019. godine Sadrţaj Uvod............................................................................................................................................3 1. Ljudi i vino............................................................................................................................8 Uĉešće stranog i domaćeg vina na bosanskom trţištu................................................................8 Uloga vina u kulturnom ţivotu srednjovjekovnog bosanskog društva.....................................16 Crkva, vino i vinogradi.............................................................................................................22 2. Zemlja i vinograd................................................................................................................28 Vinograd u zemljoposjedniĉkom odnosu..................................................................................28 Ţivot sa vinogradom.................................................................................................................37 Zakljuĉak...................................................................................................................................48 Objavljeni izvori i literatura......................................................................................................50 Prilozi........................................................................................................................................60 2 Uvod Kultura konzumacije vina na ovdašnjim prostorima seţe duboko u prošlost kada su nakon 4. st. pr. n. e. grĉki kolonisti naselili jadransku obalu, uspostavili interakciju sa domicilnim stanovništvom i poĉeli dopremati kulturna dobra iz mediteranskog svijeta i juţne Italije meĊu kojima se našlo i vino.1 Grĉko vino dolazilo je preko Narone (tada glavnog trţišta vina) do donje Neretve koje su Daorsi, smješteni uz lijevu obalu ove rijeke, na svojim brodicama dopremali dalje u unutrašnjost.2 Zbog višestoljetnih ekonomskih veza sa Helenima i juţnoitalskim prostorima postoje indicije da su udareni temelji uzgoja vinove loze na tlu dalmatinskog zaleĊa odnosno današnje Hercegovine i prije uspostave rimske vlasti.3 Tragovi kulta rimskog boga Libera (gr. Dioniza) i glavni lokaliteti rimskih rustiĉnih vila sa ostacima vinogradarskog alata doveli su do zakljuĉka da su Rimljani svojim dolaskom, donoseći nova vinska iskustva, proširili vinovu lozu dublje u unutrašnjost zemlje.4 MeĊutim, ne moţe se kazati u kojoj mjeri se razvilo vinogradarstvo na ovdašnjim prostorima kada su se na granicama Rimskog carstva našli novi narodi, te koliko su isti doprinjeli prekidu ili nastavku vinskog kontinuiteta. Tako će se ovim radom posmatrati prostor srednjovjekovne Bosne (politiĉke jezgre drţave sa njenim teritorijalnim oblastima) u periodu dominacije feudalizma kada zemlja u svom najvećem opsegu, leţeći na raznolikim reljefnim površinama i u povoljnim klimatskim uvjetima, biljeţi stalne društvene interakcije koje su omogućile protok novih ideja i oblikovanje vinogradarskog proizvoĊaĉkog identiteta. Kada je rijeĉ o prometu i potrošnji vina u srednjovjekovnoj Bosni historiografija se moţe pohvaliti samo parcijalnim vijestima koje su obraĊivane u korist drugih širih tema. Posmatrajući izvoz vina iz srednjovjekovnog Dubrovnika i analizirajući dubrovaĉke mjere za vino, najprije su radovi Dušanke Dinić-Kneţević šezdesetih godina prošlog stoljeća donijeli i nekoliko fragmenata prošlosti o mjernoj jedinici sa neretljanskog trga i protoku vina kroz 1 Ante Škegro, “Antiĉka ekonomika u Bosni i Hercegovini (na osnovi epigrafskih izvora)”, u: Godišnjak, Knjiga XXIX, Centar za balkanološka ispitivanja, Knjiga 27, Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1991, 143. 2 Isto, 145-146. 3 O uzgoju vinove loze prije uspostave rimske vlasti vidjeti: Marin Zaninović, “Iliri i vinova loza”, u: Godišnjak, Knjiga XIII, Centar za balkanološka ispitivanja, Knjiga 11, Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1999, 261-272.; Škegro, Antiĉka ekonomika u Bosni, 136.; Ante Škegro, Gospodarstvo rimske provincije Dalmacije, Hrvatski studij sveuĉilišta u Zagrebu, Biblioteka “Povijest”, Sveska 2, Zagreb, 1999, 153. 4 O uzgoju vinove loze na mjestima kulta rimskog boga Libera vidjeti: Veljko Paškvalin, “Poljoprivreda”, u: Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom 1, Redakcioni odbor Đuro Basler, Borivoj Ĉović, Nada Miletić i Veljko Paškvalin, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1988, 141.; O mjestima pronalaska vinogradarskog alata: Adnan Busuladţić, Antiĉki ţeljezni alat i oprema sa prostora Bosne i Hercegovine, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2015, 49-50., 57, 78.; O mogućnosti uzgoja vinove loze na kolonijama rimskih veterana vidjeti: Škegro, Gospodarstvo rimske provincije Dalmacije, 143. 3 podruĉje srednjovjekovne Bosne.5 Dvije decenije kasnije Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine objavila je naslov „Društvo i privreda srednjovjekovne bosanske drţave“ u kojem je posthumno objavljen rukopis akademika Ante Babića koji je donio znaĉajne podatke o feudalnim obavezama zavisnih seljaka u Slanskom primorju i Konavlima (u vrijeme kada su ove teritorije bile u sastavu bosanske drţave) te Trebinja i Humske zemlje a s tim u vezi ukljuĉujući i obaveze sa vinograda.6 U okviru iste knjige Desanka Kovaĉević- Kojić je donijela pregled „Privrednog razvoja srednjovjekovne bosanske drţave“ gdje je, izmeĊu ostalog, saţeto sagledala oblasti uzgoja vinove loze kratko se dotiĉući pitanja prometa vina, prodaju domaće vinske proizvodnje i formiranja vinskih trţišta te uzroka koji je doveo do šire proizvodnje ove kulture u kontinentalnom bosanskom podruĉju. Osamdesetih godina prošlog stoljeća Đuro Tošić je u preraĊenom i skraćenom rukopisu doktorske disertacije, kojom je u predmet istraţivanja stavio „Trg Drijeva u srednjem vijeku“, paţnju skrenuo i na vino oslovivši ga jednim od glavnih artikala kojima se trgovalo na ušću Neretve. U gradnji kuća, radnji, gostionica i svratišta za putnike, luke za pristajanje brodova, carine sa pratećim objektima, podizanju crkve u sluţbi duhovnog ţivota i organizovanju administrativnog ţivota po dubrovaĉkom obrascu, autor je pokazao kako su se bosanski i dubrovaĉki vanjski politiĉki interesi odrazili na razvoj mjesta i oblikovanje njegovog krajolika koji je u svom geografskom poloţaju postalo glavno trţište na kojem se odvijala interakcija poslovnog svijeta i protok najpotrebnijih dobara. Pratio je mjesta sa kojeg su dolazila vina na trg Drijeva te primjerima koje je donio ukazao na njegov transport, kretanje njegove cijene i koliĉine te imena ponekih trgovaca vinom.7 Tošić je kasnije u predmet istraţivanja stavio „Trebinjsku oblast u srednjem vijeku“. Vinogradarstvo i trgovina vinom posmatrani su kao sastavnim dijelom privrede u ovoj oblasti gdje je naglašeno neposredno korištenje Poimeniĉnog popisa sandţaka vilajeta Hercegovina i konsultacija sa radom drugih osmanista.8 Podaci u kratkom spomenu trgovine vinom sa dubrovaĉkog podruĉja preko trga Drijeva i Trebinja kao izuzetno tranzitne oblasti ukazali su na razne neobjavljene zapise Dubrovaĉkog arhiva: Diversa Notariae, Debita Notariae, Diversa Cancellariae, 5 Dušanka Dinić-Kneţević, „Prilog prouĉavanju mera za vino u Dubrovniku u XIV veku“, u: Historijski zbornik, Godina XIX-XX, Broj 1-4, Povijesno društvo Hrvatske-Zagreb, Zagreb, 1966-1967, 424.; Dušanka Dinić- Kneţević, „Trgovina vinom u Dubrovniku u XIV veku“, u: Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, Knjiga IX, Filozofski fakultet u Novom Sadu, Novi Sad, 1966. 6 Anto Babić, „Društvo srednjovjekovne bosanske drţave“, u: Društvo i privreda srednjovjekovne bosanske drţave, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, Knjiga LXXIX, Odjeljenje društvenih nauka, Knjiga 17, Sarajevo, 1987, 27-35, 80. 7 Ђуро Тошић, Трг Дријева у средњем вијеку, Библиотека „Веселин Маслеша“, Сарајево, 1987, 83-88. 8 Ђуро Тошић, Требињска област у средњем вијеку, Историјски институт у Београду, Српска академија наукa и уметности, Београд, 1998, 149, 159-160. 4 Reformationes, Acta Minoris Consilii, Acta Consilii Maior, Acta Consilii Rogatorum, Lamenta de criminali sive Liber maleficiorum, Lamenta de intus et de foris i sl. MeĊutim, priĉa o ulasku vina u srednjovjekovnu Bosnu nije u cjelosti sagledana i još uvijek ĉeka na ruke znanstvenika koji bi se pozabavio ovom izvornom arhivskom graĊom. Za razliku od vina, vinogradi u srednjovjekovnoj Bosni bili su predmetom nešto bolje zainteresiranosti i obrade. Pored Desanke Kovaĉević-Kojić i nekolicina drugih autora osvrnula se na vinogradarstvo u srednjovjekovnoj Bosni pišući o njenim pojedinim historijskim oblastima. Siniša Mišić se, pišući o Humskoj zemlji, dotakao i razvoja vinogradarstva u istoj pa je putem „posrednih izvora“ nastojao pokazati kako se vinova loza na pojedinim mjestima podizala i prije osmanskih katastarskih popisa. MeĊutim, jedan od „posrednih izvora“ kojim se posluţio doveo ga je do proizvoljnosti u radu.9 Autoru se, meĊu devijacijama koje je proizveo, moţe zamjeriti što u navoĊenju „Slanskog primorja, Pelješca, doline donje Neretve (ţupe Luke) i Krajine (primorja od Neretve do Cetine)“ kao „najrazvijenijih oblasti u pogledu gajenja vinove loze“ ne upozorava na zemljišne izmjene uslijed kojih su pojedina navedena mjesta stalno izašla iz okvira Humske zemlje ili