1 O czym szumi Puszcza?...... 4 zz Puszcza Białowieska – wczoraj i dziś ...... 6 zz Od ściółki po koronę – co tu rośnie?...... 8 zz Cenna i doceniona – wyróżnienia dla Puszczy Białowieskiej...... 9 zz Spotkanie z mieszkańcami Puszczy...... 10 zz Bogactwo królestwa grzybów...... 12

2 Co zawdzięczamy Puszczy?...... 14 zz Ekosystem Puszczy – procesy mikro i makro...... 16 zz Mapa – podróże bliskie i dalekie...... 18 zz Z lasu do jadłospisu...... 19 zz Dla ciała i ducha – wypoczynek w Puszczy...... 20 zz Śladami historii...... 22

3 Przygoda wiosną...... 24 zz Puszcza w wiosennej aurze...... 26 zz Z mapą i pomysłem – mój plan wycieczki...... 28 zz Dla przyrodnika wskazówki niezbędne...... 30 zz Zapamiętać chwile – moje notatki z podróży...... 31

4 Przygoda latem...... 32 zz Puszcza w letniej aurze...... 34 zz Z mapą i pomysłem – mój plan wycieczki...... 38 zz Dla przyrodnika wskazówki niezbędne...... 40 zz Zapamiętać chwile – moje notatki z podróży...... 41

5 Przygoda jesienią...... 42 zz Puszcza w jesiennej aurze...... 44 zz Z mapą i pomysłem – mój plan wycieczki...... 48 zz Dla przyrodnika wskazówki niezbędne...... 50 zz Zapamiętać chwile – moje notatki z podróży...... 51

6 Przygoda zimą...... 52 zz Puszcza w zimowej aurze...... 54 zz Z mapą i pomysłem – mój plan wycieczki...... 56 zz Dla przyrodnika wskazówki niezbędne...... 58 zz Zapamiętać chwile – moje notatki z podróży...... 59

Wilk szary  - grzyby oraz wypasać lotu ptaka „ ptaka z lotu Puszcza Białowieska

Początki Początki ochrony Puszczy Białowieskiej sięgają XV wie- ku. Wtedy to Władysław Jagiełło uznał ją za chronioną własność króla. Roztoczona „opieka” różniła się jednak bardzo od tego, w jaki sposób współcześnie postrze- gamy ochronę Otóż przyrody. lasy Puszczy miały służyć jako wyłączne tereny łowieckie dla dworu władcy. Do- Szlach- stęp do zasobów Puszczy był ściśle regulowany. uzyskaniu po korzystać nich z mogli i duchowieństwo ta przywileju, pozwalającego na zakładanie barci, - zbiera - pobli mieszkańcy Natomiast ryb. i łowienie owoców nie skich osad po mogli wniesieniu wynosić opłaty, z lasów martwe drewno na opał, zbierać o pozwolenia m.in. poszerzano przywileje Później bydło. na wycinkę drzew na własne potrzeby, bez możliwości jego sprzedaży. Osłabienie ochrony i nasilenie - kłusow nictwa nastąpiło za czasów Jana Kazimierza, głównie z powodu toczących się wojen. W okresie panowania Jana III Sobieskiego grunty należące do władcy zostały przekazane w dzierżawę młynarzom z Białowieży. - Wte dy także na terenie Puszczy zaczął rozwijać się drobny zachować je dla przyszłych pokoleń. je dla przyszłych i zachować skarby żemy się wiele nauczyć, także po to, aby lepiej chronić jej chronić lepiej aby to, po także nauczyć, wiele się żemy Puszcza Białowieska to niezwykła kraina, którą cechują wyjąt mo - jej historię, Poznając floryrzadkich przedstawicieli i fauny. kowa kowa bioróżnorodność, piękno przyrody oraz obecność nader

PUSZCZA BIAŁOWIESKA PUSZCZA wczoraj i dziś wczoraj

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 6 O CZYM SZUMI PUSZCZA? 7

Restytucję Restytucję żubrów Sóweczka, najmniejszy Sóweczka, polski gatunek sowy Żerdzianka „ „ hodowli w hodowli 654 i osobników żyjących r.). na 31.12.2017 na (stan cieląt 95 się urodziło roku W 2017 . wolności W samym sercu lasu położony jest najstarszy polski park narodowy – Białowieski. Jego początki sięgają 1921 roku, kiedy to utworzono leśnictwo „Rezerwat”, przekształcony w 1932 roku Narodowy w Park w Biało- - Bia jako roku w 1947 restytuowano tę Jednostkę wieży. łowieski Park W 1986 Narodowy. roku Puszcza została uznana za Obszar Chronionego Krajobrazu i różnymi formami ochrony objęto ponad 50% jej powierzchni. Hajnówce, w Hajnówce, Białowieży i Gródku. Rok po zakończeniu wojny w Białowieży został upolowany przez - kłusowni ka ostatni żubr żyjący na wolności. w Puszczy Białowieskiej rozpoczęto w rezerwacie zbu- dowanym specjalnie do tego celu w 1929 . roku Jako pierwsze w zwierzyńcu zamieszkały dwa samce: po- chodzący z Niemiec Borusse, mający domieszkę krwi żubra kaukaskiego i pochodzący z Danii żubrobizon Kobold. W październiku do hodowli dołączyła Biserta, a rok później Biscaya. Obie żubrzyce były czystej krwi. Białowieskie stado szybko rosło, w 1966 roku liczyło już ponad 100 osobników, a w 1977 roku 200. Obecnie Puszcza jest domem dla 43 żubrów przebywających . żubrów , leśnej wznieśli ogromne tartaki Puszcza Białowieska to pod cenny względem przyrodniczym, historycznym i kulturowym ob- szar leśny, położony na terenie Polski i Bia- łorusi. Zajmuje około 1500 nieco km², ponad 42% z czego powierzchni znajduje się w naszym kraju. Część polska na jest na - podzielo Białowieski Park Narodowy, - re zerwaty przyrody oraz lasy gospodarcze. przemysł, głównie produkcja smoły drzewnej i potażu. produkcja głównie przemysł, królewskich wielkich do powrócono saskich W czasach polowań i zaczęto bardziej dbać o Puszczę. Kiedy las - spe zniesiono panowaniem, rosyjskim pod się znalazł silnejpoddano lokalne zasoby a Puszczy, status cjalny eksploatacji. Dopiero car I w 1802 Aleksander roku przywrócił ochronę Puszczy i żyjących w niej Z biegiem czasu opieka jednak słabła, a lasy stały się terenem łowieckim dla zaborców. I wojna światowa niemiecką okupacją Pod lasów. stan jeszcze pogorszyła i masowego wycinki rabunkowej doświadczyła Puszcza - kilo 300 ponad też wybudowali Niemcy kłusownictwa. metrów torów kolejki PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU

OD ŚCIÓŁKI PO KORONĘ co tu rośnie?  Rezerwat W Puszczy Białowieskiej przetrwały jedne z ostatnich fragmentów krajobrazo- wy im. prof. lasu naturalnego nizin europejskich. Występuje tu 26 gatunków Władysława Szafera drzew, 56 gatunków krzewów i 14 krzewinek oraz przeszło 1000 gatunków roślin naczyniowych. Puszcza jest także domem dla po- nad 200 gatunków mchów, 60 wątrobowców, 334 porostów

i 3500 gatunków grzybów!

Spośród puszczańskich zbiorowisk największą po- warzywny. Olsy porastające żyzne, bagienne zagłę- wierzchnię zajmują grądy – mieszane lasy liściaste bienia terenu są zbiorowiskiem z dominującą olszą lub liściasto-świerkowe, rozwijające się na glebach czarną z domieszką świerku. Mają charakterystyczną żyznych: brunatnych i opadowo-glejowych. Najbar- kępową strukturę runa i rosną na glebach znacznie dziej naturalne i rozległe połacie grądów występują uboższych niż lasy liściaste. Bory bagienne zajmują w Obrębie Ochronnym Rezerwat. W drzewostanie grą- bezodpływowe, mocno zabagnione obniżenie terenu. dów dominują graby, klony, lipy i dęby. W uboższych W warstwie drzewostanu przeważa bardzo wolno ro- postaciach grądów w dolinie rzeki Leśnej i w cen- snąca sosna z niewielkim udziałem brzozy omszonej. tralnej części Puszczy dominują graby, dęby i świer- Runo jest dosyć ubogie, tworzą je głównie mchy tor- ki. Na przedwiośniu w dolnych warstwach grądów fowce, a także bagno zwyczajne, borówka bagienna, można zobaczyć wiele roślin zwiastujących wiosnę wełnianka, a także drapieżna rosiczka okrągłolistna. (przylaszczki pospolite, zawilce gajowe). Latem na W borach wilgotnych dominują dwa gatunki drzew – wilgotnych siedliskach grądowych króluje czyściec le- sosna i świerk. W podszyciu występuje m.in. jarzębi- śny o pięknych ciemnokarminowych, dzwonkowatych na, a w runie borówka czarna i gajnik lśniący. Bory kwiatach. Drugim bardzo bogatym w gatunki i zajmu- świeże rosną w suchszych miejscach niż wilgotne, ale jącym rozległe powierzchnie (szczególnie na obszarze nie w skrajnie suchych. Dominuje w nich sosna z do- BPN) zbiorowiskiem leśnym są łęgi jesionowo-olszo- mieszką brzozy i świerku. Zbiorowiska borów prze- we. Ich drzewostan składa się głównie z olszy czarnej ważają przede wszystkim w południowo-zachodniej i jesionu, a także świerka. W warstwie runa liczne są części Puszczy Białowieskiej. czosnek niedźwiedzi, pokrzywa zwyczajna i ostrożeń 8 O CZYM SZUMI PUSZCZA? 9 - . International W 2014 BirdLife Listę Listę Światowego Dziedzictwa. Chronionych Chronionych (European Diploma for Protected - Are as – EDPA). Jest to wyróżnienie przyznawane cennym obszarom przyrodniczym, stanowiące jednocześnie standardach o wysokich świadczący jakości, certyfikat - pro objęte także są Puszczy Tereny przyrody. ochrony ochrony specjalnej obszary jako 2000, Natura gramem Eu- w skali i zagrożone cenne tereny i siedlisk, ptaków Obszaru Powierzchnia Natura 2000 ropy. Puszcza Bia- także pełni Puszcza ha. tys. 63 ponad wynosi łowieska kluczową rolę w zachowaniu spójności całej sieci Na- 2000 tura ze względu na biegnący - przez ko jej tereny 2010 roku Od randze. o europejskiej ekologiczny rytarz IBA, ptaków ostoi spisu do należy Białowieska Puszcza prowadzonego przez roku Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO podjął roku Światowego Komitet obu po Białowieskiej, Puszczy całej o wpisaniu decyzję stronach granicy, na - Listę Świa den ze światowych Rezerwatów Biosfery, jako obszar jako Biosfery, Rezerwatów den ze światowych przyrodnicze. zasoby cenne zawierający Bogactwo Bogactwo i różnorodność Puszczy Białowieskiej doceniło wiele znamienitych organizacji. Dzięki przyznanym wyróż nieniom las podlega dodatkowej ochronie. 1977 W roku Bia - łowieski Park Narodowy został uznany przez UNESCO za je- CENNA I DOCENIONA CENNA wyróżnienia dla Puszczy Białowieskiej wyróżnienia - Naro Park Białowieski wyróżniło UNESCO uznało Białowieżskają Puszczę za Puszczę Białowieżskają uznało UNESCO Biało-  wieski Park Narodowy Nadanie tytułu Rezerwat Biosfery - świadczy o zrówno ważonym związku człowieka z biosferą na danym - te renie. W ramach tego typu rezerwatów wyróżnia się ekosystemy reprezentatywne dla głównych biomów danego kraju. Rezerwat Biosfery został rozszerzony na cały obszar polskiej części Puszczy Białowieskiej roku. w 2005 dowy roku, w 1979 również wpisując go na - . Nie ma w naszym kra Dziedzictwa Ludzkości towego ju drugiego, tak istotnego dla ochrony różnorodności biologicznej miejsca. W 1992 poszerzono ten obszar od o przylegającą wschodu część parku białoruskiego narodowego Bieławieżskaja Puszcza. Wtedy też Bia- łoruś zdecydowała, że cały teren leżący Puszczy, w jej granicach będzie państwowym parkiem narodowym. później Rok Światowy Rezerwat Biosfery. W 1997 roku Białowieski Park Narodowy jako pierwszy w Polsce otrzymał od Rady Europy prestiżowy Europejski Dyplom Obszarów - - - łasico Żubr  łące na leśnej (ak koszatka ryś. euroazjatycki wydra wydra europejska gronostaj gronostaj , europejski popielica i zająca bielaka (trudny do bóbr . europejski Jego działalność łasica , pospolita , powinni wiedzieć, że te ostrożne zwie- ostrożne te że wiedzieć, powinni rysia, kuna (leśna i domowa), sarny i jest przy tym naturalnym regulatorem borsuk borsuk . europejski Zajęczaki - reprezentowa reprezentantkami gryzoni są gryzoni reprezentantkami tywne raczej nocą). Ważnym przedstawicielem tego rzędu jest także przyczynia się do utrzymywania optymalnych - stosun na obszarze, wodnych który ków zasiedla. Działalność eroz ogranicza środowiska” „inżyniera swoistego tego okolice Puszczańskie wód. w oczyszczaniu i pomaga ję zamieszkuje także niezwykle rzadki dostojny Ten przedstawiciel kotowatych poluje - głów nie na ich liczebności. Ci, którzy marzą o pamiątce w postaci fotografii rzęta łatwiej spotkać na drogach leśnych (z których chętnie korzystają), a nie w największych gęstwinach. Białowieskie lasy zamieszkuje liczna rodzina , watych m.in. , tchórz oraz oraz ne są przez dwa gatunki – wypatrzenia) i zająca . szaraka Puszczę Białowieską - li- nornika nornika ssaków ssaków , łasicowatych dziki. Najliczniejszą grupą mysz mysz , leśną także a , odżywiająca się pokar się odżywiająca , smużka łosie i , sarny : drapieżników

i innych. bardzo Dla myszołowów odmiany, nornicę nornicę rudą i , ssaków kopytnych w Puszczy można spotkać , jelenie

sów , ssaków ssaków są jednak gryzonie, szeroko - reprezentowa ne przez mocny chód.mocny także kłębie 180–190 cm), wysokość w kłębie ale 180–190 także zdecydowany, Cechą charakterystyczną byków jest ponadto raźnie rozbudowana wy- przednia część ciała – szeroka, masywna z wyraźnym garbem, porośniętym dłuższą, kudłatą grzywą. Ci, którzy chcą z bliska podziwiać te rzadkie - udać zwierzęta, się powinni do Rezerwatu Po kazowego Żubrów w Białowieskim Parku Narodowym. Wśród , północnego żyjącego w niezalesionych rzecznych. Są dolinach one jednym z najważniejszych źródeł pokarmu dla nie tylko rozmiary (największe okazy ważą blisko tonę i osiągają tonę blisko ważą okazy (największe rozmiary tylko nie tematycznie się tematycznie powiększa. Majestatu tym zwierzętom przydają - sys latach 30 i w ostatnich świecie na najliczniejszą jest pulacja królem Puszczy jest żubr, którego dziko żyjąca tu po- tu żyjąca dziko którego żubr, jest Puszczy i królem Wizytówką sów ciekawym ciekawym choć występującym rzadko - przedstawicie jest gryzoni rzędu lem mem roślinno-zwierzęcym oraz prowadząca nadrzew- prowadząca mem oraz roślinno-zwierzęcym ny tryb życia (niekiedy zamieszkuje również strychy starych domów, stojących w pobliżu ściany Z uwagi na lasu). umaszczenie futra wyjątkowo pięknymi

SPOTKANIE z mieszkańcami Puszczy z mieszkańcami

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 10 O CZYM SZUMI PUSZCZA? 11

- - - - pi- re żółw gnie- rzekotki rzekotki lina i . komarów motyli i... traszek oraz Pusz płazów płoć, Dzięcioł średni Dyląż garbarz – chrząszcz z rodziny kózkowatych „ „ jaszczurki (żyworodna, żmija , zygzakowata ryb, wśród nich chrząszczy, zalicza się do ( węże zaskroniec zaskroniec ) zwyczajny oraz występujących tu gatunków gatunków tu z występujących Wiele . chrząszczy, np. zgniotek cynobrowy, . gadów Są to ropuchy ropuchy , szare dwa gatunki bezkręgowce . skorza Najmniej poznaną grupą, choć obejmującą zwinka zwinka i padalec), . błotny Ichtiofauna wód Puszczy reprezentowana jest przez 32 gatunki wosz wosz plamisty i kumak nizinny (objęty w Polsce ścisłą ochroną - ga tunkową!). W okolicach Białowieży możemy spotkać 7 gatunków drzewostanu drzewostanu i pozostawianie w lesie stojących - i le szuka z nich wiele których w drzew, martwych żących pokarmu i kuje dziuple lęgowe. Fauna czy obejmuje 12 gatunków. Wśród nich są drzewne, co co bywa niekiedy uciążliwe, 29 gatunków liktów liktów puszczańskich. Bogactwo ich występowania uwarunkowane jest dostępnością i obfitościąpo- kładów martwego drewna, które stanowi źródło po- karmu oraz daje schronienie. W Puszczy występuje 6300 gatunków bogatek wspaniały, rozmiazg kolweński czy kwiet nica okazała, w tym ponad 1000 związanych z mar twym drewnem, ponad 1600 gatunków , owadów zwłaszcza ponad 95% gatunków występujących na tym terenie są nie- białogrzbie- europejskich europejskich borowiec wielki borowiec czy dzięcioł trójpalczasty Odbiciem różnorodności Puszczy jest owadów bogactwo mieszkających tu chrząszczy, z których wiele jest na- mopek zachodni – zagrożony wyginięciem nocek nocek . rudy Schronienie znalazł tu także Dziuplaki szczególnie upodobały sobie Puszczę prawdę prawdę wyjątkowych. Zgniotek cynobrowy to np. związany pierwotnych, relikt z martwymilasów lub umierającymi drzewami. Podobnych warunków - kol i rozmiazg wspaniały bogatek wymagają życia weński, dla których jedynym miejscem - występo wania w Polsce są tereny puszczańskie. Pachnica dębowa, kwietnica okazała czy tęgosz rdzawy wy- drzew. starych dziuple na bytowanie z kolei bierają ty. ze względu na zróżnicowaną strukturę wiekową toperz i rzadki w skali Europy. Puszcza Białowieska to - rów 250 około tu Zaobserwowano ptaków. królestwo nież z czego gatunków, większość stanowią gatunki - lęgo jest puszczańskiej atutem awifauny Wyjątkowym we. występowanie wszystkich gatunków - feno „ornitologicznymi z takimi czele na , dzięciołów menami”, jak zamieszkuje zamieszkuje także kilkanaście gatunków nietoperzy. nich najliczniej Wśród spotykane są oraz Opieńka Opieńka  miodowa - hub, czyrenia czyrenia owocniki owocniki hubek, służących do Czyreń ogniowy, huba „ ogniowy, Czyreń grzybów przejawia się

gmatwek dębowy był idealnym środkiem przeciw rozniecania rozniecania ognia za pomocą krzesiwa. Z kolei - palo ny komarom. Bogactwo puszczańskich Puszczańskie lasy są ostoją dla około 3500 gatunków , grzybów w tym 1800 grzybów wielkoowocnikowych, czyli takich, które wytwarzają widoczne gołym okiem owocniki. Obfitość martwego drewna i duże - zróżnico że można wanie tu siedlisk - spotkać unikal sprawiają, ne występujące okazy, jedynie na terenie ta- Puszczy, północna. jamkówka czy łzawiący drobnoporek jak kie tzw. wykorzystanie wcześniejsze jest Ciekawostką czyli grzybów nadrzewnych i nadrewnowych. Choć dla współczesnych grzybiarzy nie przedstawiają one większej wartości, to nasi przodkowie bardzo je - ceni li. I tak wykorzystywali wysuszone ogniowego do sporządzania tzw. nie tylko w liczebności ich w prawdziwym wachlarzu gatunków, kształtów, ale kolorów, sma- także ków oraz miejsc, w których żyją. Znaczący wpływ na naturalnego. naturalnego. Grzyby saprofityczne rozkładają martwąmaterię or przez grzyby, które odgrywają ogromną rolę w ekosystemie lasu z gleby. mineralne i sole wodę pobierać roślinom i innym Świat Świat ożywiony Puszczy Białowieskiej jest bogato reprezentowany drzewompomagają symbiotyczne gatunki a i zwierząt, roślin ganiczną, pasożytnicze uczestniczą w regulacji liczebności populacji

BOGACTWO BOGACTWO królestwa grzybów królestwa

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 12 O CZYM SZUMI PUSZCZA? 13 - - grzy- opie- gołąbka gołąbka granicznik granicznik Borowik szlachetny Borowik „ grzybów (czasem pochłania- - rosną , złotoporych podgrzybków dębach. Swój dom w Puszczy mają także , porostów należących do królestwa granicznik i granicznik , tarczowy zaliczane do reliktów i pierwotniaków lasach tych zachowały się wszystkie typy po- typy wszystkie się zachowały tych W lasach . towarzyszą towarzyszą wykłady W Puszczy Białowieskiej występuje także prawdziwe specjalistów mykologów. bogactwo bów rostów: od tych naskalnych związanych i z martwym pusz Wśród i listkowate. krzaczkowate po drewnem, czańskich porostów wyróżniają się m.in. płucnik lasu pochodzenia pierwotnego i gatunków - wskaźni kowych, świadczących o dużej bioróżnorodności - te powietrza. i czystości renu pomarańczowej iczerwienią się kapelusze . błotnego Natomiast lasy liściaste pełne są i miodowych niek cych cych przy , śluzowce które potrafią przemieszczać się, a nawet polować! Odżywiają się poprzez pochłanianie bak terii, ją nawet całe owocniki!), stąd są często określane jako swoiste drapieżniki w swoim świecie. Jesienną Białowieskiej” Puszczy „Grzyby wystawa jest tradycją organizowana przez Białowieski Park Co roku Narodowy. we wrześniu prezentowane są okazy około 200 gatunków grzybów z terenu Puszczy, a wystawie - za- Pnia- lisówki lisówki . pelargonii Jesienną świerka potrzebne są borowika borowika , szlachetnego związanego związanego z olszynami grzybów ma występowanie jamkówka jamkówka białobrązowa to przykłady Bardzo ciekawe są zwisające z pni są zwisające ciekawe Bardzo i gałęzi drzew brodaczki, a także „grzyby dziwaki” o fantastycznych : muchomorów i twardawego. czerwieniejącego kształtach kształtach i często dużych rozmiarach, takie jak osiągający wielkość piłki do - koszyków ki siedzuń sosnowy i delikatna, - obrastają ca pnie martwych drzew soplówka bukowa. Wczesnowiosennymi grzybami są nowa, - karmi niewielka czarka szkarłatna, jadalne smardze oraz podobna do nich piestrzenica kasztanowata. różnorodność tutejszych różnorodność tutejszych świerka we wszystkich zbiorowiskach leśnych. rek i różowy gatunków związanych z martwym drewnem świer kowym. Natomiast korzenie do prawidłowego rozwoju który rośnie najlepiej w zespole z dwoma - gatunka mi W sosnowych borach bagiennych spotyka się słonaka pelargoniowego i brzozami. Wydziela on charakterystyczny zapach, przypominający roztarte liście porą porą w borach królują jaskrawe owocniki

Żuraw na Żuraw  gnieździe

- - - martwego drzewa „ drzewa martwego , ekosystem tym jest Grzyby na powalonym pniu na powalonym Grzyby , grzybów wynikające - różnorod z

zwierząt i siedlisk , leśnych oraz ogólnie dużej żyzności

człowieka. mi i środowiskiem nieożywionym nie są sterowane przez - gatunka między relacje wzajemne w którym ludzkiej, gospodarki W Puszczy Białowieskiej rządzą odwieczne przyrody. Przemierzając prawa jej najodleglejsze możemy ostępy, wyobrazić sobie, jak wyglądały lasy Europy Środkowej na długo przed dominacją gatunku ludz kiego. Spośród wszystkich lasów naturalnych w Eu- ropie Puszczę Białowieską wyróżnia nie tylko ległość, roz ale też bardzo duże bogactwo , roślin gatunkowe ności puszczańskich gleb. Dzięki prowadzonej (w różnym stopniu) przez kilka stuleci ochronie, wielkie połacie Puszczy ocalały. Las ten uniknął strat, ale przetrwa- ła, właśnie dzięki bogactwu i różnorodności. Bowiem im więcej elementów tworzy on stabilniejszy i bardziej odporny na Każdy z organizmów pełni określone funkcje i aby zagrożenia. za - chować równowagę ekologiczną, nie może zabraknąć żadnego z nich. Rośliny zapewniają grzybom i zwie- rzętom pokarm, dają schronienie i miejsce zamiesz kania. Ogromną rolę w ekosystemie odgrywa martwe ralny ralny to taki, który powstał i funkcjonuje niewielkim z udziałem większą powierzchnią lasów naturalnych w Europie. Las natu- Puszcza Białowieska jest kompleksem leśnym z zachowaną naj-

EKOSYSTEM PUSZCZY EKOSYSTEM procesy mikro i makro mikro procesy

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 16 CO ZAWDZIĘCZAMY PUSZCZY? 17 - Łania żerująca na łące śródleśnej buchtowanie (rycie) „ dla środowiska glebowego jest dzików. dzików. Ssaki te w poszukiwaniu pokarmu zdzierają wierzchnie warstwy gleby, spulchniając ją pod - sa larwyich i po- owady, także Wyjadają roślin. mosiew czwarki, które mogą być leśnymi szkodnikami dla wielu roślin. Z kolei zapominalskie wiewiórki często nie pamiętają, gdzie pochowały swoje zapasy tym i się do drzew. przyczyniają sadzenia samym młodych W Pusz niezmiennego. lasu oznacza nie naturalny Las czy wiele zjawisk zachodzi w cyklach. Jednym z naj- nasienne, lata są procesów spektakularnych bardziej Naukowcy lasu. życia rytm unikalny wyznaczają które ono Bije ”. Puszczy sercem „bijącym nawet je nazwali raz raz na 6–8 lat, co objawia się bujnym owocowaniem wielu gatunków drzew liściastych. W kolejnym roku drzewa prawie nie dają owoców, a w następnych latach owocują dosyć oszczędnie. Dzięki obfitości nasion, rozmnażają się żywiące się nimi gryzonie i polujące na na nie drapieżniki jak łasice, puszczy- ki i inne. Kiedy owoce się kończą, liczebność gry- zoni, a w ślad za nimi drapieżników również spada. - starych w starych drzewach znajdują ideal- - oko klimat na wpływa las duży Tak osłabiając licy, wiatry, ograniczając powodzie, zmniejszając wahania czę – zanieczyszczenia chemiczne powietrza i wody docierają do lasu, grunty miejscami ulegają osuszeniu, wreszcie budowa olbrzy- miego zalewu Siemianówka, bardzo niła zmie- stosunki wodne Puszczy Białowieskiej. - tle mnóstwo produkując wreszcie temperatur, nu. „Z drugiej strony” okolica wpływa na Pusz - ro przed osłaniają i chronią pnie Powalone drewno. - Wie drzewka. nimi między wschodzące ślinożercami le odmian porostów i grzybów wielkoowocnikowych występuje wyłącznie na martwych i zamierających drzewach. Zwykle proces rozkładu pnia czy całego drzewa przez grzyby trwa od kilku do nawet kilku- są drzewa obumarłe bezkręgowców Dla lat. dziesięciu kryjówki. idealne to kłody leżące gryzoni dla domem, Ptaki dziuplaki ne schronienie. Oczywiście leśna fauna to nie tylko „biorcy”. Zwierzęta „odwdzięczają się” roślinom zja- - nasio ich roznosząc czy owady nich na żerujące dając na (na sierści lub przetrawione). Bardzo pożyteczne

178 a

k Pčolka n 52°40’ 53°00’ 52°50’ Doŭhi Barok ie

Broŭsk m Tihovolja Viskuli Cichavolia Naraŭ Cichawola lo Narev a Pierieroŭ

Niazbodzičy Narew S Harkaŭščyna Kačky 181 Tušamlia Zaračany Dračany 174 Str. Czerwona Góra Piaski Lavy Zaleszany Masiewo Liackija Nw. Babia Góra

Masiewo Podolany Svislač

Brzezina a Białowieża a k

z Nowosady Kol. Nowosady Kol. w c ó z ł s r

Jałówka a O r Siemianówka/

Maruszka B PARK a PARK Kamianiuki

n (OZW) dla Wspólnoty mające znaczenie - Obszary Obiekty UNESCO Obiekty narodowych parków Granice 2000, w tym: NATURA Obszary Rezerwaty przyrody Rezerwaty

ż (OSO) ptaków specjalnej ochrony - Obszary Zabrody

o Białowieża/ Pierieroŭ

w a Muziej k

Cisówka H a k w N Szymki e r

a o Nw.- l -Łuplanka a

Pasieki ŭ

Pogorzelce a NARODOWY NARODOWY r

Str.- e Gródki Budy i BIAŁOWIESKI BIAŁOWIESKI Vily Olchówka P Mikłaszewo Siemianówka Białowieża-Pałac Objaśnienia symboli Zbiornik Wodny Siemianówka

Puszcza Białowieska Puszcza BiałowieskaPuszcza Białowieska Vial. Sielišča Leśna Tarnopol Jalienski Bor Teremiski Przewłoka Janowo Mal. Sielišča Podcerkwy Łuka Połymie

Str. Dwór Str. a i

n

w o

Zwierzyniec t u -I Planta

Bielaja L Budy Czerlonka Rybaki Świnoroje -Grn. Puszcza 185 -II

Białowieska Leśna Grodzisk Stoczek Tanica- Harkoškaŭa- Nw. Kuchmy -Nw. Słobódka Mšanki Juszkowy Gród -Kuce -Dln. Zabłotczyzna

-Str. Lewkowo- Str. Michnówka

Krugły Lasek w Čvirki

Kuchmy

e a

Suszczy Borek r k

Narew a Zanaviny

Suszcza N Planty Barszczewo 196 Gnilec Pastuchoŭa Balota Pastuchoŭa Ciwoniuki

a Topiło n Odnoga-Kuźmy Bieńdziuga č Kapitańszczyzna li Krynica Lipiny

161 a Koleśne HAJNÓWKA P Ladzka Panasiuki Sadek Sawiny Gród Puszcza Postołowo Smolany Łozice Wygon Borysówka Kazimierowo Nowosady Rybaki Ferma Godzisko Nw. Wola Nw. Babinka Waśki Sosnówka Dubińska Krągłe Cisy Krzywiec Podborowiska JUDZIANKA Rzepiska Olszyna Cimochy Górny Gród Gorędy Czyżyki Trywieża Kotówka Długi Bród Paszkowszczyzna Piaski Łosinka Kulesze Narew Waniewo

a Orzeszkowo Mościska Witowo

d Jakubowo

u Jodłówka Koweła R Wygoda Duże Borek Kotłówka Piaseczniki Wólka Wojnówka Istok Chrabostówka Makówka Pasieczniki Małe Pasieczniki Nowiny Łopuchówka Hożna Ogrodniki Iwanki Kamień Krukowszczyzna Biała Straż Kojły Kol. Kojły Kol. Policzna Kuraszewo Kuraszewo Potoka Topolany Szostakowo

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 18 WYSOCZYZNA CO ZAWDZIĘCZAMY PUSZCZY? 19 - pierogi pierogi z leśnymi Dania Dania , z dziczyzny grzybami wiele i innych smakołyków – wpisany wpisany na Listę Produktów Tradycyjnych (podob- nie Marcinek hajnowski i twaróg). Skosztować można gorzkawym z nieco nektarowego, lipca: odmian dwóch posmakiem, i spadziowego, o smaku lekko żywicz nym. nym. Dużą popularnością cieszy się także Miód Pitny , Podlaski który kusi smakiem i aromatem. Odnaleźć go można w miejscowości Saki, tuż na przedpolach Krainy Żubra. Specjał wytwarzany jest z naturalnego miodu pszczelego oraz tłoczonych na miejscu soków owocowych. Uznanie mieszkańców i turystów zyskały również puszczańskie zioła i herbaty na bazie - owo ców leśnych, mięty, lipy, czy czarnego bzu. - Prawdzi wą ucztę dla podniebienia gwarantuje także wizyta w regionalnych restauracjach. pyszne zupy grzybowe (jesienią obowiązkowo trze- ba spróbować zupy opieńkowej!), owocami lub lizać!! Palce siebie. dla coś znajdzie każdy z pewnością - - Mar twaróg twaróg haj- gionu sprawiają, że tutejsza kuchnia to prawdziwa poezja smaków. Opowieść Opowieść o lasach Puszczy Białowieskiej byłaby niepełna bez wspomnienia o kulinarnych przysmakach Podlasia. - Ob fitość darów natury, ciekawa historia i wielokulturowość - re Z LASU do jadłospisu konfitur z owoców , leśnych które powstają - Regional  ne przysmaki Naszą kulinarną wędrówkę rozpocznijmy od okolic tradycyjnego Hajnówki, gdzie można skosztować . cinka To ciasto, składające się z wielu cienko roz wałkowanych placków przełożonych śmietaną, jest typowe dla regionu Puszczy Białowieskiej. Słynnym lokalnym specjałem jest też znakomity . nowski Do jego produkcji używa się mleka - pocho dzącego z gospodarstw leżących w otulinie Puszczy. Babka ziemniaczana ze skwarkami to także klasyk kuchni podlaskiej. Podaje się do niej różne dodatki, takie jak sos dynia, grzybowy, boczek czy surówki, ale w tradycyjnym domu, babkę zajada się najczęściej z zimnym mlekiem. Będąc w okolicy warto też - spró bować w oparciu o specjalną recepturę. Ich wspaniały smak niesie ze sobą właściwości lecznicze. Wszyscy miło- śnicy zdrowia i słodyczy pewnością z pokochają też miody z okolicznych pasiek. Na szczególną zasługuje uwagę „Lipiec białowieski” lipy (z drobnolistnej),

Rowerzyści  na szlaku w Puszczy Białowieskiej - jazdy rowerowej będą jazdy rowerowej

Puszczy Białowieskiej „ w Puszczy Białowieskiej wąskotorowa Kolejka

jak lubi najbardziej. zachęca do przyroda odkrywania jej każdą Puszczańska porą roku, z przyjaciółmi i w pojedynkę, świetnie a oznakowane szlaki mobilizują do aktywnego wypo- - hote eleganckich od noclegów, oferta Bogata czynku. li, po kameralne pensjonaty i swojską agroturystykę, sprzyja dłuższym pobytom. Puszczę można zwiedzać na kilka sposobów. Amatorzy natomiast, natomiast, że każdy może spędzić tu czas właśnie tak, wybierać spośród gęstej sieci szlaków, o łącznej - dłu gości ponad 600 km! Do dyspozycji turystów wyty- czono około 200 kilometrów szlaków . Pusz pieszych czańskie trasy dają możliwość poznania nie wyjątkowej przyrody, ale także tylko architektury Podlasia i malowniczych miejscowości, wtopionych w pejzaże pól i lasów. Ciekawym sposobem na zwiedzanie za- kątków Puszczy jest przejażdżka kolejową . drezyną Wybierając ten rodzaj transportu trzeba pamiętać, że jest to atrakcja wymagająca siły i uporu. Drezyny bowiem to z napędem „pomocnicze pojazdy kolejowe mechanicznym ręcznym”! Prawdziwą furorę wśród dla innych dla to do pretekst innych jest nicnierobienia. Pewne letniego rzucenia wyzwania swojej kondycji, kondycji, swojej wyzwania i rzucenia wysiłku przyjemnego do Dla jednych wypoczynek w puszczańskich lasach to okazja

DLA CIAŁA I DUCHA CIAŁA DLA wypoczynek w Puszczy wypoczynek

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 20 CO ZAWDZIĘCZAMY PUSZCZY? 21 Siemia- zajęcia - ple Tradycyjny dom Tradycyjny z okiennicami w Krainie Otwartych Okiennic – Trześcianka na szlaku Kajakarze . wędkarze „ „ i warsztaty , birdwatching wypatrując . bojerach Puszcza ma także , wystawy pozwalające na poznawanie tajemnic roślin również również spróbować swoich sił w tworzeniu - trady cyjnych wyrobów biorąc udział w kursach - rękodzie ła. Ci, którzy lubią kuchenne wyzwania, mają duszę artysty, a przede wszystkim chcą smakować - lokal delicji, nych powinni wziąć udział w organizowanych warsztatach kulinarnych w miejscowości Podczas warsztatów przybysze Puchły. uczą się, jak przeno- sić wzornictwo i piękno okolic tutejszych na słodkie, tło. piernikowe ciekawą ciekawą propozycję dla tych, którzy chcą pogłębić swoją wiedzę ekologiczną i kulturową. Cyklicznie organizowane są i zwierząt oraz lokalnych obyczajów. Goście mogą Górze Górze nad Zalewem Siemianówka. Chętnie - korzy stają z nich uprawiający rzadkich okazów ornitofauny. W okolicach zbiornika swoje ulubione miejsca mają też nówka słynie z pięknych okazów szczupaków, - oko ni i karpi. Latem na zalewie odbywają się zawody windsurfingowe regaty i jachtów. Zimą przyjeżdżają tu miłośnicy latania na nerowe - znajdują się przy , wąskotorowa która - (proponu katamaranu prowadzi prowadzi kajakarzy przez kolejka wieże widokowe Idealne na wieczorny relaks dla zmęczonych turystów są miejsca liczne ogniskowe. Najwięcej z nich jest położonych w nadleśnictwach Haj- nówka, Białowieża i Browsk. Wielką popular nością cieszy się uroczysko „Stara Białowieża” Białowieża” „Stara uroczysko się cieszy nością u stóp kilkusetletnich a także dębów, miejsca ogniskowe w miejscowościach Gruszki Świnoroje, oraz Topiło, dokąd dociera kolejka z Hajnówki. wąskotorowa przyjeżdżających przyjeżdżających robi Kosym Moście w północnej części BPN i w Babiej jemy jemy wariant przystankiem z widokowym w Biało- wieży). Ciekawe przemierza przemierza puszczańskie ostępy na trasie - Hajnów Każdego ka-Topiło. roku podróżuje nią blisko - dwa chcąc zaznać nie- dzieścia Letnią tysięcy porą, osób. co ochłody, można skorzystać ze szlaków , wodnych które regionie w Puszczy Białowieskiej liczą około 52 km. Nurt rzeki Narewki rozległe łąki i trzcinowiska, miejsca gniazdowania Zwiedzać dolinę ptactwa rzeki wodnego. i żerowania można na również pokładzie - m.in. cerkiew cerkiew Ośrodek  edukacyjny - BPN w daw dworkunym Gubernatora Grodzieńskiego malowniczymi z malowniczymi Skansenie Skansenie - Archi Dworek Dworek Gubernatora Domem . Marszałkowskim Nieopo- Parku Parku Pałacowego stacji kolejowej z 1897 roku. Pasjonaci, - zainteresowa ni historią dawnego budownictwa z pewnością będą zachwyceni wizytą w białowieskim tektury Drewnianej Ludności Ruskiej .Za Podlasia - drew zabudowania, stuletnie m.in. w nim się chowały niane łaźnia krzyże stara Kraina i wiatrak. przydrożne, Żubra słynie również z cerkwi i niewielkich kapliczek, które idealnie komponują się z sielskim krajobrazem. Jedna z najbardziej okazałych świątyń to Mikołaja św. w Białowieży. W jej wnętrzu się znajduje unikatowy, porcelanowy ikonostas. Do - postawie nia fundamentów cerkwi użyto ciosanych wybrać warto w okolicy Będąc Białowieskiej. kamieni z Puszczy się na spacer do stawami stawami i budynkami pamiętającymi XIX wiek, Bramą i Pałacową dal stawów można podziwiać najstarszy zachowany budynek w Białowieży, dawny Grodzieńskiego z 1845 roku, zdobienia- udekorowany mi okien i poddasza w stylu rosyjskim. Na zachodnim - - roślin oraz oraz - pawi zwierzęta. A jeśli ludzi i i motywy geometryczne Białowieża Towarowa Białowieża Towarowa Białowieża Białowieża , Pałac wzorowany na carskiej

ptaków w nadokiennikach. Bogato zdobiono

Niezwykle Niezwykle bogata przeszłość regionu, bliskość - grani cy i otwartość Podlasia mieszkańców są widoczne dla każdego, kto odwiedzi okolice Puszczy. Typowe dla regionu wykonane domy, z grubych bali, wyciosanych z pni drzew, kładzionych krzyżowo, kultywowanie - lo kalnych tradycji, lokalna kuchnia i liczne festiwale podkreślają wartości pielęgnowane przez miejscową ludność. Drewniane domy dekorowane były orna- mentami wycinanymi na deskach, które następnie malowano kolorami kontrastującymi ścian. z odcieniem Dominowały ne, rzadziej przedstawiano zwierzęta, to często z charakterystycznym układem dwóch szczyty, okna, ganki i naroża domów. Z czasem ganki zaczęto zabudowywać oszklonymi ściankami w róż nych kolorach. Do najcenniejszych przykładów - archi tektury drewnianej zaliczyć należy budynek dawnego dworca kolejowego lon stacji prawosławie. i prawosławie. współistnieją ze sobą katolicyzm barwna mozaika wzajemnym kultur szacunku We pogranicza. Na tożsamość regionu Puszczy Białowieskiej składa się

ŚLADAMI historii

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 22 CO ZAWDZIĘCZAMY PUSZCZY? 23 - - Bia- Hajnowskie Dni Muzyki Hajnowskie w soborze Cerkiewnej w Haj- Trójcy Świętej chórów Konkurs nówce. cerkiewnych prawosławna, Cerkiew XIX wieku, pw. z połowy Machabeuszy Braci Św. Krynoczka na uroczysku w Puszczy Białowieskiej Festiwal Festiwal Wielu Kultur „ „ „I tam żywuć ludzi” i Bia- Goście mogą wziąć również udział w spektaklach teatralnych, wystawach rękodzieła potraw regionalnych. Echo i spróbować podlaskich kultur roz brzmiewa także na innych imprezach plenerowych, jak chociażby na festynie łowieskich Integracjach Artystycznych . „Peretocze” Narodów i Narodów Wiejskiego „Z . Podwórza” Wydarzenie folkowych. zespołów artystyczny dorobek prezentuje łoruski Festyn Etnograficzny „Kultura na Schodach Muzeum”, podczas którego można zapoznać z tradycyjnym rzemiosłem, się wziąć udział - w warszta z Polski zespołów posłuchać a także rękodzieła, tach i Białorusi. Z kolei w lipcu, w Gminnym - Ośrodku Kul tury Czeremcha odbywa się święto barwnego tańca, strojów i pięknej muzyki, czyli dego dego roku przyjeżdża tu ponad tysiąc chórzystów, którzy prezentują szerokiej publiczności muzyki prawosławnej. piękno W czerwcu odbywa się tradycji tradycji – „Hajnowskie Dni Muzyki Każ ”. Cerkiewnej - Jedną z najciekawszych prawosławnych świątyń jest cerkiew Świętych pw. Braci Machabeuszy na uroczysku uroczysku Krynoczka. Cerkiew zbudowana jest obok źródełka, które ma moc uzdrawiającą. Na uroczysko przybywa wielu pielgrzymów, - któ rzy potrzebują pomocy duchowej i zdrowotnej. Przynoszą oni ze sobą chusteczki, które mo- czą w wodzie i ocierają chore miejsca licząc na uzdrowienie. skraju skraju Puszczy, w miejscowości Hajnówka znajduje wizytówką jest który , Trójcy Świętej Sobór słynny się - po może poziomy, dwa ma Świątynia miasta. i dumą mieścić nawet 5 tys. wiernych, a jej wysokość z krzy- całe tradycją z prawosławną Zgodnie m. 50 sięga żem wnętrze soboru pokrywają polichromie – malarstwo ścienne nawiązujące do wzorów dawnego malar stwa bizantyjskiego. Warto zwrócić uwagę także na ogromny żyrandol (panikadiło) ozdobiony - witraża mi przedstawiającymi świętych. Jeśli odwiedzimy Hajnówkę w maju, będziemy mogli w cieszącym się uczestniczyć światową sławą, corocznym Mię- dzynarodowym festiwalu o ponad trzydziestoletniej

Żubr  na leśnej na leśnej ścieżce - koko ćma i Dzięcioł czarny „ Dzięcioł czarny , ptaków które - rozno wawrzynek wawrzynek . wilczełyko miodunka

trzmieli, a owoce – dla łuskiewnika łuskiewnika , różowego roślinę bezzieleniową.

Urodą Urodą zachwycają ciepłolubna rych nasiona rozsiały przed nastaniem zimy pracowite mrówki. pracowite zimy przed nastaniem rych nasiona rozsiały Spod śniegu nieśmiało wyglądają pierwsze przylaszczki, - któ Z pierwszymi promieniami słońca rozkwita wiosennie runo. szą ich nasiona. W otoczeniu drzew liściastych można spotkać składnikii czerpią ziemią pod rosną kłącza potężne Jego pokarmowe z korzeni drzew. Na powierzchnię - wyrasta ją jedynie pędy z różowymi kwiatami, które są zapylane Jego Jego niezwykle wonne kwiaty są źródłem pokarmu dla pszczół i rycz pusta, która wschodzi na bogatych składniki w po- karmowe i dość wilgotnych glebach, przez co uważana jest za wskaźnik żyzności. wiosennym W runie dominu - jącym gatunkiem . gajowy jest zawilec Jego białe łany mogą w odpowiednim siedlisku lasu liściastego mieszanego o umiarkowanej wilgotności ciągnąć lub się na wiele hektarów. Kwiat ten ze względu na bardzo wolne tempo rozprzestrzeniania się uważany jest za roślinę stulająpłatki białe Jego lasów. starych tzw. wskaźnikową się w chłodne dni lub wieczorem, chroniąc cenny - py łek Pierwsząkwiatowy. krzewinką, która zakwita wiosną jest objęty ochroną gatunkową

PUSZCZA w wiosennej aurze w wiosennej

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 26 PRZYGODA WIOSNĄ 27 - - skow Młode wilki Młode wilki na łące Żurawie „ „ warchlaki źle znoszą ni- . bociany Nieco później zjawiają dziki. Małe czajki i . „Szczyt” przylotu ptaków przypada „Szczyt” . ptaków drozdy przylotu . żurawi Podczas pląsów ptaki te stroszą pióra, , żurawie , sosny a jako gniazda wykorzystują stare dziuple rudziki i na marzec i kwiecień. Wiosną najbardziej spektakular nym nym zjawiskiem w ptasim świecie jest jednak taniec godowy hałasują, podskakują, machają skrzydłami i podrzu- cają kłębki traw. W chwilach największego żowania - zaanga wydają charakterystyczny piękny, ochrypły krzyk, zwany klangorem. Już w połowie kwietnia ptaki zaczynają budowę gniazd. Raniuszki zbierają porosty, a myszołowy – gałązki krzewów. Kowaliki sięgają po korę , dzięciołów dziuple naturalne, rzadziej budki lęgowe. , sarenki które już w drugiej godzinie życia zaczynają stawiać pierwsze kroki! Wczesną wiosną potomstwa oczekują również skie temperatury i przez pierwsze trzy miesiące mocno są związane z troskliwą matką. Jeśli zobaczymy drogę w jej wchodzić nie lepiej dzikami, z małymi lochę – zdesperowany dzik, który nie ma jak uciec, atakuje, Wiosna człowieka. od i szybszy silniejszy znacznie a jest - czas najlepszy to i poznawa na ptaków obserwowanie nie ich zwyczajów. Trwają wielkie powroty. - Najwcze śniej, bo jeszcze w lutym, do Puszczy przylatują , ronki się rysie, - któ wilki, przede wszystkim wilki. Młode wydaje para alfa – - dominu Ptasich koncertów możemy słu- chać przez cały dzień, najgłośniej jednak brzmią one rano wieczorem. i wieczorem. W całym lesie - ją rozbrzmiewa okrzyki godowe. Dzięcioły bębnią energicznie w pnie drzew, gatunków a samce muchołówek wabią czterech samice za- czynają swe pieśni na gałęziach drzew. re re poza okresem godowym prowadzą samotniczy tryb życia. Samice rodzą młode w maju i opiekują się nimi Maj to także czas, miesięcy. kiedy rodzą sięprzez 10–11 dzieci dominującej pary z poprzednich lat, pomagają w zdobywaniu pokarmu dla szczeniąt. W lutym marcu, na lubczas trwania rui, łączą się w pary przez owady. Wiosenne ożywienie panuje wśród zwierząt: na świat również przychodzą nowe pokolenia. Cielaki żubra rodzą się najczęściej w maju. mamy. W 20–40mleko i ssą nogach na stoją już porodzie po min - ro miejscu w ustronnym i maja, kwietnia przełomie Na dzą się małe jąca para w stadzie. Pozostałe - Fotogra  ficzne safari w Puszczy Białowieskiej sarny czy Żaba trawna „ trawna Żaba Budy. Wiedzie , jelenie koniki w typie tarpana. dziki, rysie i wilki, rzeki Narewki do Rezerwatu - Pokazowe

przejścia mamy 4 km.przejścia mamy Trasa rozpoczyna się zaraz za opłotkami ul. - Zasta wa w północno-zachodniej części Białowieży, przy drodze prowadzącej do miejscowości przez podmokłe lasy olszowe i olszowo-jesionowe w dolinie go Żubrów w Białowieskim Parku Narodowym. Po drodze mijamy tablice informacjami z dotyczącymi różnych gatunków roślin na szlaku. Wczesną wio- sną przy ścieżce można zauważyć wiele żab, budzą- cych się z zimowego letargu, które próbują przedo- stać się do rzeki Narewki. W rezerwacie pokazowym oprócz żubrów, zobaczyć możemy gatunki ssaków puszczańskich, takie jak łosie, a także sza szlakiem „Żebra Żubra” zajmie nam około godziny, a do się na spotkanie z królem Puszczy – żubrem. Wycieczka - pie Swoją Swoją wiosenną przygodę z lasem możemy rozpocząć udając Ciekawą Ciekawą propozycją dla - miłośników wycieczek rowe rowych jest szlak o charakterze pętli na trasie Haj- –Hajnówka Topiło nówka– długości o 42 km. Jadąc trasą możemy podziwiać urzekającą dolinę rzeki Le- śnej oraz jedne z najcenniejszych zakątków Puszczy

Z MAPĄ I POMYSŁEM Z MAPĄ mój plan wycieczki mój plan

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 28 PRZYGODA WIOSNĄ 29

- Białowie Chatka Baby Jagi Baby Chatka w miejscowości Orzeszkowo w Topile Staw , Browsk „ „ . kószek W muzeum - zgroma Dworze Dworze Bartnika w . Narewce Noce Noce ” Sów w nadleśnictwach Tutejszy skansen i muzeum bartnika posiada boga- Tutejszy tą kolekcję uli, w tym uli kłodowych, figuralnych i słomianych, czyli tzw. dzono związane z kunsztem pszczelarskim lub jego motywami numizmatykę, filatelistykę, porcelanę, obrazy, a nawet dodatki do ubioru czy ozdobne zegary. Nie brak tu również zabytkowych sprzętów oraz bogatej informacji na temat biologii pszczół. ża i w Białowieskim Parku . Narodowym - Wydarze nie pozwala na poznanie zwyczajów tych - dostoj nych ptaków. Miłośnicy miodu ciekawość i apetyt zaspokoić mogą w jak wyglądała chatka czarownicy, ugotować zupę z lizaków i sprawdzić się na Wiosną okolice wadze Puszczy Białowieskiej kłamstwa. dają le wie- okazji do kulturalnych i edukacyjnych spotkań. Pod koniec marca wieś Zaleszany warsztaty zaprasza pieczenia „busłowej na łapy” – przywołującą imprezę dawne podlaskie zwyczaje związane z powitaniem wiosny. W kwietniu organizowane są „ rzece rzece Chatki Chatki ”,Nieznanowo , Topiło położonej ścieżkę ścieżkę edukacyjną Wiosną w świetlicy wie Starym - w Lewko można wziąć udział w Konkursie Lepienia w Glinie. ” Myśliszcze ”. i „Michnówka Później do- Wydarzenie Wydarzenie odbywa się w kilku kategoriach wiekowych, więc udział może wziąć każdy, bez względu na wiek i umiejętności. Co roku konkurs ma inny motyw przewodni. Były już Tuwima J. „Wiersze „Świetliczki” oraz „Maski”, dowiedzą roku tym w będzie Co Brzechwy”. J. i sami :) się Państwo Olszanka – cztery rezerwaty: „Głęboki ”, Kąt „ „ nad śródleśnymi stawami, utworzonymi na . Perebel Zmęczeni turyści mogą odpocząć - korzy stając z wiat i miejsc ogniskowych, spragnieni a wiedzy udać się jeszcze na „Puszczańskie Drzewa”. szlaku Trasa wiedzie przez , Orzeszkowo gdzie można podziwiać drewnianą cerkiew (Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego). Ciekawi przygód powinni odnaleźć drogę do Baby , Jagi która zaprasza nie tylko łakomczuchów! W Orzeszkowie dzieci mogą z bliska zobaczyć, cieramy cieramy do malowniczej wsi - - „na ce Puszcza  wiosną aparat aparat , fotograficzny który pomoże . Zabierzmy przeciwdeszczową kurt przeciwdeszczową Zabierzmy . bezpieczeństwo obserwację, oraz uwiecznić wyjątkowe spotkanie. Robiąc zdjęcia pa- żeby wyłączać flash – zwierzęta sięgomiętajmy, boją, a wkraczając w ich świat starajmy się jak najmniej je - o swo też zadbajmy lasu, do się Wybierając niepokoić. je wiosną wczesną zwłaszcza – buty i nieprzemakalne kę pogoda lubi płatać figle.Postawmy na zróżnicowaną odzież. Dobrym rozwiązaniem jest się ubranie . bulkę” Spodnie z odpinanymi nogawkami przydadzą się przy zmianie temperatury, a kilka warstw odzieży można górnej zawsze zdjąć i schować do Do- plecaka. posmarujmy się datkowo od- specjalnym preparatem szczególnie pajęczaki, i malutkie komary straszającym kleszcze. Nie zapomnijmy też o zabraniu prowiantu , i wody zwłaszcza jeśli planujemy dłuższą wycieczkę.

nie . krzyczeć kryjówki, a tym

i cicho , lornetkę ułatwiającą wiewiórki. Nasze - „spotka

warchlaki czy też

wskazówki niezbędne wskazówki Nie zrywajmy do bukietu wiosennych kwiatów. Są one kwiatów. Nie zrywajmy do bukietu wiosennych z nich część znaczna – więcej i co nietrwałe wyjątkowo jest pod ochroną. Jeśli podczas spaceru zauważymy ptasie gniazdo lub inne – legowisko nie podchodźmy kiedy zwierząt, Wiele dotykajmy. nie i niczego niego do wyczuje ludzki zapach porzuca swoje samym opuszcza swoje potomstwo. To samo dotyczy z pozoru sytuacji, w której samotne, napotkamy, mło- , de sarny nie” na pewno obserwuje przestraszony rodzic, który i bezpiecznie potomstwo swoje zabrać aby wyczekuje, zoba- kiedy sytuacje, też się zdarzają Wiosną ukryć. je zachować wówczas Należy z rodzicami. maluchy czymy spokój i pamiętać, że dzikie zwierzęta bardzo rzadko atakują ludzi. Podczas wycieczek - odle większe na się niesie głos nasz w lesie że o tym, pamiętajmy też głości. Starajmy się zachowywać mogą i hałasy słuch wyczulony bardzo mają Zwierzęta je wystraszyć. Jeśli udajemy się do Puszczy podziwiać ptaki, to warto wziąć ze sobą niśmy szanować zwyczaje panujące w naturze. panujące zwyczaje szanować niśmy - i powin gośćmi tylko tu jesteśmy że o tym, wszystkim przede Odwiedzając Puszczę o każdej porze roku należy, pamiętać

DLA PRZYRODNIKA DLA

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 30 PRZYGODA WIOSNĄ 31 moje notatki z podróży moje notatki ZAPAMIĘTAĆ CHWILE ZAPAMIĘTAĆ

Kłoda  martwego drzewa – środowisko grzybów, życia roślin i zwierząt Dzięcioł średni „ Dzięcioł średni , grądów najbardziej typowych

Zieleń Zieleń jest ciemna i bardzo , intensywna w środku lotu ptaka wygląda jak „wielkie zielone morze”. morze”. zielone jak „wielkie wygląda ptaka dziana z lotu Jej powierzchnia jest nierówna, sfalowana, co wynika z odmiennego kształtu korony i różnej wysokości dla w zielonej prześwity Nieliczne gatunku. każdego drzew otchłani wstążki śródleśne tworzą polany, dróg zręby, jest las piechura Z perspektywy i rzeczek. rzek i doliny znacznie ciemniejszy niż wiosną, dotyczy to przede wszystkim lasów liściastych i mieszanych, znacznie w mniejszym stopniu iglastych. Na dno lasu liściastego światło przesącza się skąpo, korzystając ze szczelin w gęsto zwartych koronach, w miejscach, gdzie prze- wróciły się drzewa, przy duktach, leśnych młodnikach itp. dnia nawet powietrze wydaje się lekko zielonkawe. Nie jest to tylko złudzenie. Intensywnie - fotosynte tyzujące liście drzew pochłaniają przede wszystkim czerwoną część widma słonecznego, a odbijają zie- loną, dlatego światło przedostające się w głąb lasu nie jest białe. Na dnie lasów liściastych w Puszczy Białowieskiej jest pusta- wo. Nadziemne części roślin runa po przekwitnięciu możemy możemy mówić o nastaniu fenologicznego lata. Puszcza wi- połowie czerwca, w połowie mniej więcej następuje nię ulistnienia, co - peł osiągną drzew gatunki wszystkie w którym momentu, Od

PUSZCZA w letniej aurze w letniej

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 34 PRZYGODA LATEM 35 - Mysz leśna jest aktywna jest leśna Mysz o zmierzchu i w nocy „ w Puszczy „ Zajęcia . borowiki Puszcza jednak i koźlarze kurki, . poziomek Tu pojawiają się pierwsze letnie jeleni całkowicie porzuca życie w lesie, od- które które można obserwować stojąc w ukryciu, w cieniu soczy- na żerować wodopojów, do one Schodzą lasu. stej roślinności, zażywać ochłody i wystawiać się na wiatr, żeby uwolnić się od dokuczliwych owadów. Na otwartych łąkach uwielbiają które żerować są żubry, aktywne z przerwami przez Wiele cały dzień. poczywają w wysokich trzcinach i turzycach, żerują wzdłuż brzegów rzek lub bezpośrednio w nich wy- jadają co bardziej soczyste wodorosty. Podobnie robią sarny i dziki, chociaż unikają wchodzenia do nie owocuje równo rok w rok. Zdarzają się lepsze i gorsze lata, a prawdziwa obfitość raz na kilka lat. Latem wszystko co żyje poszukuje wody. ją Opada- wody gruntowe, wysychają kałuże, niektóre a w lata nawet starorzecza i małe leśne strumienie. Nic dziwnego, że najbujniejsza roślinność skupia w bagiennych się olsach i łęgach. Sprzyja temu fakt, że drzewa rosną tu luźniej i nie mają tak szczelnych koron. Odwiedzając Puszczę latem warto zwrócić uwagę na śródleśne polany i otwarte doliny rzecz skupia ne. się Tu mnóstwo teraz zwierząt, ciekawych grzyby: grzyby: i malin , zwłaszcza te te zwłaszcza bory, mieszane i iglaste W lipcu w parku miejskim w Haj- się „Jarmark Żubra”. odbywa nówce są prezentowane Na stoiskach wyroby rękodzieła malarskiego, garncarskiego, garncarskiego, malarskiego, rękodzieła wyroby a także potrawy, ekologiczne oraz wyszywanek Białorusi, Ukrainy z Podlasia, miody i nalewki Pod się koncerty. odbywają Wieczorem i Litwy. gościny udziela miejski amfiteatr lipca koniec znane w którym grają „Rockowisko”, festiwalowi z Polski i metalowe punkowe zespoły rockowe, jest wolny. obie imprezy na Wstęp i zagranicy. wydaniu i wydaniu owoców usychają. Roślinność zielna sku- pia się w miejscach, gdzie więcej dociera światła, na prze- gdzie w miejscach, drogach, przy lasu, skrajach wróciły się lub zostały ścięte drzewa, lub wprost na się rozkładających pniach. Na powalonym potężnym dębie mogą wyrosnąć młode drzewka i utrzymać się na nim przez 20 lat. Najprzyjemniejszym lasem stare są w lecie z dominującym udziałem sosen. Dzięki mniejszemu zwarciu koron można tu znaleźć zarówno cień, jak i słońce. Przez całe lato rosną w nich różne kwiaty, ale przede wszystkim dojrzewają wielkie ilości bo- rówek czarnych (czarnych jagód), borówki brusznicy, - żółte żółte wonnice wonnice krasopani krasopani , rębaczy - białowie zmorszniki garbarze, koziorogi dę- zmrocznik zmrocznik pazik, dyląże mieniaki , tęczowce które opalizują na ciołki, , cynobrowe zgniotki . Prawdziwą wylęgarnią małych małych wylęgarnią Prawdziwą chrząszcze. , piżmówki skie i wiele, wiele innych są idealnymi kandydatami organizmami są ogół Na grozy. filmów do potwory na powolnymi i niezwracającymi na nas większej uwa - gi. Raz spostrzeżone dają się łatwo obserwować, bosze, różne gatunki i żerdzianek leśnymi leśnymi są niebiesko i czarno zależności w od kąta słońca padania na skrzydła, a także ogromne czarno­­‑ pokłonniki . osinowce Oba te zobaczyć gatunki jak siadają przy kałużach najłatwiej na leśnych - dro gach. Motyli nocnych jest o wiele więcej, trudno je zauważyć, bo dzień spędzają w ukryciu, ale wieczo- rami i w nocy czasem przylatują do źródeł światła: latarni ulicznych, lamp na gankach, okien a nawet ognisk. Są wśród nich gatunki niesamowitej - uro dy i kolorystyki oraz intrygujących nazwach jak np.: wstęgówka , jesionka . poziomkówka Niektóre nich z są tak rzadkie, że nie mają nawet polskiej nazwy, tylko naukową łacińską. Ponieważ lista zwierząt zamieszkujących Puszczę obserwa- każdy powiększa, się czas cały Białowieską tor ma szansę wpisać się do kronik jako odkrywca. - żero lubią baldaszkowatych, zwłaszcza roślinach, Na różne wać leśnych pancerników jest spróchniałe drewno, róż nych gatunków i w różnym stopniu rozkładu. W po- większeniu - - - ło- brą rysie. kruki. orliki krzy- orliki bieliki, stawach stawach , w Topile i białe. Nad łąkami pazie , królowej czer niebieskie modraszki ciemne , admirały , myszołowy . Rankami można zoba- . Rankami brodźce Lisy kursują nieustannie nawet czaple czaple siwe Siemianówka oraz motyli dziennych . i nocnych dzień W nakrapiane przeplatki,

Łoś „ nawet a nawet w centrum Białowieży. W płytkiej wodzie i na nadbrzeżu żerują , czarnego bociana wodzie w płytkiej kroczącego czyć a przez cały dzień polujące krążą i wodą wody. wody. Wieczorami i o świcie można podziwiać sie. W ślad za roślinożercami na terenach otwar tych pojawiają się prawie wszystkie na czele . z wilkami drapieżniki, Cechą letniego lasu jest też cisza. Śpiew stopniowo cichł już od ptaków początku czerwca, a w poło- wie lipca milknie zupełnie. Ptaki odchowały pisklęta i łatwo im się teraz schować w gęstwinie liści, tylko od czasu do - czasu ich słychać nawoły ostrzegawcze jak Podobnie, popiskiwania. cichego w postaci wanie obserwa- dla warunki najlepsze ssaków w przypadku cji panują w dolinach rzecznych, a także na zbiorni - ku wodnym biały dzień. Niechętnie pokazują się tu tylko tylko tu się pokazują Niechętnie dzień. w biały kliwe i inne ptaki drapieżne. otwartej Z przestrzeni widać ich całe rodziny uczące się trudnej sztuki - krą żenia i szybowania;podobnie zachowują się Bujna roślinność łąk jest domem dla całej kolorowych masy nektar z kwiatów spijają żółte rusałki , wonobrązowe pawiki zowo czy czerwono-czarne . kraśniki Pięknymi motylami

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 36 PRZYGODA LATEM 37 - - - - kier Z wiej- Międzynarodowy Międzynarodowy Noc Kupały. Nazywana Noc Kupały. nocą kupalną, jest też kupałą kupalnocką, teatralny Festiwal Wertep „ „ Muzeum i Ośrodek Kultury Festiwal Festiwal Wielu Kultur „ i Narodów masz regionalnych potraw , i rękodzieła połączony z warsztatami ich wytwarzania. W sierpniu po - oko licznych miejscowościach krąży Festiwal Teatralny , „Wertep” wystawiający otwarte przedstawienia na ulicach Hajnówki i mniejszych skiego skiego ”, podwórza gdzie można posłuchać muzyki folkowej znanego zespołu ” „Czeremszyna i innych wykonawców z Polski i zagranicy. Odbywa się Białoruskiej w Hajnówce. W Parku Miniatur - podzi architek regionu, dla charakterystyczną można, wiać turę drewnianą, obiekty sakralne, pałace – wszystko wykonane w skali 1 : 25 względem oryginału. - Z ko lei w hajnowskim muzeum zainteresowani obejrzą m.in. wyposażenie starej, białoruskiej zagrody i XIX spichlerza. czy stodoły z typowej eksponaty -wieczne miejscowości, miejscowości, w różnych konwencjach i technikach, dla dorosłych i dzieci. W ramach festiwalu odbywa się corocznie 60–90 przedstawień. Spragnieni spo- kojniejszych doznań można polecić „Park Miniatur ” oraz Podlasia Zabytków Nadzieja, Nadzieja, , Miłość” którego przesłuchania konkur sowe odbywają się w Hajnowskim Domu Kultury, a koncert galowy laureatów w amfiteatrze miejskim. Pod koniec lipca przygranicznej w Czeremsze ma miejsce - Region Puszczy Białowieskiej oferuje oferuje Puszczy Białowieskiej Region i ludowych. kulturowych imprez wiele się „Noc odbywa Na początku lata korzeniach po - o korzeniach zabawa tradycyjna Kupały”, Jej roku. w nocą gańskich, związana z najkrótszą jest puszczanie wian- punktem kulminacyjnym jest organizowana Noc Kupały na wodzie. ków termin Tradycyjny w okolicy. w wielu miejscach pierwsza lipca to sobota imprez największych i druga w Dubiczach Cerkiewnych, w Białowieży w Narewce. 7 lipca oraz dziej naturalnej odsłonie, czas na bliższe spotkanie z kulturą regionu Puszczy Białowieskiej. Poznaniu i zrozumieniu tożsamości i wrażliwości - mieszkań ców tej części Podlasia sprzyjają liczne imprezy cy- Znaczą- charakterze. kliczne o muzyczno-teatralnym cymi wydarzeniem jest Międzynarodowy Festiwal Piosenki Poetyckiej im. Bułata Okudżawy „Wiara, nawet nawet bliska. z Lato to najlepsza pora. Chrząszcze w postaci dorosłej żyją tylko przez kilka po tygodni, przepoczwarzeniu się, które z reguły następuje późną wiosną. Wiele z nich odpoczywa zagrzeba- nych w próchnie, ściółce leśnej, pod korą Kiedy drzew. nacieszymy się już przyrodą, w jej najbar - Starorze  cza Narewki - w Białowie skim Parku Narodowym łosi, uroczyska uroczyska , jeleni . żurawie Szlak po drewnianych Carska Carska Tropina wywodzi się Puszczy Białowieskiej „ w Puszczy Białowieskiej Turyści doliny doliny , Narewki do której - dociera . żubrów Bywają tu też zachodniej części Obrębu Ochronnego

mniej doświadczeni piechurzy. piechurzy. mniej doświadczeni ślić, że nie są one trudne i poradzą sobie z nimi nawet Jak książkowy Włóczykij – wędrówek miłośnik po drogach i bezdrożach – samotniczych poczujemy się ruszając trasą na Carską Tropinę. Proponowana wy- cieczka wiedzie przez Białowieski Park w północno­‑ Narodowy Kosy . Most Od parkingu idziemy czarnym szlakiem przez las na skraj my po około 1,5 km. Z niewielkiej wydmy roztacza się piękny widok na dolinę rzeki i ciemną ścianę lasu – Obrębu Ochronnego Rezerwat. Na łąkach, w zasadzie się spodziewać można dnia porze o każdej re re warianty tras wydają się bardzo długie, to warto - podkre Rezerwat. Rozpoczyna się na leśnym parkingu kilka - i kilka Narewki od wschód południowy na kilometrów naście na północ od Białowieży, w pobliżu - niektó Choć Białowieskiej. Puszczy po wycieczkę pieszą na ki - warun wymarzone to pogoda i słoneczna temperatury Letnie , dzików nawet a wiedzie dalej na południe biegnąc na granicy lasu miejsca- nasypem, prowadzi trasa Miejscami i bagien. mi jest podmokła i pokonujemy ją . kładkach Nazwa szlaku od drogi myśliwskiej, która powstała w XIX wieku na

Z MAPĄ I POMYSŁEM Z MAPĄ mój plan wycieczki mój plan

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 38 PRZYGODA LATEM 39 - Zaśnię platforma platforma , Gruszkach Lasowida - o czte Lasowid o czterech o czterech Lasowid twarzach „ (28 sierpnia) – święci cerkiew cerkiew Św. Mikołaja . zimorodka Często poja- bobry. Przechodzimy most cerkiew cerkiew w Dubinach. - Szczegól oraz oraz park edukacji przyrodniczo-leśnej wydry idziemy i idziemy dalej na północ, tym razem stronie po rzeki. Po prawej kilkuset metrach zakrzaczeń do- chodzimy do sporej łąki, na której stoi miejsce To z sianem. ibrogi stogi nią a za , widokowa dokarmiania , żubrów gdzie pojawiają się też inne zwierzęta. Można tu na nie poczekać. - dro Powrotna ga prowadzi na Kosy Most, a z niego szutrową drogą (około 1 km) bezpośrednio na parking. - ko Wracając niecznie zatrzymajmy się w Narewce, w której warto zobaczyć malowniczą białą Cudotwórcy z 1867 roku. W pobliskich się wówczas bukiety z kłosów zbóż, ziół i kwiatów. cie Najświętszej Marii Panny wokół wokół siedziby miejscowego nadleśnictwa Browsk, znajduje się lasu. bóstwa przedchrześcijańskiego – twarzach rech - przez Hajnów samochodem do Białowieży Wracając kę warto odwiedzić nie uroczyście obchodzonym świętem jest z herbarium i imponującą rzeźbą których których można wypatrzeć wiają się tu Kosy Kosy Wartą polecenia atrakcją jest wizyta atrakcją polecenia Wartą Sołoniewicz im. Tamary w Galerii w obiekcie Wystawa w Narewce. Bróg jest charakterystyczną dla Podlasia noszącym imię wybitnej reżyserki i scenarzystki, noszącym imię wybitnej reżyserki - reportaży innych jej oraz przybliża twórczość wnę- na myśl przywodzi galerii Aranżacja stów. są tu prace Prezentowane trze dawnej chaty. Prócz i fotograficzne. poplenerowe malarskie, są warsztaty organizowane w galerii ekspozycji, - i integracyj edukacyjne społeczno-kulturalne, tradycji. do lokalnej ne, nawiązujące potrzeby potrzeby polowań. Wiedzie przez zmieniające się krajobrazy leśne: grądy łęgi, i przechodzi przez nie - wielką rzeczkę Przedzielnię i po około 2,5 km do- chodzi do swojego końca, gdzie na łąkach stoi ma- lowniczy bróg z sianem, z którego często korzysta zwierzyna. konstrukcją do przechowywania skoszonego siana przez całą zimę. Stąd musimy zawrócić po własnych skrajem już idziemy wydmy pierwszej od ale śladach, lasu (około 1 km) i dochodzimy do uroczyska dwa są charakterystycznymi punktami którego , Most mosty na Narewce: drogowy i kolejki wąskotorowej. Narewka ma tu miejscami strome brzegi, pobliżu w Las  grądowy na czubek głowy łosia lub żubra i niewiele więcej. Pozostają pagórki, porośnięte drzewami lub krzewa- mi, w których cieniu możemy się ukryć lub ambony pół – czekanie na przygotować się Trzeba myśliwskie. godzinę, może godziny, i dłużej, może być też tak, że nic nie zobaczymy. Na pocieszenie trzeba dodać że zwierzęta bardzo często są już na miejscu, tylko leżą schowane i przeżuwają pokarm lub odpoczywają. Nierzadko zdarza się że np. jeleń pojawia się znikąd, na środku łąki, po prostu wstając z legowiska. Dla- tego ważne jest, żeby na miejsce obserwacji przyjść cicho i ostrożnie. Raz spłoszone zwierzęta na pew- no nie wrócą na miejsce tego samego dnia, a może następnych. i przez kilka - najlepszymi najlepszymi zielone w zielone lub szare, iść bardzo cicho pod wiatr, pod cicho bardzo iść

odpowiednio odpowiednio ubrać

. W lecie najlepszymi miejscami do obserwacji są Wybierając Wybierając się na przyrodniczy rajd do Puszczy na- leży się ochronne ubranie z nieszeleszczącego materiału, nakrycie , głowy długie Więk spodnie i solidne buty. szość kleszczy siedzi w trawie! Przed komarami nie odstraszający. mieć spray warto dlatego uciekniemy, Zwierzęta nie lubią upałów, dlatego porami na tropicielskie wyprawy są ranki - i wieczo ry śródleśne tereny otwarte na których nie można dać się zauważyć, usłyszeć lub zwietrzyć. Koncentrujemy zwierzętach, które się ostrożnych na i bardzo dużych uciekają, gdy tylko zorientują się że ludzie są w po- się staramy Dlatego bliżu. mary, kleszcze i inne gryzące kleszcze stworzenia. mary, - ko niestety też tam i roślin, zwierząt bogactwo wielkie Gdzie żeby to co jest przed nami nie mogło nas usłyszeć i wywęszyć. A jeszcze lepiej jest czekać na zwierzynę w wygodnym miejscu w ukryciu. Ponieważ - roślin ność trawiasta miejscami sięga dwóch metrów wy- sokości, stojąc lub siedząc na ziemi możemy liczyć

DLA PRZYRODNIKA DLA wskazówki niezbędne wskazówki

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 40 PRZYGODA LATEM 41 moje notatki z podróży moje notatki ZAPAMIĘTAĆ CHWILE ZAPAMIĘTAĆ

xxxx Symboliczna,   brama drewniana do wejściowa BPN od strony Biało- Polany wieskiej, według z 1930 projektu autorstwa roku Parku kierownika - J. J. Karpińskie dr. architekta go, inż. H. Jasieńskie- i botanika go Szafera W. dr. - Trzmielina „. Trzmielina dęby dęby są - brązo Osiki Osiki . i klony lipy wiązy, jak podobnie

Kalendarzowa Kalendarzowa jesień zaczyna się w Puszczy 23 wrze- śnia, ale jej atmosferę czuć już wcześniej nawet od początku miesiąca. Oprócz coraz krótszych dni, - naj ważniejszą zmianą w pogodzie są chłodne i zimne noce. Właściwie każdy liść nosi jakieś ślady „zużycia”, jest ma narośle, nadgryziony, marszczy plamy, się lub częściowo zwija. Liście wydają się bardziej suche niż liście W październiku jesieni. oznaki To i latem. wiosną zaczynają się stopniowo przebarwiać. Im cieplejsza i bardziej słoneczna jesień, tym kolory są - intensyw niejsze i bardziej soczyste. Seria przymrozków silnych spadną liście że wichuryspowodować, silne mogą lub zanim się w pełni wybarwią. Dominują żółcie i brązy, ale każdy gatunek ma indywidualny odcień, swój inny od pozostałych. pełni W wybarwione dęby. niż błyszczące bardziej są ale , również graby we, , żółte są Brzozy likatne likatne mgły. Bardzo nastrojowy jest początek astronomicz mogą przebarwiać się na cytrynowo lub czerwono . Olsze czarne szarzeją i brunatnieją, ale najczęściej krzewy. leśne są kolorowe Podwójnie zielone. opadają na łąkach często snują się de- się snują często łąkach i na lesie po przymrozki, gruntowe Już od początku września mogą zdarzać się sporadyczne przy- sporadyczne się zdarzać mogą września początku od Już poszarzała. nej jesieni, chociaż zieleń jest mniej intensywna, jakby jakby intensywna, mniej jest zieleń chociaż jesieni, nej

PUSZCZA w jesiennej aurze w jesiennej

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 44 PRZYGODA JESIENIĄ 45 - piestrzy- Łanie zbijają się Koźlarz czerwony czerwony Koźlarz traw Sarna wśród łuskwiaki, „ „ gołąbki i dziesiątki - in muchomory, , wiązkowe maślanki , soplówki , zażartej walki, w czasie której przepychają się po- rożami, nieraz raniąc się przy tym dotkliwie. - Jele nie najlepiej słychać w zimne, bezwietrzne noce z przymrozkami. Ich ryk słyszany jest z odległości ponad kilometra. Ryczą zarówno w głębi lasu róż nego nego typu lasów, jak i na śródleśnych polanach, po- i wietrznej deszczowej W okresach itp. zrębach zamie- całkowicie a nawet słabnie, rykowisko gody ra, by wybuchnąć z nową mocą jak wróci pogoda. Pilnowanie i zdobywanie haremu łań tak mocno absorbuje samce jeleni, że przez cały jego okres ce trujących za to bardzo bardzo to za i trujących niejadalnych ilość i ogromna jak ładnych nych. nych. Przy sprzyjającej pogodzie podgrzybki i gąski listopadzie. jeszcze w można zbierać z się kojarzy Puszcza jesienna przyrody Miłośnikom września połowy od się Zaczyna . jeleni rykowiskiem i trwa do początku października. samiec. każdy zawładnąć usiłuje którymi w stadka, czyli samca, Ryk słabszych. przegania Najsilniejszy byka, jest wyzwaniem rzucanym innym. Zwierzęta potrafiąrozeznać dzięki niemuswoją siłę, słabszy ustępuje. Jeżeli siły są wyrównane dochodzi do ma- , kaliny - , jak , zielonki podgrzybki, gąski czarnego bzu , derenia , koźlarze opieńki, , kruszyny , kanie , borowiki Rykowiska Rykowiska jeleni odbywają się głównie w nocy. Jednak, w biezpiecznym tak dla zwierząt miej- rydze, kurki, scu, jak BPN, niezagrożone jelenie pozostają aktywne także w dzień. W takich bezpiecz nych nych miejscach zwierzęta są znacznie mniej płochliwe i łatwiej o spotkanie z nimi, nawet na stosunkowo niewielką odległość - kilku dziesięciu metrów. Oprócz Oprócz przebarwiających się liści błyszczą na nich owoce w różnych czerwieni odcieniach ( i czerni ( ) trzmieliny ). i innych słoneczne W październikowe dni las jest po prostu przecudny. Puszcza Białowieska jest jed- - okoli w więc Polski, regionów z najzimniejszych nym Mimo liści. bez jest drzew większość listopada 1 cach liści Kobierzec pod to las stopami jest bardzo ładny. jest kolorowy i pachnie charakterystycznie jesienią. lasu i dno gałązki rankami mgiełki, się snują lesie Po za- grzyby, są lasu jesiennego Ozdobą szron. pobiela równo jadalne: ślaki, gile i inne, zbijają dzięcioły, , kowaliki sikory, się w stadka, w których koczują po lesie w poszuki- waniu miejsc obfitujących w pokarm. Stada często są wielogatunkowe, ale nie ma wśród nich nej wspól- organizacji – słabsze gatunki ustępują miejsca gatunków gatunków ptaków systematycznie odlatuje do Afry- ki, na zachód lub południe Europy. Te, które zosta- ją, jak - Płazy ) imago Ryjówka „ Ryjówka przeżywają poczwarki Larwy i bukowiska samce walczą i prze- huczka ma miejsce w listopadzie dziki. Ich eleń na rykowisku eleń J „ ganiają się nawzajem, a także wydają odgłos charak terystycznego stękania, znakują teren substancjami zapachowymi. na Te ogół łagodne zwierzęta stają się wtedy pobudzone i agresywne, potrafią wyładować złość na krzaku lub innej przeszkodzie, go porożem. uderzając Lepiej wtedy się do nich We nie wrześniu zbliżać. kończy się rozpoczęty miesiąc śniej - wcze okres godowy żubrów. Najpóźniej nają go - rozpoczy tracą nawet 25% masy ciała. masy 25% nawet i tracą żerują nie praktycznie Nieco wcześniej niż jelenie mają swój okres - rozrod czy łosie. W czasie ginie, nieliczne zimują w spokojnych kryjówkach pod itp. w dziuplach ziemią, w ukryciu drewnie, w pod ściółką, korą, w zrobionych specjalnie oprzędach, zwiniętych liściach itp. i gady zimują kryjówkach, w podziemnych lub zagrze- bane w mule na dnie zbiorników wodnych. Większość Jesienią w lesie z dnia na dzień ubywa roślin i zwie- rząt. Rośliny więdną i szykują się do zimowania po- w staci nasion lub podziemnych kłączy i cebulek. Na gałązkach drzew i krzewów pozostają tylko niewielkie w następnym i kwiaty liście się rozwiną z których pąki, roku. Większość dorosłych owadów (czyli tzw. i grudniu, ale nie jest tak efektowna jak u jeleni.

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 46 PRZYGODA JESIENIĄ 47 - ko kuny i lisy . orzechówki , popielice rysie, sójki i Sóweczka „ Wilki, , a także ryjówki, , łasice orzesznice – już w październiku zapa- zmieniają futra na tują zimowe, się w których znacznie - prezen bardziej okazale niż w lecie. Najpiękniejsze Najpiękniejsze leśne gryzonie – dają sen w zimowy. W ich ślady czasie pójdą borsuki swoim w i jenoty. szatki i , wiewiórki długoterminowego długoterminowego przechowywania zapasów bez mrożenia. W poszukiwaniu śladów kultury regionu warto udać się do wiosek tematycznych. W Lewkowie dowiemy się, jak wyglądało życie w podlaskiej zagrodzie, ulepimy pamiątki z gli- ny i spróbujemy swojskich przysmaków. W Bory- sówce odkryjemy uroki drewnianej wsi. Skarby prawosławnej tradycji poznamy w 450-letniej wsi a kim byli osocznicy się dowiemy Nowoberezowo, w Dubinach. I na koniec Lipiny – wioska bulwy, ziemniaka. kocha nade wszystko co czyli taka, - - łabędzie, , kaczki , gęsi Zbiornika Zbiornika , Siemianówka Borsuki jesienią mogą wa - Przygotowania Przygotowania do zimy czuć również w puszczańskich Bardzo miejscowościach. wiele domostw to pełne sma- kowitych aromatów miniaturowe fabryki zdrowej, fabryki zdrowej, miniaturowe aromatów kowitych ekologicznej żywności pochodzącej - z przydomo wych ogródków i lasu. Jesień to czas powideł robienia śliwkowych, przetworów z dyń i innych warzyw, dżemów, soków, z owoców leśnych, syropów suszenia i marynowania grzy- i nalewek bów. Tradycyjne wolnostojące podziemne spi- żarnie znakomicie funkcjonują, jako miejsce silniejszym, silniejszym, ale poczucie bezpieczeństwa każe im trzymać się w gromadzie. Bardzo dużo ptaków moż na spotkać w górnej części brodźce i inne. Zlatują tu polujące na nie bieliki. Leśne ptaki i ssaki ją, bardzo gromadząc pod intensywnie skórą re żeru- zapasy będą tłuszczu, wykorzystywać - któ w trudnym okresie Dotyczy zimy. to tych, które zasypiają, jak i tych, pozostaną które aktywne. żyć nawet o połowę więcej niż Niektóre wczesną wiosną! gatunki gromadzą mu, też w bezpiecznych zapasy kryjówkach. pokar Tak postępują gdzie gdzie odpoczywają przelotne Spacer Spacer  puszczańskimi wioskami - - Nikiforowszczy Czas grzybobrania „ Czas grzybobrania tzw. - tzw. Droga Perebel , Krugłe wsi Starzyna. Wędrujemy zależności od fan- od zależności W lasu. w głębi Topiło

. Ich drewniane zabudowania zawsze są zawsze zabudowania drewniane Ich . Wygon

prowadząca od zachodniego skraju Puszczy do Można Można tu wygodnie dostać się samochodem i roz począć zbieranie w okolicy obrzeżach, zwłaszcza od południowego zachodu. obrzeżach, zwłaszcza od południowego tzw. „chłopskich lasach” – na jej na – lasach” „chłopskich w tzw. je zbierać wolą mieszkańcy przez pagórkowate piaszczyste lasy iglaste na północ i wschód, co i rusz zbierając borowiki, kurki grzyby. i inne Ponieważ idziemy na orientację, koniecznie mieć musimy ze sobą - mapę Głów kompas. i najlepiej nym punktem orientacyjnym jest Chociaż Puszcza Białowieska słynie z grzybów, okoliczni ska leśnej osady - z malowni którąś o zahaczyć możemy drodze po tazji jak w lesie ukrytych wsi czych lub zna szczelnie oddzielone płotem od ściany napierającego na nie zewsząd lasu. Trzeba tam mieszkać, żeby wie- z pojawiającymi walka coroczna kosztuje siły ile dzieć, się na terenie posesji siewkami drzew, leśnymi kwia- tami i mchem. Niewielkie pola i łąki przynależne do wiosek nie są już pochód uprawiane, lasu wstrzymuje na nich sporadyczne koszenie i buchtujące dziki. - Ła twiej tam spotkać żubra i wilka niż krowę. Dotyczy to

Z MAPĄ I POMYSŁEM Z MAPĄ mój plan wycieczki mój plan

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 48 PRZYGODA JESIENIĄ 49 - Na szlaku nordic Na szlaku nordic walking w Puszczy Białowieskiej „ Rezerwatu Pokazowego Żubrów i przejazd są malowniczymi drogami leśnymi nadleśnictwa Hajnówka. Imprezę uatrakcyjniają wspólne zwie- dzanie wąskotorową kolejką . leśną Dla odmiany w pierw- szą sobotę października na 12-kilometrowej trasie Hajnowskiej Dwunastki spotykają się miłośnicy biegania. Imprezie towarzyszy kiermasz rękodzieła ludowego. Po dniu pełnym wrażeń i wysiłku odpo- dobra To w Hajnówce. Wodnym Parku w można cząć dla szczególnie podróżujących turystów propozycja z dziećmi, bowiem obiekt wyposażony jest w impo- wodne. inne atrakcje nującą zjeżdżalnię oraz kulinarne. Odwiedzający wystawę szczególnie kulinarne. Odwiedzający wystawę obejrzenia grzybiar sobie możliwość chwalą olbrzymiej purchawicy np. skich ewenementów, obwód olbrzymią, której czasznicą też (zwanej bezwstydnego cm!), sromotnika 135 osiąga nawet wielu Dla chropowatej. czy purchawki (chroniony), – podczas mikroskopowe są grzyby ciekawostką objawy ich można zobaczyć wystaw najnowszych na roślinach. chorobowe zmiany działania, np.

- Każdej jesieni Białowieski Park Na- Park jesieni Białowieski Każdej Ośrodku w swoim organizuje rodowy „Jesienną Wy- Przyrodniczej Edukacji stawę Grzybów”, na której specjaliści i mykolodzy specjaliści i mykolodzy na której Grzybów”, stawę - zebra świeżo 200 gatunków około prezentują i trujących niejadalnych jadalnych, w lesie, nych ich rozróżniania Uczą zainteresowanych grzybów. takim zapachu. Po a także kolorze, po kształcie, uczestnicy z biegłością rozpoznają szkoleniu grzybów. ulubionych sobowtóry” „zwodnicze i prezentacje się warsztaty odbywają Przy okazji zwłaszcza zwłaszcza łąk pod Krugłym. Najwytrwalsi piechurzy mogą dotrzeć szlakiem turystycznym wzdłuż - Pere stawie na gdzie śródleśnym belskiej do Drogi Topiła, gromadzą się ptaki wodno-błotne i drapieżne. Trasę tę można przebyć również rowerami. Warto wtedy odbić od Topiła na południe w stronę granicy, do rezerwatu. Starzyna We wrześniu w Hajnówce odbywa Puchar się Polski Nordic impreza . Walking Na prawie starcie tysiąc zawodników, staje różnych w kategoriach wiekowych, na różnych dystansach, indywidualnie otwar marsze też są zawodów Oprócz i drużynowo. te dla wszystkich chętnych. Trasy poprowadzone Strażą Strażą . Graniczną . dokumentów Cały teren Puszczy To To bardzo zwiększa szanse ich spotkania. Również na ptaki dobrze patrzy się z drogi, ponieważ nic nie utrudnia nam widoczności. Należy pamiętać o za- braniu ze sobą leży w strefie nadgranicznej (a w rezerwacie Starzy - na droga dochodzi do niej na kilkanaście metrów), dlatego łatwo tu o spotkanie ze Prawie na pewno na grzyby. naszej Najlepszą drodze radą zobaczymy dla grzybiarza ranie tylko jest tych zbie- gatunków, które się mniej dobrze zna, doświadczeni powinni tunków zrezygnować mających z ga- od spodu blaszki, na możliwość ze pomyłki względu z najbardziej trującym mu - chomorem sromotnikowym. Grzyby najlepiej nosić w koszyku, gdzie mają zapewniony przewiew i nie gniotą się tak bardzo jak w plastikowych siatkach.

-

powolny powolny spacer drogami lub - przecinka

być naszym niezbędnym wyposażeniem. naszym niezbędnym być łatwo łatwo można stracić kierunek, więc kompas powinien Ze względu na utrzymującą się przy podłożu wilgoć dobrze mieć wygodne nieprzemakalne buty z twar dą podeszwą i oddychającą membraną. Tropiciele w tej polecają bardzo doświadczeniem z wieloletnim sytuacji mi . leśnymi Poruszamy się po nich znacznie ciszej niż na przełaj, co wydatnie zwiększa nasze szanse na spotkanie ze zwierzęciem. Mamy znacznie - lep szą widoczność, zarówno na boki, jak w przód i tył, położonymi najwyżej są drogi bagiennych w lasach a punktami w okolicy. Zwierzęta zdecydowanie mniej boją się ludzi na drodze niż w głębi lasu. Należy pa- miętać, że większość ssaków, a już na pewno wszy- scy roślinożercy mają gorszy wzrok od ludzi, dlatego to my zwykle zobaczymy je pierwsi, jeżeli będziemy szli cicho i nie będziemy ubrani zbyt krzykliwe. - Ro ślinożercy długo zastanawiają się i rozglądają zanim zdecydują się przejść w poprzek drogi, - a drapieżni ki często poruszają się po nich całymi kilometrami. przeszkody przeszkody w postaci powalonych pni, bagienek, itp. Bardzo rusz trzeba obchodzić trzeba i rusz co przełaj, na idziemy gdy Białowieska, Jesienią w lesie często jest mglisto. W takim lesie jak Puszcza

DLA PRZYRODNIKA DLA wskazówki niezbędne wskazówki

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 50 PRZYGODA JESIENIĄ 51 moje notatki z podróży moje notatki ZAPAMIĘTAĆ CHWILE ZAPAMIĘTAĆ

Zimowe Zimowe  widoki Puszczy

żaby poczwa- białego pu- białego larw, Wydra na śniegu „ Wydra jaszczurki, spowalnia spowalnia bicie płazy. Obok siebie jaj, , odrętwienia połą- . lodu Przyroda cich- gady i , zaskrońce zaspami, a rzeki i bagienne sen zimowy zapadają zapadają zimowy W sen jeże. żmije, . termoregulacja Dzięki temu ich cia- i borsuki

imago (owad dorosły) i zwykle ukrywają się i ustaje

lub . traszki Zapadają one w stan zasypiają jadowite jadowite zasypiają glebie. w glebie. Nawet kiedy nadejdą mrozy, panuje w niej temperatura powyżej zera. Zima wprowadza rozejm pomiędzy zmiennocieplne krzewy uginają się pod ciężarem ciężarem pod się uginają i krzewy Drzewa chu, polany przykryte są nie, w oczekiwaniu na wiosenne promienie słońca. śpią Smacznie wyglądają niezwykle majestatycznie. wyglądają niezwykle Zimową Zimową porą las odpoczywa. Dzikie tereny pokryte śniegiem rozlewiska ścina gruba warstwa także nietoperze, które muszą przetrwać okres - bra ku ich podstawowego pokarmu, czyli owadów. W ich organizmach zachodzą zmiany – serca serca rek ło przyjmuje temperaturę otoczenia i zużywa mniej energii. Nietoperze najczęściej hibernują w ziemian- kach, strychach i piwnicach pod zabudowaniami. Z kolei owady zimują w postaci i czony z obniżeniem temperatury ciała. Niesamowite

PUSZCZA w zimowej aurze w zimowej

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 54 PRZYGODA ZIMĄ 55

łosie, Sarny Masiewo dziki, Gil żubr zjada Dorosły 40–60 kg paszy na dobę. Żerowanie zajmuje mu 50–80% czasu od wschodu do zachodu słońca! . Mostu Kosego „ „ żubry spotkać łatwo . ssaków Wiele , dla których zima jest wyjątkowo wyjątkowo jest zima których dla dziki, okolicach w okolicach , Narewką ochotą zjadają sia- zjadają z ochotą Puszczy Królowie żubry. wydry czy jelenie chętnie wychodzą na skraj lasu, aby - sko odrobinie odrobinie szczęścia udaje się wytropić w miejscach zimowego dokarmiania czyli w tzw. ostojach. Znajdują się one m.in. za wsią nogi długie niezbyt na względu Ze okresem. ciężkim śnie- w głębokim się z poruszaniem problemy mają gu. Dodatkowo zamarznięta gleba skutecznie unie- możliwia im jedzenie ulubionych korzonków. Na przysmaki pełne wartości odżywczych dają się też wilki, nad czy i rzystać z wyłożonego pokarmu. Do paśników - pod także chodzą skusić no, no, ale nie pogardzą również burakami, kukurydzą i marchwią. Dzięki łatwo dostępnemu pożywieniu nie obgryzają kory z drzew. Oczywiście - dokarmia nie rozpoczyna się możliwie późno, w momencie kiedy śnieg uniemożliwia żubrom zdobywanie na- turalnych przysmaków. Do żubrzych rarytasów na- leżą bukwie, czyli buka, owoce jeżyny i pędy drzew. - . Na po- , kowalików . spaceru Przy gilów , sikor myszołowy myszołowy , włochate , dzięciołów i jemiołuszki Zimą, podobnie jak żubry, w więk Zimą, podobnie jak żubry, sze grupy łączą się wilki. watahy Małe jednoczą siły, a samotne . grubodziobów Uwagę na siebie - zwraca czubiaste osobniki szukają towarzystwa. Zmienia się także rytm życia tych drapieżników. Wilki przemierzają lasy w ciągu dnia w poszuki- mniejszej a z powodu waniu dużej zwierzyny, ilości pokarmu, polują też na zdrowe dziki, i łosie. jelenie sarny, pełzaczy i ją też przepięknie ubarwione samce lach zimują kuropatwy, a raniuszki wraz z sikorami można spotkać w pobliżu siedzib ludzkich. Zima to na Poszukiwanie dobryobserwacjęna czas ssaków. śniegu śladów większych zwierząt może być nie- bywałą atrakcją podczas rodzinnego które które na miejsce polowań upodobały sobie pola. Zimowa pora roku jest doskonała również do po- znawania zwyczajów ożywienie ożywienie panuje natomiast w świecie ptaków zi- mujących Puszczy. w Z dalekiej północy - przylatu ją Żubry  zimą ponad czasu połowę na poświęcają wypoczynek, jedną trzecią na jedzenie, a tylko na 10 procent ruch - - Ośrodku Ośrodku Edukacji Obrębu Obrębu - Ochronne Puszczy Białowieskiej „ w Puszczy Białowieskiej Kulig – artystki z Wielkiej Brytanii. ścieżką edukacyjną „Poznajemy ta- „Poznajemy edukacyjną ścieżką

o ich odśnieżanie. Niemalże że początkują- płaski nawet sprawia, teren cy biegacze nie powinni mieć problemu z przemie- rzaniem dłuższych odcinków. Miłośnicy tego sportu wykorzystują też doskonale przygotowaną sieć ście- żek nordic walking. W powiecie hajnowskim mają do dyspozycji około 100 oznakowanych tablicami . tras Turyści chętnie wybierają się też na piesze wyciecz ki. Szczególnie ciekawe są szlaki wione są głębokiego śniegu, ponieważ regularnie dba się do uprawiania narciarstwa biegowego. Główne drogi pozba- Rezerwat, go idealnie przystosowane do pieszych wędrówek. Po drodze można odpocząć w wiatach turystycznych, wejść na wieże widokowe i co naj- ważniejsze – zobaczyć zwierzęta w ich naturalnym środowisku! Ciekawą propozycją spędzenia czasu spacer także jest Puszcza Białowieska w zimowej odsłonie to idealne miejsce jemnice lasu”, znajdującą się przy Przyrodniczej Przyrodniczej BPN. Dzięki niej odwiedzający - zdoby wają wiele cennych informacji na temat życia lasu pochodzenia naturalnego. Oryginalnym elementem ścieżki jest rzeźba przedstawiająca żubry stwa Sally autor Matthews

Z MAPĄ I POMYSŁEM Z MAPĄ mój plan wycieczki mój plan

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 56 PRZYGODA ZIMĄ 57 - Rzeka Łutownia w Puszczy Łutownia Rzeka zimą Białowieskiej „ z zajęć organizowanych edukacyjnych, przez BPN, wioski tematyczne i lokalne tastyczną . organizacje atrakcją - Fan są również kuligi, przez urządzane większość gospodarstw agroturystycznych, pensjonatów i hoteli. Przejażdżka zazwyczaj - koń czy się ogniskiem z tradycyjnym bigosem, wet a na- zabawą przy dźwiękach akordeonu. Pomimo, że przyroda w większości śpi, to w kulturze nadal sporo się dzieje. W grudniu, w Hajnowskim Domu Kultury odbywa się „Przegląd Sztuki sjonalnej - Ziemi Nieprofe . Hajnowskiej” Wydarzenie ma już wieloletnią tradycję i co roku promuje talent - lo kalnych twórców: malarzy, rzeźbiarzy i rysowników. drzewnego otrzymywano żelazo, prehistorycz ne żużle oraz urządzenia rolnicze. Znajduje się tu nawet własna pracownia konserwatorska. Z kolei interesujące ekspozycje i multimedia Muzeum Przyrodniczo-Leśnego pozwalają w Białowieży pogłębić naszą wiedzę o Puszczy i jej mieszkańcach. - skansen skansen . w Białowieży zimowe W zimowe dni ciekawą opcją może być udanie się do Muzeum stwa - Kowal i Ślusarstwa Hajnówce, w które Szlak Dębów , Królewskich znajdujący się wioskami wioskami Pogorzelce . Teremiski i Niespełna na podziwiać wyroby kowalstwa artystycznego, modele pieców dymarkowych, czyli dawnych pieców hutniczych, w których przy użyciu węgla powstało powstało na bazie rodzinnej kuźni, założonej w 1927 roku. Zgromadzono tu kolekcję narzędzi związanych z kowalstwem oraz obróbką - meta li. Prócz eksponatów stricte użytkowych, moż - wiatra się prezentują przepięknie śniegu W białym ki i stare chaty. Zimową porą można też skorzystać półkilometrowa półkilometrowa ścieżka prowadzi przez Puszczę, wśród kilkudziesięciu dębów w wieku od 150 do 500 lat. Wiekowe drzewa noszą imiona władców Polski i Litwy, którzy kiedyś urządzali polowania na tamtejszych terenach. Wyjątkowe miejsce na zimowy spacer to także nieco nieco na północny zachód od Białowieży, pomię- dzy Wykonana Wykonana jest z materiałów, których dostarczyła natura – traw, torfu i gałęzi. Zimą warto też udać się na

buty , batonik Oszroniony Oszroniony suszonych suszonych  las wiatroszczelną wiatroszczelną czekolady albo torebkę spodnie . z membraną Pamiętajmy również , które pomogą szybko uzupełnić „zapasy”. i zatrzymuje się powietrze, które stanowi naturalną warstwę izolacyjną. Bardzo ważne czapki, jest bo wiele ciepła noszenie ucieka przez głowę. Na wy- cieczkę zabierzmy też wypróbowane, wygodne na – przemarznięcie. stopy ciasne zbyt Jako narażają warstwę zewnętrzną możemy włożyć kurtkę o tym, że w mroźne dni nasz organizm potrzebuje więcej energii. Dobrze jest mieć przy sobie kawałek gorzkiej owoców

- - - . mapy Na łuskany łuskany słonecz warzywa, a wróble surową surową słoninę, kaczki

drobne drobne i kasze

dokarmiać wyłącznie w przeznaczo-

numery alarmowe i zabierzmy

. bezpieczeństwo Zapiszmy w telefonie od- zbóż i drobno pokrojone

wskazówki niezbędne wskazówki ziarna uwielbiają proso, nych nych do tego miejscach. W ten sposób zapamiętu- ją, gdzie mogą się posilić. Jeśli nakarmimy zwierzę podczas przypadkowego spotkania, to w przyszło- ści może ono stracić cenną energię na - poszukiwa nie pożywienia, które w danym miejscu „było” tylko jednorazowo. Przed sięgnięciem do plecaka warto zastanowić się też, czy pokarm, którym chcemy się podzielić jest odpowiedni. Przykładowo, ptaków nie bar pieczywo Białe chlebem! dokarmiać powinniśmy Powinniśmy Powinniśmy je dzo im szkodzi i może prowadzić do chorób układu pokarmowego. Sikory jedzą zadbać szczególnie też powinniśmy porą Zimową nik. o swoje powiednie dłuższe spacery najlepiej włożyć bieliznę termoak tywną i ubrać się na cebulkę. Pomiędzy ubraniami „z głową”. Puszczy. Zwierzęta potrzebują naszej pomocy, ale niesionej ale Zwierzęta potrzebują naszej pomocy, Puszczy. Zimowy czas jest szczególnie ciężki dla wielu mieszkańców ciężki dla wielu mieszkańców czas jest szczególnie Zimowy

DLA PRZYRODNIKA DLA

PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU 58 PRZYGODA ZIMĄ 59 moje notatki z podróży moje notatki ZAPAMIĘTAĆ CHWILE ZAPAMIĘTAĆ

Wydawca Powiat Hajnowski ul. A. Zina 1, 17-200 Hajnówka tel. +48 85 682 2718, +48 85 682 3046 [email protected] www.puszczailudzie.info

Publikacja została wydana w ramach projektu „Puszcza i ludzie”

Tekst Paweł Fabijański, Jolanta Sieradzka-Kasprzak, Dominika Borówka-Sitnik, Paweł Fajtek

Zdjęcia Krzysztof Borowik, Paweł Fabijański, archiwum Powiatu Hajnowskiego, archiwum Euro Pilot Sp. z o.o.

Opracowanie EURO PILOT Sp. z o.o. ul. S. Konarskiego 3 01-355 Warszawa tel. +48 22 664 37 20, +48 22 664 50 91 www.europilot.com.pl

Mapa Euro Pilot Sp. z o.o.

Skład, Ewa Chmielewska przygotowanie do druku

Projekt okładki Daryna Nesterenko

Warszawa 2018

ISBN 978-83-8009-823-7 Dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej