1 O czym szumi Puszcza? ............................................................................................................4 z Puszcza Białowieska – wczoraj i dziś .........................................................................................6 z Od ściółki po koronę – co tu rośnie? ..........................................................................................8 z Cenna i doceniona – wyróżnienia dla Puszczy Białowieskiej ...........................................9 z Spotkanie z mieszkańcami Puszczy ...........................................................................................10 z Bogactwo królestwa grzybów .......................................................................................................12 2 Co zawdzięczamy Puszczy? ................................................................................................14 z Ekosystem Puszczy – procesy mikro i makro ........................................................................16 z Mapa – podróże bliskie i dalekie ................................................................................................18 z Z lasu do jadłospisu .........................................................................................................................19 z Dla ciała i ducha – wypoczynek w Puszczy ............................................................................ 20 z Śladami historii ..................................................................................................................................22 3 Przygoda wiosną........................................................................................................................24 z Puszcza w wiosennej aurze ........................................................................................................ 26 z Z mapą i pomysłem – mój plan wycieczki ............................................................................ 28 z Dla przyrodnika wskazówki niezbędne ................................................................................. 30 z Zapamiętać chwile – moje notatki z podróży ......................................................................31 4 Przygoda latem ...........................................................................................................................32 z Puszcza w letniej aurze ................................................................................................................. 34 z Z mapą i pomysłem – mój plan wycieczki ............................................................................ 38 z Dla przyrodnika wskazówki niezbędne .................................................................................40 z Zapamiętać chwile – moje notatki z podróży ......................................................................41 5 Przygoda jesienią ......................................................................................................................42 z Puszcza w jesiennej aurze ........................................................................................................... 44 z Z mapą i pomysłem – mój plan wycieczki ............................................................................48 z Dla przyrodnika wskazówki niezbędne ................................................................................. 50 z Zapamiętać chwile – moje notatki z podróży ......................................................................51 6 Przygoda zimą .............................................................................................................................52 z Puszcza w zimowej aurze ............................................................................................................. 54 z Z mapą i pomysłem – mój plan wycieczki ............................................................................ 56 z Dla przyrodnika wskazówki niezbędne ................................................................................. 58 z Zapamiętać chwile – moje notatki z podróży ..................................................................... 59 PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU PORACH CZTERECH W BIAŁOWIESKA PUSZCZA PUSZCZA BIAŁOWIESKA wczoraj i dziś Wilk szary Puszcza Białowieska to niezwykła kraina, którą cechują wyjąt- kowa bioróżnorodność, piękno przyrody oraz obecność nader rzadkich przedstawicieli flory i fauny. Poznając jej historię, mo- żemy się wiele nauczyć, także po to, aby lepiej chronić jej skarby i zachować je dla przyszłych pokoleń. Początki ochrony Puszczy Białowieskiej sięgają XV wie- ku. Wtedy to Władysław Jagiełło uznał ją za chronioną własność króla. Roztoczona „opieka” różniła się jednak bardzo od tego, w jaki sposób współcześnie postrze- gamy ochronę przyrody. Otóż lasy Puszczy miały służyć jako wyłączne tereny łowieckie dla dworu władcy. Do- stęp do zasobów Puszczy był ściśle regulowany. Szlach- ta i duchowieństwo mogli z nich korzystać po uzyskaniu przywileju, pozwalającego na zakładanie barci, zbiera- nie owoców i łowienie ryb. Natomiast mieszkańcy pobli- skich osad po wniesieniu opłaty, mogli wynosić z lasów martwe drewno na opał, zbierać grzyby oraz wypasać bydło. Później przywileje poszerzano m.in. o pozwolenia na wycinkę drzew na własne potrzeby, bez możliwości jego sprzedaży. Osłabienie ochrony i nasilenie kłusow- nictwa nastąpiło za czasów Jana Kazimierza, głównie z powodu toczących się wojen. W okresie panowania Jana III Sobieskiego grunty należące do władcy zostały przekazane w dzierżawę młynarzom z Białowieży. Wte- dy także na terenie Puszczy zaczął rozwijać się drobny 6 Puszcza Białowieska z lotu ptaka przemysł, głównie produkcja smoły drzewnej i potażu. w Hajnówce, Białowieży i Gródku. Rok po zakończeniu O CZYM SZUMI PUSZCZA? SZUMI CZYM O W czasach saskich powrócono do wielkich królewskich wojny w Białowieży został upolowany przez kłusowni- polowań i zaczęto bardziej dbać o Puszczę. Kiedy las ka ostatni żubr żyjący na wolności. Restytucję żubrów znalazł się pod rosyjskim panowaniem, zniesiono spe- w Puszczy Białowieskiej rozpoczęto w rezerwacie zbu- cjalny status Puszczy, a zasoby lokalne poddano silnej dowanym specjalnie do tego celu w 1929 roku. Jako eksploatacji. Dopiero car Aleksander I w 1802 roku pierwsze w zwierzyńcu zamieszkały dwa samce: po- przywrócił ochronę Puszczy i żyjących w niej żubrów. chodzący z Niemiec Borusse, mający domieszkę krwi Z biegiem czasu opieka jednak słabła, a lasy stały się żubra kaukaskiego i pochodzący z Danii żubrobizon terenem łowieckim dla zaborców. I wojna światowa Kobold. W październiku do hodowli dołączyła Biserta, pogorszyła jeszcze stan lasów. Pod okupacją niemiecką a rok później Biscaya. Obie żubrzyce były czystej krwi. Puszcza doświadczyła rabunkowej wycinki i masowego Białowieskie stado szybko rosło, w 1966 roku liczyło kłusownictwa. Niemcy wybudowali też ponad 300 kilo- już ponad 100 osobników, a w 1977 roku 200. Obecnie metrów torów kolejki leśnej, wznieśli ogromne tartaki Puszcza jest domem dla 43 żubrów przebywających Sóweczka, najmniejszy polski gatunek sowy Żerdzianka Puszcza Białowieska to cenny w hodowli i 654 osobników żyjących na wolności. pod względem przyrodniczym, W 2017 roku urodziło się 95 cieląt (stan na 31.12.2017 r.). historycznym i kulturowym ob- W samym sercu lasu położony jest najstarszy polski szar leśny, położony na terenie Polski i Bia- park narodowy – Białowieski. Jego początki sięgają łorusi. Zajmuje około 1500 km², z czego 1921 roku, kiedy to utworzono leśnictwo „Rezerwat”, nieco ponad 42% powierzchni znajduje się przekształcony w 1932 roku w Park Narodowy w Biało- w naszym kraju. Część polska podzielo- wieży. Jednostkę tę restytuowano w 1947 roku jako Bia- na jest na Białowieski Park Narodowy, re- łowieski Park Narodowy. W 1986 roku Puszcza została zerwaty przyrody oraz lasy gospodarcze. uznana za Obszar Chronionego Krajobrazu i różnymi formami ochrony objęto ponad 50% jej powierzchni. 7 PUSZCZA BIAŁOWIESKA W CZTERECH PORACH ROKU PORACH W CZTERECH BIAŁOWIESKA PUSZCZA OD ŚCIÓŁKI PO KORONĘ co tu rośnie? Rezerwat W Puszczy Białowieskiej przetrwały jedne z ostatnich fragmentów krajobrazo- wy im. prof. lasu naturalnego nizin europejskich. Występuje tu 26 gatunków Władysława Szafera drzew, 56 gatunków krzewów i 14 krzewinek oraz przeszło 1000 gatunków roślin naczyniowych. Puszcza jest także domem dla po- nad 200 gatunków mchów, 60 wątrobowców, 334 porostów i 3500 gatunków grzybów! Spośród puszczańskich zbiorowisk największą po- warzywny. Olsy porastające żyzne, bagienne zagłę- wierzchnię zajmują grądy – mieszane lasy liściaste bienia terenu są zbiorowiskiem z dominującą olszą lub liściasto-świerkowe, rozwijające się na glebach czarną z domieszką świerku. Mają charakterystyczną żyznych: brunatnych i opadowo-glejowych. Najbar- kępową strukturę runa i rosną na glebach znacznie dziej naturalne i rozległe połacie grądów występują uboższych niż lasy liściaste. Bory bagienne zajmują w Obrębie Ochronnym Rezerwat. W drzewostanie grą- bezodpływowe, mocno zabagnione obniżenie terenu. dów dominują graby, klony, lipy i dęby. W uboższych W warstwie drzewostanu przeważa bardzo wolno ro- postaciach grądów w dolinie rzeki Leśnej i w cen- snąca sosna z niewielkim udziałem brzozy omszonej. tralnej części Puszczy dominują graby, dęby i świer- Runo jest dosyć ubogie, tworzą je głównie mchy tor- ki. Na przedwiośniu w dolnych warstwach grądów fowce, a także bagno zwyczajne, borówka bagienna, można zobaczyć wiele roślin zwiastujących wiosnę wełnianka, a także drapieżna rosiczka okrągłolistna. (przylaszczki pospolite,