COPYRIGHT AND CITATION CONSIDERATIONS FOR THIS THESIS/ DISSERTATION

o Attribution — You must give appropriate credit, provide a link to the license, and indicate if changes were made. You may do so in any reasonable manner, but not in any way that suggests the licensor endorses you or your use.

o NonCommercial — You may not use the material for commercial purposes.

o ShareAlike — If you remix, transform, or build upon the material, you must distribute your contributions under the same license as the original.

How to cite this thesis

Surname, Initial(s). (2012) Title of the thesis or dissertation. PhD. (Chemistry)/ M.Sc. (Physics)/ M.A. (Philosophy)/M.Com. (Finance) etc. [Unpublished]: University of Johannesburg. Retrieved from: https://ujdigispace.uj.ac.za (Accessed: Date). Die "Verligte aksie" in die Nasionale Party 1959-1970. met verwysing na adv. B. J. Vorster

en die Afrikaanseo Pers.

deur

Juan Neusel Klee

Mini skripsie voorgele ter gedeeltelike vervulling van die vereistes vir die graad

Magister Artium

in die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte (Departement Geskiedenis) aan die ( Randse Afrikaanse Universiteit Johannesburg.

studieleier: Dr. G. Verhoef

Oktober 1993 (i)

Bedankings

Dit was vir my In voorreg en groot plesiei, tydens die voor­ bereiding van hierdie studie, om met Dr. G. Verhoef as my studieleler mee saam te kon werK. ~K neL Dale Daat gevind by haar kennis en ondervinding. Ons besprekings rakende hierdie studie was baie insiggewend en sinvol. Graag wil ek haar bedank vir haar leiding, aanmoediging en advies.

In Spesiale woord van dank ook aan die personeel by INEG te Bloemfontein vir hulle hulp en vriendelikheid.

Laaste maar nie die minste, ook In woord van dank aan my vrou vir haar aanmoediging, geduld en hulp met die tik van hierdie stuk, asook my ouers en kollegas vir hulle belangstelling en aanmoediging.

( (ii)

______'Opgedra aan Johann Frederich Augus t Klee.

," I (iii)

Opsomming

Die jare 1959 tot 1970 was belangrike jare in die~geskiedenis . " van Suid-Afrika, nie net vanwee die politieke woelinge in die NasionaLe ~arty en in Afrikanergeledere nie, maar ook vanwee die afwykings van Nasionale Party beginsels wat in hierdie periode hul beslag gekry het. In hierdie afwykings het die "Verligteaksie" en Vorster 'n belangrike rol gespeel. Dit was 'n rol watdie politiek in Suid-Afrika beslissend sou verander.

Die politieke woelinge in Afrikanergeledere is hoofsaaklik ver­ oorsaak deur die liberaal/konserwatiewe polarisasie wat a.g.v. verskillende faktore in die periode onder bespreking in in­ tensiteit toegeneem het. Faktore soos die politieke aktiwiteite van swart en anderskleurige politieke organisasies soos die P.A.C. en die A.N.C., asook druk en kritiek van blanke opposisie partye soos die V.P. en P.P., het tot 'n herbesinning in Afrikaner­ geledere t.o.v. die beleid'van die Nasionale Party, aanleiding gegee. Vrae is toenemend gevra oor die morele en skriftuurlike regverdigbaarheid daarvan. Op verskillende terreine va? die samelewing het dit duidelik geword dat daar 'n nuwe denkpatroon t.o.v. die beleid in die Nasionale Party aan die ontwikkel was onder Afrikaners. In hierdie konteks het die "Verligte aksie" sy beslag gekry en is 'n nuwe verligte benadering tot die toepassing van die beleid van afsonderlike ontwikkeling bepleit W?t in die laat sestigerjare die vorm van 'n aanslag op die ( beleid aangeneem het.

Deur Verwoerd se intepretasie van die sport-en Afrikabeleid te ondersoek en te vergelyk met Vorster se interpretasie wat weerspie~l is in sy uitwaartse beleid, blyk dit dat Vorster nie Verwoerd se interpretasie tot sy logiese konsekwensies gevoer het nie. Verwo~rd het nie met sy interpretasie afg€wy~c van die beginsel van skeiding nie. Vorster het egter met sy interpretasie, ondogmatiese toepassing van die beleid en pragmatiese leierskap afgewyk van die beginsel van skeiding. Vorster se benadering tot die toepassing van di~ beleid, die feit dat hy hom laat lei het deur veranderende omstandighede en (iv)

sy eie benadering gevolg het, aangemoedig deur Cilli~, het van

" ' " , y.or,ster. In verligte Afrikaner gemaak.

Die "Verligte aksie" se aanslagopdiebeleid van afsonderlike ontwlkKeLing 15 In ale periode onder bespreking verder momentum gegee deur die aktiewe betrokkenheid van die Afrikaanse pers. Koerante 5005 Die Burger en Dagbreek en Sondagnuus het In aktiewe rol in die a ans l.ag van die "Verligte aksie" op die' beleid van afsonderlike ontwikkeling gespeel. Deur hulle inisi~ring, propagering en formulering van In nuwe verligte benadering in die toepassing van die beleid van afsonderlike ontwikkeling, het hulle probeer om die Nasionale Party in In meer verligte rigting te be1nvloed. Hulle het verder ook die lede wat krities gestaan het teenoor Vorster se uitwaartse beleid, deur hulle optredes ge~dentifiseer met die doel om hulle uit die party te laat ver­ wyder, deur In klein skeuring na regs. Hierdeur is verseker dat Vorster se uitwaartse 'beleid ongestoord verder kon ontplooi.

Die aanslag van die "Verligte aksie" op die beleid van-?fsonderlike ontwikkeling het ongetwyfeld aanleiding gegee tot die ~ndermyning '-, en aftakeling van die beleid van afsonderlike ontwikkeling. Die Nasionale Party het geleidelik in In "linkse" rigting begin beweeg en sy beleid va~ skeiding sistematies begin herformuleer.

('" (v)

Summary

The years 1959 to 1970 were important years in th~ history of South Africa, not only because of the political developments

J.U Llle i~ational ra~ Ly i:1l1U i:1IIlUlIb LILt:: Cl.i:rikaner, but. a r.so because of the deviations from National Party principles which had its orlgln in this period. The "Verligte aksie" and Vorster played an important role in these deviations. It also had a decisive influence on the South African politics.

The political disturbances among the Afrikaner were the results of the liberal/conservative polarization which intensified, due to different factors. Factors such as the political activities of black organizations like the P.A.C. and the A.N.C., and also pressure and criticism from white opposition parties like the D.P. and P.P., led to a re-evaluation among the Afrikaner of the policy of the National Party.' In this context the "Verligte aksie" had its origin in which a new·enlightened approach, with regard to the application of the policy of separate development, were advocated. This new approach took the form of an "attack" on the policy in the late sixties.

Comparing Verwoerd's interpretation of the sport and Africa policy with that of Vorster's interpretation, which were r~flected in his" out'l.-7ardpolicy" , it becomes clear that Vorster never un­ fqlded Verwoerd's interpretation to its logical consequences. V~r~oerd never deviated from the principle of separation with his . interpretation. Vorster, on the other hand, with his interpretation, belief in a undogmatical application of the policy and his prag­ matic leadership deviated from the principle of separation. Vorster's approach towards the application of the policy, the fact that he was influenced by changing circumstances and followed his own approach, suPP?rted by Cilli~, made of Vorster an enligh­ tened Afrikaner.

The "attack" of the "Verligte aksie" on the policy of .separate development in the period under discussion was given more momentum with the active participation of the Afrikaans press. Newspapers (vi)

like Die Burger and Dagbreek en Sondagnuus played an active role __ ~!1 t!I_~ __ ~~~t ~~S.J~~'c oJ_ the "Verligte aksie" on _t he policy of sep~rate development. Through their initiation, propagatiop and formula­ tion of a new enlightened approach towards the application of the

National Party into accepting a more enlightened approach towards the policy. They also identified members of the party who criticized Vorster's new policy in order to get them removed from the party, through a split to the right. They wanted to ensure that Vorster continue with the unfolding of his policy.

The '_'at t ack". of the "Ver Li.gte aksie" on the policy of separate devel­ opment led to the undermining and dismanteling of the policy of separate development. The National Party gradually started to move " left" and systematically began to reformulate their policy of separation.

I" Inhoudsopgawe Bladsy ..~__ .. BE:c:l~.JJJs:iI1g s i Opsomming iii Summary v

Inleiding 1

Hoofstuk 1 Rol en invIoed van drukgroepe in Suid-Afrika op die "Verligte aksie" en die stryd tussen die verligtes en verkramptes 15

2 Dr. H. F. Verwoerd en die verdeeldheid in Afrikanergeledere rondom die beleid van afsonderlike ontwikkeling 32

3 B. J. Vorster se interpretasie van die beleid van afsonderlike ontwikkeling en die rol van verligte denke ("Verligte aksie") in hierdie interpretasie 66

4 Die rol van die Afrikaanse pers in die aanslag van die "Verligte aksie" op die beleid van afsonderlike ontwikkeling 95

Slot 130

Bronnelys 137 1

Inleiding

Toe die Nasionale Party (die Herstigte Nasionale Party en die Afrikanerparty het in 1951 herenig onder die ou naam "Nasionale Par r y")", op 26 i-re i, ·1948 aan bewano ge kom ne~··ln 'n opsienbarende uitslag wat die Verenigde Party uit die bewind sou lig, was dit duidelik dat hierdiJ gebeurtenis die koers van Suid-Afrika sou verander. 'n Party het bewind oorgeneem waardeur Suid-Afrika in ti bepaalde beleidsrigting gestuur sou word. Die kern van die beleid was die rassebeleid wat die verhouding tussen verskillende nasionale en volksgroepe uitgespel het. Volkereverhoudings was ~ vraagstuk wat met verloop van tyd die politiek in Suid-Afrika sou oorheers.

Die hantering van rasseverhoudings in Suid-Afrika sou uitloop op twee alternatiewe. Die eers~e was apartheid, wat later sou I ontwikkel tot n beleid van afsonderlike ontwikkeling en die tweede was integrasie of assimilasie. Die Nasionale Party het dit nie as beleid oorweeg nie, omdat die party van mening was dit op die vernietiging van die blanke ras sou uitloop:1 Die Nasionale Party het apartheid gekies, met die oog daarop om In vreedsame bestaan vir blankes en anderskleuriges in Suid-Afrika moontlik te maak. Dle° I beleid sou sedert 1948 deur die verskil- lende leiers van die Nasionale Party op verskillende wyses in I die praktyk vergestalt word. Hierdie verskil in interpretasie? s9u in die periode onder bespreking aanleiding gee tot geringe ( . en Jater tot omvattende woelinge binne die Nasionale Party en in Suid-Afrika in geheel.

I Die beleid van apartheid was grotendeels geskoei op G. Gronje se'n Tuiste vir die Nageslag, wat in 1945 verskyn het. Volgens I I w. A. de Klerk het die publikasie gou studiemateriaal vir "afdelings" van die Af.rikaner-Broederbond geword. Di~ werk van Cronj~ het as ~ soort bloudruk gedien vir die beleid van die Nasionale Party. Die rede hiervoor was dat al die basiese 2

elemente waaruit die beleid van apartheid bestaan het en waaruit die ideologi~se onderbou van apartheid verder sou ontwikkel, in ---di~-C~-;;~j~-":~od~l-v~r~-~t:--i~-'--B~i~ng~ikeelemente ~~os groeps-

gebiede, bevolkingsklassifikasie,,., tuislande ens. was deel van 'C-t~'onj ~ 6.c ~c::I ~~'-. ~ IIiG'rdi2 .::.~.: i~..., ~ e.lemen te 1-.:> Jcu~(tic~;'~:; iv;'u:ile- Party asbeleid oorgeneem.

Die beleid van apartheid was nie ~ strakke beleid wat slegs sou neerkom op "apartheid" van rassegroepe nie, maar dit was In beleid wat sou groei uit die segregasie beginsels van voor 1948 tot ~ beleid van apartheid waar die klem sou val op afsonderlike ontwikkeling: '~eparate development has undergone changes in emphasis since its first inception, and has shifted from segregation through apartheid to a more comprehensive develop­ ment orientated policy~,,3 Hoewel die idee van afsonderlike ontwikkeling deur verskillende stadia van ontwikkeling gegaan het, was skeiding en ~fsonderlike ontwikkeling die grondslag van hi~rdie beleid en was -daar geen sprake in die Nasionale Party op enige stadium voor 1966 van enige aanpassing daaraan, wat integrasie of assimilasie sou bewerkstellig nie. 4

Op 26 Januarie 1948 het dr. Malan as leier van die amptelike opposisie die beleid van sy party 5005 volg gestel: "Daar is net een behoud van die blanke bevolking en dit is dat jy die beginsel van apartheid neerle as die grondslag van jou beleid. Do~n geen onreg aan die nie-blanke nie maar help hom sover jy I ,k~n maar op sy eie lewensterrein, die beginsel van apartheid toe~as. Dit is die enigste behoud van SUid-Afr~ka.,,5 Toe die Nasionale Party in 1948 aan bewind gekom het, was die uitgangs­ punt dat blankes en anderskleuriges apart moes ontwikkel en apart behandel moes word: -"Ons volg die beginsel van voogdy­ skap, en voogdyskap wat die Naturel in sy eie gebied ~ kans gee om homself daar te ontwikkel na sy bekwaamheid, na sy bevoegd- h el. d , na sy vatb aarheeli d' ~ ,,6 Vroeer" het Malan ook, in I'n mosie om die Natu~elle Verteenwoordigende Raad af te skaf, hierdi~ 3

punt geopper en bygevoeg: If ••• in die plek daarvan(Naturelle ______Verte~_Il~<:>_<:>_x:~~gen_d:~ Ra_~~)~ ._._Y==--t._=_:n~~_,?!"d~?ende Naturelle­ bestuursliggame vir die onderskeie Naturellegebie1e, ingestel op die grondslag van starn-en taalverwantskap en met bestuurs-

die betrokke eenheid se trap van ontwikkeling en hul bevoegd­ heid om die verantwoordelikheid van eie bestuur te dr a. If7 Die beleid van apartheid (afsonderlike ontwikkeling), volgens die Nasionale Party, sou geleenthede skep vir die anderskleurige om te ontwikkel, wat hy onder ander omstandighede en beleids­ rigtings nie sou he nie, asook geleenthede vir die behoud en vooruitgang van die blanke, alles in belang van Suid-Afrika. 8

Volgens die Nasionale Party sou die beleid van apartheid rigting gee aan die ontwikkeling van die swartmense in Suid-Afrika, asook die behoud van identiteit en kultuur van aIle groepe betrokke. Die beleid sbu sekuriteit bied en reg laat geskied aan beide blankes en swartmense onder die voogdyskap van die blanke totdat swartes selfstandigheid bereik het. Malan'en later Strijdom, het dus geglo dat, waar dit gaan om groot getalle mense van verskillende kleure, kulturele agtergronde asook verskillende beskawingspeile in dieselfde land, dit in die politiek en die sosiale lewe geskei moet word. Die beleid van apartheid moes ingespan word om as dit reg toegepas sou word, by te dra tot die ontwikkeling en opvoeding van almal in. Suid-Afrika. Daar is geglo dat di~ beleid ~ oplossing kon -bied vir die rassevraagstuk en botsingsvlakke tussen blankes en ~nderskleuriges sou kon verminder. 9

Uit die bespreking hierbo blyk dit dat die ontwikkeling van swartmense tot selfstandigheid in hulle eie gebiede ten grond­

slag van die beleid gel~ het. Wat egter beklemtoon moet word I is die feit dat hoewel, afsonderlike ontwikkeling van die swart­ mense ten grondslag van die beleid van apartheid gel~ het, dit in die ~ydperk 1948-1958 onder leiding van Malan en Strijdom nie die hoogste prioriteit geniet het nie. Die klem is eerder geplaas op die implementering van apartheid d.m.v. 4

wetgewing waarin die begi nse I van voogdyskap en "baasskap" _1:?eklem~g(~J!~J~LMj!1~er_,!

" ;. vo L tooi', Daa-": is -liit'::L 'kiE:H1 gele tip d i.e t.eo r e LieSE: S t r ckcuur van die beleid. Die periode daarna (1959-1966) sou meer fokus op d ie prak tiese toepass1ng. van hOlerdO'1e teoret1ese. struk tuur. 10 Bogenoemde verduideliking verklaar waarom, hoewel daar gepraat is van die ontwikkeling van swartes in eie gebiede met die oog op selfstandigheid, daar nooit uitsluitsel gegee is voor 1958, van wanneer die beleid van apartheid tot onafhanklike swart state gevoer moes word nie. Tweedens is daar ook nie uitsluitsel gegee oor wanneer die swartmense sodanige ontwikke­ lingspeil sou bereik het dat aangevoer kan word dat hulle 11 s e Lfs t a ndi g kon wees nie.

Die periode na 1959 tot en met 1970 sou egter anders daar uit- -. , sien, omdat die beleid van'apartheid tot n volgende, stap iti sy ontwikkeling en ontplooiing gevoer sou word. n Tweede rede is omda t politieke verwikkelinge in Afrika en die w~reid nuwe e~se aan die Nasionale Party en sy beteid gestel het en nuwe situasies laat ontstaan het waarmee die Nasionale Party rekening sou moes hou. Dit was ook ~ tydperk waarin die Nasionale Party en sy beleid aan geweldige spanning en druk blootgestel is en waarin die eens oortuigde geloof in die beleid van apartheid (afsonderlike ontwikkeling) st~lselmatig sou begin verbrokkel , o~ ,plek te maak vir In nuwe benadering tot die oplossing van die rassevraagstuk in Suid-Afrika.

In hierdi~ ondersoek na die politieke verwikkelings 1n Suid­ Afrika tussen 1959-1970 is dit duidelik dat daar politieke

woelinge en verskille binne die Nasionale Party aan die ont- I wikkel was. HierdiEf woel.tnge het die vorm van 'n "broedertwis" aangeneem. J. H. P. Serfonte~n in sy werk Die Verkrampte aanslag huldig die ~olgende mening: In die tweede helfte van die sestigerjare het daar ~ duidelike magstryd in nasionale gele- 5

dere plaasgevind. Eers is dit op bedekte wyse onder ,die opper~ ,~__ylfi~ en agJ~~J::__ ~d!e~ __sk~~ms_gev~er, _IJ.l<:l~_l:"_yC!.!}~J., 9:!e einde van 1966 het dit in felle bitterheid in die openbaar losgepars, totdat dit aan die einde van die dekad~ tot In finale br~uk onder fI" • 'nasionale Afrikaners gelei- h~t.J l

HierdieI verwikkelinge was nie aileen oor beleidsaangeleenthede nie, maar dit was ook die gevolg van faktore binne en buite Suid-Afrika. Hier word verwys na druk en kritiek van bepaalde groepe binnelands en buitelands, asook n toename in liberale denkstrome binne Suid-Afrika en meer spesifiek binne die Nasio­ nale Party. Hierdi~ liberale denkstrome het dan ook die basis gevorm van die twis binne die Nasionale Party asook die druk en kritiek uit die buiteland en die binneland. Hierdi~ faktore het nie aIleen ~ verandering in die geesteshouding en ingesteld­ heid t.o.v. die beleid van afsonderlike ontwikkeling tot gevolg gehad nie, maar dit het ook aanleiding gegee tot politieke . '. I verdeeldhcid onder Afrikaners. Die verdeeldheid het met verloop van tyd bekend gestaan as die stryd tussen die verligtes en verkramptes. Hierdie stryd is gekenmerk deur " ... fundamentele en diepliggende verskille onder nasionale Afrikaners oor be- paalde kernvraagstukke"., asook I"n botsing tussen twee wesenlik verskillende lewensbeskouings. "13 (liberalisme teenoor kon­ serwatisme).

Dfe periode 1958 tot 1970 was aanvanklik gekenmerk deur geringe I en ,later meer intense politieke woelinge in Afrikanergeledere '. , en in die Nasionale Party. Hierdie woelinge was hoofsaaklik die gevolg van die interpretasies van dr. Verwoerd en adv. Vorster van die beleid van afsonderlike ontwikkeling. Die oog­ merk van hierdi~ studie is eerstens om te bepaal in hoe In mate Voriter se int~rpretasie van diebeleidvan afson­ derlike ontwikkeling ~ygedra het tot die twis binne die Nasio­ nale Party. Daar sal aangetoon word hoe Vorster, deur sy in­ terpretasie van sekere aspekte van die beleid van afsonderlike ontwikkeling, enersyds die bre~ beleid van die Nasionale 6

Party t.o.v. afsonderlike ontwikkeling gesteun het en ander­ syds, ·a .-g,-.v ~ sy interpretasie-dieo-onderliggende.__strukture ~ . van die beleid verswak het. Hierdie verswakking van die onder- liggennp ~t:rllktllrp.. wat duidelik blyk uit Vorster se inter- pretasie van die sportbeleid ~ri Afrika-beleid,het g~leidelik aanleiding gegee tot die aftakeling van die beleid van afson­ derlike ontwikkeling.

I Die tweede oogmerk van hierdie studie is om ondersoek in te stel na die rol van die "Verligte aksie" in hierdi~ periode. Die vermoede bestaan dat die "Verligte aksie" verantwoordelik was vir die afwyking van bepaalde aspekte van die beleid van afsonderlike ontwikkeling in die Vorster-era a.g.v. druk en invloed wat hulle op Vorster uitgeoefen het. Die prim~re oog- ~ merk ,dus van hierdie studie is nie aIleen om vas te stel in hoe n mate Vorster van die beleid van die Nasionale Party , 'I afgewyk het nie, maar om t~ bepaal in hoe n mate hierdie afwyking van hom die gevolg was van sy eie interpretasie van die beleid of die uitvloeisel van druk wat die "Verligte aksie" op hom geplaas het.

Om die oogmerke van hierdi~ studie te bereik sal daar aan die hand van bepaalde vrae, wat van toepassing is op die studie, in elke hoofstuk gewerk word. In hoofstuk een gaan daar kort­ liks gekyk word na die invloed wat drukgroepe binne Suid-Afrika gehad het op die Afrikaner en die Nasionale Party se ingesteld­ heid (geloof) t.o.v. die beleid van afsonderlike ontwikkeling. Op grond van die navorsing rondom hierdi~ aspek blyk dit dat die drukgroepe bv. A.N.C. (African National Concress), P.A.C. (Pan-Africanist Concress), V.P. (Verenigde Party) en P.P. (Progressiewe Party) se aanhoudende druk en kritiek ~ merk­ waardige invloed op die Afrikanerdenke oor die algemeen, en die Nasionale, Party in besonder gehad het. Dit blyk ook dat hierdie faktor bygedra het tot die ontwikkeling van die "Verligte aksie" met die gevolglike aanslag van hierdi~ groep op die beleid van afsonderlike ontwikkeling. 7

In hoofstuk twee sal daar kortliks gekyk word na Verwoerd se int er pr'etasLe van die. __beleid_van __afsonder.Li.kejontwi.kkeLi.ng en hoe die ontplooiing daarvan onder sy leierskap~plaasgevind het. Die motivering hiervoor l~ enersyds daarin om te bepp~l of Verwoerd se inter~retasie v~n die beleid ~ afwyking van· die tradisionele beleid van die Nasionale Party was, omdat sommige skrywers, soos aangetoon sal word in hoofstuk twee, aangevoer het dat Verwoerd reeds voor 1966 afgewyk het van die Nasionale Party se beleid. Tweedens word daar na hierdie aspek gekyk, omdat Vorsterdikwels aangevoer het dat sy inter­ pretasie nie ri afwyking van die beleid is nie, maar die logiese konsekwensie van sy voorganger se beleid. Deur dus kortliks na Verwoerd se interpretasie te kyk en dit te vergelyk met aspekte van Vorster se interpretasie, sal bepaal kan word in watter mate Vorster se verweer aanvaarbaar is. Daar sal ook in die loop van hierdie hoofstuk ondersoek ingestel word na die moontlikheid dat Verwberd se interpretasie die uitvloeisel - "" II was van die invloed van die Verligte aksie. Op grond van die navorsing blyk dit dat Verwoerd se interpretasie nie afwykend was nie, nog minder die uitvloeisel van die invloed van die IIVerligte aksie.." Dat Vorster afgewyk het van bepaalde aspekte van die beleid van die Nasionale Party en dat sy in­ terpretasie van hierdie aspekte die fondament gele het vir die Iatere afwyking van die beginsel van skeiding, waarop die Nasionale Party se beleid gebasseer was, bestaan daar op grond van navorsing geen twyfel oar nie. i

In hoofstuk drie word daar spesifiek na Vorster se interpretasie van veral twee aspekte van die Nasionale Party se beleid gekyk naamlik sportbeleid en beleid t.o.v. buitelandse betrekkinge met Afrika. Vorster se interpretasie van hierdie aspekte het I I n afwyking van die beleid van die Nasionale Party verteenwoor- I dig. Dit is beskou as.n aanduiding van die rol en invloed van die "Verligte aksie" ,In standpunt waarvan die m~riete in hier- die hoofstuk ondersoek word.

In hoofstuk vier sal daar na die rol van die Afrikaanse pers . 8

in hierdie perio~e gekyk word, omdat die pers die belangrikste' medium was waardeurc.di e.. "Ves~.igte"~aksie'~~.-syaanslag_op."die..:_.beleid van afsonderlike ontwikkeling geloods.het. Deur hierdie"medium is stan(l"!:,llntegevnrm~ voorstelle gemaak, voorbrand eemaak, gesinspeel ens., ailes om-~f die regering voor te skryft.o.v. die beleid wat hy moes volg, of om die beleid wat gevolg is (of inter­ pretasie van die beleid) te steun en aan die kiesers voor te hou as die regte beleid of die oplossing. In hierdie hoofstuk sal daar ten slotte gekyk word na die Afrikaanse pers se aan- dee1 in die skeuring van 1969 in die Nasionale Party. Navor- It " sing wys daarop dat die Verligte aksie die skeuring verwel- kom het en bygedra het om dit te bewerkstellig sodat die aan­ slag op die beleid vergemaklik kon word, deurdat die teen­ standers van 'n veranderde beleid uit die Nasionale Party verwyder is.

Hierdie terrein van o~dersoek is geweldig omvattend. Vanwee die beperktheid van ~ skripsie kan daar nie na al die fasette van hierdie periode gekyk word nie. In die afdeling oor die rol van die koerante word net na enkele Afrikaanse en nie na Engelse koerante gekyk nie. Verder sou b ondersoek na die ver­ bouding van die Afrikaner-Broederbond met die Nasionale Party en met die "Verligte aksie" baie lig op bepaalde vrae werp, maar weens die ontoeganklikheid van die organisasie se doku­ mentasie is dit nie moontlik nie. Gevolglik bly hierdie wesen­ ljke verhouding van politieke party tot buite-parlement~re ( "geheime organisasies, duister.

Die bronne wat gebruik word in hierdie studie is sekond~re "'- en prlmere. "- bronne. Twee bestaande sekondere werke oor die stryd wat gelei het tot die s keur i ngr.Ln die Nasionale Party en die stigting van die Herstigte Nasionale Party (H.N.P.), naamlik Beaumont Scho~man se Vorster se 1000 dae14 en J. H. P. 1 5 Serfontein se Die Verkrampte aanslag was baie nuttig hoe­ weI beide eensydig en subjektief is. John D'Oliviera se 16, Vorster-die mens J. A._du Pisani se JQhn"Vorst~r en die 1 7 Verlig Verkrampstryd en sy ongepubliseerde verhandeling, 9 getiteld Die politieke verdeeldheid in Afrikanergeledere,

1966-1970 met besondere -verwysing na--die-beleid-enleierskap n _ van B. J. Vorster18 is vanselfsprekend met baie vtug gebruik, ~ "'~ ~~~'"' ...;... ~'?:'~,::7~/ 1 In aantal ,._:,11P ...... -._.- ,..".'-,_~,_.:---:..'JLH_.l._'-_ _ •••.,. ""...... ~ 1.-""...." ~ met d,lei 0Cg G.t: .~C:;;aa-~u.c- l' fasette van die tema geraadpleeg is.

Prim~re navorsingsmateriaal soos privaat versamelings, koe­ rante ens. is ook gebruik. Die vernaamste is die volgende: die dr. H. F. Verwoerd-versameling by INEG, asook die adv. B. J. Vorster-versameling by INEG. In die navorsing uit hier­ die versamelings is hoofsaaklik gekonsentreer op die korres­ pondensieleers sowel as afskrifte van toesprake asook koerant­ berigte. Die Hansards vir di~ betrokke tydperk was ~ verdere waardevolle bron. Daar is ook gekonsentreer op nuusblaaie: Die Burger, Dagbreek en Sondagnuus (sedert 1967 Dagbreek en landstem) , Die Transvaler en Die Vaderland. i

Die gebruik van sekere begrippe skep soms probleme, aangesien I baie hiervan met verloop van tyd verander. n Verduideliking is nodig wat die gebruik van die volgende begrippe betref.

Konserwatief/liberaal, Verkramp/Verlig: In sy klassieke bete­ l kenis dui konserwatisme op n obsessionele, beskerming en behoud van die bestaande orde. Hierdie strewe om die behoud van die bestaande orde duur voort al het die bestaande orde met verloop v?n tyd en a.g.v. veranderende omstandighede uitgediend geraak. Daar word ook verder verkies dat die bestaande orde opgeknap word eerder-as wat daar radikale hervormings plaasvind. Hier- teenoor is liberalisme •n ideologie waar die klem val op die individu en waar die kollektiewe geheel minder beklemtoon word. I Individuele vryheid as n inherente reg van die mens op aIle terreine, word voorop gestel. Op politieke gebied beteken dit dat die staat so min as moontlik moet inmeng met die vryheid van die individu. Die staat moet verder deur positiewe optrede 19 dieindivid~ele welsyn verseker. In die konteks van die periode onder bespreking het konserwatisme aanvanklik I n positiewe betekenis gehad waar dit geassosieer is met die "

10

behoudendheid en beskerming van Afrikanerwaardes en-norme op godsdiens tige, politieke en ku Lture Le _gebieq~. ,Liberalj.sme is egter gesien as In vyandige ideologie wat die voorloper is van Kommuni8me, rasse-integrasie bepleit het en dus in die -.~ .... ' -'~~--'-'-~--~.-~-"-'- _...... - geheel ~ngevaar Vlr die behoudenaneld van AfrlKanerwaardes en-norme is. Sedert, die vroee" sestige~jare het hierdi~ inter- pretasies en/of assosiasies verander a.g.v. nuwe en meer liberale denke wat in Afrikanergeledere posgevat het. 20

Konserwatisme is later weer geassosieer met In inwaartsege­ rigtheid, blanke baasskap en isolasie, gerig op die behoud van Afrikanerwaardes en-norme. Hierteenoor is liberalisme nie , meer as so onaanvaarbaar beskou nie en is dit in verband ge- bring met openheid, uitwaartsgerigtheid en In nuwe benadering t.o.v. die Afrikaner se verhouding met mense wat In ander taal praat en In ander kleur het. Uit hierdi~ betekenis­ verandering van konserwatisme en liberalisme het die terme Verlig en Verkramp hulle beslag gekry: "Verligtheid het In positiewe betekenis van ruim denke, gematigdheid en aanpas­ baarheid by veranderende omstandigheid, verkry (waaruit die term IVerligte aksie l of IVerligte aanslagl sy ontstaan gekry het). Daarteen is Verkramptheid geassosieer met regse ekstremlsme," be krompen hel "d en verstarrlng.",,21

In die sestigerjare het liberalisme In meer positiewe kon­ n9tasie gekry terwyl konserwatisme in die Suid-Afrikaanse­ ( 'konteks toenemend genegativeer is. "Verligte aksie" / "Verligte I aanslag": Hierdie konsepte dui op In bepaalde groep persone (uit Afrikaanse kerklike, akademiese, sake-en persgeledere, asook in die Nasionale Party self) wat stelselmatig In arider siening, oor die beleid van die Nasionale Party, begin propageer het. Met hulle "andersdenkendheid", waaronder ruim denke, gematigdheid en aanpasbaarheid by veranderende om­ standighede t.o.v. kernvraagstukke in Suid-Afrika, het hulle op verskillende maniere en geleenthede die beleid van die 11

Nasionale Party gekritiseer. Hierdie veranderende denke oor kernvraags tukke is in Afrikanergeleg~_!"_~.l::>_eskry(_as_'p __to~~tan d._ van verligtheid. Met verloop van tyd is na die "aI]dersdenkendes" verwys as die "Verligte aksie." Die doel van hulle kritiek . -~. en aanvalle op bepaalde a~pekLe van die Nasionale FarLy se beleid was om die Nasionale Party in 'n meer verligte rigting te dwing. Wat hiermee bedoel word, is dat daar probeer is om die Nasionale Party te dwing om kernvraagstukke in 'n gees van verruimde denke, gematigdheid en aanpasbaarheid by ver­ anderende omstandighede te benader en nie in die gees van die tradisionele Afrikaner konserwatiewe toepassing van apartheidsbeginsels en doktrines nie.

Nie-blankes: HierdieI term is in die sestigerjare oor die algemeen aanvaar, maar het sedertdien onaanvaarbaar geword a.g.v. die rassistiese konnotasie wat nou daaraan geheg word. In hierdie ondersoek :is die term "nie-blankes" vervang met die term "anderskleuriges'·'-·of is die verskillende bevolkings­ groepe afsonderlik genoem.

Die begrip drukgroep(e) sal in die konteks van hierdiJ onder­ soek verwys na organisasies, groepe en opposisiepartye wat op verskillende maniere druk op die regering geplaas het om sy beleid van afsonderlike ontwikkeling te hervorm. Die begrip is 'n versamelnaam vir al die groepe, organisasies en opposisiepartye en elkeen se rol in die aanslag op die beleid ( 'van die Nasionale Party word ondersoek. In die.konteks van hierdie ondersoek sal "drukgroepe" verwys na die swart op- . posisie soos die A.N.C. en die P.A.C., en blanke opposisie soos die V.P., P.P. en die "Verligte aksie" binne en buite die Nasionale Party.

Die kleurvraagstuk en .die Nasionale Party se oplossing daarvoor het 'n belangrike rol in die politiek van Suid-Afrika gespeel en dit het ook in die periode onder bespreking aanleiding gegee tot geweldige "broedertwis" in die Nasionale Party.

13 7. Ibid., kol.63-64. 8. W. W. M. Eiselen: "Apartheid in Action", Bantoe, 12, Des. ------_. --- _. --- ._------_.------._- 1957, p.7; M. D. C. de Wet Nel: "Die .:. beleid van apartheid", Tydskrif vir R~ssE-aang21eentherle~ 1, O~t. 1957, pp .16-18.

9. Hansard, 20.1.1948, ko1.99; M. D. C. de Wet Nel: "Die beleid van apartheid", Tydskrif vir Rasse-aan­ geleenthede, 1, Okt. 1957, pp.15-16; A. N. Pelzer: Verwoerd aan die Woord, p.16 (Verwoerd: toespraak in die Senaat 1948) .

10. N. J. Rhoodie: Apartheid and Partnership, pp.55-57; A. N. Pelzer: Verwoerd aan die Woord, P.XXXVII: Hansard, 25.1.1963, kol. 235-237 (betoog van Verwoerd oor die ontwikkeling van die apartheidsbeleid).

11. J. A. Coetzee: Volksidee en Nasiebou, p.153; N. J. Rhoodie: . Apartheid and Partnership, p.64.

12. J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, p.14; B. M. Schoeman: Parlement~re verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976, p.441; J. A. { du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, pp.l,4.

13. Ibid.; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkramp­ stryd, pp.3,15-17; S. C. Nolutshungu: "Party system, cleavage structure anti electoral performance; the South African general election of 1970", The African Review, 4, 1972, pp.456-461. 14

14. B. M. Schoeman: Vorster se 1000 dae. Human en Rousseau, .·Pretoria, 1974.

15. J. H.P. Serfontein: Die VerkE~mpte aanslag. Human en Ro~sseau,?retoria, 1970.

16. J. D'Oliviera: Vorster-die mens. Perskor-uitgewers, Johannesburg, 1977.

17. J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd; 'n studie van die politieke verdeeldheid in Afrikanergeledere 1966-1970. Univer­ siteits-drukkery, UOVS, Bloemfontein, 1988.

18. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970 met besondere verwysing na die beleid en leierskap van B. J. Vorster (M.A. verhandeling, UOVS, Bloemfontein, 1984).

19. J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p.3; P. S. Dreyer, e.a.: Afrikaner Liberalisme, pp.5,7-8; HAT: verklaarde handwoordeboek van die Afrikaanse Taal, pp.467 en 508.

20. Ibid., p.4; P. S. Dreyer, e.a.: Afrikaner~~iberalisme, pp.28-29.

21. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, p.XVj J. H. P. S~rfontein: Die Verkrampte aanslag, pp.15-17. 15

Hoofstuk 1

Rol en invloed van drukgroepe in Suid-Afrika op die "Verligte aksie" en die s t r vd tussen die verligtes .~!1_~_~E!.!.arr.!p.,~.~s._

1.1. Inleiding.

Die vroee" sestigerjare kan as een van die ontstuimigste tyd- perke in die geskiedenis van Suid-Afrika gesien word. Terwyl die Nasionale Party onder leiding van Verwoerd druk besig was om die beleid van apartheid verder te ontplooi, was daar be­ langrike opponerende magte in Suid-Afrika aan die ontwikkel wat die beleid van die Nasionale Party met agterdog gekritiseer het en in totaliteit verwerp het. Die sestigerjare is nie aIleen gekenmerk deur politieke woelinge en twis binne die Nasionale Party nie, maar ook d~ur swart protesoptogte, opstande, geweld en dade van terrorisme, wat hulle ontevredenheid met die be­ leid weerspiegl het. Die opkoms en groei van swart-Nasionalisme in Afrika en die gepaardgaande emansipasiegees met die_impli­ kasies wat dit vir Suid-Afrika ingehou het, het ook gelei tot kritiek deur die Verenigde Party en die Progressiewe Party op die beleid van afsonderlike ontwikkeling. Faktore soos die emansipasiegees in Afrika wat sedert die veertigerjare momen­ tum gekry het, die groeiende gees van ontevredenheid onder die anderskleuriges in Suid-Afrika op aIle terreine, het In be- II l~n*rike rol gespeel in die ontwikkeling van die Verligte ak- sie en die daaropvolgende stryd tussen die verligtes en Ver­ kramptes in die Nasionale Party.

I Om meer lig op al hierdie genoemde faktore, die verhouding II II I tussen hulle, die ontstaan van die Verligte aksie en die se rol in die stryd tussen dieverligtes en Verkramptes te werp, is dit. noodsaaklik om kortliks hierdi~ drukgroepe te identifiseer.

1.2. Rol en invloed van die drukgroepe in die Suid-Afrikaanse politieke arena in die periode 1959-1970. 16

1.2.1. Swart politieke drukgroepe.

Terwyl die buiteland gedurende die sestigerjare toenemend bewus geword het van die politieke ontwikkelinge in Suid­ ArrlKa en negatief begin reageer neL ~eenoor die binnelandse beleid van die Nasionale Party, het swart verset. teenoor die beleid van die Nasionale Party in intensiteit toegeneem. Hier- die, swart verset teen "blanke oorheersing" het reeds so vroeg as 1912 beslag gekry met die stigting van die African Natio­ nal Congress (A.N.C.). Onder leiding van die A.N.C. is in Desember 1949 'n program van aksie aanvaar waarin die orga­ nisasie hom vir die eerste keer sedert sy stigting verbind het tot openlike verset teen die regering se wette. Die A.N.C. saam met sommige van sy bondgenote soos die Suid-Afrikaanse Kommunistiese Party, die Indian Congress en die African Peoples Organisation het met die program van aksie beoog om 'n einde te maak aan "blanke oorheersing" . Dit sou gedoen word m.b.v.: " - -.- immediate and active boycott, strike, civil disobedience, non- cooperation and such other means as may bring about the accom­ plishment and realisation of our aspirations."l Hierdie doel­ stellings en aksies is weer in Augustus 1959 onderstreep met . " die A.N.C. se verklaring dat: The strike action remains our most potent nonviolent weapen in our fight for our liberty. Boycotts, mass protests and nonviolent forms of struggle are not much more than mere warming up processes that are preludes bt,lt very necessary and helpful1 preludes to strike action."2 ( ·Die,A.N.C. en sy bond*enote het o~k in Maart 1950 aangekondig dat 1 Mei 1950 as 'n Freedom day bekend sou $taan en dat die swartes op daardie dag nie moes gaan werk nie. Op hierdi~ dag het daar botsingstussen die polisie en swartes plaasgevind waarin 18 swartes gedood is. Die reaksie van die A.N.C. en sy bondgenote hierop was om 26 Junie 1950 as 'n "National Day of protest and mou~ning" te verklaar en 'n beroep op die swartes te d oen om nle· te gaan werknle. . 3

"u Hierdie gebeure is deur die regering gelnterpreteer as die gevolg van Kommunistiese agitasie en in reaksie hierop het die regering die Wet op die Onderdrukking van Kommunisme 17

(nr. 44 van 1950) gepromulgeer. Die Kommunistiese Party is verbied, asook Kommunistiesgesinde koerante soos The Guar­ dian, The New Age en The Spark. Hierdie optrede Vqn die regering het egter nie 'n einde gemaak aan georganiseerde swart veL6et nie. In 1952 het die A.N.C. en sy bondgenote 'n groot versetveldtog teen diskriminerende wette van ·stapel gestuur. Dit het uitgeloop op die dood Vqn baie swartes na onluste in Port Elizabeth, Oos-london, New Brighton ens. Die reaksie van die regering op hierdie voorvalle was om Die Wet op Openbare Veiligheid (nr. 3 van 1953) en Die Strafregwysigingswet (nr.8 van 1953) te aanvaar. Di~ wette het eerstens (Wet 3 van 1953) die regering gemagtig om 'n noodtoestand in enige deel van die land af te kondig as dit nodig sou wees en tweedens (Wet 8 van 1953) swaar strawwe op te l~ vir mense wat wette by wyse van protes oortree of 4 ander aanmoedig om dit te doen.

Ten spyte van die regering se pogings om die swart verset te bel!indig is die "Freedom Charter" in 1955 deur die A.N.C., South African Indian Congress, Congress of Democrats en"die Coloured People's Organi~ation aanvaar. Daarin is 'n sosia­ .., listiese demokrasie met gelyke regte vir aIle rasse geeis. Hierdi~ optrede wat gekenmerk is deur 'n verenigte front (tussen Kleurling, Indi~rs en swartes) het in 1958 gelei tot 'n skeuring in die A.N.C. en die stigting van die Pan­ A(ricanist Congress in 1959. Die A.N.C. en die meer konserwa­ t{e~e en milit~re splintergroep, die P.A.C. het toenemend daarop aanspraak gemaak dat hulle stryd nie al~een 'n stryd teen die beleid van afsonderlike ontwikkeling is nie, maar 'n stryd vir die verkryging van 'n ware demokrasie en vryheid. Hier­ di~ s t r ewe het by implikasie beteken dat .die beleid van af­ sonderlike ontwikkeling, wat 'n struikelblok was vir die verwesenliking van hie~die doelstellings, vernietig moes word en in die plek daarvan 'n politieke stelsel met die klem op gelykheid, v!yheid en geregtigheid daargestel moes word. "Blanke oorheersing" moes verwerp en vernietig word om plek 5 te maak vir 'n swart meerderheidsregering. Hierdi~ ontwikke- 18

linge en verset in swart geledere, die "winde van verandering" wat direkte invloed op die, gro e i van swart-Nasionalisme gehad het en "Uhuru" wat die wagwoord vir die swart Afrika-state in die . sestigerjare was, het sedert die sestigerjare Suid-Afrika se polit1ek beslissenct be~nvio~d.6

Die Sharpville-gebeure van Maart 1960, was die gevolg van In protesveldtog teen die dra van pasboeke. Met hierdi~ protes­ veldtog wou die P.A.C. nie net blanke gesag openlik uitdaag en mense met massa-oproer intimideer nie, maar hulle sou druk op die regering plaas om paswette af te skaf. Hierdie protes­ veldtog het egter misluk omdat dit nie net uitgeloop het op ernstige rasseonluste in Sharpville en Langa nie, maar ook 7 bloedvergieting. Laasgenoemde gebeure het In ongekende golf van kritiek op die Nasionale Party tot gevolg gehad, binnelands asook buitelands. Die regering se reaksie op hierdie gebeure I II het gewissel van, strenger maatreels om ondermynende magte ..'. onskadelik te stel, soos In verbod op die A.N.C. en die P.A.C. ingevolge die Wet op Onwettige Organisasie (nt. 34 van 1960) op 8 April 1960. In Noodtoestand is ook tussen 30 Haar t" en 11 April 1960 afgekondig.Dit het tot!n diepgaanrle selfondersoek'en politieke herorientering" in die Nasionale Party en in Afrika- 8 nergeledere as geheel gelei. Dit sou In belangrike rol speel in die ontwikkeling van die " Verligte aksie" en die gevolglike stryd tussen die verligtes en verkramptes, omdat daar by 90mmige Afrikaners In ernstige besinning oor die morele as­ pekte van apartheid en die uitvoerbaarheid daarvan ontstaan het, het by konserwatiewe Afrikaners (verkramptes) die idee laat ontstaan dat dit die uitvloeisels was van liberale denke. Ten spyte van hierdie gebeure asook menings dat Suid~Afrika hierna nie weer dieselfde sou wees nie, dat apartheid besig was om te misluk en dat Verwoerd se regering op die randjie van In ineenstorting gestaan het, het Verwoerd nie van sy beleid afgewyk nie. 9

Hoewel die regering streng teen die A.N.C. en die P.A.C. op­ getree het, het dit nie In einde gemaak aan swart verset in 19

Suid-Afrika nie. Die aanvanklike gees van wanhoop en moede- ___- ,_loo~heid onder die swartes na _die verbanning van die A. N. C. en die P.A.C., het in die sestigerjare plek gemaak vir In herlewing van swart politieke bewussyn: "For the observer of the black scene, it has become evident that during the last number of years, black opinion on political issues has become more widespread both in urban and rural areas, black attitudes have become much more militant, and black actions have become much better organized."10 Hierdie hernude swart politieke bewussyn sou egter voortaan In geweldadige karakter aanneem wat In nuwe fase in die versetveldtog teen die politieke opset

In. S'uid - Afr i, . ka sou In . 1e i . . 11

Die nuwe fase in die versetveldtog teen die politieke bestel in Suid-Afrika, tussen 1961 en 1964 wat gekenmerk is deur meer terrorisme, sabotasie en geweld, met die doel om blankes se moreel en die ondermyning van hulle weerstand teen swart­ Nasionalisme te verswak, ~~s die grootste binnelandse bedrei­ 12 ging tot nog toe. Om di~ bedreiging die hoof te bied het die regering met Vorster as Minister van Justisie, di~· magte van die regering en polisie vergroot deur byvoorbeeld ", die Algemene Regswysigings Wet (nr. 37 van 1963). Nie aIleen is die wet in sommige kringe as ondemokraties bestempel nie, maar dit het omvattende magte aan die regering en polisie gegee om die bedreiging wat die A.N.C. en P.A.C. ingehou het a~n bande te l~. Die wet het agt belangrike bepalings vervat i 'wa~ die polisie se hande versterk het om die status quo te handhaaf. Die bepalings het die volgende behels, nl. addi­ sionele magte is aan In landdros gegee om borgtog vir In beskuldigde te weier, nie soos vroeer toe In landdros. borgtog moes toestaan nie. Verder is die polisie die mag gegee om In verdagte of beskuldigde onder ""huisares te plaas deur hom teI beperk tot In bepaald~ plek of hom te verbied om op In bepaal­ de plek te wees. Die regeringis ook die mag gegee om In gevangene s~ straftydperk te verleng, indien so In persoon se vrylating In gevaar vir die staat ingehou het. Voorts het die wet oak die mag aan die regering gegee om In beskuldigde on­ middelik te verhoor en om posstukke wat as bewyse in In hof 20

kon dien, te onderskep. Die regering is ook die mag gegee om persone wat wapengeweld teen Suid-Afrika vanuit die buite­ ------yand- propagee r en persone wa t Suid-Afrika onwettig ver Laat - .. om as saboteurs opgelei te word om sabotasie in Suid-Afrika . . I.e ~)leeg; ;.2 ,"~,j,,_oi~;,. Die reger: .LtI>" is ook die- m~g,gegee_om. organisasies wat ontstaan weens die verbanning van ander, soos byvoorbeeld Pogo uit die P.A.C., ook te verbano Ten slotte is die regering ook die mag gegee om In verdagte persoon aan te hou vir ondervraging (in die teenwoordigheid van In polisie­ offisier) vir In periode van 90 dae, as die omstandighede d iIt verelS . h e.t 13

In die vroe~ sestigerjare was daar slegs gersoleerde gevalle van sabotasie. Op 20 Oktober 1962 het In bomontploffing die kantore van die Minister van Landbouekonomie en-Bemarking in Pretoria beskadig en volgens aanduidings was Umkonto We Sizwe verant­ 14 woordelik vir di~ ontploffing. Op daardie stadium was dit duidelik dat Umkonto We Sizwe en Pogo beplan het om die Suid­ Afrikaanse regering met geweld omv~r te werp deur die stuur van goed opgeleide saboteurs uit Afrika-state om sabot~?ie 1 5 in Suid-Afrika te pleeg. Hierdie situasie het daartoe gelei dat die Wet op die Onderdrukking van Terrorisme (nr.83 van 1967) deur die parlement gepromulgeer is met die doel om sabotasie en da d evan terrorlsme.te be k amp. 16

Dit was duidelik dat Suid-Afrika gekonfronteer is deur revolusio­ n~re magte wat die anderskleurige in Suid-Afrika van wit oor­ 'heersing wou bevry. Die bevryding van die onderdruktes het beteken dat die regering en sy beleid vernietig of verswak moes word. Deur die land onregeerbaar te maak m.b.v. geweld, protesaksies, boikotte, sabotasie, dade van terrorisme en die simpatie van die buiteland ~e bekom, is daar verder gepoog om Suid-Afrika internasionaal te isoleer. 1 7

1.2.2. Blanke politieke drukgroepe.

Terwyl swart drukgroepe, gesteun deur die simpatieke buiteland, 21

die regering gekiitiseer het en druk op hom uitgeoefen het, --t,ra-s---daar ook blanke politieke opposisiegroepe (drukgroepe) wat druk op die regering geplaas het. Partye soosLdie Verenig- ~,;--:=:_tx __?Pcd}pc Prog ress i.ewe _!;',Ec9~=!i9:_t ~~der_t hulle ont~t~;}:L~.,- .,'- - In liberaal georienteerde ideologie aangehang en In beleid van totale integrasie, In "multiracial society," bepleit het, is goeie voorbeelde van sulke drukgroepe. Di~ partye het die regering gereeld aangeval oor sy beleid. Hulle politieke oor­ tuigings en liberale ingesteldheid (radikaal in die konteks van die periode 1959-1970), het nie oorweldigende steun onder die kiesers in die periode onder bespreking geniet nie. 18

Sedert die ontstaan van die Progressiewe Party in 1959 is die regering gekritiseer vir sy beleid van afsonderlike ontwikke­ ling. Die Progressiewe Party het In veelrassige regering be­ pleit wat na hulle oordeel sou neerkom op gelykheid, regver­ digheid en die besker~ing.~an fundamentele regte. Om di~ rede . is die regering daarvan beskuldig dat sy beleid gebasseer is op diskriminasie en rassisme. Dit is ook om die rede dat hulle teen In republiek in 1960 gekant was, want dit sou nie-In veelrassige republiek wees (of die ideaal bevorder) soos hulle 19 bepleit het nie.

Toe die regering in die vroee" sestigerjare veiligheidswetge- wing aangepas het, het die Progressiewe Party die regering s~erp gekritiseer daaroor. Dr.Steytler van die Progressiewe 'Party het die regering meegedeel dat sy party die voorgestelde Wetsontwerp op Onwettige Organisasies (Nr. 34 van 1960), wat daarop gemik was om die A.N.C. en die P.A.C. te verban, sou opponeer: "Ons beskou hierdi~ wetsontwerp as totaal en abso- luut onnodig. Nie alleen beskou ons dit as In onnodige maat-

ree"1 nle,. maar ons bes kou d 1i t as I n maatree"1 wat gevaarllk. kan wees in die atmosfeer waarin ons vandag in Suid-Afrika lewe ... Die saak wat deur die agb. Minister van Justisie gestel is, het ons op hierdie bank gewis nie oort~ig dat die doelstellings van die A.N.C. en die P.A.C. regverdig dat hulle . "20 nou in die ban gedoen word nle. 22

Toe Vorster as Minister van Justisie die Algemene Regswysigings­ -wet- {nr.-3-7--var-1963 )deu~ die parlement gevoer het, is dit deur die Progressiewe Party en die Verenigde Party tot die " ,,- Sabotage Bi 11 ?: ':.d2 2P c_ Die Progressiewe Party _$~ .I:E!pJ~R_i ~ wa s om die wetsontwerp te verwerp en om tn landwye veldtog teen die wetsontwerp van stapel te stuur. 21

Afgesien daarvan dat die Progressiewe Party die regering in die koerante, in die parlement en in die openbaar gekritiseer en veroordeel het oor sy beleid en maatre~ls om binnelandse veilig­ heid te verseker, het die Progressiewe Party ook probeer om die buiteland te bernvloed om Suid-Afrika te isoleer. Dit is gedoen deur organisasies soos die C.l. (Christelike lnstituut), die C.l.N.A.G. (Studieprojek oor Christenskap in tn Apartheidsame­ lewing) en die Suid-Afrikaanse lnstituut vir Rasseverhoudinge. Met hierdi~ organisasies is ook probeer om tn veelrassige poli­ tieke alternatief vir 'Sui~~Afrika te propageer. 22

Die Progressiewe Party het die beleid van die Nasionale Party bestempel as diskriminerend en rassisties. Die Verenigde Party daarenteen het die beleid va~ die Nasionale Party gesien as een w~t Suid-Afrika sou opsnipper en geografies verander. 23 Die Verenigde Party het nie net die beleid van afsonderlike ontwikke­ ling verwerp, omdat die beleid volgens hulle Suid-Afrika geo­ grafies sou verander nie, maar ook omdat hulle van mening was dat dit gevaarlik vir die voortbestaan van die blanke in Suid- ( " Afrika is: Ons verwerp hierdie wetsontwerp (Wet op die Bevor- dering van Bantoeselfbestuur (nr. 46 van 1959)·nie alleen uit die hoofde van die inhoud daarvan nie, maar ook omdat dit deel vorm van t n patroon wat ons glo sal lei tot die vernietiging tt24 van Suid-Afrikaen t n ramp vir al sy bevolkings. Die Verenig- I de Party het beweer dat die Nasionale Party besig is om swart stamme (tuislande) oral in Suid-Afrika te skep en dat dit gevaar inhou vir die blankes. Die beleid sou volgens hulle die anders­ kleurige van die Westerse demokratiese steisel vervreem. 25 Vir die Verenigde Party was die beleid van die Nasionale Party on- aanvaarbaar en is dit bestempel as ""gevaarlik en ondemokraties. 23

As alternatief het die Verenigde Party: " 'n federale oplossing' _,_ met _in -par.Lemen.t..waar a l Le rassegroepe deur hulle eie mense verteenwoodig sou word",26 voorgestel. Die verstandhouding _~~~ dat die politieke mag in die "afsienbare toekoms" in d~e hande van die blankes sou biy. Hierdi~ -beleid van 'n tecterale staat onder blanke leierskap in 'n onverdeelde Suid-Afrika sou nie aIleen in die periode onder bespreking ongewild wees nie, maar was ook baie onduidelik en vaag. 27

Afgesien daarvan dat die Verenigde Party die beleid van die Nasionale Party gekritiseer het, hethulle ook die regering se veiligheidswetgewing en maatregls veroordeel. In 'n onderhoud met sir De Villiers Graaff oor waarom die party die wetsontwerp (Algemene Regswysifiingswetsontwerp (nr. 37 van 1963) verwerp het, het hy ges~: We are as anxious to maintain peace, law and order in South Africa as 'anybody else: we are against sabotage and against Com~~~ism: we are prepared to take reaso­ nable steps to deal with these matters; but we are not prepared to see unreasonable powers given to the Exgcutive which cannot be controlled through the courts of parliament."28

Aangesien die Verenigde Party besig was om sy politieke aansien te verioor, is 'n ernstige poging aangewend om steun te kry deur elke faset van die beleid van afsonderlike ontwikkeling onder Verwoerd en Vorster verdag te maak en te bestempel as gevaarlik ~ir die voortbestaan van die blanke in Suid-Afrika. Afgesien ( van al die kritiek wat die Verenigde Party op die Nasionale Party gehad het, was sy eie beleid onduidelik. Deur die vrese van die Afrikaner uit te buit, het die Verenigde Party gehoop 29 om in sy doel te slaag.

I Die toename in swart-nasionalistiese druk, druk van die blanke liberale opposisie in.Suid-Afrika, herbesinning in Afrikaner­ geledere oor die morele aspekte en uitvoerbaarheid van apart­ heid en di~ toename in buitelandse druk, het die toename van druk uit baie oorde op die regering beklemtoon. Die gevolg hiervan was dat die regering, en Afrikaners in besonder, in die 24

periode 1959-1970 voor bepaalde keuses te staan gekom het: ___ ~_Thequestion" that...fac.ed nationalists was whether the party should seek to conciliate at least some of its critics or whether it should adhere steadfastly to its -APartheid- policies."30

Soos reeds vermeld het"die Nasionale Party onder leiding van Verwoerd nie van sy beleid van afsonderlike ontwikkeling af­ gewyk nie ten spyte daarvan dat daar sedert 1960 In toename in liberale denke onder diegene wat die Nasionale Party ondersteun het, aan die ontwikkel was. In Die Burger is hierdie nuwe ver- skynsel en ontwikkeling raakgevat met die volgende woorde: "Dit is In feit dat die liberale gedagte teenswoordig sterk onder die Afrikaners woel, waarmee ek bedoel dat hulle meer as ooit ernstig worstel met die vraagstuk van regte en vryheid vir die "31 nie-blanke volke van ons land.

Hierdie ontwikkeling het op verskillende terreine van die same­ lewing gemanifesteer. Een so In terrein was die Afrikaanse kerk, met die kerkeberaad wat in Cottesloe, Johannesburg gehou is in I Desember 1960. Tydens hierdie beraad is daar hoofsaaklfk gekyk na die Christelike standpunt t.o.v. rasseverhoudinge in Suid­ Afrika. Van die beginsels waarna gekyk is en besluite wat ge­ neem is was kerklike eenheid, gesamentlike aanbidding, rasge­ mengde huwelike, swart eiendomsreg, werkreservering en politieke deelname van swartes en Kleurlinge. Die feit dat daar wyd uit­ e~nlopende standpunte oor bogenoemde aspekte by die kerkeberaad I 'na~ore gekom het, soos uiteengesit in die yerklaring wat na die kerkeberaad vrygestel is, het nie aileen g~weldige negatiewe reaksies in die Afrikaanse kerkkringe ontlok nie, maar dit het twee belangrike ontwikkelinge getdentifiseer. Die eerste is dat daar in sekere kringe binne die Afrikaanse kerke morele en godsdienstige besware teen apartheid in beginsel aan die ont­ wikkel was. Tweedens i? daar gevoel dat die Nasionale Party sy beleid t.o.v. die sake wat opdie kerkeberaad bespreek is, in heroorweging moes bring omda~ aspekte van die beleid nie as skrif­ tuurlik regverdigbaar beskou is nie. 32 24

periode 1959-1970 voor bepaalde keuses te staan gekom het: _.~ "The.. ques.ti.orutha.t.i.fac.ed nationalists was whether the party should seek to conciliate at least some of its critics or whether it should adhere s teadfas tly to its .apar t heLd policies."30

Soos reeds vermeld het'die Nasionale Party onder leiding van Verwoerd nie van sy beleid van afsonderlike ontwikkeling af­ gewyk nie ten spyte daarvan dat daar sedert 1960 In toename in liberale denke onder diegene wat die Nasionale Party ondersteun het, aan die ontwikkel was. In Die Burger is hierdie nuwe ver- skynsel en ontwikkeling raakgevat met die volgende woorde: "Dit is In feit dat die liberale gedagte teenswoordig sterk onder die Afrikaners woel, waarmee ek bedoel dat hulle meer as ooit ernstig worstel met die vraagstuk van regte en vryheid vir die "31 nie-blanke volke van ons land.

Hierdie ontwikkeling het op verskillende terreine van die same­ lewing gemanifesteer. Een so In terrein was die Afrikaanse kerk, met die kerkeberaad wat in Cottesloe, Johannesburg gehou is in I Desember 1960. Tydens hierdie beraad is daar hoofsaaklfk gekyk na die Christelike standpunt t.o.v. rasseverhoudinge in Suid­ ". Afrika. Van die beginsels waarna gekyk is en besluite wat ge- neem is was kerklike eenheid, gesamentlike aanbidding, rasge­ mengde huwelike, swart eiendomsreg, werkreservering en politieke deelname van swartes en Kleurlinge. Die feit dat daar wyd uit­ e~nlopende standpunte oor bogenoemde aspekte by die kerkeberaad ( 'navore gekom het, soos uiteengesit in die yerklaring wat na die kerkeberaad vrygestel is, het nie aIleen g~weld~ge negatiewe reaksies in die Afrikaanse kerkkringe ontlok nie, maar dit het twee belangrike ontwikkelinge ge~dentifiseer. Die eerste is dat daar in sekere kringe binne die Afrikaanse kerke morele en godsdienstige besware teen apartheid in beginsel aan die ont­ wikkel was. Tweedens i? daar gevoel dat die Nasionale Party sy beleid t.o.v. die sake wat opdie kerkeberaad bespreek is, in heroorweging moes bring omda~ aspekte van die beleid nie as skrif­ tuurlik regverdigbaar beskou is nie. 3 2 25

In die akademiese w~reld het hierdie nuwe ontwikkelinge gelei .

.to.t I n-verkramp/v-e.:r:lig--skeiding , soos vergestalt in die tot­ standkoming van die Suid-Afrikaanse Buro vir Rasse-Aangeleent- . . hede (SABRA). In SABR~ i~~aar dikwels, deur vera] prof.Nic Olivier as ondervoorsitter van SABRA, voorgestel dat Indiers en stedelike swartes as permanente inwoners van Suid-Afrika en blanke gebiede gesien moes word, dat die Kleurlinge in die blanke samelewing ge1ntegreer" moes word en dat die groepsge- biedewet en werkreservering hersien moes word. Volgens B. M. Schoeman in sy werk Die Broederbond in die Afrikaner-politiek het SABRA onder leiding van 'n klompie liberaliste in 'n nuwe rigting beweeg wat noodwendig sou uitloop op integrasie politiek. 33 Wat sommige Afrikaanse koerante, soos Die Burger met Piet Cilli~ as redakteur betref, het Die Burger die vernaamste spreek- buis van die meer liberale denkrigting in Afrikanergeledere ge­ word. Piet Cilli~ het nie net aIleen Die Burger gebruik om sy eie standpunt te verk~ndig of om liberale kerkleiers se stand­ punte te steun nie, soos ~ie Cottesloe verklaring,34 maar hy het ook met die Nasionale Party gebots oor die uitvoerbaarheid en regverdigbaarheid van sy beleid., 'n Goeie voorbeeld-hiervan is die leiding wat Piet .Cillie as redakteur geneem het om in 1960/61 met Verwoerd te bots oor sy Kleurlingbeleid. Piet Cillie het aangevoer dat die Kleurlinge nie in die parlement deur blankes verteenwoordig moet word nie, maar dat hulle regstreeks deur Kleurlinge verteenwoordig moes word. 35

( Op,verskillende terreine van die samelewing het dit duidelik geword dat daar 'n nuwe denkpatroon aan die o~twikkel was onder sekere Afrikaners. In die Nasionale Party het daar ook geleidelik 'n meer liberale denkrigting gegroei. Hierdie denkrigting het sonder twyfel aanleiding gegee tot 'n geleidelike veranderin& in die beleid van die Nasionale Party (na 1966). Hierdie ont­ wikkelinge het direk gelei tot die stryd tussen die verligtes en verkramptes in die Nasionale Party. Hoewel Verwoerd in die periode 19~9 tot 1966 nie van die beleid van afsonderlike ont­ wikkeling afgewyk het nie (soos in hoofstuk twee aangetoon sal word), maar die ontwikkeling en ontplooiing daarvan teen 1966 26

op In doelgerigte pad geplaas het, het die periode 1966 tot ____-1970- .and.er scver Loop, __DiL_was..in baie opsigte In periode wat die einde van apartheid (afsonderlike ontwikkeling) ingelei het. Teen 1966 toe Vorster die leiding van die Nasionale Party oorgeneem het was Suid-Afrika internasionaal redelik ge~so­ leer, binnelandse ontevredenheid (onder anderskleuriges) met blanke oorheersing het toegeneem en die emansipasieproses in Afrika was ook stewig onderweg. Hierdie situasie het beteken dat die beleid van die Nasionale Party onhoudbaar vir die w@reld geword het.

Die koms van die nuwe pragmatiese leier (Vorster) het die II II uitbreidende invloed van die Verligte aksie verder verge- maklik. Die diepgaande selfondersoek en politieke herori~nte­ ring in die Nasionale Party het sedert 1966 gelei tot nuwe liberale denke in die Nasionale Party. Dit het neerslag gevind I , in die uitwaartse beleid van Vorster~ Hierdie beleid het neer- II·. " gekom op die verliberaliserin£ van apartheid en is geken- fl " merk deur die uitbreiding van det~nte met Afrika-leiers en die normalisering van die binnelandse situasie deur " toegewings"/ hervormings en die geleidelike aftakeling van apartheid op sosiale gebied d.m.v. die sportbeleid. 36 Die Nasionale Party het geleidelik begin afwyk van die oorspronlike beleid van die Nasionale Party. Die gevolg hiervan was die stryd tussen die verligtes en verkramptes in die Nasionale Party en die skeuring in 1969 wat gelei het tot die vorming van die Herstigte I 'Nasionale Party.

Teen hierdie agtergrond is dit duidelik dat daar·tussen 1959 en 1970 omvattende politieke woelinge plaasgevind het in Afrikaner­ geledere en in die Nasionale Party. Hierdie politieke woelinge in die Nasionale Party het gefokus op die kleurbeleid van dieI Nasionale Party. Die;invloed van drukgroepe, veranderende om­ standighede in Afrika en in die hele w~reld op die beleid van die NasionaJe !arty tussen 1959 en 1970 kan nie ge~gnoreer word nie. Dit het die wyse waarop die beleid van afsonderlike ont­ wikkeling toegepas sou word be~nvloed asook die ideologiese 27 stryd wat binne die Nasionale Party aan die opbou was, dui­ deI i.k.mavor e Laa.t. korn .------

L

Voetnote

1. C. F. J. Muller: 500 Jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis, p.502; Hansard, 24.4.1963, kol.4886-4887.

2. Hansard, 30.3.1960, kol.4586-4588.

3. C. F. J. Muller: 500 Jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis, p.502.

4. Ibid., pp.503-505,506-507; Hansard, 26,1 en 11.2.1953, kol. 67,1039-1059; Ibid., 19.2.1953, kol.1663-1679.

5. Die Transvaler, 7.4.1959, "Verwerp blankes se oorheersing, s~ Africanists"; Albert Lutuli: "The" road

"<, to freedom is via the cross", in A. de Branganca en I. Wallerstein: The African Liberation Reader, vol.2. Zed Press, London, 1982, p.36; J. D'Oliviera: Vorster-die mens, p.118; Hansard, 30.3.1960, kol.4586-4588; Ibid., 24.4.1963, kol.4886-4888. {

6. C. F. J. Muller: 500 Jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis, pp.508- 509; S. L. Barnard: Politieke orientasie" in die Suid-Afrikaanse opposisie sedert 1958, p.179; W. P. Esterhuyse: Die pad van her­ vorrning, pp.7-14.

7. G. M. Gerhart: "Massacre at Sharpville 1960", in D. Mermelstein: The anti-apartheid reader; S.A. and the struggle against white racist rule, pp.214-215; Keesing's Contemporary Archives, June 4-11, 1960, p.17449; Hansard, 24.4.1963, kol.4884-4891. 28

8. Keesing's Contemporary Archives, June 4-11, 1960, pp.17449- . _ _ .______,17452;.J.__ D~Oliv:iera: Vorster-die mens, pp.108-109; J. A. du Pisani: Die poli ti~1E:e:_,cY~!"_r.!~~~~he.id in Afrikaner~ geledere 19b6-19jU, p.S.

9. J. D'Oliviera: Vorster-die mens, pp.108-109; S. C. Nolushungu: "Party system, cleavage structure and electoral performance; the South African general election of 1970", The African Review, 4, 1972, pp.457; C. F. J. Muller: 500 Jaar Suid­ Afrikaanse geskiedenis, p.512.

10. B. Naude:I "Where is South Africa going", African Report, 3, Mei-June. 1985, p.6.

11. N. J. Rhoodie: Apartheid and Partnership, p.39.

12. Die Vaderland, 1.6.1965. '-,

13. Hansard, 24.4.1963, kol.4898-4904; Keesing's Contemporary Archives, November 17-24, 1962, p.19094.

14. Sunday Times, 21.10.1962.

( i5".. Die Vaderland, 1.6.1965.

, 16. Hansard, 1.6.1967, kol.7268-7277.

17. Ibid., 30.3.1960, kol.4586-4587; J. Grobler: A decisive I clash?; a short history of Black protest politics in South Africa 1875-1976, p. 142; D. Mermelstein: The anti-apartheid reader, p.223; K. E. Dme: "The origin of apartheid in South Africa", Journal of African Studies, 4, 1981-1982, p.181. 29

18. J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, pp.253; P. S.. __ ~reYE:!r e .a~_: Afrikaner Liberalisme, P> 43; S. C. Nolutshungu: "~arty system, cleavage structure and electoral per- I0l:il1d.nCe; the Sou t n hoLe.i c an general election of 1970", The African Review, 4, 1972, pp.455,457.

19. B. M. Schoeman: Parlement~re verkiesings in Suid-Afrika 1910­ 1976, pp.369-370.

20. Hansard, 4.4.1960, kol.4901.

21. J. DIOliviera: Vorster-die mens, p.121; o. Geyser: Geredigeerde toesprake van die sewende Eerste Minister van Suid-Afrika, p.39.

22. J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, pp.254-255; B. M. Schoeman: Parlementere verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976, p.409.

23. Hansard, 20.5.1959, kol.6524.

24. Ibid., 18.5.1959, kol.6320; Cape Argus, 19.1.1960.

25,. Ibid., 27.1.1959, ko1.68; Cape Times, 19.5.1959. I -- (

26. S. L. Barnard: Politieke orientasie" in die Suid-Afrikaanse opposisie sedert 1958, p.192; J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, p. 247; Cape Argus, 16.1.1959: (Die "S.A. Institute of Race Relations" het dieselfde standpunt gehuldig na In konferensie in Kaapstad gedur~nde 12-15.1.1959).

27. Ibid., p.194; J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, pp.248-249. 30

28. Keesing's Contemporary Archives, November 17-24, 1962, p. __~_~ __.~_.1~Q~4; Hansard, _.Z~__.~_._J~_~3, kol.4913-

4918. L

- i. J. oJ. D. ~.Serfon~ein: liLt:: VCLkt:dlllpi:.e Cidnslag. p.248; Die Vaderland, 23.2.1959.

30. S. C. Nolutshungu: "Party system, cleavage structure and electoral performance; the South African general election of 1970", The African Review, 4, 1972, p.456; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, pp.l0-11,17.

31. Die Burger, 13.6.1959: Dawie, "Uit my politieke pen"; B. M. Schoeman: Parlement~re verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976, p.441; J. D'Oliviera: Vorster-die mens. p.l08; J. Marais: Stryd is lewe, pp.82-83.

32. "Verklaring van die kerkeberaad" soos aangehaal in A. H. -', LUckhoff: Cottesloe, pp.83-88; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p~10; B. M. Schoeman: Die Broederbond in die Afrikaner­ politiek, pp.113-116. f' (

33. B. M. Schoeman: Die Broederbond in die Afr~kaner-politiek, pp.l06-110; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p.l1.

34. Die Burger, 19.12.1960: Hoofartikel.

35. Ibid., 25.11.1960: Hoofartikel.

36. F. A. van Jaarsveld: Die evolusie van apartheid en ander geskiedkundige opstelle, pp.16-17; B. M. Schoeman: Parlementere verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976, pp.442-443. 31

J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p~.54:; .J._J:1Cl_r~ts: ..

Stryd is lewe, pp.134-135. L

(" 32

Hoofstuk 2

Dr. H. F. Verwoerd en die verdeeldheid in"A.frikanergeledere ronnom ale oeleld van afsonderlike onrwlkkellng.

2.1. Inleiding.

Politieke verdeeldheid is In verskynsel wat by t n paar ge­ leenthede in die politieke geskiedenis van Suid-Afrika herhaal is. Verdeeldheid in Afrikanergeledere het meermale tot party politieke skeuring en reori~ntasie gelei, by. in 1914, in 1934 en weer gedurende die veertigerjare. In die ondersoek na die politieke verdeeldheid in Suid-Afrika in die periode 1959­ 1970 word dit duidelik dat twis, botsing en verdeeldheid in Afrikanergeledere in die geheel en in die Nasionale Party aan die orde van die dag was. In Belangrike feit wat navore kom is dat die verskille in Afrikanerge1edere sedert 1959 ste1se1matig in intensiteit toegeneem het.

Die verdeeldheid in Afrikanerge1edere en meer spesifiek in die Nasiona1e Party is gekenmerk deurdat dit in die periode onder bespreking eers " ... op bedekt e wyse onder di.evopper vLak t a en agter die skerms gevoer" is, en dat dit eers' "vanaf die einde van 1966 ... in fe11e bitterheid in die openbaar 10s­ g~bars" het. 1 Hierdi~ verdee1dheid en skeuring met die stigting j va~die Herstigte Nasiona1e Party in 1969, was nie slegs die gevo1g van die verwikke1inge in die Afrikaner-po1itiek sedert Vorster die 1eiding van die Nasiona1e Party oorgeneem het nie. Die politieke woe1inge en verdee1dheid het reeds hu1 ontstaan in die 0~nskyn1ike eensgesindheid van die Nasiona1e Party en Afrikanerge1edere onder 1eiding van Verwoerd gehad. 2

Die verdeeldheid wat in die vyftigerjare in Afrikanerge1edere en in die sestigerjare in die Nasiona1e Party in intensiteit toegeneem het kan nie net gesien word as die uitvioeise1 van meningsverski11e oor politieke aangeleenthede nie. Dit moet 33

ook gesien word as 'n ideologiese stryd waarin Afrikaners met mekaar gewikkel was oor kernvraagst.ukkaj "DiL I s _~n b()tsing_ tussen twee wesenlik verskillende lewensbeskouingp" , In stryd tussen die konserwatiewe (inwaartse) en liberale (uitwaartse) ') denkrigtings in die Airlkanergeledere. J

In die ondersoek na die "Verligte aksie" , wat veral sedert 1966/ 1967 duidelik op die voorgrond getree het en 'n belangrike rol na 1966 in die verdeeldheid in Afrikanergeledere gespeel het, ontstaan die volgende vrae. Is dit korrek om te beweer dat die "Verligte aksie" ontstaan het tydens Verwoerd se bewindstydperk? Kan die beleidsinkleding van Verwoerd, waarin 'n "nuwe" element navore gekom het soos die Wet op Bevordering van Bantoeselfbe- stuur ( nr. 46 van 1959), nouer samewerking tussen Afrikaans en Engelsprekendes, immigrasie asook die bevordering van politieke bande met swart.buurlande, gesien word as 'n afwyking van die oorspronklike beleid van die Nasionale Party? Was die eerste " . . " tekens van die Verligte aksie toe reeds daar of moet Verwoerd se inkleding van die beleid gelnterpreteer" word as die laaste ideologiese fase van die beleid van apartheid?

Hoewel Verwoerd se interpretasie van die beleid van apartheid wat onder sy leiding ontwikkel het tot die beleid van afson­ derlike ontwikkeling, aanleiding gegee het tot verdeeldheid en twis in die Afrikanergeledere, het ander faktore ook In gunstige ~limaat geskep vir di~ twis en verdeeldheid. Faktore soos ( . Afrikanerverstedeliking, provinsialisme, die verandering in die politieke magsbasis van die Nasionale Party n~ 1958 en die afplatting van die republikeinse strewe kan hier genoem word. Hierdi~ is almal faktore wat In invloed op die Afrikaner se lewens-en wgreldbeskouing gehad het en wat die fondamente gel~ het vir die uitwaartse denkrigting wat onder sommige Afrikaners posgevat h~t met die gevolglike toename in die konserwatief/liberale-polarisasie in Afrikanergeledere,4 (Vgl. voetn~ot vir verdere bespreking) en kritiek op Verwoerd se interpretasie van die beleid van afsonderlikeontwikkeling. 34

Vervolgens sal daar gekyk word na Verwoerd se interpretasie van die beleid van afsonderlike ontwt~k~ling (se l.fbestuur ~an tuislande, nasionale eenheid, immigrasie en diplo~atieke betrekkinge met buurlande) wat bygedra het tot verdeeldheid in A~r1Kanergeledere en in di~ ~a~iuna18 ~arty.

2.2. Verwoerd se interpretasie van die beleid van afsonderlike " it ontwikkeling en die rol van die Verligte aksie daarin.

Die "uitwaartse" denkrigting wat onder sommige Afrikaners oor die rassevraagstuk posgevat het met die gevolglike toename in die konserwatiefjliberaal-polarisasie in Afrikanergeledere, het daartoe gelei dat Verwoerd daarvan beskuldig is dat hy afgewyk het van die beleid van die Nasionale Party. J. H. P. Serfontein in sy werk Die Verkrampte aansl~ beweer dat Verwoerd se interpretasie van die beleid van apartheid, wat later bekend gestaan het as die beleid van afsonderlike ont- wikkeling, die 'uitvloeisei'was van: "radikale uitbouings en veranderings" aan die oorspronklike beleid van die Nasionale Party.5 H. Kenny in sy werk Architect of apartheid: H.oF. Verwoerd - an appraisal, huldig ook die standpunt dat selfbe­ ." stuur aan swart'tuislaride nooit -die bel~id van die Nasionale Party was nie " ... as Minister of Native Affairs he (Verwoerd) had stressed, in emphatic terms, that it was not the govern­ ments policy to grant independence to the various black ethnic groups,h en gaan verder en beweer dat: ""Verwoerd's New Vision I "6 . wa~ very new indeed (Wet op die Bevordering van Bantoeself- bestuur (nr. 46 van 1959). Dr.C. J. S. Strydom in sy werk Black and white Africans, gaan ook uit van die standpunt dat Verwoerd afgewyk het van die oorspronklike beleid van die Nasionale Party: "Strange as it may sound to the average reader, Dr. Verwoerd converted his conservative Nationale Party into'

a enth uS1ast1c0 0 Li.b1 era1 f orce 1n0 respec t 0 f Bantu emanc1pat1on.. 0 "7

Terwyl bogenoemde skrywers van mening was, dat Verwoerd afge- wyk het van die beleid van die Nasionale Party, het die Afrikaanse en Engelse koerante verskillende menings gehuldig t.o.v. Verwoerd se interpretasie van die beleid van die Nasionale Party. Die 35

Burger en Die Transvaler het bv. albei hulle steun aan Verwoerd se tuislandbeleid t oege sf en dit beskryf as ~ '~~_'::l_~ t~loeis~~!_",-a~~ die tradisionele beleid van die Nasionale Party. ..Hulle het die beleid verder beskryf as 'n beleid wat tred hou met die werk- likhede vd~ ~:~ i&~S~.~~~~6~~k in Suid~Af~lk~ en di6 ~~r~n~e­ 8 ringe in die res van Afrika. Die Engelse koerante met hul ken­ merkende negatiewe ingesteldheid teenoor die regering en sy be­ leid het Verwoerd se tuislandbeleid nie soseer bestempel as 'n afwyking van die tradisionele beleid van die Nasionale Party nie. Oit is eerder beskryf as 'n beleid van onderdrukking, diskrimi­ nasie en 'n beleid wat nie uitvoerbaar is nie a.g.v. onoorbrug­ bare praktiese probleme. Verwoerd se tuislandbeleid is gernter­ preteer as 'n verlengstuk van die Nasionale Party se beleid sedert 1948 wat daarop gemik was om die swartes te "dwing" om die beleid van apartheid te aanvaar. Volgens hulle was dit 'n fana­ tiese, rassistiese beleid wat afgestuur het op 'n ramp vir die 9 hele Suid-Afrika.

Afgesien van hierdie standpunte was daar ook in die Verwoerd­ era konserwatiewe verset teen Verwoerd se tuislandbelejd en die toekenning van selfbestuur aan buislande. Hierdie kon- .~ serwatiewe verset, wat verwys na die konserwatiewes binne die Nasionale Party en konserwatiewe groepe buite die Nasionale Party (waarna ook soms verwys word as die ultrakonserwatiewes buite die Nasionale Party, heelwaarskynlik a.g.v. hulle rigiede v90gdyskaps- en baasI~apsingesteldheid t.o.v. die rassevraag-

. ituk, in Suid-Afrika) het nie aIleen Verwoerd setuislandbeleid gekritiseer nie, maar ook sy strewe na nasionale eenheid en sy immigrasiebeleid. 'n Voorbeeld van so 'n ultrakonserwatiewe groep is die Fritz Smith-beweging wat beweer het dat Verwoerd, met sy beplande selfbestuur aan tuislande, afgewyk het van die

tradisionele beleid van die Nasionale Party nl. blanke voog- I dyskap.11Nog 'n voorb~eld van 'n ultrakonserwatiewe groep is die konserwatiewe studiegroep wat bestaan het uit regse nasio­ n~liste in diiUasionale Party. Hierdie studiegroep wat in 1964 gestig is met Robert van Xonder as studieleier (W. Grobler, Voorsitter en P. R. Nel, sekretaris) was van mening dat Verwoerd 36 afgewyk het van die beleid van die Nasionale Party. Hulle gevolgtrekking bet berus op die feit dat Verwoerd selfbe~_ stuur aan tuislande wou gee wat volgens bulle nia gestrook 12 bet met die voogdyskapsbeginsel van die Nasionale Party nie. vo i.geus iJu Pisani wou (11~ leae nie "n nuwe r.arty stig nie " ., maar wou hulle die konserwatiewe standpunt binne die Nasionale Party stel.13

Die verskille in Afrikanergeledere en kritiek op die Nasionale Party se beleid tydens die Verwoerd-era was nie slegs beperk tot groepe buite die Nasionale Party nie (Fritz Smit-beweging), maar daar was ook verdeeldheid in die Nasionale Party. J. H. P. Serfontein bet bierdie opr.0nerende elemente in die Nasionale Party soos volg beskryf: ... aan die een kant is daar 'n goed georganiseerde ultrakonserwatiewe Afrikanerbaasskapbeweging, waarvan die Hertzog-groep die kern en stukrag uitmaak ... Hier­

teenoor staan t n groepie invloedryke verligte Afrikaners, verre­ weg nie so goed georganis~erd as die rtertzog-groep nie. Di~ groep bestaan uit 'n klein klompie politici, Afrikanerakademici en persleiers. Maar hulle kan groot invloed op Afr i kaner svuf toefen vanwee" d ile steun van d ile NaSl0na° 1e Persgroep. "14 DOle sogenaamde Hertzog-groep het reeds vanaf die vroee sestigerjare 'n sterk konserwatiewe standpunt ingeneem t.o.v. die beleid van die Nasionale Party onder leiding van Venwoerd. Hoew~l nie openlik nie bet hierdie groep onder leiding van Hertzog kritiek uitge­ s.preek teenoor bepaalde aspekte van Verwoerd se beleid. Hertzog I . ·bet by. Verwoerd se strewe na nasionale eenbeid gesien as 'n gevaar vir Afrikanereenbeid: "Jy kan nie meer reguit met mekaar praat nie, jy kan nie meer jou geskiedenis vertel nie ... , en jou ideale kan nie meer dieselfde wees nie. JX moet jou eie taal agterstel omdat jy die Engelsman moet streel. '15 Die Hertzog- I groep bet Verwoerd se immigrasie-beleid verder beskryf as t n gevaar vir die Afrika~er se taal, godsdiens en kultuur, omdat die immigrante vreemde tale, godsdienste en kulture met hulle saamgebring. het, wat, as bulle getalle te omvangryk sou word, 'n invloed op die Afrikaner se taal, godsdiens en kultuur kon b~.16 Hulle het verder ook die mening uitgespreek dat Verwoerd te 37

vinnig met sy tuislandbeleid beweeg het en dat hy om di~ rede afgewyk het van die beleid van die Nasionale Party.17 ... _

L Verwoerd se tuislandbeleid sedert 1959 is dus oor In wye front ge1nt2L~~eL~2L as 'u ~f~i~lng van die 0~rspronklike b~leid van die Nasionale Party, omdat dit gebasseer was op die geleidelike ontvoogding van die swart tuislande en omdat daar selfbestuur aan hulle toegeken sou word. In Faktor wat, volgens hierdie persone, nie die oorspronklike beleid van die Nasionale Party (1948-1958) weerspieel het nie. Die vraag is dus nou of die beleidsinkleding van Verwoerd gesien moet word as In afwyking van die oorspronklike beleid van die Nasionale party en of dit moontlik die gevolg kon wees van die invloed van die "Ver- ligte aksie. " (Was dit die eerste tekens van die "Verligte II aksie ?). Of moet die Verwoerd-inkleding van die beleid van af- sonderlike ontwikkeling gesien word as die logiese konsekwensie van die oorspronklike'beleid van apartheid sedert 19481

2.2.1. Verwoerd se interpretasie van die beleid van afsonder­ like ontwikkeling.

." Verwoerd se inkleding van die b~leid van ~fsoriderlike ~ntwikkeling as die logiese konsekwensie van die beleid van apartheid sedert 1948, is gebasseer op sy soeke na vriendskap, vrede en In bly­ wende oplossing vir die rassevraagstuk in Suid-Afrika. ~y.p~Jetd I s gekenmerk deurda ~_~!!-_Y~E~}. die groepe rus, veiligheid en _._.,1. ..._ _ ~._ '" ...__ .__._. . ..". .-.---~-- . . .._,-'.. ". -'- ... -•... '-~-.'-' -,' --_. .•. _..... "' __ "_', " , ._._.... __..•..__ .. .g~l'ykheid wou bied~P. die begi~sel v.~r.t~fsonderlike ontwikkeling -v~~olk~'.18 Volgens Verwoerd is hierdie beginsels sed~~t-i948 deur al die Nasionale Party leiers beklemtoon (Malan en Strijdom).19

Reeds in 1951 heL--e...., swartes' .• d.m.v. best~urstelsels wat aan hulle bekend w~s, ~oos., stambe- stuur en stamwette, stelselmatig voorberei vir selfbestuur in die tUisland~·:·2.~~Die rede vir die afskaffing van die Naturelle 38

Verteenwoordigende Raad is deur Verwoerd soos voig uiteen- gesit: "Dit is daarom dat ek die hele proses wil omkeer en van onder af wil begin deur eers bestuurservaring in ptamgebiede te gee en dan die bestuurservaring op die ho~r Iiggame in te ,,- ." S'pall 11alllC1ce die r"ypheiJ 0ntwi~~.s1.· L.I ~ie genoemde wet "'Ni'S ' die voorioper van die Wet of die Bevordering van Bantoeself­ bestuur (nr. 46 van 1959). Eersgenoemde het die swartes stap vir stap voorberei vir selfbestuur d.m.v. strukture wat aan hom bekend was, terwyl Iaasgenoemde as Iogiese konsekwensie van die Wet of Bantoe-Owerhede (nr. 68 van 1951) die swartes op selfregerende nasionale eenhede voorberei het. Politieke apartheid van swartes soos deur Verwoerd geinterpreteer," sou 22 daardeur In konkrete werklikheid word.

Hoewel hierdie wette In belangrike rol in Verwoerd se inter­ pretasie van die beleid van afsonderlike ontwikkeling gespeel het, is daar ook ander wette deur die pariement gepromulgeer wat binne die raamwerk van'Verwoerd se interpretasie gestalte moes gee aan die beleid van afsonderlike ontwikkeling. Een voorbeeld is die Wet op Bantoe-Onderwys (nr. 47 van 1953), ingevolge waarvan die swartes d.m.v. skoolonderwys voorberei '" moes word vir selfstandigheid. Swartes moes op daardie wyse die regte onderwys ontvang om goeie rasseverhoudings tot stand te bring en om die swartes onderwys en opleiding te bied in­ gevolge die bepalings en beginsels van die beleid sodat hulle nje, bv. opgelei word vir In beroep wat weens die beleid, nie 23 ,~o~ganklik vir hulle is nie. Hierdie wet het dus ooreengestem met Verwoerd se interpretasie van die beleid van afsonderlike 24 ontwikkeling soos wat die beleid sedert 1948 gevolg is.

In Verdere wet wat deeI uitgemaak het van die regering se be­ leid van aparte ontwikkeling en wat ook fundamenteel deel was van Verwoerd se inter~retasie van afsonderlike ontwikkeling, is die Wet of die Uitbreiding van UniversiteitsoFleiding (nr. 45 Di~ van 1959). ~_~¥ wet het ten doel gehad om die volkseie~_, _.~-._~~_,._ te •. _.,.. .. •... .".- _.' __ ,- ',.' •.. ---'.. -•. ' ...••s- ._"'._', .. '" -,'" .. - ,,---- beskerm en om die eie volksaard van die studente van verskillende •. ~.~---,"",,,,.,,,,"",,>.-,, ~ ..-- .•,~ .<~ rassegroepe te bevorder , .?sopk om: kuLtureLe apartheid In ko nk r ete 39

werklikheid te maak saam met die Wet op Bantoe-Onderwys (nr. 47 van 19532.25 Ander,wette is ook deur die parlement gevoer wat saam met bogenoemde wette binne die raamwerk van Verwoerd se interpretasie van die beleid van afsonderlike ontwikkeling ingepashe~ en gefunksioneer het om die beleid ~n konkrete werk­ likheid te maak. Een so In voorbeeld is die Wet op die Herves­ tiging van Naturelle (nr. 19 van 1954). Hierdie wet het In beperking geplaas op die onbeplande en ongeorganiseerde be­ setting van grondgebied deur veral swartes wat na die stede gekom het vir werk. Dit het ook verder ten doel gehad om oorbevolkte gebiede soos Sophiatown, Martindale, Newclare, Alexandra en Kliptown waar in baie gevalle ongewenste toestan­ de geheers het naby blanke gebiede en stede, te verskuif na goed beplande gebiede met beter behuising en ander geriewe. Di~ wetgewing moes plakkersbuurtes beperk, die moontlike vermening van,I'swartes, Indiers en Kieurlinge aan bande Ie1\ en swart dorpe of lokasie-ontwikkeling in ooreenstemming bring met Verwoerd se interpretasie van afso~derlike ontwikkeling. 26

Toe Verwoerd i~ 1958 verkies is as die Eerste Minister.Nan Suid-Afrika was sy standpunt dat die blanke 'n bestaansreg, In bestaanstaak en In bestaanswil in Suid-Afrika het. Hier in Suid-Afrika moes die blanke sy ambisies bevredig en In politieke bestel kies waarin hy hom met vrede sal kan handhaaf. Dit het egter ook beteken dat dieseIfde regte en voorregte aan die swarte in sy eie gebiede gegee sou word sodat hy homself i 'kan uitleef, sodat die blanke en swarte parallel naas mekaar kan ontwikkel. 27 In Verdere aspek van Verwoerd se leierskap was dat hy vir die eerste keer inhoud aan die vae Nasionale Party beleidsbeginsels gegee het. Hy het met inagneming van die nuwe verwikkelinge in Afrika (emansipasiegees) en die vyandige w~reldmening oor die regering se beleid verklaar dat In beleid van blanke qaasskap oor die hele Suid-Afrika nie uitvoerbaar is nie, en dat Suid-Afrika en die Nasionale Party rekening mo~s hou met die verwikkelinge in Afrika en die res van die wereld. Teen hiJrdie agtergrond het hy verklaar dat swart selfbestuur in tuislande onder die blanke as voog moes toeneem todat selfstandigheid bereik is. Hierdie proses vol- 40 gens Verwoerd, moes in 'n goeie gees en op so 'n wyse plaas­ vind dat vriendskap moontlik sou wees sonder dat blankes en 28 " swartes oor mekaar heers. L io~gens Verwoerd was riie ueLel~ van afsonderlike ontwikkel1ng die logiese konsekwensie van apartheid. Die beleid van afson­ derlike ontwikkeling het nie aIleen rekening gehou met die realiteite van die rassevraagstuk in Suid-Afrika nie maar dit het ook rekening gehou met die verwikkelinge in die res van Afrika. Dit was volgens Verwoerd 'n beleid wat die weg gebaan het vir die heerskappy van die blanke in sy eie gebied en heer- skappy van d 1e" swarte 1n.sy e1e .ge b"1e d. 29

Integrasie as politieke beleid is deur Verwoerd verwerp, omdat dit volgens hom nie aIleen vir blank en nie-blank net nadele ingehou het nie, maar ook omdat dit sou lei tot botsing en twis. Politieke integrasie 1S ook deur Verwoerd verwerp, omdat hy van rnening wa?, dat dit"die bl~nke op:die lange duur van sy regmatige erfenis sou beroof. 30 Die beleid van apartheid moes daarom uitgebou word tot die beleid van afsonderlike ontwikkeling. Verwoerd het die beleid van afsonderlike ontwikkeling beskryf \ as 'n beleid wat nie onderdrukking, verslawing of diskriminasie verteenwoordig nie, maar as een wat aIle inwoners van die land erken as rnenslike wesens met 'n eie waardigheid, regte en gereg­ verdigde ambisies en verder ook swart gemeenskappe erken en ver­ t~oue het in hulle groeikrag en vermoens. 31 i

Die beleid van afsonderlike ontwikkeling sou dus vir die swart­ mense geleenthede skep om onder hulle eie mense te werk onder omstandighede wat dit onnodig sou rnaak om mee te ding met groepe waarteen hulle nie opgewasse is nie. Die beleid van afsonderlike ontwikkeling (tuislandbeleid), is deur Verwoerd beskou as 'n regverdige beleid omda~·dit elkeen 'n kans bied binne sy eie kring en dit nie net die swak~ere teen die sterkere beskerm ni~, maar die getalsminde~e teen die getalsmeerdere veilig sou laat voel. Di~ beleid het dusneergekom op die strewe na gelykheid en vriend- 11 skap: Ons wil opbou 'n Suid-Afrika waarin die blanke asook die 41

nie-blanke-as goeie bure langs mekaar kan woon en nie as mense. . "32 ______wa t_in 'n gedurige - getwis om heerskappy verkeer nae .

Hierdie interpretasie van Verwoerd se beleid van afsonderlike ontwlKKellng net In 1963 uitgeloop op die aankonaiging dat Transkei selfbestuur ontvang het. Hierdie gebeure het nie aileen die vermoede van konserwatiewes bevestig dat Verwoerd, volgens hulle, afgewyk het van die beleid van die Nasionale Party deur Suid-Afrika op te snipper in klein swart state en te veel te doen vir die nie-blankes nie,33 maar dit het 'n federaal geor­ ganiseerde staat geskoei op die lees van die Britse gemenebes van Nasies in die vooruitsig gestel. Van 'n gemengde parlement was daar dus nie sprake nie, maar wei die moontlikheid van samewerking, ekonomies of andersins, oor sake van gemeenskaplike belang. 34

Hoewel die Afrikaner se verhouding tot anderskleuriges en Verwoerd se interpretasie daarvan die vernaamste politieke geskilpunt in Afrikanergeledere was, is Verwoerd se interpretasie van nasionale eenheid, immigrasie en die bevordering van politieke bande met swait buurlande ook_gekritiseer. Die beleidsimplikasies is be­ " ", skou as afwykings van die oorspronklike beleid van die Nasionale Party.

2.2.1.1. Nasionale eenheid·

"Ho~welI" die Nasionale Party sedert sy ontstaan 'n voorstander was van die bevordering van goeie verhoudinge tussen Afrikaans-en Engelsprekendes, het die Na~ionale Party, onder leiding van Verwoerd, sedert republi¢kwording hG.~ prioriteit aan hierdie saak verleen. Op 3 September 1958 het Verwoerd as die nuwe Eerste " I Minister van Suid-Afrika die hoop uitgespreek dat die verhoudinge tussen Afrikaans-en E~gelsprekendes in Suid-Afrika met sy vereniging van die twee volke tot een volk met sy twee tale, net sou verbeter. Hy het verder ook die hoop uitgespreek dat republae' kwor"d'a.ngh' aeI rd' ae proses "sou vergemakl'Lk. 35 Net na repu- bliekwording het Verwoerd verklaar, teen die agtergrond van sy 42

t1 vorige standpunt, dat: Waaraan ek glois dat ons.as blanke ______deLe van die bevolking tot een nasie kan en moet saamgroei, en ook al besig is om te groei. En ek glo dat onsLdit nou . "36 beter kan doen as ooit te vote.

Met die emansipasiegees in Afrika en die buitelandse vyandige houding teenoor Suid-Afrika is In atmosfeer geskep waarin same­ werking tussen Afrikaans-en Engelsprekendes In noodsaaklik­ heid geword het. Die beleid van afsonderlike ontwikkeling is nie net slegs vereenselwig met die belange van die Nasionale Party of Afrikaner nie, maar met die voortbestaan van die 37 blanke in geheel.

Verwoerd se propagering van nasionale eenheid het gelei tot verdeeldheid in Afrikanergeledere. Hoewel hierdie verdeeld­ held aanvanklik nie ernstig was nie, het konserwatiewes soos Hertzog in die Nasionale Party kritiek uitgespreek teenoor Verwoerd se beleid. Dit is Cgesien as In beleid wat Afrikaner­ eenheid kon benadeel, asook In beleid wat nie omgesien het na die belange van die Afrikaner, soos sy kultuur en taal n1e.. 38

2.2.1.2. Immigrasie

t1 Ekonomiese gro~!. eE industralisasie in die vroee sestigerjare _____- ....-.--...------' __M,_, ..~_. "_._•..__.•• " .• _.~._._.~.,."., ~_. ',_,, __,,_._.,_, ~~_~ __ ~ _ _ het 'n ernstige tekort aan geskoolde mannekrag laat ontstaan. -cc-f.~r-- -.- - .•cc __ .. -_. __ -_ cc~_~ Hi~rdie stand van sake het In beleid van immigrasie in die ~s-es tigerjare noodsaaklik-gemaak.~-DT;regeri~ghet meegehelp, t er op 10s ~i~-~- -~ ;~'di ~.- -'-t~kC~rt'c a~c;-c~e s kooIde mannekrag, met die stigting van 'n selfstandige Departement van Immigrasie wat in 1961 totcstand_gekom het. Hierdie staatsondersteunde immigrasie- P I skema het immigrasie gedurende die vroee csestigerjare geweldig laat toeneem. In die ~ig van die vrese dat onbeheerde immigrasie tot groot probleme vir In land kon lei het Verwoerd dit in 1958 beklemtoon dat immigrasie oordeelkundig moes geskied om op In verantwoord~like wyse die ekonomie van Suid-Afrika te sterk. 39 Ofskoon die versekerings gereeld deur die regering gegee is dat 43

immigrasie selektief en met verantwoordelikheid benader en ~toegepas sal word, het die konserwatiewe verset teen die regering se beleid toegeneem. Twee voorbeelde wat~hiergenoem kRP warrl is die Fritz Smit-beweging en die konserwatiewe ~tudie­ groep wat albei die standpunt gehuldig het dat immigrasie skadelik kan wees vir die Afrikaner se taal en godsdiens. 40 I Afgesien van die kritiek is Verwoerd ook gekritiseer vir die tempo en·intensiteit waarmee die beleid in die vroe~ sestiger­ jare toegepas is. 41 Verwoerd het dus nie afgewyk van die Nasionale Party se beleid nie, maar in die lig van die land se omstandighede het hy meer klem op die beleid geplaas en dit uitgebrei om te dien as In oplossing vir Suid-Afrika se ekono- miese probleme in die vroee" sestigerjare.

2.2.1.3. Bevordering van politieke bande met swart buurlande.

Die beleid van nasion~le ~~nheid en immigrasie van die Nasionale Party was nie al beleidsrigtings' wat 8S afwykend en gevaarlik vir die voortbestaan van Afrikaanse taal, kultuur en godsdiens bestempel is nie, maar ook sy beleid t.o.v. politieke bende met swart buurlande. Verwoerd se uitgangspunt was egter dat daar in die lig van verwikkelinge in Afrika (emansipasiegees) , die vyandige wereldmening en die Wet op die Bevordering van Bantoe­ selfbestuur (nr. 46 van 1959) vriendkaplike politieke bande met swart buurlande no6dsaaklik geword het. Vir hom was vriend­ skaplike politieke bande nie die eerste stap in die rigting van ( 'integrasie nie, maar het hy dit gesien as noodsaaklik om vriend- skap en samewerking te bevorder om die behoud ~n beskerming van die blanke in Suid-Afrika te verseker, wat ook die doelstelling van die beleid van afsonderlike ontwikkeling was. 42 Die federaal­ georganiseerde staat op die model van die Britse Gemenebes van I Nasies volgens die beginsels van afsonderlike ontwikkeling wat deur Verwoerd in die v.ooruitsig gestel is, het ook die uitbrei­ ding van politieke bande met swart buurlande verder beklemtoon~43

Reeds tydens die premierskap van J. G. Strijdom blyk dit duidelik dat Suid-Afrika, a.g.v. die emansipasiegees in Afrika, In beleid 44 van kontak met Afrika sou moes volg. Verwoerd het egter, op 24~ Apri_l_J-964in die, Volksraad verklaar dat kontak met Afrika selektief moes plaasvind. Dit het beteken dat daar geen kon­ tak met Afrika-state aangeknoop moes word as hulle Suid-Afrika of sy binnelandse oeieia daardeur wou ondermyn nie. Verder het hy dit ook beklemtoon dat tradisionele diplomatieke betrekkinge met Afrika-state In netelige saak is, omdat dit a.g.v. Suid­ Afrika se binnelandse beleid, tot praktiese probleme kon lei. Hy het diplomatieke betrekkinge met Afrika-state verder gesien as In finansigle las vir Suid-Afrika en arm Afrika-state. Daar­ om het hy voorgestel dat betrekkinge tussen Suid-Afrika en Afrika-state gere~l kon word soos die omstandighede dit vereis het. 44

2.2.2. Verwoerd se beleid van afsonderlike ontwikkeling: Ii Ii afwyking .en uitvloeisel van Verligte aksie of laaste ideologiese fase in die implementering van die beleid van afsonderiike ontwikkeling?

Uit die voorafgaande is dit duidelik dat Verwoerd se in~erpre- tasie van die beleid van. afsonderlike ontwikkeling met" nuwe" . " elemente, deur ultrakonserwatiewe groepe soos die Fritz Smith­ beweging, konserwatiewe studiegroep en konserwatiewes binne die Nasionale Party soos die Hertzog-groep, gesien is as In afwy­ king van die oorspronklike beleid van die Nasionale Party. Die Wet ter Bevordering van Bantoeselfbestuur (nr. 46 van 1959) I wat voorsiening gemaak het vir selfbestuur aan tuislande volgens hulle ontwikkeling en vermoeens," was die hoofoorsaak vir die kritiek op Verwoerd se interpretasie van die beleid van afson­ derlike ontwikkeling.

In die ondersoek na die ontwikkeling en ontplooiing van die beleid van apartheid ~edert 1948, maar veral sedert 1950 toe Verwoerd Minister van Naturelle Sake geword het, kom twee as­ pekte duide~ik na vore. Die eerste is dat die aanvanklike be­ leid van die Nasionale Party in die periode 1948-1958 In teo­ retiese ontwikkeling en ontplooiing ondergaan het en die 45

tweede is dat die periode 1959-1966 die praktiese uitvoering .van daardie_be~eid_verteenwoordighet. 45 Verwoerd se inter­ pretasie van die beleid van afsonderlike ontwikkeling het be­ rus op die tradisie van rassedifferensiasie en segregasie wat nle in 19)9 ontstaan of ontwikkel het nie, maar reeds in dle Sauer-verslag van 1948~geformuleeris. Die Sauer-verslag het twee beleidsrigtings voorgehou as moontlike oplossings vir die rassevraagstuk in Suid-Afrika. Hierdi~ twee beleidsrigtings het bekend gestaan as integrasie of apartheid. In die Sauer­ verslag is apartheid voorgehou as die oplossing vir Suid­ Afrika se rassevraagstuk. 'n Opsomming van die verslag is in 46 die verkiesingsmanifes van die Nasionale Party in 1948 geplaas.

Verwoerd se interpretasie van die beleid van afsonderlike ontwikkeling veral t.o.v. swart. selfbestuur, was nie 'n afwy­ king van die oorspronklike beleid van die Nasionale Party nie. In die apartheidsbeleid i~.daar van die begin af 'n belangrike rol aan swart) tuislaride toegeken en swart selfbestuur is in die vooruitsig gestel. 47 Die feit bly egter dat hoewel selfbestuur aan tuislande in die vooruitsig gestel is, is klem in die periode 1948-1958 gel~ op die ontwikkeling van strukture en die neerl~ van fondamente vir die praktiese implementering van die beginsels. Hoewel swart~selfbestuur in di~_ periode in die voor­ uitsig gestel is, is daar geen uitsluitsel oor die finale staat­ kundige status van die politieke ontwikkeling van swart tUlslande 48 ge ge e nie. Die gevolg hiervan was dat daar meer klem gel~ is . op.die ontwikkeling van die swartes onder blanke voogdyskap as op swart selfbestuur. Wat egter duideltk'blyk ~it die ontwikkeling en ontplooiing van die beleid van apartheid sedert 1948 is dat swart. selfbestuur die lqgiese konsekwensie van die beleid van apartheid was. So is daar bv. die Wet op Bantoe-Owerhede (nr. 68 van 1951) deurgevoer wat nie soewereine onafhanklikheid aan swartes gegee het.nie, maar m.b.v. bestuurstrukture wat aan hulle bekend was, soos stamowerhede en stamrade, stap vir stap voorberei het vir selfbestuur. "Die grondgedagte" , het Verwoerd in die Volksraad verklaar , II.lS dwarsdeur Bantoebeheer oor "49 I Bantoegebiede. Hierdie wet was dus die voorloper van die 46

Wet op die Bevordering van Bantoeselfbestuur (nr. 46 van 1959) enisby__ implikasi.e "n logiese konsekwensie van die beleids­ 50 program wat voor 1959 gevolg is. Hierdie wet wa~ die stelsel van parlement~re verteenw~ordiging vir sw~rtps Afgeskaf het~ u :,' het die swartes In Suid-Afrika in agt Bantoe Volkseenhede ingedeel: Zoeloe, Tswana, Suid-en Noord-Sotho, Swazi, Xhosa, Tsonga en Venda wat elkeen hulle eie tuislande sou h~. Die verdeling is juis die uitvloeisel van die Sauer-verslag se bevindinge wat gegrond is op rassedifferensiasie en segregasie. In hierdie verslag is verklaar dat: "Volksgemeenskappe ... in hulle ... eie gebiede ... ontwikkel (moet word) tot selfversor­ "51 gende volkseenhede.

Met die promulgering van die Wet op Bevordering van Bantoe­ selfbestuur (nr. 46 van 1959) het dit duidelik geword dat die implementering van die apartheidsprogram vanaf 1959 In stap verder gevoer is, veral wat die politieke ontwikkeling van swartes betref het en moe~·hi~rdie stap gesien word as In logiese konsekwensie van die ontwikkeling en ontplooiing van die beleid van apartheid sedert 1948. Die jaar 1959 is !n -.. baken in die proses van ontplooiing van die beleid van afson­ derlike ontwikkeling, omdat die regering die volle politieke en konstitusionele implikasies van sy beleid voor o~ geneem het. Hierdi~ jaar kan verder ook ge~nterpreteer word as die resultaat van In : " ... prinsipiele" evolusie proses binne die raamwerk van In differensiasie sisteem wat oor vol­ ( -doende buigbaarheid en aanpasbaarheid beskik om tred te hou "52 met (nuwe) eise.

Verwoerd is egter ook gekonfronteer met die eksterne faktore wat In belangrike rol gespeel het in die tempo waarteen die II beleid van afsonderlike ontwikkeling gelmplementeer is. Hier- diJ eksterne faktore was die emansipasiegees in Afrika en die vyandige houding van die buiteland t.o.v. die regering se beleid. In ~ie lig hiervan en die feit dat Verwoerd die beleid van afsonderlike ontwikkeling wou laat inskakel by hierdie nuwe verwikkelinge, het die tempo van die beleidstoepassing 47 sedert 1959 versnel. Dit het nie -beteken dat die beginsel I ~_~ll-af_~on4er1Jk~__ Qllt\V_j,J~_ke~Jng laat vaar is nie. In hierdie " verband het Verwoerd in 1959 in die Volksraad ver~laar: Ons moet sorg dat die buitewereld besef, en dat die Bantoe besef, uc11. hier 'n nuwe LydlJer:~ ollLstaall, 'n tydperk waar die blanL

Uit die voorafgaande blyk dit dat Verwoerd se interpretasie van die beleid van afsonderlike ontwikkeling t.o.v. swart self­ bestuur nie 'n afwyking van die oorspronlike beleid van die Nasionale Party was nie, maar dat dit die logiese konsekwensie van die beleidsbeginsels was wat voor 1959 teoretiese beslag en struktuur gekry het. Ofskoon Verwoerd se interpretasie van die beleid die groot punt van kritiek van ultrakonserwa~iewe groepe in Afrikanergeledere en konserwatiewe elemente in die Nasionale Party in hierdie periode (1959-1966) was, het ander aangeleenthede soos nasionale eenheid, immigrasie en beter politieke bande met swart. buurlande ook kritiek ontlok.

Die interpretasie van Verwoerd van nasionale eenheid kan nie .g~sJen word as 'n afwyking van die oorspronklike beleid nie. Die Nasionale Party het reeds sedert sy ontstaan nasionale eenheid tussen Afrikaans-en Engelsprekende burgers van Suid­ Afrika aangemoedig. tn 1954 het Malan dit in sy afskeids- boodskap beklemtoon dat: "Ons Nasionalisme is nie net vir Afrikaanssprekendes aIleen nie, Nasionalisme moet nie gebou word op die grondslag .van anti-Engels nie of anti-Engeland ..."55 nie. In 1961 het Verwoerd in die Volksraad verklaar dat die Nasionale Partyse beleid die sekerheid gee dat: " ... nasio- nale eenheid totstand kan kom 5005 nasionale eenheid nog altyd begryp was, nl. die saamstaan van die blankes uit die twee 48

, "56 taalgroepe. Sedert republiekwording het die regering ho~ __ .pr.i()riteJ_t_ aan na_sio.IlaJ~_.e~~hE?Jd.~erleen, wat dan ook daartoe gelei het dat twee Engelsprekendes in die kabinet~ van Verwoerd opgeneem is. Hulle was mnre. A. E. Trollip en Frankie Waring, onde.rs aeLde i.Lk ;..i.i.n i s t er van ArbeLd ell Lunu i.gra s i,e en Minister van Inligting en Toerisme. Hi~rdie optrede van Verwoerd het nie net woord by daad gevoeg om vertroue tussen die twee taalgroepe te verbeter nie, maar dit het kritiek van konser­ watiewe elemente in die Nasionale Party uitgelok, omdat hulle In gevaar vir Afrikaner-volkseenheid daarin gesien het. 57 Wat aangeleenthede soos immigrasie en beter politieke bande met swart buurlande betref is daar reeds in die voorafgaande gedeeltes daarop gewys dat Verwoerd nie afgewyk het van die be- leid van die Nasionale Party nie, maar dat hierdieI aangeleent- hede sedert 1948 deel van die beleid van die Nasionale Party was. Hierdie aangeleenthede is onder Verwoerd verder gevoer om enersyds ekonomiese probleme in Suid-Afrika op te los en andersyds om tred te hou ~et die gebeure in die wgreld en in Afrika, en om hierdi~ aangeleenthede te laat aanpas by die ont­ wikkeling en ontplooiing van die beleid van afsonderlike ont­ wikkeling onder Verwoerd.

Op die vraag of Verwoerd se interpretasie van die beleid van afsonderlike ontwikkeling die uitvloeisel is van " liberaal gesinde invloede" op die Nasionale Party, kan daar in die lig van wat hierbo bespreek is, tot die gevolgtrekking gekom word { .dat dit nie die geval was nie. Verwoerd se interpretasie van die beleid moet gesien word as die logiese konsekwensie van die beleid van apartheid soos wat Verwoerd dit self oor 'n lang periode gesien het. Verwoerd se interpretasie moet gesien word as die laaste ideologiese fase in die implementering van die beleid van afsonderlike ontwikkeling.

Dat daar weI liberale denkstrome in Afrikanergeledere aan die werk was sedert 1959, kan nieontken word nie. Een van die voor­ beeIde in hierdi~ tydperk (1959-1966) is die ernstige kritiek op die praktiese toepassing van die beleid van afsonderlike 49 ontwikkeling wat in 1960-1961 vanuit meer liberale Afrikaner kerktt1<~ e!Lak?9_~mie,se l

In reaksie op hierdie liberale kritiek t.o.v. die praktiese toepassing van die beleid van afsonderlike ontwikkeling het Verwoerd verklaar: "Ek wil uit die staanspoor ... die verse- kering gee dat die regering nie sal swig voor diegene wat in di~ verband druk op ons probeer uitoefen nie. Ons salons nie laat voorskryf deur teoretici wat van die praktyk niks weet nie, maar ons sal, soos herhaaldelik deur die volk op ondubbel­ sinnige wyse aan ons opgedra, doelgerig voortgaan op die weg watons sedert 1948 gevoLg het. "59 In reaksie op die oproep om regstreekse Kleurlingverteenwoordiging het Verwoerd hom soos volg uitgelaat: " ... as In mens sy voet op die integrasie~ pad op enige lewensterrein begin sit, dan moet jy op di~ ou end beland by die konsekwensie ... van politieke integrasie ... Dit is ook nodeloos om te s~ dat 'n mens met sekere toegewings ten opsigte van Kleurlinge op die politieke terrein wil maak en nie te glo dat dit as die deurbraak deur die apartheidsbeleid sal geneem word, beide in die binneland en die buiteland nie."60

.v~~woerd het met sy interpretasie van die beleid van afsonder­ like ontwikkeling nie afgewyk van die beginsel van skeiding nie, maar het konsekwent die beginsels van skeiding'in sy beleids­ interpretasie deurgevoer. Hier kan dus nie gepraat word van Verwoerd se interpretasie van die beleid as In produk van die ""Verligte denke nie, maar daar kan weI in die periode 1959-I 1966 gepraat word van.ln verkrampte aanslag op Verwoerd se in­ terpretasie van die beleid~ Die motivering hiervoor l~ daarin dat Verwoerd se groot visie t.o.v. die beleid lynreg gebots het met die rassistiese baasskapsbeginsels van die ultrakonserwatiewe groepe in die Afrikanergeledere en konserwatiewe elemente in 50 die Nasionale Party. 61

2.3. Die politieke standpunt van B. J. Vorster oo~ Verwoerd se i_nterl?:J;etasi~_ van die bel.~i.~_v....?E_.~fsonE.!3.!'lJJ.~~ontwikke­ l1ng in die periode 1959-1966.

In In poging om te bepaal of Vorster na 1966 afgewyk het van die beleid van die Nasionale Party met sy uitwaartse beleid en om te bepaal of hierdie afwyking die uitvloeisel van sy persoonlike oortuiging of die uitvloeisel van die invloed wat die "Verligte aksie" op hom gehad het, gaan daar vervolgens kortliks na Vorster se politieke standpunt oor Verwoerd se interpretasie van die be­ leid tussen 1959 en 1966 gekyk word.

Vorster was sedert die vroe~ vyftigerjare in die politiek as Volks­ raadslid vir die Nasionale Party in die Nigel kiesafdeling be­ trokke. Dit was eers ;edert 1959 dat hy as Adjunk-Minister van Onderwys, Kuns en Wetenskap en as Minister van Justisie sedert 1961 opgang gemaak het. In die periode 1959-1966 blyk dit uit Volksraadsdebatte en uitsprake in die openbaar dat Vorster die beleidsinkleding van Verwoerd ondersteun het en dit gesien het as die enigste langtermyn oplossing vir Suid-Afrika se rasse­ vraagstuk. Vervolgens gaan daar kortliks na In paar gevalle gekyk word wat Vorster se steun aan Verwoerd se beleidsinkleding duidelik na yore laat kom.

i In 1959 gedurende Vorster se eerste termyn as Adjunk-Minister van Onderwys, Kuns en Wetenskap, was dit sy taak om die hoogs omstrede Wysigingswetsontwerp op die Uitbreiding van Universiteits­ opleiding (nr. 45 van 1959) deur die parlement te loods. Di~ maatregl het voorsiening gemaak vir aparte Universiteitskolleges vir anderskleuriges in Suid-Afrika. Hierdie maatre~l het ook 1 anderskleuriges verbied om klasse by ~e woon aan die sogenaamde oop Universiteite: die Universiteit van Kaapstad, die Witwatersrand en Natal. H~erdie wetsontwerp het, soos verwag is, geweldige kritiek van die opposisie uitgelok, omdat dit beskou is as blatante inmenging in die outonomie van die Universiteite en In beperking op akademiese vryheid. Dit is ook beskou as as In poging 51

van die regering om sy rassistiese ideologie op die Universiteite a f te dwlng.· 62

Toe J. J. Serfontein as Minister van Onderwys, KIlns p~ Weten­ skap saam met Vorster die wetsontwerp in die Volksraad verdui- delik het, het by onder meer verklaar: "Dit is die uitdruklike doel van hierdie maatregl om nie mense van hulle volkseie te vervreem nie dat die rassegroepe geskei word op 'n rasse- grondslag en dat hulle opgevoed word om aan te pas by hulle eie volksaard,hierdie maatregl is 'n positiewe apartheidsmaatregl ... dit is deel van die regering se beleid van afsonderlike ont­ wikkeling."63 Ter ondersteuning van Serfontein het Vorster as Adjunk-Minister met 'n reeks uitsprake die kritiek teen die wetsontwerp aangeval. Hy het dit bestempel as, onnodige, on­ gegronde, verdagmakende propoganda teen die regering se beleid en 'n poging om oop Universiteite te bevorder. Hy het die regering , se standpunt oor aparte U?iversiteite verdedig deur terug te gaan in die geskiedenis om die ontstaan en ontwikkeling van hier­ die wetsontwerp te verduidelik en te beklemtoon dat dit die regte beleid is en 'n beleid is wat in.ooreenstemming is met die beleid van afsonderlike ontwikkeling. 64 Vorster het iater in 'n .~ persverklaring aangevoer dat aparte Universiteite nie minder­ waardig sou wees in vergelyking met blanke Universiteite nie en dat dit ook nie rasse-konflik sou aanwakker nie. Hy het beweer dat hierdie wetgewing in beginsel reeds in 1910 aanvaar is en dat daar toe geen besware was nie. Vorster het die kritiek op I . die regering se voor*estelde wetsontwerp as komende uit liberale oorde beskou omdat: ... hulle ... ope Universiteite as een van " . die laaste forte van gelykstelling sien , 'n beginsel waarteen Vorster standpunt ingeneem het. 65

I Die feit dat Vorster sedert 1959 vinnig opgang in die politiek en die Nasionale Party gemaak het kan toegeskryf word aan sy steun vir·die Nasionale Party en sy beleid wat duidelik na yore gekom het ~n persverklarings en toesprake. 'n Voorbeeld waar Vorster die beleid van die Nasionale Party ondersteun het blyk duidelik uit die standpunt wat hy ingeneem het op 'n byeenkoms 52

van die Nasionale Jeugbondvan die Pretoriase Universiteit op .30 September 1959 t , o . v , gemengde__sport in Suid-Afrika. Volgens In berig in Die Transvaler met die opskrif: "Rigtjng aangedui vir nie-?lankes; veelrassige sport nooit in Suid-Afrika" , het Vorster aangedui ~at veelrassige sport nooit in Suid-Afrika toegelaat sou word nie. Hy het daarop gewys dat druk uit libe­ rale oorde sou toeneem om integrasie te bewerkstellig veral op sportgebied, maar hierop het hy geantwoord dat: " Indien hierdie land hom stel op die standpunt van integrasie en die standpunt dat die beleid van aparte Bantoe tuistes verkeerd is sal daar uiteindelik onder die druk geswig vord . ,,66 Hiermee het Vors ter sy standpunt bevestig dat die beleid van afsonderlike ontwikke­ ling die regte beleid is en die enigste beleid is wat In lang­ termyn oplossing vir Suid-Afrika se rasseprobleem sou bewerk- " steII19. 67

In die Volksraad tydens die tweede lesing van die Ontugwysig­ ingswetsontwerp (nr.29 va"n·1962) blyk dit dat Vorster die wets­ ontwerp gesteun het. In sy reaksie op die kritiek van die amptelike opposisie (spesifiek Mev.Suzman,P.p. ,L. V. v.ir Houghton) dat hierdi~ wet geskrap moes word, het Vorster In duidelike standpunt ingeneem. Hy het die wet beskou as noodsaaklik om rassevermenging te verhoed en onsedelikheid . tussen rasse te verminder. Hy het die wet verdedig deur aan te voer dat die ontug daad tussen rassegroepe In geweldige stigma " qra: •.• trouens ek is een van die persone wat dit onderskryf I . dat daar 'n geweldige stigma aan die pleeg van hierdie misdaad "68 .. kleef. Volgens hom het belde dle blanke en anderskleurige gemeenskappe hierdie daad verwerp en wetgewing' verwel- kom:" Waarom sal daar dan so In geweldige stigma rus op die pleeg van daardie soort daad, as die publiek daarbuite dit nie as In besondere ernstige oortreding beskou nie. Is daardie stigma nie die bewys ~at ons reg was toe ons die wetsontwerp aanvanklik ingedien het nie?"69 Vorster het die versoek dat hierdie we~ geskrap m~es word beskryf as die uitvloei- sel van liberalisme: 'n ding wat 'n mens se hele lewe deursuur en jou standpunt op aile terreine van die lewe bepaai."70 53

Ten slotte kan die gevolgtrekking gemaak word dat Vorster hier-, di~ wet gesien het as In grondbeginsel van die beleid van af- __ sonderlike ontwikkeling en 'n beginsel wat belangrik is vir die sukses van die beleid.

Tydens die Volksraadsdebat op 21 Mei 1962 met die tweede lesing van die Algemene Regswysigingswetsontwerp (nr. 76 van 1962) blyk dit duidelik uit Vorster se toespraak dat hy die beleid van die Nasionale Party ondersteun. In sy hoedanigheid as Minister van Justisie het Vorster baie gedoen om die ~ommunistiese elemente, wat na republiekwording hulle aanslag op Suid-Afrika verskerp het,te beveg. In sy bespreking van di~ wet noem hy dan ook dat Suid-Afrika betreklik rustig is a.g.v. verskillende maatreels" wat hy gelmp" 1ementeer het am h ilerd ile e 1emente te be- stry. As In verklaring vir die toename in ondermynende elemente teen Suid-Afrika noem hy die volgende redes: " ... dit (is) my oortuiging dat op sui~er politieke. gebied die voordele wat aparte ontwikkeling vir aIle bevolkingsgroepe in hierdie land inhou, deur almal gesien word. " Hy gaan verder en se: "hulle (ondermynende elemente) wil nie kalmte en rus sien nie,.hulle wl1.,nle vreedsame naasbes taan In . S'Uld - Afrl . ka slen 'nle, . "71 alles konsekwensies wat Verwoerd met sy interpretasie van die beleid van afsonderlike ontwikkeling in die vooruitsig gestel het. Met hierdie verduideliking het Vorster weer eens bevestig dat hy die beleid van afsonderlike ontwikkeling steun en het hy beweer dat die toename in Kommunistiese bedrywighede die ge­ 'volg is van die toenemende sukses, op daardie stadium, van die beleid soos deur Verwoerd gelnterpreteer."

In die tweede helfte van 1965 het Verwoerd 'n belangrike toe­ spraak by Loskopdam gehou waar hy die kongres van die Transvaalse I Nasionale Jeugbond geopen het. Hoewel Verwoerd gepraat het oor die beleid van afsonderlike ontwikkeling het hy ook verwys na die sportkwessie. Op hierdie tydstip is daar eise aan Suid­ Afrika gest~l om gemengde toerspanne in Suid-Afrika te ontvang. Verwoerd se antwoord hierop was dat gemengde spanne nie in Suid­ Afrika ontvang sal kan word nie a.g.v. die binnelandse beleid. 54

'n Paar dae na hierdie toespraak het Senator Jan De Klerk, -op-daardie stadium Minister van Binnelandse Sake, In ver­ klaring namens die kabinet uitgereik waarin die kabinet ~e t0~spraak Verwoerrl by Loskopdam eenparig, &esteun het, wat by implikasie beteken het dat Vorster hierdie verklaring ook 72 onderskryf het.

'n Week na Verwoerd se dood in die Volksraad op 6 September 1966 is Vorster aangewys as sy opvolger. As Eerste Minister van Suid-Afrika het Vorster die Nasionale Party en ondersteuners verseker dat hy die pad van Verwoerd sou volg: " My taak is om verder te loop op die pad wat dr. Verwoerd gevolg het ... U kan my vra waaraan ek glo, ek glo aan die Nasionale Party, sy beginseis en die volle uitlewing daarvan in elke opsig en met al dle, konsekwenwenSless i wat d iIt meebrlng. r i "73

Vorster het op 15 Septem~er 1966 weer bevestig dat die beleid van afsonderlike ontwikkeling die oplossing is vir Suid-Afrika se rasseprobleme. 74 In Vorster se beleidsverklaring van 21 en 22 September 1966 het hy onderneem om die beleid van d~e Nasio­ nale Party voort te sit soos dit gedoen is in die Verwoerd-era.75~

In In verklaring deur Vorster op 29 November 1966 by die alge­ mene vergadering van die Witwatersrand konferensie van die Nasionale Party het Vorster dit weer beklemtoon dat hy by die beleid van die Nasionale Party staan en dat hy nie sal toelaat I 76 dat druk van buite, hom sal laat afsien van die beleid nie. Vroeg in Maart 1967 het Vorster op besoek aan Oudtshoorn by die opening van die nuwe restaurant en administratiewe geboue by die ingang van die Kongo Grotte weer sy stand?unt herhaal dat hy 77 nie sou toegee aan druk en daardeur die beleid sou hervorm nie.

Vorster het dus die beleid van afsonderlike ontwikkeling, soos deur Verwoerd uiteengesit ondersteun in sy optrede as Adjunk­ Minister v~n Onderwys, Kultuur en Wetenskap, as Minister van Justisie en selfs ook kort na ampsaanvaarding as Eerste Minister. Hy het die beleid gesien as die oplossing vir Suid-Afrika se 55 rassevraagstuk. 78 Die vraag wat egter nou ontstaan is waarom, in die ligvan hi~rdiefeite, het Vorster,nadat hy_Eerste Minister geword het, geleidelik afgewyk van die beleid van die NAsionale Party? Was dit die uitvloeisel van sy eie interpre.­ tasie van die beleid of die gevolg van die invloed wat dle 11 Verligte aksie" op hom gehad het? In hoofstuk drie sal daar na hierdie aspekte gekyk word.

2.4. Slot

In Terugblik op die politieke gebeure in die bewindstydperk van Verwoerd toon aan dat verdeeldheid in Afrikanergeledere sedert die laat vyftigerjare in intensiteit toegeneem het. Hierdie verdeeldheid wat gedurende die sestigerjare die vorm van In ideologiese stryd aangeneem het, het sy ontstaan gehad in libe­ rale gedagtestrome onder sommige Afrikaners soos kerkleiers en akademici. Die liberale ~edagtestrome en die opinies wat daaruit voortgevloei het was die gevolg van faktore soos die onluste en swart verset teen die regering en sy beleid. Vrae het ontstaan oor die morele aanvaarbaarheid van apartheid asook die.uitvoer­ baarheid daarvan. Die liberale denkstrome is gekenmerk deur nuwe idees en benaderings tot die oplossing van die rassevraag­ stuk van Suid-Afrika en het direk in botsing gekom met die kon­ serwatiewe denkstrome in Afrikanergeledere. Hierdi~ denkstrome het die behoud van Afrikaner taal, kultuur, godsdiens en iden­ titeit as eerste prioriteit gestel en die oorspronklike beleid ( van die Nasionale Party gesien as die oplossing van die rasse- vraagstuk in Suid-Afrika.

Die liberale denkstrome het tot In oordrewe bewuswording onder konserwatiewe Afrikaners van liberalisme en liberale elemente

aanleiding gegee. Hierdie oordrewe bewuswording het daartoe I gelei dat hulle bepaalde aspekte van Verwoerd se interpretasie van die beleid van die Nasionale Party bestempel het as In af­ wyking van,die oorspronklike beleid en In uitvloeisel van libe­ ralisme. Hoewel Verwoerd veral vanuit die konserwatiewe kamp daarvan beskuldig is dat hy van die beleid afgewyk het,blyk dit dat dit nie die geval was nie. Verwoerd se interpretasie van 56 veral die tuislandbeleid was die logiese konsekwensie van die beleid en rigting wat die Nasionale Party in 1948 inge­ slaan het. Hy het ook die beleid van afsonderlike~ontwikkeling gesien a~ In heleid wat tred gehou het met die v8r.~nderende omstandighede in Afrika en in die wereld. Die beginsel van skeiding wat die basis vorm van apartheid is nie in Verwoerd se interpretasie van die beleid gelgnoreer" nie, maar is juis in die beleid van afsonderlike ontwikkeling verwesenlik. am di~ rede kan Verwoerd se beleidstoepassing dus nie gesien word as die gevolg van druk van die "Verligte aksie" nie. Di~ groe­ pering was in die periode 1959-1966 nie so goed georganiseerd as die konserwatiewes nie en kon dus op daardie stadium nie soveel invloed uitoefen nie. Verwoerd het op geen stadium toege­ gee aan druk om sy beleid te wysig nie, veral nie wat die af­ 79 watering van klein apartheid betref nie. Van toegewings en kompromieM, veral t.o.v. die beginsel van skeiding was daar , geen sprake van nie. Wat weI duidelik is, is die feit dat die konserwatiewe groepe, wat krities teenoor bepaalde elemente van Verwoerd se beleid gestaan het, voorstanders was van In rassistiese baasskapsbeginsel oor die hele Suid-Afrika,.ten spyte van die verwikkelinge in die w~reld en in Afrika. Isolasie was hulle uitgangspunt want daardeur was hulle van mening, sou hulle die Afrikanerkultuur, godsdiens, taal en identiteit kon beskerm teen vreemde invloede.

0vsommenderwys kan dus ges~ word dat daar tydens Verwoerd se bewindstydperk In baie duidelike konserwatief/liberaal-polari­ sasie in die Nasionale Party en in Afrikanerge~edere was. Terwyl die konserwatiewe element in die Nasionale Party leiding in die periode 1959-1966 geneem het is dit duidelik dat die liberale element sedert 1961 geleidelik besig was om veld te wen in die I Party. Ten spyte van a1 hierdie woelinge was daar egter op geen .stadium sprake van In skeuring in die party nie. Terwyl Verwoerd gesta1te aan die beleid van afsonderlike ontwikke1ing gegee het sonder om d~e beginse1 van skeiding prys te gee, het Vorster, Verwoerd in hierdie be1eidstoepassing gesteun en deur sy optredes en standpunte die vertroue van Verwoerd en die Nasionale Party gewen. Na 1966 het dit egter duide1ik geword dat Vorster met sy 57 uitwaartse beleid sou afwyk van die beleid soos deur Verwoerd uitEengesit. Vorster het deur hierdie optrede afbreuk gedoen aan die beginsel van skeiding. 'n Faktor wat die Liberaaldenken­ des in Afrikanergeledere reeds in die Verwoerd-era ge~is net. tlierale gebeure het die konserwaLief!liberaal-polarisasle in die Vorster-era tot 'n breekpunt gevoer.

Voetnote

1. J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, p.14; B. M. Schoeman: Parlement~re verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976, p.441; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p.l.

2. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, p.2; J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, p. 14; S. C. Nolutshungu: "Party system, cleavage structure and electoral performance; the South African general election of 1970", The African Review, 4, 1972, p.457.

i 3. J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, pp.14-15; J. A. du Pisani: Die politi~ke verdeeldheid in Afrikanergeledere 1966-1970, pp. 2-3.

4. 'n Goeie bespreking van hierdie faktore en hulle invloed word deur J. A. du Pisani in sy werk, Die politieke verdeeldheid in Afrikanergeledere 1966-1970 met besondere verwysing na die beleid en leierskap van B. J. Vorster, pp.1-4 gedoen. In sy hantering van hierdie faktore, wat gebasseer is op I 'n wye reeks ondersteunende bronne, blyk dit dat hierdie 58

faktore In invloed op die Afrikaner se siening t.o.v. kern­ vraagstukke gehad het. Di~ faktore het In_gunstige klimaat geskep vir die verdeeldheid in Afrikanergeledere. So by. het die Afrikaner se koms na die stad met. 81 sv "vreemde" invloeae dle Afrlkaner gekonfronteer met die vraag of hy homself moes isoleer van hierdie invloede (inwaarts) en of hy hom moes waag in en met die onbekende (uitwaarts). Volgens Du Pisani het die verkryging van In republiek baie Afrikaners laat dink dat die stryd om vryheid gewen is en dat daar met tradisionele waardes en norme versiap kan word. Hy meen ook dat die versterking in die politieke magsbasis van die Nasionale Party teen 1958 gelei het tot In verslapping van party dissi­ pline met die gevolg dat die party en sy beginsels nie meer slaafs nagevolg is nie. Verder is hy ook van mening dat provinsialisme In groot rol gespeel het in die skepping van In klimaat vir verdeeldheid in Afrikanergeledere. HierdiJ faktore het die f~nda~ente gel~ vir die stryd wat in die vyftiger-en sestigerjare in Afrikanergeledere plaasgevind het.

5. J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, pp.49-50.

6. H. Kenney: Architect of apartheid: H. F. Verwoerd-an appraisal, p.157.

7. J. A. Coetzee: Volksidee en Nasiebou, p.154 .

.' j 8. Die Burger, 28.1.1959; Ibid., 29.1.1959; Die Transvaler, 28.1.1959.

9. Cape Times, 14.4.1959; Rand Daily Mail, 11.6.1959.

10. J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, pp.38-39; J. A. du Pisani: Die politieke verdeeld­ heid in Afrikanergeledere 1966-1970; pp.26-33.

11. Die Burger, 17.8.1962; Dagbreek en Sondagnuus, 17.3.1963: w. van Heerden, "Die week in die politiek". 59

12. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, pp.30-31; J. H. P. Serfontien: Die Verkrampte aanslag, pp. 38-39.

13. Ibid., p.31. (Persoonlike gesprek van J. A. du Pisani met P. R. Nel, Bloemfontein, 18.3.1983).

14. J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, p.14; S. Pienaar: Getuie van groot tye, pp.74-75.

15. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, p.41. (gehaal uit dr. Albert Hertzog-versameling. Algemene aantekeningeboek, 1965, pp.12417, 12422­ 12423 en 12531).

16. Ibid., p.44.

17. Ibid., pp.51-52; J. H. P. Serfontein: Die Verkrampt7 aanslag, p.22; I. Wilkins en H. Strydom: The Super Afrikaners, p.1Sl.

18. PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Legr 3.1.1. Speech in the house of assembly by dr. the Hon. H. F. Verwoerd, 10.3.1960; Hansard, 27.1.1959, kol.67-69; Ibid., 25.1.1963, kol.235-239.

19. Hansard, 25.1.1963, kol.235-239; Ibid.) 20.1.1948, kol. 76,425-426.

20. Ibid., 18.6.1951, ~ol.10000-10006; Ibid., 25.1.1963, kol. 236-237.

21. Debatte van die Senaat, 7.6.1951, kol.5696; Hansard, 25.1.1963, kol.236-237. 60

22. Hansard, 25.1.1963, kol.235-239; N. J. Rhoodie: Apartheid and Partnership, pp.55-56.

23. Ibid., 17.9.1953~ kol.3824-3840.

24. J. A. Coetzee: Volksidee en Nasiebou, p.152; Hansard, 17.9.1953, kol.3824-3834.

25. Hansard, 8.4.1959, kol.3341,3344; Die Transvaler, 9.4.1959.

26. Ibid., 23.3.1954, kol.2727-2756.

27. A. N. Pelzer: Verwoerd aan die Woord, P.XXXVI; Hansard, 25.1.1963, kol.235-238; Die Transvaler, 26.6.1959.

28. Hansard, 27.1.1959, kol.66; Ibid., 18.9.1958, kol.4436; Ibid., 10.4.1961, kol.4278; Ibid., 25.1.1963, kol.235-239; Die Transvaler, 26.6.1959.

29. Ibid., 25.1.1963, kol.236-237; Ibid., 27.1.1959, kol.68­ 69.

30. PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 3.1.1. Speech in the house of assembly by the Hon. <' H. F. Verwoerd, 10.3.1960; Die Transvaler, 26.6.1959.

31. Die Burger, 28.1.1959: Hoofartikel; M. D. C. de Wet Nel: "Die beleid van apartheid", Tydskrif , vir Rasse-aangeleenthede, 1, Okt. 1957, p.21j G. D. Scholtz: Dr. Hendrik Frensch Verwoerd 1901-1966, pp.191-192.

32. Hansard, 25.1.1963, kol.239; A. N. Pelzer: Verwoerd aan die Woord, P.XXXVI. 61

33. Die Burger, 18.8.1962: Dawie, "Uit my politieke pen"; B. M~ .Schoeman: Van Malan tot Verwoerd, p.228.

~~. h. ~. ~elzer: Verwoerd aaa die Wuord, pp.615-641. (toe- spraak van Verwoerd in die Volksraad,

23.1.1962); Hansa£dJ 25.1.1963, kol.239.

35. Ibid., pp.150,414-415. (Verwoerd se boodskap aan die volk van Suid-Afrika, 3.9.1958, toespraak van Verwoerd tydens die tweede lesing van die ontwerpgrondwet, 30.1.1961).

36. Hansard, 8.6.1961, kol.7730-7731; Ibid., 25.1.1963, kol.241.

37. PV 93: dr. H.F.Verwoerd-versameling, Le~r 1.30.1.3. Die Nasionale Party se standpunt oor wat die beleid van apartheid alles behels; N. J. Rhoodie: Apartheid and Partnership, pp.58-59. -"

38. A. P. Treurnicht: Credo van In Afrikaner, p.43; S. C. Nolutshungu: "Party system, cleavage structure and electoral performance, the South African general election

( Jl of 1.970 , The African Review, 4, 1972, pp.4~7-458; Die Transvaler, 28.1.1959.

39. Hansard, 18.9.1958, kol.4451.

40. J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p.6; S. C. Nolutshungu: "Party system, cleavage strusture and electoral performance, the South African general election of 1970", The African Review, 4, 1972, pp.457-458. 62 41. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, pp.42-45.

42. Hansard, 25.1.1963, kol.239-240.

43. A. N. Pelzer: Verwoerd aan die. Woord, Pp.XLII-XLIII.

44. Hansard, 24.4.1964, kol.5044-5045.

45. N. J. Rhoodie: Apartheid and Partnership, p.54; Die Transvaler, 26.6.1959; Die Burger, 28.1.1959.

46. F. A. van Jaarsveld: Die evolusie van apartheid, p.13; A. N. Pelzer: Verwoerd aan die Woord, p.7.

47. Hansard, 20.1.194~, kol.64; Ibid., 17.1.1956, kol.46-47; Ibid., 18.1.1963-15.3.1963, kol.237.

48. Hansard, 18.1.1963-15.3.1963, kol.235; N. J. Rhoodie: Apartheid and Partnership, p.88; J. A. Coetzee: Volksidee an Nasiebou, p.153.

49. Ibid., 18.6.1951, kol.10000-100006.

59. Ibid., 18.1.1963-15.3.1963, kol.236-237; N. J. ~hoodie: Apartheid and Partnership, pp.55-56.

51. F. A. van Jaarsveld: Die evolusie van apartheid, p.13; A. N. Pelzer: Verwoerd aan die Woord, p. 7; PV 93: dr. H. F. Verwoerd-versameling, Le~r 1.30.1.3. Die Nasionale Party se standpunt oor wat die beleid van apartheid alles behels,vgl. veral pp.3-5.

52. N. J. Rhoodie: Apartheid and Partnership, p.85; Hansard, 25.1.1963, kol.238-239. 63

53. Hansard, 27.1.1959, kol.68; Die ,Burger, 29.1.1959; Die Transvaler, 28.1.1959; J. 'A. Coetzee: Volksidee en Nasiebou, p.155.

54. Lbi.d , , ko1.66,68; Die Transvaler, 26.8.1959.

55. M. P. A. Malan:'Die Nasionale Party van Suid-Afrika, pp. 252,299; A. N. Pelzer: Verwoerd aan die Woord, pp.414-415; Hansard, 18.1.1963­ 15.3.1963, kol.241.

56. Hansard, 18.1.1963-15.3.1963, kol.241.

57. s. C. Nolutshungu: "Party system, cleavage structure and electoral performance, the South African ge­ neral election of 1970", The African Review, 4'.,1972, p.458; J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, pp.40-41.

58. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ ". geledere 1966-1970, p.92; PV 93: dr. H. F. Verwoerd-versameling, Le~r 1.24.10. Brief van Verwoerd aan sen. S. F. Malan, 3.11.1960.

( 59. PV 93: dr. H. F. Verwoerd-versameling, Le~r 1.24.10. Brief van Verwoerd aan sen. S. F. Malan, 3.11.1960.

60. Ibid., Le~r 1.24.10. Brief van Verwoerd aan mnr. S. Pretorius, 26.10.1960.

61. S. C. Nolutshungu: "Party system, cleavage structure and electoral perfrirmance, the South African general election of 1970", The African Review, 4, 1972, pp.457-458; J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in 64

Afrikanergeledere 1966-1970, pp.26-37, 46-50 ..

62. Hansarn. 26.2.1959, kol.1624-1632.

63. Ibid., 8.4.1959, kol.3341,3344.

64. Ibid., kol.3410-3420.

65. Die Transvaler, 9.4.1959.

Ibid .. 1.10.1959. 66. --'

67. Hansard, 20.5.1959, kol.6582,6584-6585.

68. Ibid. , 26.2.1962, kol.1628.

. . 69. Ibid. , kol.1625.

70. Ibid. , 26.2.1962, kol.1622.

71. Ibid. , 21.5.1962, kol.6288-6309.

72. Pam f 1e t. Rassevermening op sportgebied. Toespraak gehou deur mnr. J. Marais, Pretoria, 2.10.1969; B. M. Schoeman: Parlernent~re verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976, p.443.

73. Die Burger, 14.9.1966.

74. Ibid., 15.9.1966: Hoofartikel.

75. Hansard, 21,22.9.1966, kol.2647-2660,2756-2764.

76. PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 3.6.98. Verklaring van Vorster op 29.11.1966 op die algemene vergadering van die Nasionale 65

Party se Witwatersrand konferensie.

77. The Natal Mercury, 4.3.1967.

/b. Die Burger, 15.~.1~66: kootartikel.

79. N. J. Rhoodie: Apartheid and Partnership, pp.S7-S8,86-87; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p.17; J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikanergeledere 1966-1970, p.91. 66

Hoofstuk 3

B. J. Vorster se inter retasie van die beleid van.afsonderlike ontwikkeling en die rol van verligte denke Verligte aksie jn h~~~~i~ i~~2rpret~sie.

3.1. Inieiding.

Soos uiteengesit in hoofstuk twee het Vorster 'n bepaaide beeid gehad op grond van sy beleidsuitsprake wat sy begin~el onder­ steuning van die beleid betref, en op grond van sy sterk optreoe teen opposisie van oie Nasionale Party se siening en onder- mynende optrede. 1 Die beeid van " kragdadigheio""en konserwatisme" wat a.g.v. Vorster se optredes en standpunte in sy hoedanigheid as Minister van Justisie ontstaan het, het daartoe gelei dat toe hy verkies is as Eerste Minister hy beskou is as 'n verteen- woordiger van die "Noordelike konserwatiewe" denkrigting binne die Nasionale party.2'Hie~die opvatting kan dien. as 'n verkla­ ring waarom onder andere Jaap Marais, wat bekend was vir sy konserwatiewe beskouings, as deel van 'n groep van vier vir Vorster versoek het om homself verkiesbaar te stel vir·die amp 3 van Eerste Minister. Onder die konserwatiewe denkers in die Nasionale Party en in die Nasionale Party ondersteunersgeledere, is Vorster gesien as 'n persoon wat geglo het in die beleid van afsonderlike ontwikkeling en daarom sou hy nie van die reeds ingeslane pad van die Nasionale Party afwyk nie. Hy is ook ge­ ~ien as 'n persoon wat konserwatief is en hom dus derhalwe nie sou steur aan die verligtes in die Nasionale Party geledere nie. 4

In die vroeM stadium van sy ampstermyn was daar geen aanduiding dat Vorster se politleke standpunt t.o.v. bepaalde aspekte van die beleid van afsonderlike ontwikkeling sou verskil van die I van Verwoerd nie. Vorster het na sy verkiesing as Eerste Minister op talle geleenthede verklaar dat hy nie sou afwyk van die Nasionale Party se beleid nie en dat hy nie die beleid sou her­ 5 vorm a.g.v~ druk nie.

Ten spyte van die feit dat Vorster in die eerste paar weke 67

herhaaldelik beklemtoon het dat hy nie van die beleid van die Nasionale Party sou a fwyk nie, ,was dit tog duideXi,k,d.at sy leierskapstyl wesenlik sou verskil van di~ van Verwoerd. Hierdie verskil in leierskap het neergekom op klem en metode~ ve r s ki i i.e wat d i,e Lmp i.etueu t.eri.ng van bepaalde aspekte van-a-ie beleid betref. Die verskille het geleidelik aanleiding gegee tot 'n stelselmatige afwyking van die beginsel van skeiding in Vorster se inkleding van die beleid van afsonderlike ontwikkeling. 6

Vorster se benadering t.o.v. die implementering van bepaalde aspekte van die beleid, waar meer klem gele is op die ---.,"praktiese implikasies en die eise van omstandighede eerder as op die be- ginsels en toepassing van die beleid, asook die standpunt van Vors ter dat die beginsels van die beleid nie _d.5)gma_~ies t5?egepas •.. ~.,---' -~""'''----".,_.<~'-'''' _.-- ---""""_~_'T><_"'" moet word nie, het van Vorster 'n pragmatiese leier gemaak. Vorster het hom laat lei deur veranderende omstandighede en nie ~'. deur die beginsels van die Nasionale Party se beleid nie. 7 j' Hierdie verskil in leierskap is nie aIleen raakgesien deur die opposisie nie, maar dit is ook in Afrikanergeledere waargeneem. Di t het juis gelei tot die "verligting" in die Nas i onaLe Party se geledere. Die hoop is dan ook uitgespreek dat Vorster in die lig van sy leierskapstyl vinniger sou beweeg om interstaatlike en tussengroepkontrak in Suid-Afrika te bewerkstellig. 8

In die lig van bogenoemde word vervolgens aandag gegee aan twee a~pekte van Vorster se uitwaartse beleid. Omdat hy minder intel- .l~~tueel en ideologies ingestel was op die beleid van afsonder­ like ontwikkeling in geheel, en die beginsels wat die fondamente van hi~rdie beleid beliggaam het, het sy interpretasie tot 'n afwyking van die onderliggende beginsels van die Nasionale Party se beleid gelei. Die eerste onderwerp van ondersoek is die sportbeleid. Dit het 'n onderdeel gevorm van Vorster se uitw~artse beleid en het a.g.v. yorster se interpretasie,'n afwyking van die beleid van die Nasionale Party verteenwoordig. Die tweede onder­ werp van ondersoek is diplomatieke betrekkinge met buurlande en Afrika. Op die oog' af was dit nie 'n afwyking van die beleid van Verwoerd nie, maar a.g.v. Vorster se interpretasie en hantering van hierdie aspek, is die klimaat vir die geleidelike aftakeling 68 van klein apartheid geskep. Oaar sal ook probeer word om te bepaal of hierdie twee aspekte van Vorster se uitwaartse beleid gesien moet word as 'n uitvloeisel van sy eie in~erpretasie en of dit die gevolg was van druk deur die verligtes in die NaS10nale rar~y op iorster.

3.2. Vorster versaak die beginsels van afsonderlike ontwikkeling met sy uitwaartse beleid.

3.2.1. Sportbeleid: Vorster wyk af van Nasionale Party beleid.

Oit was gedurende die eerste paar weke van Vorster se bewind duidelik dat sy leierskap wesenlik met die van Verwoerd sou verskil. Oit is veral gedemonstreer deur Vorster se hantering van die Wetsontwerp op die Verbod op Onbehoorlike Inmenging (wet nr. VW 81 van 1966)9 wat gelei het tot suspisie o~der die konserwatiewes in d i e Nasionale Party en bespiegelings in Afrikaanse en En6else koerante dat die Verenigde Pa~ty en die Nasionale Party tot In vergelyk gekom het om di~ wetsontwerp 10 op die langebaan te skuif. Terwyl Vorster se hantering van die wetsontwerp tot bespiegelinge en suspisie oudee die konser­ ", watiewes in die Nasionale Party aanleiding gegee het,was dit Vorster se Parowtoespraak op 17 Februarie 1967 wat tot groot ontevredenheid en 'n dreigende skeuring in die Nasionale Party aanleiding gegee het. In hierdieI toespraak het Vorster vir die eerste keer sy uitwaartse beleid uiteengesit. Hy het beoog om It- , iSuid-Afrika te lei om ten volle deel te word van en deel te heA' aan dle .1n . ternaSlona . 1e were." Id"11 Me t hilerdle . b e 1el . d wou Vorster probeer om die internasionale isolasi~ waaronder Suid­ Afrika toenemend gebuk gegaan het, te verbreek sodat Suid­ Afrika weer sy plek kon inneem in die internasionale gemeen­ skap. Vorster het egter beklemtoon dat hierdie uitwaartse beweging nie ten koste van Suid-Afrika se binnelandse beleid sou plaasvind nie en dat hy nie die beleid sou hervorm om aan­ vaarbaar vir die internasionale gemeenskap te wees nie. 12

Oie reaksie van Die Burger (met Piet Cilli~ as redakteur) op die beleid van Vorster was positief. Piet Cilli~ het sy lesers 69 daarop gewys dat die uitwaartse beleid nodig is, want volgens hom kon~uid~Afrika met di~ beleid uit beweeg in die w@reld in, sonder om sy binnelandse beleid van apartheid in Lte boet of om beginsels prys te gee. 13 Dawie (Piet Cillie) het Vorster se 1­ standpunt gesteun dat die beleid ~uld-Afrika se toenemende isolasie sou beveg. Hy het ookdie mening uitgespreek dat die Afrikaner nog nooit bang was om hom in die nuwe te waag nie: " Die hele idee dat die Afrikaner se oorheersende tradisie ver- dedigend is, en dat hulle nog altyd geneig was om in die aange­ sig van risiko's in hulle veilige laers terug te kruip, is 'n wanvoorste11lng"van dile gesk iledenlS. " "14 D"aWle wou dus d ile In . dru k skep dat Vorster se uitwaartse beweging die logiese konsekwensie van die Nasionale Party se beleid is en dat dit nie 'n afwyking van die tradisionele beleid verteenwoordig nie.

Vorster se standpunt dat hy_ni~"die Nasionale Party se beleid . ~~...... "",- sou hervorm om aanvaarba~~ vir die internasionale gemeenskap te wees nie, blyk 'n teenstrydigheid te wees as dit met sy uiteen­ setting van sy sportbeleid op 11 April 1967 in die Volksraad vergelyk word. Uit sy voorgestelde sportbeleid blyk di~ dat hy afgewyk het van die beleid wat deur Verwoerd neergele is. In sy verklaring het Vorster bekend gemaak dat hy dit sou toelaat dat 'n gemengde span van Suid-Afrika na 'n toekomsti8e olimpiese spele gestuur word (Mexiko 1968). Vorster se sportbeleid het ook voorsiening daarvoor gemaak dat internasionale sportgeleenthede in Suid-Afrika aangebied mag word, by. die veelrassige Kanadabeker­ I gholftoernooi asook gemengde deelname, binne- of buitelands, aan die Davisbeker-tennistoernooi. Wat rugby betref, sou 'n gemengde span van 'n ander land in Suid-Afrika toegelaat word. 'n Gemengde Springbok rugbyspan van Suid-Afrika na In ander land is egter nie toegelaat nie. Vir krieket het dieselfde voorwaar- I des gegeld as vir rugby. Vorster het dit ook in sy verklaring in die Volksraad laat blyk dat hy 1 n liefhebber van sport is en dat dit In belangrike rol kan speel om beter betrekkinge tussen lande te bewerks~ellig. Hy het egter da~rop gewys dat sy sportverklaring nie gernterpreteer moet word as: ... die dun ent van die wig, of 'n oorgawe van beginsels, of dat dit 'n stap in die rigting 70 is om van hierdie basiese beginsels af te wyk " nie, want volgens hom sou dit _'n ver ke e r de gevoLgt r ekking wees .15 Hier­ di~ standpunt van Vorster is ook deur Die Burger ~n Dagbreek en Sondagnuus beklemtoon. Dawie van Die Burger het aangevoer " '-.it:! L.. Ud.aL betJ.. v~l. ander i.ng in lilt: 0\..:.lcld lSC1~G; . Die boom staan waar hy nog altyd gestaan het: hy stuur net sy takke wyer uit, en sommige van sy vru*te verruil hulle jeugdige frankheid vir volwasse rypheid. 16 Dirk Richard van Dagbreek en Sondagnuus het ook aangevoer dat Vorster se uitwaartse beleid nie 'n afwyking is nie maar dat dit die praktiese stappe van die beleid van afsonderlike ontwikkeling is: "Suid- Afrika (is) besig ... om die ou beproefde grondbeginsel van internasionale verkeer-erkenning van mekaar se soewereiniteit "17 in Suid-Afrika toe te pas ...

Uit die bogenoemde bespreking blyk dit dat Vorster nie net van sy standpunt van 1959' (Adjunk-Minister van Onderwys, Kuns en Wetenskap) afgewyk het nie (soos vermeld in hoofstuk twee pp. 51-53), maar ook sy standpunt, dat Suid-Afrika homself (sy beleid) nie sou hervorm om aanvaarbaar te wees vir die inter­ nasionale gemeenskap nie, laat vaar het. Vorster wou m~t hierdi~ hervormings en by implikasie die geleidelike inboet van party­ beginsels, verseker dat Suid-Afrika nie op sportgebied inter­ nasionaal gersoleer word nie. Hoewel Vorster dit beklemtoon het dat hy met sy beleid die beleid van Suid-Afrika aan die wereld qekend wou stel en verduidelik sonder dat sy beleidsinkleding fnyloed op die beleid van afsonderlike ontwikkeling sou h~, is dit duidelik dat dit nie moontlik sou wees nie. Sy interpretasie van die sportbeleid het nie aIleen die deure geopen vir 'n beperk­ te mate van sportintegrasie in Suid-Afrika nie, maar dit het beteken dat hy die beginsels van die beleid van skeiding onder­ geskik gestel het aan die handhawing van sportbetrekkinge met die buiteland. Vir Vo~ster was die bekamping van Suid-Afrika se internasionale sportisolasie d.n.v. die uitwaartse beleid belangriker as die konsekwente deurvoering van die beginsels 18 van afsond~rlike ontwikkeling. 71

Die feit dat Vorster sy beplande sportbeleid met Phil Weber ('n vertroueling van Vorster, voormaligeredakteur van Die. Burger en 'n voorsitter van die Nasionale Pers) bespreek het en Weber sy beplande nuwe sportbeleid ondersteun het~~Aar oak gemaan het dat vorster nie te vinnig met hierdi~ beleid moes beweeg nie,19 asook die feit dat Vorster hom laat lei het deur veranderende omstandighede om sy eie benadering te volg met die beleid, dui daarop dat Vorster beskou kon word as 'n "verligte Afrikaner. " Volgens 'n brief wat Phil Weber aan Vorster geskryf het, na aanleiding van 'n gesprek tussen die twee waar Vorster bepaalde motiverings vir sy nuwe sportbeleid aan Phil Weber voorgehou het, kom drie belangrike aspekte van Vorster se benadering navore. Eerstens blyk dit dat Vorster sy nuwe sportbeleid gesien het as 'n logiese konsekwensie van die beleid van afsonderlike ontwikkeling. Tweedens wou Vorster met sy sportbeleid Suid-Afrika se sportisolasie verbreek en derdens wou hy die buiteland wys dat hy 'n verandering in Suid-Afrika voorstaan. 21 Hierdie oogm~~ke is ook deur Die Burger en Dagbreek en Sondagnuus ondersteun en verkondig maar, soos Vorster gereeld gedoen het, is daar beklemtoon dat beleidsbeginsels ni~ in hier-

dle" proses lngei nzeboet sou wordnle. " 22 Pile t Cd1 LlileI van D"le Burger het ook daarop gewys dat hoewel die uitwaartse beleid versoen­ baar was met die beleid van die Nasionale Party, sekere tradi­ sionele houdings en gewoontes by nuwe omstandighede sou moes ~~~~: Dirk Richard het sy staPtdpunt t.o.v. die inboet van 1· b~ginsels soos volg uiteengesit: As sulke mededinging (gemengde I . internasionale sport) ten koste van standpunt moet geskied, as die gevaar van binnelandse integrasie daardeur geskep word, dan stem almal saam: liewer afsondering. "24

Vorster se beleidsuiteensetting het afgewyk van sy eie standpunt I m.b.t. sport wat hy in die verlede gestel het. Hy het ook afge- wyk van die Nasionale .Party se beginsels t.o.v. sport soos dit uiteengesit is deur Verwoerd in 1965. In 'n verklaring wat op 8 Septembe~ 1965, kort na Verwoerd se Loskopdam toespraak deur Oud-Minister De Klerk uitgereik is, blyk dit duidelik wat die regering se standpunt was oor gemengde sport en die ontvangs van 72

II gemengde spanne in Suid-Afrika: Die regering is gekies om die verakillende vorms van integrasie insluitende maatskaplike in­ tegrasie, teen te gaan. Hy moet sorg dat die landsbeleid eer- biedig word op sportgebied soos op aIle ander terreine. "25 • .• .: Vie KaOlnet het vroe~r, en nou weer, eenparig teen die ontvangs van gemengde spanne besluit. Die Eerste Minister het dus die hele kabinet se besluite vertolk, en nie bloot sy eie mening nie."26

Uit bogenoemde bespreking behoort dit duidelik te wees dat Vorster se interpretasie van die beleid van afsonderlike ont­ wikkeling, waarin hy sy uitwaartse beleid met sport as In onder­ deel daarvan as In logiese konsekwensie van die beleid van die Nasionale Party gesien het, In afwyking van die oorspronklike II II beleid is. Vorster se,motivering vir sy logiese konsekwensie argument het gele in sy redenasie dat die beleid van afsonder­ like ontwikkeling daartoe gelei het dat aparte geriewe vir die verskillende bevolkinis i~.,Suid-Afrika daar gestel is. Hi~rdie aparte geriewe het ook sportgeriewe ingesluit met die gevolg dat daar onder die swart en Kleurlinggemeenskappe atl~te voortgebring is wat, volgens horn, ook die geleentheid mpes kry om internasionaal mee te ding. Vorster was van mening dat dit II nie aan hulle geweier kon word nie: Is daar 'n enkele morele ------_ ... -._.... "'. " reg van my kant om dit te doen? Ek s~ vir u nee~ Moet dit net die Amerikaanse Neger wees wat kan wen op die olimpiade? of moet ek nie my eie kleinbooi 'n kans gee, as hy ook vinnig kan h~rd 1oop, om d Ito te d oen.?"27 nle.° Me t h iler , d ile argument het die I 'probleem ontstaan of gemengde internasionale mededinging ver- soenbaar is met aparte sportbeoeferiing tuis (beleid van afson­ derlike ontwikkeling)28. Omdat Vorster minder dogmaties ingestel was t.o.v. die beginsel van skeiding het hy, anders as Verwoerd wat sportbetrekkinge ondergeskik gestel het aan die beginsel van I skeiding, die beginsel van skeiding ondergeskik gestel aan inter- nasionale sportbetrekkinge. Vorster wou dus die onversoenbare met mekaar versoen nl. sosiale apartheid met sportintegrasie. 29 ;. Die moontlikheid dat sy sportbeleid onmiddellik "verkeerd ver- " .. staan kon word en gekritiseer kon word as 'n beleid wat sou lei tot sportintegrasie in Suid-Afrika, het daartoe aanleiding gegee 73 dat Vorster, ~~deur die Afrikaanse pers, begin speel het met woorde en begrLppe _om sulke kri tie~_'!09~ t e hou as In wanvoorstelling. Vorster het by. op kritiek dat sy sport­ verklaring In afwyking van die tradisionele sportbeleid is, dit uui..Ken en aangeVOti uClL ""y 5pvi.; ... l>eleid slegs 'n vel.alluer.lng, in benadering is. 30 Dirk Richard het die moontlike toelating van een of twee Maori's in 'n All Black span nie gesien as In afwyking nie, maar slegs as 'n "ander vertolking van die Kleur- beleid."31 Vorster het dikwels ter motivering vir sy uitwaartse beleid daarop gewys dat daar 'n onderskeid gemaak moes word tussen interstaatlike kontak en interpersoonlike kontak wat volgens hom sy uitwaartse beleid sou regverdig en versoen met die beleid van afsonderlike ontwikkeling. Die Burger het op dieselfde trant t.o.v. die sportbeleid gewys op die noodsaak­ likheid van In onderskeid wat gemaak moet word tussen binne­ 32 landse en buitelandse sport. Volgens hom sou dit dan moontlik wees om die sportbeleid met die beleid van afsonderlike ontwikke- ling te versoen sonder d ~e·",prysgawe van beg~nse . 1 s. 33 Vorster was dus oortuig daarvan dat sy interpretasie van die beleid van afsonderlike ontwikkeling, met die uitwaartse beleid as.logiese konsekwensie, die regte een was omdat dit deur die fondamente wat deur sy voorgangers gele is moontlik gemaak is en omdat dit a.g.v. die fondamente, aanpasbaar was by veranderende omstandig­ hede. 34

G~sien in die lig van die feit dat Vorster reeds vroeg in 1967 ( -met sy sportbeleid afgwyk het van die Nasionale Party beginsels en daar gevolglik deur skrywers beweer word dat die Vorster-era die begin en einde van apartheid beteken het35; kan dit begryp word dat daar skerp verdeeldheid in Nasionale Party geledere oor Vorster se sportbeleid was. 'n Ander aspek wat ook aanleiding I gegee het tot verdeeldheid in nasionale geledere is die beleid wat Vorster gevolg he~ t.o.v. Afrika-state.'Hi~rdiebeleid het a.g.v. Vorster se interpretasie die saad gesaai vir die verdere ~-.--~-...... ~&.~~~~

3.2.2. Buitelandse beleid teenoor Afrika: Vorster se inter­ pretasie van hierdie beleid lei tot die aftakeling van die beginsel van skeiding.

landse beleid met Afrika blyk dit aanvanklik dat hy nie van die beleid van sy voorgangers t.o.v. hierdie aangeleentheid afge­ wyk het nie. Reeds in 1957 het Strijdom dit voorsien dat kontak met die res van Afrika in die toekoms sou moes plaasvind: "Maar in die afgelope 15-20 jaar veral het daar groat veranderings gekom en Suid-Afrika sal rekening moet hou met hierdie veran- deringe wat in Afrika gekom het" hy het voortgegaan en die volgende ges~: " ... dit was nag altyd ons standpunt gewees, met die oog op ekonomiese aangeleenthede en ander aangeleenthede, selfs met die oog op gevaar vir Afrika, dat daar tussen ons en hulle op staatkundige gebied aanknopingspunte sal moet kom en dat daar met die verlQop van tyd gewone en selfs diplomatieke betrekkinge sal moet kom.~'36 Dit was toe reeds duidelik, veral as daar gekyk word na die ~~g~3,,-~in Afrika en die toe- )' name in die ~fh-en~J!}

se binne1andse be1eid sou h~ nie. 37 V01gens Verwoerd sou per­ manente,4ip1.0.matieke verteenwoordiging te duur wees en praktiese prob1eme t.o.v. Suid-Afrika se binne1andse be1eid~ tot gevolg h~. Om di~ rede het hy voorgestel dat Suid-Afrika en Afrika~state se u~ cr ek.ki.nge OlJ '1'1 ad-~~0l:. bct::ii", gtLe~l word. SuLd-Ar r i ka kon' 'deur 'n reisende ambassadeur verteenwoordig word terwyl Afrika-state kabinetsministers na gelang van omstandighede na Suid-Afrika 38 kon stuur vir samesprekings. Strijdom het ook in 1957 gewaar­ sku dat daar nie te vinnig met hi~rdie saak beweeg moes word nie, omdat dit tot probleme kon lei vir Suid-Afrika se binnelandse beleid. Hy het gemaan dat daar goed oor hierdie aangeleentheid, sou dit aktueel word, gedink moes word en dat die kiesers goed en nie oorhaastig voorberei moes word op hierdie nuwe ontwikke- . 39 11ng.

Teen die einde van September 1966 was daar dus geen sprake van die uitruiling en verteenwoordiging van swart diplomate met Suid­ Afrika nie. Dit was die gevolg van basies drie faktore nl. swart Afrika-state het eers op hierdie stadium onafhanklik begin word, onafhanklike Afrika-state het nie op hierdie stadium belanggestel in diplomatieke betrekkinge met Suid-Afrika nie en a.g.v. die riglyne wat Verwoerd gestel het t.o.v. diplomatieke betrekkinge met swart Afrika~state.40'0 Venvoerd:.se· standpunt'.t.o.v."permancnte verteenwoordigers van swart Afrika~state in Suid-Afrika, die riglyne wat hy gestel het t.o.v. hi~rdie saak en alternatiewe wat Verwoerd v90rgestel het ten einde kontak met Afrika-state te bewerkstellig .i~ .deur Vorster na sy verkiesing as Eerste Minister in September 41 1966 gesteun en herbevestig. Vorster het in 1966 van die stand­ punt uitgegaan dat, sou hierdie aangeleentheid' (diplomatieke be- trekkinge) aktuee1 word: "dan wil ek ... s~ dat hierdie regering sal optree binne die raamwerk wat my voorganger gestel het in hierdie raad. Sy beleidstandpunt by daardie geleentheid is nog baie duidelik en held~r in ons gees van vandag."42 Vorster het ook in dieselfde toespraak, op 'n vraag van die opposisie oor wat sy houding is teenoor voorgestelde kontak met die protektorate, soos . " volg gereageer: Ek wil herhaal wat ek in my radiorede gese het. Wat ens betref, het ons niks te soeke by die protektorate nie. 76

Ons wil hulle nie benadeel nie, ons wil hulle nie he nie, ons wil niks van hulle henie.behalwe die gewone~lementere goeds­ "43 gesindheid wat daar" tussen buurstate mag en moet bestaan.

in ale eerstearie maande van Vorster se bewind was daar geen tekens dat Vorster se beleid sou verskil van di~ van sy voor­ ganger wat meer kontak met Afrika~state betref nie. Vorster en dr. Hilgard Muller, Minister van Buitelandse Sake, het egter gereeld daarop gewys dat toenemende kontak tussen Afrika~state en Suid-Afrika in die toekoms sou plaasvind. Dr. Muller het ook in September 1966 in die Volksraad bekendgemaak dat daar reeds goeie samewerking was tussen Afrika-state en Suin-Afrika. 44 Op daardie stadium was daar egter nog geen sprake van diploma­ tieke betrekkinge nie. Die standpunt wat Vorster t.o.v. die verhouding met Afrika~state in die eerste paar maande van sy be­ wind ingeneem het, het met verloop van tyd plek gemaak vir een waarin permanente verteenwoordiging meer en meer in die voor­ uitsig gestel is.

Met die sierlike ontvangs van Hoofman Jonathan en sy rapdgewers op 10 Januarie 1967 in die Mount Nelson hotel en die gevolglike sosiale verkeer wat daar plaasgevind het, het twee faktore van Vorster se benadering tot die verhouding met Afrika~state en hulle leiers na yore gekom.Die eerste is dat Vorster daardeur gewys het dat hy bereid was om leiers van onafhanklike swart state as politieke gelykes te behandel en te aanvaar. Tweedens het hy I "deur hierdie optrede van hom gewys dat hy ontvanklik is vir meer kontak met Afrika-state met die klem op diplomatieke betrekkinge. 45 Teen die einde van Januarie 1967 het die regerlng diplomatieke verteenwoordigers en die uitruiling daarvan met Afrika~state in

die vooruitsig gestel. Op t n vraag van die opposisie of die uit- I ruil van diplomatieke verteenwoordigers in die vooruitsig gestel is, het Muller soos v9 1g daarop gereageer: "meneer, .•. ek glo dat die uitruil van diplomatieke verteenwoordigers met Afrika~state op die een ,of ander tyd in die toekoms weI sal plaasvind, maar

laat ek dadelik ook s~ dat dit nie nou t n aktuele probleem is nle.. "46 H·lermee lS . d ile In . dru kges kep dat, sou d1pi 1omat1e . ke ver- 77 teenwoordiging In aktuele probleem word, die regering bereid sou wees om tot so In stap oor te gaan. Die gevolgtrek~ing kan dus gemaak word dat die regering besig was om Suid-Afrika vir so ~ stap voor te berei47 en dat hulle in die proses die rig­ lyne wat Verwoerrl t.O.V. hl~rale saak gestel het gergnoreer het. Met die ontvangs van Hoofman Jonathan van Lesotho op 10 Januarie 1967 het Vorster blykbaar met die oog op toenemende kontak met swart state (diplomatieke betrekkinge wat diplomatieke verteenwoordiging insluit) en die kritiek op moontlike praktiese probleme wat dit kon meebring a.g.v. die binnelandse beleid, In I ( onderskeid gemaak tussen persoonlike en interstaatlike kontak. f' Vorster wou sy optrede regverdig asook sy interpretasie van die beleid deur te argumenteer dat " .•. dit is nie ons beleid dat daar sosiale vermenging tussen blankes en nie-blankes in Suid­ Afrika moet wees nie, maar omdat ek hier met In interstaatlike verhouding te make het, kan ek die Eerste Minister van Lesotho ontvang soos ek hom ontvang het, want dit is nie In persoonlike

., I' <>, • • "48 verhoudlng nle maar n lnterstaatllke verhoudlng.

Dit het opvallend geword dat Vorster as In pragmatiese.leier", meer buigbaar was t.o.v. die implementering van die beginsels van die beleid met die oog op In groter doel. (ontvangs van Hoofman Jonathan in die Mount Nelson hotel en di~ se moontlike implikasies op beleidsbeginsels en klein apartheid)49. Vorster se pragmatiese leierskap en sy uitwaartse gerigtheid, in In poging om SUid-Afrika se saak te stel en terug te keer na die internasionaleI gemeenskap " sonder toegewings of hervormings " , het op 15 Februarie 1~~7 duidelik na vore gekom toe Malawi Suid-~ Afrika genader het met die oog op diplomatieke betrekkinge. Diplomatieke betrekkinge met In Afrika~st~at wat gesien is as In probleem vir die toekoms, het nou aktueel geword. Op 17 Februarie 1967 het Vorster op Parow sy uitwaartse beleid amptelik bekendgemaak waarin petrekkinge met Afrika en die uitbreiding daarvan gesien is as In baie belangrike onderdeel van sy nuwe beleid. Vo~ster het die versoek van Malawi gesien as In geleent­ heid om sy uitwaartse beleid konkreet toe te pas en In stap verder te neem. Hi~rdie aspek word veral beklemtoon as daar 78

gekyk word na Vorster se reaksie op hierdie versoek en die ______dringendheid waarmee hy van hierdie geleentheid wou gebruik maak om diplomatieke betrekkinge met Malawi te sLuit. Volgens dr. Albert Hertzog,het die kabinet besef dat diplomatieke be­ trekkinge met swart state onvermyoel1k lS. Hy was egter van mening dat daar goed oor so In stap besin moes word,SO wat in ooreenstemming is met die standpunte van Vorster se voorgangers. Volgens Du Pisani was dit volgens Hertzog duidelik dat Vorster ~!~ ~~----- 'f ,.t~ klaar besluit het om swart diplomate toe te laat: Dit was ' meteens duidelik dat John Vorster somar wou deurdruk en h~ ons moet aanvaar dat die swart diplomate maar kan kom ... maar John het die standpunt ingeneem dat die tyd nou aange­ wese is omdat Malawi In witman sal stuur en dit sal In goeie manier wees om die hele saak van stapel te stuur."51 Hierdie ~~_:~~~~~Lj.I!12.J~_~~sie beteken dat hy afgewyk 'r het van die riglyne wat deur Verwoerd gestel is en dat hy die fondamente gel~ het vir ~ie geleidelike aftakeling van die beginsels van afsonderlike' ontwikkeling (Die vraag oor swart diplomate se teenwoordigheid, hulle aanspraak op gelyke be- I handeling as diplomate en die se invloed op klein apar~peid). Onder leiding van Vorster met sy uitwaartse beleid is daar klem gele op die noodsaaklikheid dat die Afrikaner moet weg­ beweeg van In inwaartsgerigte benadering en toenemend hom . . 52 u1twaarts moet r1g.

Die reaksie van die Afrikaanse pers t.o.v. Vorster se benadering I 'van meer kontak met Afrika was baie positief. Dirk Richard van ~j ~ Dagbreek en Sondagnuus het soo~ volg gereageer op 'n vraag wat hy self gestel het nl. of Vorster afwyk van die tradisionele II beleid t.o.v. betrekkinge met Afrika: Wie so dink, dink nie. Dit is ... (nie) 'n afwyking van die Nasionale Party beginsels I (nie) ... wat nou gebeur is net In aanpassing by die nuw~_~i~e II53 . '" _~ ..- c·-- -- van die nuwe tye. Hy het verder gegaan en Vorster se beleid -- .-._ _ _ .' II tot Afrika beskryf as: ... blyke van logiese vordering, van In Suid-Afrik~, nog steeds binne die voorskrif van segregasie, wat die moeiliker fases van praktiese beleidstoepassing en in­ ternasionale verkeer met swart state binnegaan~1I54 In reaksie 79 op dr. P.S. van der Merwe (N. P., L. V. van Middelland) wat op 31 Januarie 1961.in die Volksraad sy steun.~itgespreek het vir die regering se beleid om meer kontak met Afrika-state te 55, bewerkstellig het die redakteur van Die Burger--0 soos volg op die regering se belelo teenoor Afrika gereageer: 0ns rOl ln Afrika het meer geword as 'n teoretiese begeerte: dit is reeds 'n beweging met toenemende momentum en doelgerigtheid. Dit is ons antwoord op die gevare van isolasie en beleg wat ander vir ons voorspel en berei het."56 Op 20 Februarie 1967 spreek Die Burger die mening uit, na Vorster se amptelike bekendstelling van sy uitwaartse beleid, dat: "Die Eerste Minister vertolk 'n groeiende gevoel in Suid-Afrika, ook en veral in die gele­ dere van sy eie party, wanneer hy die hoogste voorrang verleen aan die taak om Suid-Afrika te lei om ten volle deel te word en deel te he aan die internasionale w~reld" ; hy gaan voort en se:A" "Dit is nie beginsels wat omvergewerp moet word om die Eerste Minister se visie van volle deelname aan die interna- . " " sionale wereld te verwesenlik nie. 57

Terwyl die Afrikaanse pers, veral Dagbreek en Sondagnuus en Die Burger Vorster se uitwaartse beweging verwelkom het, het die verset teen Vorster se beleid in konserwatiewe kringe in die Nasionale Party begin toeneem. Namate dit duidelik geword het dat Vorster afgewyk het en die weg voorberei het vir die ondermyning van party en beleidsbeginsels met die gevolglike k+-itiek vanuit konserwatiewe kring, is Vorster genoodsaak om ( -daarop te reageer. Ten einde sy uitwaartse beleid te verdedig

het Vorster op 16 Augustus 1968 in t n toespraak op Heilbron ges~: "Mnr. die Voorsitter, elke Eerste Minister ... het sy eie spesifieke probleme en in die meeste gcvalle en indien nie al die gevalle nie, verskil sy probleme waarmee hy moet handel van die problerne van sy voorganger ..• my probleme weer is baie anders as die van dr. Jerwoerd ..• hy (elke Minister) het sy eie spesifieke benadering teenoor daardie probleme, want hy is die man wat verantwoordelik is om daardie probleme op te los ... laat ek vir u s~ ••• dat metodes wat rniskien in dr. Malan se tyd gegeld het, die kan nie meer in 1968 geld nie omdat 80

toestande radikaal verander het vanaf daardie tyd en dis In dwase ~ers~e Minister wat nie rekening hou met veranderende_ omstandighede nie, en ek moet die Nasionale Party~se beleid uitdra. ek moet die Nasionale Party se beginsels toepas met inagneming van rile veranderencte omstandighede."~8

Uit die bogenoemde blyk dit dat Vorster t.o.v. diplomatieke betrekkinge met Afrika geleidelik met sy uitwaartse beleid afgewyk het van die riglyne soos deur Verwoerd uiteengesit. Dit het beteken dat hy die beginsel waarop die beleid gebas­ seer is geleidelik begin aanpas het om In ander doel te bereik nl. die verbreking van Suid-Afrika se isolasie. Dit is dus duidelik dat Vorster hom nie laat lei het deur die beginsels van die beleid nie maar deur veranderende omstandighede. Die vraag wat egter nou ontstaan is of Vorster se interpretasie van die beleid die gevolg was van sy eie oortuigings of die uit- vloeisel van druk wat'die verligtes op hom geplaas het? ( " Ver- ligte aksie" ).

3.3. Uitwaartse beleid - Uitvloeisel van Vorster se oo\tuigings of gevolg van die IIVerligte aksieo se druk.

Vir die doel van hierdie bespreking sal daar kortliks gekyk word na een prominente verligte (as deel van die "Verligte aksie" ) omdat hy tot In sekere mate In verligte invloed op die Nasionale P~rty in die Vorster-era gehad het. (In hoofstuk vier word daar . ~r~edvoerig na hierdie invloed van veral die Afrikaanse pers op die Nasionale Party in die Vorster-era gekyk.)

As deel van die Nasionale Pers-groep het Piet Cilli~ as redak­ teur van Die Burger In leidende rol gespeel in die bevordering van verligte denke. Omdat Cillie die funksie van sy blad as meningsvormend beskou.het, het hy die voorlqper geword in die inisi~ring van beleid en die gereelde voorhou van nuwe (verligte) 59 idees aan politieke leiers. Hy het by. gereeld gewys op die verligte denke wat volgens hom in die geledere van die Afrikaner gewoel het: "Dit is In feit dat die liberale gedagte teenswoor- 81 dig sterk onder die Afrikaner woel, waarmee ek bedoel dat hulle-meer as ooit ernstig worstel met die vraagstuk van "6 -, regte en vryhede vir die nie-blanke volke van on& land. 0 In Februarie 1967 na Vorster se aankondiging van sv uitwaartse beleid het Cillie, wat natuurllk Vorster se uitwaartse beweglng gesteun het, weer gewys op die ontwikkeling van die verligte gedagtestrominge wat onder die Afrikaner woel en hoe Vorster dit volgens hom raak gelnterpreteer het met sy beleid: "Dit is hierdi~ stemming in die land wat mnr. Vorster reg takseer "61 en wat hy oproep tot 'n nuwe trek.

/ Piet Cillie se liberale ingesteldheid t.o.v. die uitvoering van die beleid van afsonderlike ontwikkeling het reeds in 1960 op die voorgrond getree toe hy met Verwoerd gebots het oor die rol van Kleurlinge in die politiek. Cilli~ het van die standpunt uitgegaan dat die Kleurlinggemeenskap direk in die parlement verteenwoordig moes word .en nie deur blankes soos wat die geval was nie. Met sy kritiek en aanvalle op die Nasionale Party se beleid t.o.v. hierdie saak was dit duidelik dat Cilli& die Nasionale Party in sy denkrigting wou belnvloed,omdat hy van mening was die Nasionale Party daarvoor tevinde was. 62"

Die uitwaartse beleid van Vorster het Cilli~ se volle steun gehad. Hy het gereeld gewys op die noodsaak~ikheid van 'n uitwaartse gerigtheid om nie net Suid-Afrika se isolasie teen te werk nie, maar hy het dit ook gesien as 'n stap vorentoe waarin die I Afrikaner hom kon uitbreek uit sy laer en hom kon waag in die nuwe. 63 Cilli~ het, anders as die konserwatiewes wat die uitwaart­ se beleid gesien het as 'n afwyking, nie die uitwaartse beweging gesien as 'n afwyking van die Nasionale Pdrty se beleid nie, maar eerder as die logiese konsekwensie daarvan. 64 Hy het sy lesers gereeld die versekering gegee dat daar niks nuuts aan' die uitwaartse bewegipg is nie: " In werklikheid is dit 'n natuur- like groeiverskynsel ..• (dit) is hoofsaaklik die ontplooiing van ons selfvertroue. Die beleid is dieselfde, die koers bly wat dlt" was. "65 82

I Gillie se steun aan Vorster en sy beleid wat die gevolg was van sy verligte Lnge.steldheid, .het hom dikwels ..in. bots i.ng ge­ bring met die konserwatiewes (dr. A. Hertzog en J~ Marais) in die Nasionale Party. Hulle was van mening dat die uitwaartse denKe gebots het met die beleiasbeginsels van d1e Nasionale Party. Wanneer daar egter na die verhouding tussen Vorster en Die Burger gekyk word is dit opvallend dat dit sedert 1966 'n / besondere hegte verhouding was. Gillie het hom later oor hier- die verhouding soos volg uitgelaat: "As Eerste Minister het hy met my as redakteur beter en vrugbare kontak onderhou as enigeen van sy nasionale voorgangers. Meer as tevore, en meer dikwels, het ek gevoel soos 'n medewerker, en by die politieke redaksie van ons koerant was daar in die Vorster-tyd dieselfde gesind- h e1'd . "66

Soos reeds na verwys was Die Burger, met Vorster se aankondiging van sy uitwaartse beleid in Februarie 1967, die eerste om die .. - I nuwe beleid te propageer. Hierdie beleid waarvan diplomatieke betrekkinge met Afrika en die nuwe sportbeleid belangrike komponente was, het baie goed ingeskakel by Gilli~ se ~ieninge -.. van die noodsaaklikheid van 'n uitwaartse gerigtheid van die Afrikaner om sy-standpunt wyer bekend te maak. Met 'n reuse opskrif: " Uitwaarts~ - Vorster dui koers aan vir Suid-Afrikafl 67 het Gilli~ Vorster se uitwaartse beleid begroet. Die goeie verhouding tussen Vorster en Die Burger, wat deels die uit­ vloeisel was van ooreenstemmende politieke standpunte, het t daartoe gelei dat die konserwatiewes in die Nasionale Party Vorster dikwels daarvan beskuldig het dat hy afgewyk het van die party se beleid onder druk van die verligtes. 68

Die feit dat daar 'n goeie verhouding tussen Vorster en Die Burger was, asook die feit dat Gilli~ homself gesien het as die voorloper en insi~erder van beleid deur voortdurend nuwe idees aan die politieke leiers voor te hou, het daartoe gelei dat hy daadwerklik 'n invloed op die rigting van die Nasionale Party onder Vorster gehad het. Die feit dat die Nasionale Pers-groep, en veral Gillie,I 'n bepaalde politieke visie t.o.v. die toekoms van Suid-Afrika gehad het, asook 'n siening oor die 83 rol en koers van die Nasionale Party, dui daarop dat hy met vooropgestelde doelstellings, bepaalde idees t.o.v.beleids­ rigtings aan die Nasionale Party onder leiding van Vorster voorgehou het. Hierdie toedrag van sake en die sigbare invloed waarneembaar in Vors~er se ui~waartse beleid, (Sport-en Q1plo­ matieke beleid) het toenemend tot ontevredenheid by die kon­ serwatiewes aanleiding gegee. Dit is die rede waarom Jaap Marais op 'n vergadering te Pretoria gese het: "Die Nasionale Party se leier moet sg of hy gelei of bestuur word deur die Piet Cillie's ... en of hy gelei word deur sy beginsels."69

Ofskoon Vorster se uitwaartse beleid bepaalde ooreenkomste ge­ toon het met CillieI se interpretasies, soos die uitwaartse be- leid en aftakeling van klein apartheid, was Vorster se inter- I pretasie nie slegs die uitvloeisel van Cillie se invloede nie. Vorster se uitwaartse beleid moet hoofsaaklik toegeskryf word aan sy pragmatiese benad~~ing tot die beleid van die Nasionale Party. Die feit dat Vorster geglo het die beleid van afsonder­ like ontwikkeling nie streng dogmaties toegepas moet word nie, het daartoe aanleiding gegee dat hy in die implementer~ng van bepaalde aspekte van die beleid meer klem gel~ het op die prak­ tiese implikasies van die beleid en die eise van omstandighede. Vorster het hom nie laat lei deur die beginsel van skeiding nie, maar deur die eise van veranderende omstandighede. Vorster het van die standpunt uitgegaan dat Verwoerd reeds die fondamente ~ele het vir die implementering van die beleid en dat hierdie fondamente dit moontlik vir hom gemaak het om die beleid te 70 implementeer met inagneming van veranderende omstandighede.

Hierdie uitgangspunt van Vorster, wat sy pragmatisme duidelik weerspie~l het, het daartoe aanleiding gegee dat Vorster sedert 1967 meer klem begin l~ het op die noodsaaklikheid van 'n uit­ waartsgerigtheid teenoor 'n inwaartsgerigtheid. am hierdie standpunt van hom te verdedig, wat 'n uitvloeisel van sy prag­ matiese leierskap was, het hy geargumenteer dat die Nasionale Party nie 'n stilstaande of stagnante party is nie,maar 'n party wat volgens hom, op grond van sy beginsels elke nuwe situasie 84 tegemoet te gaan en dit kon bemeester. Dit is om di~ rede dat hy met sy sportbeleid_en _diplomatieke beleid uitwaarts begin beweeg het. Hy het nie net geglo dat Verwoerd die fondamente gel~ het nie, maar dat die Afrikaner die stadium bereik het waarin hy uitwaarts moes oeweeg. tly net geglo dat die uiLWaartse gerlgtheid nie tot verswelging deur vreemde invloede van die Afrikaner en ondermy- ning van die beleid van afsonderlike ontwikkeling sou lei nie. 71

Alhoewel Vorster In pragmatis was, wat elke situasie of probleem wat onstaan het, apart hanteer het, was hy in In sekere opsig In konserwatis. Ofskoon Vorster met sy sportbeleid en diplomatieke beleid bereid was om aanpassings en toegewings t.o.v. klein apartheid te maak om in In groter doel te slaag (isolasie van Suid-Afrika te verbreek), het hy die beleid van afsonderlike ontwikkeling ten volle onderskryf. Vorster het hierdie beleid gesien as die enigste oplossing vir die probleme van Suid-Afrika. 72 In reaksie op kritiek'dat hy afgewyk het van die Nasionale Party se beleid met sy sport-en diplomatieke beleid, het hy volgehou dat hy nie afgewyk het nie,maar dat dit die logiese konsekwen- sies van die beleid van afsonderlike ontwikkeling was. 73

Uit bogenoemde bespreking blyk dit dat hoewel Piet Cillij en Vorster dikwels aangevoer het dat Die Burger nie aan die Nasionale 74, Party voorgeskryf het watter beleid om te volg nie Cillij se siening tog In invloed op Vorster en die Nasionale Party gehad II II het. Hierdie faktor bIyk duidelik uit die linkse koers wat die ( .party onder leiding van Vorster ingeslaan het en die ooreenkomste wat daar was tussen hierdie koers en Cilli~ se sieninge. Die be­ skuldigings van die konserwatiewes in die Nasibnale Party dat Vorster onder die invioed van die verligtes afgewyk het van die beginsels van die party is gedeeitelik korrek. Die motivering vir hierdie standpunt l~ in die rol van Vorster self met sy prag~a­ tiese ingesteldheid e~ benadering tot die beleid van afsonderlike ontwikkeling. Dit het baie bygedra tot die Iiberali- sering en geleidelike aftakeling van die beleid van die Nasionale Party. 75 85

Voetnote.

1. Dagbreek en Sondagnuus, 12.3.1967: Dirk Richard, "Na my rnCnln?. " •

2. The Star, 13.9.1966; Cape Times, 14.9.1966.

3. J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p.19. (ander lede van die groep wat Vorster genader het was Fanie Botha, Jan de Wet, Gaffie Maree); J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, p.70; B. M. Schoeman: Vorster se 1000 dae, p.12.

4. PV 132: adv. B. J. Vorster~versameling, Leer 2.6.1.2. Brief van C. Mulder aan Vorster, 15.11.1966; Ibid., Leer 2.6.1.3. Brief van J. Spies aan Vorster, 14.2.1967; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkramp­ stryd, p.22. (verwys na In brief van die Voorsitter Voorspoedtak van die Nasionale Party aan Vorster); J. Marais se aanvanklike steun aan Vorster en die feit dat hy saam met ander konser­ watiewes in die Nasionale Party,Vorster gesien het as die regte opvolger vir Verwoerd, word soms bevraagteken. Die rede hiervoor Ie in die feit dat alhoewel Marais krities ges~aan het teenoor be­ paalde aspekte van Verwoerd se interpre- I tasie van die beleid van afsonderlike ont- wikkeling (interpretasies wat deur Vorster gesteun is), het hy steeds Vorster voor­ gestel as Verwoerd se opvolger. Die vraag wat dus ontstaan is, waarom het Marais vir Vorster aangemoedig om homself ver- 86

kiesbaar te stel as Eerste Minister as hy geweet het dRt Vorster nie die int~rpre--. tasies van Verwoerd gesteun hetnie? In Ver­ klaring hiervoo r ~~~ ~0Antlik ~evind word in die beeld wat Vorster gehad het. Die beeld van Vorster as In kragdadige regse konserwatis is deur konserwatiewes in die Nasionale Party gelnterpriteer" as In vereiste vir In kandidaat vir Eerste Ministerskap. Hulle het gemeen dat dit die enigste kandidaat was wat hom sou skaar, as Eerste Minister, by die konserwatiewes in die Nasionale Party. Met Vorster aan hulle kant het hulle ge­ meen kon hulle verhoed dat die Nasionale Party afwyk van sy oorspronklike beleid, S~?S hulle van mening was Verwoerd reeds met sekere aspekte van sy interpretasie gedoen het. Vgl.verder in hierdie ver­ band J. A. du Pisani: John Vors~er en die Verlig Verkrampstryd, p.22; B. M. Schoeman: Vorster se 1000 dae, pp.12-17j J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, pp.69-72. s( Die Burger, 14.9.1966; Die Vaderland, 13.9.1966: Hoofartikelj O. Geyser: Geredigeerde toesprake van die sewende Eerste Minister van Suid-Afrikaj toespraak gehou by die Universiteit van Stellenbosch, 16.9.1966, pp.59-62j toespraak gehou by geleentheirl van die I toekenning van die ere Doktorsgraad aan sy Edele die Eerste Minister deur die UOVS, 18.3.1967, pp.63-73; PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 3.6.96. Uittreksel uit die toespraak gelewer deur die Eerste Minister by die kongres van die Nasionale Party in Durban, 87

16.8.1967.

6. Die Volksblad, 20.3.1967; Cape Times, 20.3.1961; F. A. van Jaarsveld: Die evolusie van aparth~in. pp.lb-£~. •

7. Hansard, 21.9.1966, kol.2648; o. Geyser: Geredigeerde toe­ sprake van die sewende Eerste Minister van Suid-Afrika; uittreksel uit In toe­ spraak gehou te Koffiefontein, 11.8.1967, pp.78-80; uittreksels uit In toespraak te Heilbron op, 16.8.1968, pp.100-103; Pamflet. Rassevermenging op sportgebied. Toespraak gehou deur Jaap Marais, Pretoria, 2.10.1969; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, pp.24-25.

8. PV 132: adv. B. J. Vor~ter-versameling, Leer 2.6.1.3. Brief van J. Spies aan Vorster, 14.2.1967.

9. Hansard, 26.9.1966, kol.2975-2977.

10. J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd,p.26; J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, pp.73-74. (Hierdie wetsontwerp is deur Verwoerd ge­ ~nisieer met die uitsluitlike doel om te verhoed dat een bevolkingsgroep deel neem aan die partypolitieke bedrywighede van In ander bevolkingsgroep. Die be­ spreking van hi~rdie wetsontwerp in die Volksraad is deur Vorster in oorleg met I die Verenigde Party uitgestel en na In gekose komitee vir bespreking verwys. Hierdie optrede van Vorster het daartoe geleidat die konserwatiewes Vorster daar­ van beskuldig het dat hy hierdie besluit geneem het onder druk van die Kaapse (liberale) Nasionaliste o.a. Piet Cilli~. Die werklike motivering vir Vorster se 88

optrede is nie duidelik nie).

11. Die Burger, 18.2~1967; The Natal Mercury, 4.3,1967; Die Vaderland, 18.2.1967.

12. PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 3.6.98. Ver­ klaring deur die agbare Eerste Minister op 19.11.1966 by die vergadering van die Witwatersrand se Nasionale Party kongres; Ibid., Le~r 3.6.96. Uittreksels uit die toespraak van die agbare Eerste Minister voor die Nasionale Party kongres te Pretoria, 6.9.1967, pp.12-13; Die Volksblad, 20.3.1967; PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 3.6.95. Toe­ spraak te Koffiefontein, 11.8.1967; Hansard, 11.4.1967, kol.4108-4110.

13. Die Burger, 20.2.1967.

14. Die Burger, 25.2.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

15. Hansard, 11.4.1967, kol.4108-4117; Die Burger, 15.4.1967: Dawie, "Uit my politiek pen"; Die Beeld, 5.3.1967: Hoofartikel.

i .16 .. Die Burger, 8.4.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

17. Dagbreek en Sondagnuus, 12.3.1967: Dirk Richard, tiNa my mening".

18. O. Geyser: Geredigeerde toesprake van die sewende Eerste Minister van Suid-Afrika, pp.78-79,104; PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 3.6.97. Uittreksels uit die toe­ spraak deur sy edele die Eerste Minister te Heilbron op 16.8.1968, p.10; Pamflet. 89

Rassevermenging op sportgebied. Toespraak gehou deur Jaap Marais, Pretoria, 2.10.1969; J. A.-du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkramn~trV~1 r,5~.

19. PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Leer 2.6.1.3. Brief van Phil Weber aan Vorster, 13.2.1967. (J. A. du Pisani: Die politieke ver­ deeldheid in Afrikanergeledere 1966­ 1970, p.158, maak melding daarvan dat Vorster ook met ds. Kosie Gericke, Willem Delport en Jaap Marais gesels het. Volgens Du Pisani het hulle saam met Vorster se voorgestelde beleid gestem alhoewel Marais bedenkinge uit­ gespreek het oor die ontvangs van M~~ri's in In All Black span).

20. PV 132: adv. B. :J. Vors ter-versamaling, Le~r 3.6.97. Ui t­ treksels uit die toespraak van yorster te Heilbron, 16.8.1968, p.6. (lees ook hele toespraak); Dagbreek en Sondagnuus, 12.3.1967: Dirk Richard, "Na my mening".

21. Ibid., Le~r 2.6.1.3. Brief van Phil Weber aan Vorster, 13.2.1967. (

22. Die Burger, 10.2.1967; Dagbreek en Sondagnuus, 12.3.1967: Dirk Richard, "Na my mening".

23. Die Burger, 20.2.1967.

24. Dagbreek en Sondagnuus, 12.3.1967: Dirk Richard, "Na my mening".

25. Pamflet. Rassevermenging op sportgebied. Toespraak gehou deur Jaap Marais, Pretoria, 2.10.1969. 90

26. Ibid.

27. PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, LeerA 3.6.97. Uit-

"""rl.~",,, .--- --'~-: -~...:..- ,.;t--...i..'" .-' '1di,e t oes pra a!>-,"' ~\...-...:1_--,-..... -J,,' ..'-- ..J.'..,__ ~_ die Eerste Minister te Heilbron, 16.8.1968, pp.9-10.

28. Die Burger, 10.2.1967; Dagbreek en Sondagnuus, 27.11.1966: Dirk Richard, "Na my mening".

29. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, p.1S7.

30. Ibid.] p.172. (Vorster het dit ges~ in 'n onderhoud met J. A. du Pisani, Oubos, 24.8.1982).

31. Dagbreek en Sondagnuus, 27.11.1966: Dirk Richard, "Na my mening".

32. Die Burger, 22.2.1967. ".

33. Ibid.

34. Hansard, 11.4.1967, kol.4146-4147.

3? Die Vaderland, 20.5.1969; F. A. van Jaarsveld: Die evolusie van apartheid, pp.16-17; M. T. W. Arnheim: South Africa After Vorster, p.43.

36. Hansard, 2.5.1957, kol.5399-5400; Ibid., 18.1.1963-15.3.1963,

kol.246; Ibid., 23.4.1969, kol.4696- I 4697.

37. Ibid., 21.4.1964, kol.5044-5045.

38. Ibid.

39. Hansard, 23.4.1969, kol.4698-4699. 91

40. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, p.138; G. M. Cockram:-· Vorster's foreign policy, ~p.133.

41- HansaJ;:'d, 21.9.1966, kol. 2657 -266O.

42. Ibid. , kol. 266O.

43. Ibid. , kol. 2657.

44. Hansard, 21.9.1966, kol.2911.

45. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, pp.141-143; G. M. Cockram: Vorster's foreign policy. p.124.

I 46. Hansard, 31.1.1967, kol.457.

47. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, pp.141-143;.0. Geyser: Geredigeerde toesprake van die sewende Eerste Minister van Suid-Afrika; toespraak van Vorster by die UOVS op 18.3.1967 te Bloemfontein, pp.67-71.

4? Hansard, i1.4.1967, kol.4113-4114.

49. Die Volksblad, 20.3.1967.

50. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, p.145.

51. Ibid., p.146. (geneem uit die dr. Albert Hertzog-versameling. Algemene aantekeningeboek, 1967, pp. 13602-13607.

52. Die Burger, 18.5.1967; Die Transvaler, 12.8.1967; Hansard, 11.4.1967, kol.4107; PV 132: adv. B. J. 92

Vorster-versameling, Le~r 3.6.96. Toe- -- - spraak van Vo r s t.er by die Nasionale Party kongres in Pretoria, 6.9.1967.

53. Dagbreek en Sondagnuus, 5.2.1967: Dirk Richard, "Na my mening".

54. Ibid.

55. Hansard, 31.1.1967, kol.429-435.

56. Die Burger, 2.2.1967.

57. Ibid., 20.2.1967.

1\ 58. PV 132: .::::.a.::::.dv~. ...;B=-.:...... :J:...:.~~~..:;....:;.,.-.,;.....:....::..;;,;.;.;.;..:~~Vorster-verameling, Leer 3.6.97. Toe- s~raak van Vorster te Heilbron op 16.8.1968.

59. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, p.218.

60. Die Burger, 13.6.1959: Dawie, "Uit my politieke pen".

61. Ibid., 25.2.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

i 62 .. Ibid., p.23.7.1960: Dawie, "Uit my politieke pen".

63. Die Burger, 20.2.1967; Ibid., 25.2.1967: Dawie, "Uit my politieke pen"; lbi-d., 8.4.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

64. Ibid., 8.4.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

65. Ibid.; Ibid., 15.4.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

66. P. J. Cilli~: Tydgenote, p.17. 93

67. Die Butger, 8.4.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

68. Pamflet. Rassevermenging op sportgebied. Toespraak gehou n",lI>:' T?..,p M~r~i~. Pretoria, /.10.1 0 6C) ; B. M. Schoeman: Parlement~re verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976, pp.443-444.

69. Ibid.; E. Potter: The Press as Opposition, the Political role of South African Newspapars, p.147; J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aan­ slag, p.223; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, pp.72-73.

70. P. J. Cilli~: Tydgenote, p.2S; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p.181; Hansard, 11.4.1967, kol.4146-4147; PV 1~2: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 3.6.97. Toespraak deur Vorster te Heilbron op 16.8.1968.

71. PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 3.6.95. Toe­ spraak deur Vorster te Koffiefontein op 11.8.1967; Ibid., Leer 3.6.96. Toespraak van Vorster voor die Nasionale Party kongres in Pretoria op 6.9.1967.

( . 72; Dagbreek en Sondagnuus, 17.9.1967.

73. PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 3.6.97. Toe­ spraak van Vorster te Heilbron op 6.8.1968; Ibid., Le~r 3.6.95. Toe­ spraak deur Vorster te Koffiefontein op 11.8.1967.

74. Die Burger, 15.3.1969: Dawie, "Uit my politieke pen"; Ibid., 22.3.1969.

75. F. A. van Jaarsveld: Die evolusie van apartheid, pp.16-23; 94

M. T. W. Arnheim: South Africa after Vorster, p.43i J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p.181.

( 95

Hoofstuk 4

Die rgl van die Afrikaanse Pers in die aanslag van die "Verligte aksie op die beleid van afsonderlike ontwikkeling.

4.1. Inleiding.

Die inisierende," rigtinggewende en meningsvormende ~ol wat die Afrikaanse pers in die Suid-Afrikaanse politieke geskiedenis in die periode 1959-1970 gespeel het, word algemeen erken CDie politieke verwikkelinge in Afrikanergeledere (spesifiek binne die Nasionale Party) in hierdie periode kan dus nie ten volle begryp word sonder In ontleding van die rol van die Afrikaanse pers daarin n i.e , 1 ~~--~

(Qie' rol van die pers oor die algemeen as In belangrike kommuni­ kasiemedium in die samelewing is reeds In welbekende veld van ondersoe~~ Hiermee word bedoel die invloed, omvang en uitwerking van koerante as In inligtinggewende bron in die ontwikkeling van mense se politieke denke in die moderne samelewing. 'M. Broughton in sy werk Press and politics of South Africa beklemtoon die . II be~nvloedingsrol van die pers as hy die volgende beweer: newspapers can perpetuate divisions or they can help to bridge them. They can release and enrich thought or they can stifle it. They can help to lift politics from the level of emnity to that ot persuasion; they can debase and vulgarise them.J- They can Jt~lize or distart great traditions. They can wide~ the range of those who can express their opinions or they ca~ narrow and limit it to a favoured section. They can persist in the uneasy fiction that they are serving the needs of all and yet conduct political campains as though only one side existed and had a monopoly of righteousness ... 1 Hierdeur word die belangrikheid en invloed van die pers onderstreep in die samelewing, vera1 sover dit die politiek betref.

Die invloed van die pers op die individu en sy houding en in­ gesteldheid teenoor politieke leiers word deur M. Broughton in sy ontleding van die rol en invloed van die pers beskryf as 96 merkwaardig. 2 In Fator wat die rol van die pers en sy invloed verder aksentueer is sy rol in In land se politieke gesprek­ voering. Volgens W. P. de Klerk in sy artikel The press and political change in South Africa is die pers die leier in In land se politi2kE. gcsprekvccring: "The newspaper is the leader of conversation ... In this role of conversation leader, the newspaper is the critic of the formulation and implementation of the policy, interpreter of activities in regard to political policy, pioneer of new policy developments and reinforcer of I~ those political attitudes wi th which its readers agree. :__ Dat die pers dus In belangrike rol in In land se politiek speel, invloed het op die openbare mening en beleidsrigtings, deur sy aanbieding, formulering, inisiering en keuse van nuusgebeure" word algemeen aanvaar.

\Bogenoemde aspekte rakende die rol van die pers sluit aan by die -;ndersoek na die rol van die Afrikaanse pers in die aanslag van die "Verligte aksie" op die beleid van afsonderlike ontwikkeling. Die motivering hiervoor Ie in die leidende en aktiewe rol, gesteun deur sy belnvloedingsrol" as gevolg van bogenoemde faktore, wat veral twee koerante in die ideologiese stryd en broedertwis in Afrikanergeledere in die periode onder bespreking gespeel het. Hierdie twee koerante is Die Burger (Nasionale pers, Kaap­ provinsie) en Dagbreek en Sondagnuus (sedert Desember 1967 Dagbreek en Landstem, Afrikaanse pers, Transvaal). Beide koerante, a~ deel van die Afrikaanse pers in die geheel, het die aanslag .." " v~~ die Verligte aksie op die beleid van afsonderlike ontwikke- ling momentum gegee en in intensiteit, laat toeneem. Dit was dan ook juis a.g.v. die rol van hierdie koerante in die politiek, dat hulle dikwels deur konserwatiewes in die Nasionale Party (veral sedert 1966) soos Hertzog en" Marais, daarvan beskuldig is dat hulle liberale of verligte gedagtestrome ondersteun en verkondig het. Hulle ~s ook daarvan beskuldig dat hulle veral sedert 1966 die Nasionale Party onder leiding van Vorster in In linkse rigting gedwing, be~nvloed of voorgeskryf het. 5'"--'"

Met bogenoemde feite in gedagte en om die politieke verwikkelinge 97

in Afrikanergeledere in hierdie periode beter te begryp is In ondersoekna die. rol van bogenoemde_koerante noodsaaklik. Die belangrikheid van hierdie ondersoek word verder onderstreep deur die feit dat bogenoemde Afrikaanse koerante die vernaamste II II medium was waarmee die Verligte aksie sy aanslag op bepaalde aspekte van die beleid van afsonderlike ontwikkeling gevoer het. Deur hierdie medium is standpunte gevorm, voorstelle gemaak, voorbrand t.o.v. beleidsake gemaak, gesinspeel op moontlike veranderinge in die beleid ens. deur die "Verligte aksie" . Dit aIIes is gedoen om ~f die kiesers se menings te toets t.O.v sy beleid wat hy moes volg, of om die beleid wat gevolg is (of interpretasies van die beleid) te steun en aan die kiesers voor te hou as die regte beleid of oplossing. Genoemde " koerante het nuttige instrumente in die "Verligte aksie se aan- sl~g op die beleid van die Nasionale Party geword en dus In belangrike rol daarin gespeel. J. H. P. Serfontein beskryf die rol van Afrikaanse koerante veral sedert 1966 as In: " •.. onaf- hanklike vierde magsfaktor in die konstellasie van Afrj~ancr­ Nasionalisme. "6 J. A. du Pisani gaan verder en sien die rol van Afrikaanse pers as: " een van die vernaamste bydraende fak- ." tore ... wat gelei het tot die skeuring in die Nasionale Party­ "7 8 geledere in 1969. E. Potter hulding ook hi~rdie standpunt.

\ In die Iig van wat hierbo bespreek is en in die besprekings in ~:.---. die voorafgaande hoofstukke bIyk dit dat Afrikaanse koerante spos Die Burger en Dagbreek en Sondagnuus 'n prominente plek ( . in ,die VerIig-Verkrampstryd 1ngeneem het. In hierdie hoofstuk gaan daar ondersoek ingestel word na die presiese rol van hier- di~ koerante in die aanslag van die "Verligte aksie" . Ten slotte sal daar ook gekyk word na hulle aandeel in die skeuring van 1969 in die Nasionale Party.

Die motivering vir di~ keuse van bogenoemde Afrikaanse koerante Ie nie aIleen in huIIe aktiewebydrae tot die verskerpte verdeeIt­ heid in Afrikanergeledere na 1966 nie, maar ook huIIe aktiewe steun aan verligte denke en die propagering daarvan. Hulle het aktief deelgeneem aan die propagering van Vorster se uitwaartse 98 beleid wat in beginsel 'n afwyking van die Nasionale Party se beleid verteenwoordig het en die produk was van die "Verligte aksie" se aanslag op die beleid van afsonderlike pntwikkeling. Die feit dat hierdie koerante se redakteurs se politieke denke, icteale en filosofie~ in 'n groot mate gestrook ilet met die'van Vorster, het die hele proses van propagering en aanvaarbaar­ making van sy beleid by die kiesers vergemaklik. Hierdie aktiwiteite het die reeds bestaande verdeeldheid in Afrikaner­ geledere gevoer tot die skeuring in 1969.

4.2. ers: voorlo er van die op die be eid e ontwikkeling.

Die ontleding van die rol van die Afrikaanse pers in die aansiag van die "Verligte aksie" in die periode onder bespreking bekIem- toan 'n paar belangrike aspekte wat meer lig werp op die aard en omvang van hi~rdie aansiag op die beleid. Die eerste aspek wat uitgelig word in hierdie Dntieding en die grondsiag vorm van die rol van die Afrikaanse pers in die periode, is die veranderde aard en funksie van hierdie pers in die Afrikaner-politiek voor en na 1959. Hiermee word bedoel die wegbeweeg, deur sommige Afrikaanse koerante van die tradisionele rol van ongekwalifiseerde steun aan die Nasionale Party. Volkome steun het beteken dat die politieke belange van die party eerste geplaas is en dat daar aktief meegewerk is om Afrikaner-Nasionalisme en eenheid te bevorder. 9 Afrikaanse koerante wat afgewyk het van hierdie /~l was Die Burger met Piet Cillie as redakteur en Dagbreek en So~dagnuus met Willem van Heerden (tot 1962) en. Dirk Richard (sedert 1962) as redakteurs. Na 1959 het dit opvallend geword dat hierdie koerante meer uitgesproke geword het oor twis ten opsigte van fundamentele beleidsake in Afrikanergeledere (Nasionale Party), debatte oor hierdie sake in genoemde koerante aangemoedig het en meer krities begin staan het teenoor bepaalde aspekte van die 10· regering se beleid. (bv. Kleurlingverteenwoordiging deur Kleur­ linge in die pariement). Hierdie veranderde aard en funksie van die Afrikaan~e koerante, met die klem na 1959 op die inisiering en propagering van nuwe en verligte denke, het twee gevolge vir die politieke toneel in Suid-Afrika ingehou. Die eerste was die 99 verskerping van die ideologiese stryd in Afrikanergeledere in Aieperiodeen die tweede waadie geleidelike afwyking sedert 1966 van die beleidsbeginsels van die NasiDnale Party 11 en die gevolglike skeuring in 1969.

In Tweede belangrike aspek wat in die ontleding van die rol van die Afrikaanse pers uitgelig word is die toenemende inten­ siteit en prominensie van genoemde Afrikaanse koerante in die " ", aanslag van die Verligte aksie . Hierdie ontwikkeling van iniseerder en propageerder van verligte denke tot aktiewe deel­ 1 2 nemer in die ideologiese stryd in Afrikanergeledere (veral in die Nasionale Party) het In fundamentele rol gespeel in die aanslag van die "Verligte aksie" en die sukses daarvan teen 1970.

In die lig van die ontwikkelende aard van die rol van die genoemde Afrikaanse koerante moet die periode onder bespreking in twee dele verdeel word. Die eerste periode is vanaf 1959-1966 en die tweede periode is 1966-1970. Vervolgens word di~ twee periodes ontleed om twee aspekte te onderstreep. Die eerste is watter rol die genoemde Afrikaanse koerante in die onderskeie periodes gespeel het en die tweede, wat vloei uit die eerste, watter faktore hulle invloed en sukses in die aanslag van die "Verligte aksie" in hierdie periodes bepaal het.

4.2.1. Die Afrikaanse pers: inisieerder, ondersteuner en propageerder van 'n verligte benadering in die toe­ passing van die beleid van afsonderlike ontwikkeling, 1959 tot 1966.

Die toenemende buitelandse vyandigheid teenoor Suid-Afrika, binne­ landse onrus, en die ernansipasiegees in Afrika het in die laat vyftiger en sestigerjare vrae oor die morele en godsdienstige I regverdigbaarheid van apartheid in Afrikanergeledere laat ont- staan. Hierdie faktore het gelei tot rneer en rneer kritiek vanuit die rneer liberale Afrikaanse kerklike, akademiese en politieke 1 3 kringe, sedert 1960, op die regering se binnelandse beleid. In hierdie kritiek het veral Die Burger gesteun deur Dagbreek en Sondagnuus, aangevuur deur beide se aansprake op joernalistieke 100 outonomie, geen napraters van enige politieke party en voor- standers van verligte denke nie, die leiding geneem en.die ideotogiese geskilpunte in Afrikanergeledere geaksentueer. As~ deel van die Nasionale Pers-groep het Piet Cilli~ as redakteur van Die BUEger Tn leidende rol gespeel in die bevordering van verligte denke. Cilli~ het die funksie van sy blad beskou as meningsvormend. Hy het ook In langtermyn-visie en siening van die Nasionale Party se koers en die rol van die Afrikanernasionalis daarin, gekoester. Met hierdie visie en funksie van sy blad was hy die voorloper van die inisiering" van nuwe beleid en die gereelde voorhou van nuwe en verLt.z19tet e 1ci.d ees aan polet"1 lek e 1"elers. "14

In 1959 het Cilli~, of beter bekend as Dawie van Die Burger, die volgende geskryf om te beklemtoon dat die Afrikaner toenemend liberaal in sy benadering tot die politiek geword het: "Dit is In feit dat die liberale gedagte teenswoordig sterk onder die Afrikaner woel, waarmee ek bedoel dat hulle meer as ooit ernstig worstel met die vraagstuk van regte en vryhede vir die nie-blanke "15 volke van ons land. In Januarie 1960 brei Die Burger uit op " . hierdie woelinge en beweer dat: Dit ... uit die een en ander .'. duidelik (is) dat die Afrikaners In tydperk van nogal lewendige onderlinge debat oor rasseverhoudinge binnegegaan het ... Dit gaan fundamenteel oor groot sake, miskien die grootste waarmee In volk hom besig kan hou: die morele grondslag van die lands­ beleid, die verhoudinge tussen die rasse, die betrekkinge tussen kerk en staat, en ons plek en rol in die twintigste-eeuse w~reld i "16 en ,die nuwe Afrika.

Cilli~ het hierdie woelinge in Afrikanergeledere as vertrekpunt geneem en in ~ie sestigerjare klem daarop gel~ in In poging om die Nasionale Party te oortuig dat hy sekere aspekte van sy be- l leid moes heroorweeg. Twee aspekte waarop Cilli~ baie klem gel~ het was die Kleurlingbeleid van die Nasionale Party en die Cottesloe­ verklaring. Deur baie aandag aan hierdie aspekte in sy rubriek te gee en gereeld klem te le" op die verskille in Afrikanergeledere oor hierdie aangeleenthede wou hy die indruk skep dat die tyd aangebreek het vir die regering om In meer verligte 101 benadering ten opsigte van sy beleid te volg. Die aankondiging op 4 Mei 1959 in_ die Volksraad deur_Verwoerd dat die verteen­ woordiging van Kleurlinge in die parlernent deur blankes voort­ gesit sou word, het tot In vurige debat onder leiding van I . - Cillie, aanleidlng gegee. Verwoerd se erkenning dat die regering se beleid ten opsigte van die Kleurlinge nog nie so duidelik 1 7 was as die beleid ten opsigte van swartes nie, het verdere momentum aan Die Burger se veldtog teen die regering se beleid I verleen. Met die inisiatief van Cillie gesteun deur Wil1em van Heerden,is onmiddellik In debat ten gunste van K1eur1ingverteen­ woordiging deur Kleurlinge in die par1ement geloods. Op 22 Julie 1960 skryf Ci1li~: " Die drang na In voorwaartse beweging in die Nasionale Party vir die Kleurlinge word a1 hoe sterker. Die mees dramatiese gedagte is natuur1ik dat die beginsel van die verteen­ woordiging van K1eur1inge deur Kleurlinge in die Vo1ksraad erken mo~t word."18 Met hierdie standpunt van hom is dit duidelik dat hy ten gunste van so In s~~p was. Deur aanhoudend kritiek op die Nasionale Party se beleid ten opsigte van hierdie saak te lewer blyk dit dat Cilli~ die Nasiona1e Party in sy denkrigting wou belnvloed1omdat" hy van menlng• was I·n groot gedeelte van.•dle• 19 Nasionale Party daarvoor te vinde was. Wil1em van Heerden het Cilli~ gesteun in sy standpunt dat Kleurlinge deur K1eur1inge in die parlement verteenwoordig ~oes word. Hy het die Nasionale Party daarop gewys dat Kleurlingverteenwoordiging in die parlement deur Kleurlinge In prob1eem is waarvoor vroe~r of later In op1ossing 20 deur die Nasionale Party gevind sou rnoes word. i

Verwoerd se reaksie op hierdie voorste1le was dat dit nie moontlik sou wees nie, omdat dit tot integrasie sou lei en ander groepe sou beweeg om dieselfde eise te ste1: "Dit is ook nodeloos om te s~ dat In mens net sekere toegewings ten opsigte van Kleurlinge ,op die politieke terrein wil maak en nie te glo dat dit as die deur- braak deur die aparth~idsbeleid sal geneem word, beide in die binneland en die buiteland nie. Die ervaring in die ander dele van Afrika bewys dat ook die nie-blankes die geringste konsessie aanvaar as die bewys dat die jarelange druk geslaag het. So sal dit ook hier ervaar word dat indien ons begin deur Kleurlinge te laat verteenwoordig deur K1eurlinge in die Volksraad, daar geen 102 groot dankbaarheid sal wees nie, maar dat dit die springplank sal wees vir steeds meer toegewings vir die Kleurlinge, Indi~rs "21 en die stedelike Bantoe.

Cilli~ Ire t 8Y kritiek ver s ker p dc.ur a.a'-it \..t:: vo e r dat hi~rdie aangeleentheid reeds in die Nasionale Party aandag geniet. Hy het verwys na Min. Daan Nel (Minister van Bantoe Administrasie en Ontwikkeling) wat in In onderhoud op 19 September 1960 met Die Burger die volgende uitlatings ten opsigte van hierdie saak gemaak het. Volgens Cilli~ het Min. Nel ges~: " (dat) ... die vraag of hulle (Kleurlinge) deur hulle eie mense verteenwoordig moet word, gaan in In baie groot mate afhang van die groei van hul politieke verantwoordelikheid en van die oordeel van geslagte wat kom. " CilliJ het ook aangevoer dat Min. Nel reeds in 1959 In teenstander was van blanke verteenwoordiging vir swartes in d{e parlement. 23 Hi~rdie uitlatings was vir Cilli~ In aanduiding dat hierdie saak In twispunt in die Nasionale Party geword het omdat sekere lede van-di~-party ontvanklik vir so In stsp was. 24 I Die reaksie van Nel op Cillie se afleidings was dat dit onwaar is en dat Die Burger besig was met In veldtog teen die-regering se 25 beleid om dit in In swak lig te stel. By die jaarlikse dinee van die Junior Rapportryers in Desember 1960 het Vorster (Adjunk­ Minister van Onderwys, Kuns en Wetenskap) in reaksie op die debat rondom die rol van die Kleurling in die politiek gewys op die konsekwensies van so In stap: " ... voordat toegewings aan die ~leurling gedoen word moet baie goed aan die gevolge gedink word (integrasie) ... Die mense wat integrasie voorstaan, het geen benul van die grondslag waarop die beleid van qparte ontwikkeling gegrond lS·.nle. "26 V0 1gens VorstId'er sou so n stap us In stryd met die beleid van afsonderlike ontwikkeling weeSe Willem van Heerden se reaksie op die standpunt dat, Kleurlingverteenwoor­ diging deur Kleurlinge in die parlement die eerste stap sou ~ees in die rigting van in~egrasie, was dat dit In onlogiese gevolg­ trekking is. 27 Hy het aangevoer dat s6 In stap die logiese konsek­ wensie van ~ie beleid van afsonderlike ontwikkeling sou wees en dat In oplossing binne die raamwerk van die beleid gevind sal moet 28 word. 103

In Januarie 1961, na die verklaring van die Federale Raad van die Nasionale Party oor hierdie __ .s aak, het hy hom s6 oor hierdie aangeleentheid uitgelaat: " ... ek (glo) dat daar ~n die een of ander stadium weI oorgegaan sal moet word tot verteenwoordiging van Kieurlinge deur van hulle eie mense, sonder dat die toe­ passing van aparte ontwikkeling van die Bantoe volke daardeur geaffekteer, en sonder dat die struktuur van sosiale apartheid van blank en b rUln.In . d ile bree "Sln . daar d eur gewyslg.Isa word. "29 Die standpunte van die amptelike opposisie t.o.v. die verteen­ woordiging van Kleurlinge deur Kleurlinge in die parlement het hoofsaaklik gevloei uit hulle steun vir 'n liberaal georienteerde

1. d eoI'ogle en d ile s t rewe na ,,,n gelnt egreerd"e muIt'lraCla.I.soclety"30 Die standpunt van sir De Villiers Graaff as leier van die Ver­ enigde Party t.o.v. hierdie saak word duidelik gerllustreer deur die volgende uitlating van hom op 19 Januarie 1960 in die Volks- . " raad: ... ons (is) van oordeel ... dat die nie-blankes, die Naturelle en die Kleurlinge verteenwoordiging moet kry in die sentrale parlement van die Unie en dat daardie verteenwoordiging blanke leierskap in Suid-Afrika nie moet ondermyn of aantas nie. Vir daardie rede, en terwyl ons onderneem het om die Kleurlinge op die gemeenskaplike kieserslys terug te plaas, maak ons voor­ siening vir die verteenwoordiging van die Naturelle op 'n aparte lys met 'n maksimum van agt blanke verteenwoordigers in hierdie raad."31 Die Verenigde Party het hom dus nie gekwel oor of hi~rdie stap sou lei tot integrasie nie, maar weI of dit blanke leierskap sou kon bernvloed. am di~ rede het sir De Villiers Graaff aan­ ~evoer dat daar in so 'n stap beveiligingsmaatreels voorsien sou 3 2 word wat blanke leierskap sou waarborg. Wat die Progressiewe Party betref moes daar nie net vir die Kleurlinge tot so 'n stap oorgegaan word nie, maar vir al die bevolkingsgroepe in die land. Die Progressiewe Party het 'n veelrassige regering en parlement, bepleit wat na hulle oordeel sou neerkom op gelykheid, regverdig- heid en die beskerming van fundamente regte. Integrasie as 'n konsekwensie van 'n toegewing aan Kleurlinge was vir hulle nie 'n 33 probleem nie~omdat hulle teenstanders van apartheid was.

Op Saterdag 21 Januarie 1961 het die Federale Raad van die Nasionale 104

Party hulle steun aan,Verwoerd se standpunt dat Kleurlinge• deur blankes in die parlement verteenwoordig moet word, uit­ gespreek. In In verklaring het die Raad die beginselstandpunt " "- van die Nasionale Party herhaal: Die Federale raad wil met ve rwys Lng na besprekings wa t in die jonste tyd in die \.JpeUuare pers en elders verskyn het oor verskillende aspekte van die Nasionale Party se beleid sy standpunt duidelik stel, en veral ten opsigte van die verteenwoordiging van Kleurlinge in die parlement. Hy wil dit vooraf beklemtoon dat hy die vertolking van aile beginsels betrokke en van die verdere uitbouing van die beleid in die praktyk soos deur die Hoofleier, dr. H. F. Verwoerd, gestel, onder meer in twee onlangse verklarings, verwelkom as In juiste weergawe van Nasionale Partybeleid. am geen twyfel hoegenaamd te laat nie, stel die Federale Raad dit nou weer spesifiek dat die party as beginselpunt aanvaar het en bly aan­ vaar dat Kleurlinge nie deur Kleuringe verteenwoordig moet word waar verteenwoordiging bestaan, nl. in die parlement en in die Provinsiale Raad van Kaapland nie. Hulle moet daar deur blankes verteenwoord1g.wor d ."34 M e t h 1eri I d 1ei verk l.aar1ngr ilS . d1ei he 1 e debat rondom Kleurlingverteenwoordiging vereers afgesluit, en was dit duidelik dat Verwoerd gesteun is deur die Nasionale Party. Op 28 Januarie 1961 het Dawie hierdie debat finaal laat vaar en sy lesers aangemoedig om die amptelike beleid te steun. Vir Dawie was dit duidelik dat Verwoerd hom nie sou laat 3 5 voorskryf t.o.v. beleidsake nie. Sy pogings om verdeeldheid oor hj~rdie saak in die Nasionale Party aan te stook het voorlopig ( misluk.

Die Burger en Dagbreek en Sondagnuus se kritiek op aspekte van die regering se beleid het egter nie beteken dat hulle nie die regering se bre~ beleid gesteun het nie. Beide koerante was 36 voorstanders van afsonderlike ontwikkeling en teen integrasie. Die steun van die koe~ante aan Verwoerd se beleid het juis ge­ vloei uit die beginsel van selfstandigheid en selfregering wat hierdie beleid aan swattes sou gee. Die wegbeweeg van blanke­ baasskap en permanente heerskappy wat die doelstelling van hier­ die beleid was, het geweldig aanklank by die redakteurs van 105

3 7 bogenoemde koerante gevind. Die klem wat deur veral Die Burger geplaB;s is op d~e_noodsaaklikhei~_4a~_Kleurlingedeur Kleurlinge in die parlement verteenwoordig moes word, het eeFstens gevloei uit sy strewe om die Nasionale Party in In meer verligte rigting te dwing. Om in hi~rdie doel te slaag het hy, g~~teun deur Dagbreek en Sondagnuus, deur gereeld te wys op die verdeeldheid in Afrikanergeledere, probeer om die indruk te skep dat daar In dringendheid aan hierdie saak verbonde is, dat In groot gedeelte van die Nasionale Party se lede vir s6 In stap te vinde was en dat dit binne die raamwerk van afsonderlike ontwikkeling gedoen kan en moet word. 3 8 Tweedens het dit gevloei uit sy standpunt van selfstandigheid en selfregering vir almal SOOS wat die geval was 39 met Verwoerd se beleid t.o.v. die swartes.

Die pro-hervormingsrol van Die Burger en Dagbreek en Sondagnuus t.~.v. r~geringsbelei~ is nie aIleen onderstreep in die debat rondom die rol van Kleurlinge in die politiek nie, maar dit het ook duidelik navore gekom·met die Cottesloe-verklaring in Desember 1960. In hierdie verband het Die Burger In prominente rol gespeel. Die verklaring wat voorafgegaan is deur In kerkeberaad wat hoof­ saaklik gekyk het na die Christelike standpunt rakende rassever- .~ houdinge in Suid-Afrika, het tot In skokgolf in Afrikanergeledere aanleiding gegee. Aspekte soos kerklike eenheid, gesamentlike aanbidding, rasgemengde huwelike, swart eiendomsreg, werksreser­ vering en politieke deelname van swartes en Kleurlinge is in ~ierdie beraad behandel. Die kerkeberaad,wat gekenmerk is deur ( uiteenlopende standpunte oor bogenoemde aspekte, het die verdeeld- heid in Afrikanergeledere oor aspekte van die ~asionale Party se beleid onderstreep. Afrikaanse kerke se morele en godsdienstige besware teen apartheid in beginsel en die gevoel dat die beleid van die Nasionale Party nie skriftuurlik regverdigbaar is nie,40 41 is deur die meeste Afrikaanse koerante afgemaak as liberalisties. Die enigste koerant w~t sy ondersteuning en begrip met die stand­ punte van die Afrikaanse kerke uitgespreek het, was Die Burger. Dawie het u~t die staanspoor daarop gewys dat hi~rdie optrede van mede Afrikaners te wagte was. Hy het aangevoer dat hy lank reeds op die woelinge gewys het : "Van die kant van die twee grootste Hollands-Afrikaanse kerke, die N. G. Kerk van Transvaal 106

en Kaapland, het nou op sekere aspekte van die regering se kleurbeleid verreikende kritiek gekom wat my sporadiese ou bedenkinkies laat klink soos kleingeweervuur in In atoomont­ ploffing. Miskien verstaan u nou beter wat ek soms in die A "I') laaste tyd, nee, in d1e laaste jare, probeer se het. ~~ Op kritiek van die regering en ander Afrikaanse koerante dat hierdie verklaring liberalisties van aard en oorsprong was, het Dawie beweer dat dit nie die geval is nie. Hy was van mening dat dit die plig en taak van die kerk was om die beleid van die regering te toets aan morele en skriftuurlike begin­ sels. 4 3 Hy het hierdie "uitbarsting" bestempel as ernstig en noodsaaklik: "Dit is groot fundamentele dinge waarmee ons nou besig is, ... daarom voel hulle (Afrikaanse kerke) dit as hul reg en hul plig om oor hierdi~ dinge te praat, of ons as nas i onal.Ls t e wil luister of nie. "44 Dawie het hierdie woelinge in Afrikanergeledere nie net gesien as die uitvloeisel van hulle plig en taak nie, maa~ hy het dit ook gesien as In vertrouens- - '. " krisis in die beleid van die Nasionale Party: Ons het te doen met In akute vertrouenskrisis binne die Nasionale Afrikanerdom oor rasseverhoudinge, en dit help nie om dit te probeer·wegsteek nie dit is die diepste en grootste vrae van ons almal se bestaan in Suid-Afrika wat nou uitgemaak word in die harte van "45 ons Afrikaners.

Uit die voorafgaande bespreking kan tot die gevolgtrekking gekom word dat Die Burger en Dagbreek en Sondagnuus se rol in die aan- l Ii II slag van die Verligte aksie in die periode 1959-1966 hoofsaak- lik gesien kan word as In pro-hervormingsrol. IR hi~rdie rol het Die Burger die leiding geneem. am hierdie hervormingsdrang, wat gebasseer was op die ondersteuning en propagering van In meer verligte benadering tot die toepassing van die beleid van afson- I derlike ontwikkeling, aanvaarbaar te maak is verskillende bena- derings gevolg. Die eerste benadering waarvan Dawie in sy rubriek en briewekolomme gebruik gemaak het, was om In openbare debat oor twispunte t.o.v. aspekte van die regering se beleid aan te moedig. 4 6 Hiermee het hy ook die opinies van sy lesers oor die sake getoets. In Tweede benadering was hoofsaaklik die blootl~ van 107 verdeeldheid in Afrikanergeledere oor fundamentele beleidsake. In di~ opsig kan die polemiek rondom Kleurlingverteenwoordiging deur Kleurlinge in die parlement as voorbeeld geneem word. Deur gereeld te wys op die verdeeldheid in Afrikanergeledere en in die Nasionale Party (sien hoofsLUK 4, pp. 102-104 rondom hierdie saak) is probeer om die indruk te skep dat Nasionale Party lede vir so In stap te vinde sou wees en dat dit binne die raamwerk 4 7 van afsonderlike ontwikkeling gedoen kon word. Verder is daar, deur gereeld klem te IeA op bogenoemde aspek, probeer om te be- klemtoon dat hervorming oor hierdie aangeleentheid dringende aandag moes geniet omdat die eise van veranderende omstandig­ 48 hede dit genoodsaak het.

Die feit dat Die Burger die spreekbuis vir verligte denke ge­ word het, onderstreep In derde benadering wat gekoppel is aan sy inisi~rende rol en dit is die ondersteuning van verligte denke. In hierdie opsig ~an die Cottesloe-verklaring geneem word as In voorbeeld. Die Burger se steun aan hierdie verklaring was nie aIleen omdat hy In voorstander van verligte denke was nie, maar was daarop gemik om twee aspekte te beklemtoon. Dfe eerste was om die indruk te skep dat sy kritiek op die regering se .~ Kleurlingbeleid kredietwaardig was, omdat Afrikaanse kerke soort­ gelyke kritiek teenoor die regering uitgespreek het. Die tweede aspek was daarop gemik om aan te toon dat hierdie nuwe denke nie liberalisties van aard en oorsprong was nie, omdat dit 49 Bybels gefundeerd was. I

Die Burger, gesteun deur Dagbreek en Sondagnuus was egter nie baie suksesvol in die periode 1959-1966 nie. Die enigste werklike sukses wat hulle gehad het in hulle kritiek op die beleid van die Nasionale Party was om die verdeeldheid in Afri­ kanergeledere oor fundamentele beleidsake bloot te l~. Die v~r­ deeldheid in Afrikanergeledere is deur Die Burger se rol in hierdie periode geaksentueer en na 1966 gevoer tot In ideolo­ giese stryd. Aan die einde van 1960 het Dawie hierdie verdeeld­ heid ge~dentifiseer en in twee pole verdeel. Die eerste pool was volgens hom die goeie een wat, hy sri beskryf het: "... In 108 nuwe benadering van ons vraagstukke, ... begrip van die ander volksgroepe; weg van blote selfbehoud in sy enigste sin, weg van die ingebore drang om vir onsself aIleen te Lewe, weg ook van die afskuwelike beeld van onsself waarvoor ons van tyd tot tyd onwetend soveel boustof verskaf ... dit is t n drang na die lig, soekend en aarselend en dikwels n~ief, maar onmiskenbaar goed, in die ware godsdienstige betekenis van die word. " Die ander pool was die: " ... drang om terug te groei in onsself, terug in ons eie bitterheid en suurheid, terug na die gewaande veiligheid van beproefde ou emosies en houdings ... in sy wese (is dit) boos, weer in die ware, godsdienstige betekenis van die woord."50 Hierdie twee pole het sedert 1966 duidelik op die voorgrond getree in die vorm van die Verlig-Verkrampstryd.

Die faktore wat verantwoordelik gehou kan word vir die feit dat Die Burger,gesteun deur Dagbreek en Sondagnuus,redelik onsukses­ vol met hulle veldtog teen aspekte van die regering se beleid was, is die volgende. Die eerste faktor is Verwoerd se sterk leierskap. Verwoerd het hom nie laat be~nvloed of laat voor- skryf t.o.v. beleidsake nie. As leier van die Nasionale·Party het hy totale beheer oor die party gehad en sy beleid uitgevoer 51 volgens die beginsel van skeiding. Die tweede faktor is die feit dat die voorstanders van 'n verligte benadering tot die toepassing van die beleid in Afrikanergeledere en in die Nasionale Party in die minderheid was. Hulle kon dus nie invloed uitoefen nie, omdat die konserwatiewe standpunt t.o.v. die toepassing van 52 die beleid hulle beskouings oorskadu het. Die derde faktor is die persepsie van die meerderheid Afrikaners in, hi~rdie periode oor 'n verligte benadering in die toepassing van die beleid van afsonderlike ontwikkeling. Verligte denke is oor die algemeen vereenselwig met liberalisme, integrasie en anti-regeringsbeleid

" I of soos Cilli~ dit in sy Dawie rubriek stel: ... gelykstellers en hensoppers en selfs bloed vermengers."53 Hi~rdie faktore het tot 'n groot mate die invloed en sukses van die "Verligte aksie" in hierdie periode bepaal.

Die periode 1966-1970 het egter anders verl60p. Vervolgens gaan 109 daar na die rol van die Afrikaanse pers in die aanslag van die "Verligte aksie" op die beleid_yanafsonderlike ontwikkeling in die periode 1966-1970 gekyk word. ~

4.2.2. Die Afrikaanse pers: Aktiewe deelnemer in die bevoraerlng van In verligte benadering tot die beleid van afsonder­ like ontwikkeling, 1966-1970.

In hierdie periode het die rol van die Afrikaanse pers in die aanslag In verdere ontwikkeling ondergaan en die rol van die Afrikaanse pers in die periode 1959-1970 beklemtoon. Afrikaanse koerante soos Die Burger en Dagbreek en Sondagnuus het nie aIleen In meer verligte benadering tot die beleid van afsonderlike ont­ wikkeling en nuwe beleid gefnisieer, ondersteun en propageer nie, maar hulle (veral Die Burger) het aktief betrokke geraak by die broedertwis in die Nasionale Party. Hierdie broedertwis is doel­ bewus geaksentueer. Die doel hiervan was om die voor-en teen­ standers van In meer verligte benadering tot die toepassing van die beleid van afsonderlike ontwikkeling te identifiseer. As deel van die "Verligte aksie" se verskerpte aanslag op die beleid van afsonderlike ontwikkeling kan drie basiese doelstellings gerdenti~ fiseer word. Onder leiding van Die Burger is daar probeer om be­ heer oor die Nasionale Party te kry, die regering te beweeg om vinniger In meer verligte benadering in die toepassing van die beleid te volg en die Nasionale Party te suiwer van die teen­ 5 4 standers van In meer verligte benadering. In die ontleding van die rol van genoemde Afrikaanse koerante blyk dit dat hulle, om in'hierdie doel te slaag, van hoofsaaklik twee benaderings gebruik gemaak. Die eerste was die formulering, propage~ing en ondersteun­ ing van vorster se uitwaartse beleid in In poging om die regering se beleid aanvaarbaar te maak en die regering te bernvloed om vinniger met hierdie beleid te beweeg. Die tweede was die veFskerpte aanvalle op konserwatiewe Nasionale Party lede en druk op Vorster om van hulle ontslae te raak. Dit is gedoen omdat hulle gesien is as struikelblokke in die weg van die Nasionale Party se aanvaar- ding van I'n meer verI'19t e bena derlng ' tot sy beleld., 55 110

Die bewindsaanvaarding van Vorster in September 1966 het in meer as een opsig die aanslag van die "Verligte aksie" op die bel~id van afsonderlike ontwikkeling vergemaklik en momeptum gegee. ~Die motivering hiervoor l~ eerstens in Vorster se pragmatiese leier­ cikap eli Lweed~ris in sy goele vechuudiD~met die Nasionale Pers- groep, veraIP ~eto COlI"l leI van D"~e B· urger. 56 HO~erdOle fa ktore h et die aanslag van die " Verligte aksieIi op die beleid van afsonder- like ontwikkeling vergemaklik, omdat Vorster as In pragmatiese leier In voorstander van 'n verligte benadering in die toepassing van die beleid was. (Vorster se uitwaartse beleid is In sprekende I voorbeeld hiervan). Tweedens het Cillie se politieke standpunte en filosofie t.o.v. die toepassing van die beleidvan afsonder­ like ontwikkeling ingeskakel by die van Vorster se standpunte. Di~ feit blyk eerstens uit die ooreenkomste tussen Cillie se politieke standpunt t.o.v. die toepassing van die beleid van afsonderlike ontwikkeling en Vorster se uitwaartse beleid en 1 tweedens Cillle0 se steun. aan h i~erd i~e be I e~i d. 57

Uit die staanspoor is dit duidelik dat Die Burger en Dagbreek en Sondagnuus nie aIleen Vorster se interpretasie van die oeleid van ... afsonderlike ontwikkeling gesteun het nie, maar ook Vorster se pragmatiese leierskap. Deur Vorster met Verwoerd te vergelyk beskryf Cilli~ in sy werk Tydgenote Vorster s~: " Verwoerd was die man van idee, tuis in die w~reld van konsepsies, bloudrukke en grootste langtermyn planne. Vorster was die man van die mense, w?rm in sy persoonlike lojaliteite en afkeure. " Cilli~ gaan verder . " e~,verklaar: John Vorster dra 'n minimum van dogma, In minimum van intellektuele en filosofiese pretensie .•. sy prioriteit is 58 nle" oorwlnn~ng., v~r.'nd og rna n i~,maare om mense t""e wln ... D"~r k Richard het homself soI oor Vorster u~tgelaat,° net na sy bewinds- aanvaarding: "Die nuwe premier is die kroonprins van niemand nie, I hy is In leier in sy eie reg en op sy eie manier. En soos ek mnr. Vorster ken, sal hy nie lank in iemand se skaduwee of In naloper "59 bly nie.

In die verkondiging en ondersteuning van Vorster se uitwaartse beleid was dit hoofsaaklik Die Burger wat die leiding geneem het. 111

'n Goeie voorbeeld hiervan was Vorster se aankondiging van sy uitwaartse beleid op~~Februarie 1967 te Parow. Met entoesiasme het Die Burger hi~rdie beleid begroet: " Uitwaarts~ - Vorster dui " . koers aan vir Suid-Afrika. Volgens Cilli~ (D~wi~) was hierdie beleid van Vorster die logiese konsekwensie van die beleid van afsonderlike entwikkeling: "Die beleid is dieselfde, die koers bly wat dit was; ons is net besig om in die gekose rigting nuwe dele van die pad oop te maak in 'n voorheen onbetrede landskap."60 Voer Vorster se fermele aankondiging van sy uitwaartse beleid het Dirk Richard hierdie beleid beskryf as: " ... blyk van logiese vordering, van 'n Suid-Afrika, nog steeds binne die voorskrif van segregasie, wat die moeiliker fases van praktiese beleidstoepas- . . "61 slng ... blnnegaan.

Die Burger en Dagbreek en Sondagnuus se steun aan Vorster se uitwaartse beleid was daarop gemik om Vorster se beleid aan die kiesers voer te hou a~ di~ regte beleid vir die tyd. Deur gereeld klem te l~ op die feit dat hierdie beleid nie afwykend van aard is nie, is daar probeer om die beleid aanvaarbaar vir die kieser te maak. 6 2 Dirk Richard se reaksie op die moontlikheid dat Vorster se uitwaartse beleid gel'nterpreteer ken word as 'n afwyk i ng van' " 0 Nasionale Party beleid en beginsels was dat: ... wie so dink, dink nie wat nou gebeur is net 'n aanpassing by die nuwe "63 eise van die nuwe tyee Hy het die versekering gegee dat Vorster se uitwaartse beleid die logiese konsekwensie van die Nasionale Party se beleid is: " ... metodes kan verskil, maar in wese word I "64 nou gedoen wat die logiese uitvoering is van nasionale denke. P. W. Botha (leier van die Nasionale Party in die Kaapprovinsie 6 5) en sterk ondersteuner van Nasionale Pers het ook die versekering gegee dat Vorster se uitwaartse beleid nie 'n inboet van beginsels 66 verteenwoordig het nie. Volgens Die Burger was Vorster se beleid I nie aileen die regte beleid en geen afwyking van beginsels nie, maar is Vorster se beleid gesien as die uitvloeisel van: " 'n groeiende gevoel in Suid-Afrika ook en veral in die geldere van "67 sy eie party, ...

Die aanhoudende verkondiging en ondersteuning van genoemde koerante 112 van Vorster se uitwaartse beleid in In poging om die beleid voor te hou as die regte beleid en aanvaarbaar by die kieser te maak, word deur die volgende aspek beklemtoon. Hierdie Afrik?anse koerante het gereeld klem gel~ op die positiewe v?n In uitwaartse beweging en die negatiewe van In inwaartse beweging.

Dawie het die mening uitgespreek dat die Afrikaner nog nooit bang was vir nuwe uitdagings nie en dat dit verkeerd is om te beweer dat die Afrikaner tradisioneel in die aangesig van nuwe uitdagings weg­ 6 8 geskram het en In inwaartse toevlug gesoek het. Hy het reeds in Desember 1960 begin wys op die positiewe van In uitwaartse beweging, omdat dit, volgens hom, goedheid verteenwoordig en nie In vrees vir nuwe en noodsaaklike uitdagings nie. Sy interpre­ tasie van In inwaartse beweging was dat dit boosheid verteenwoor­ dig: " ... In drang om terug te groei in onsself, terug in ons eie bitterheid en suurheid, terug na die gewaande veiligheid van beproefde. ou emOSles.en hou d ilngs. ,,69 H'lermee wouh y aanvoer d at die Afrikaner hom moes losmaak van In "verkrampte" ingesteldheid teenoor die toepassing va~"die beleid van afsonderlike ontwikke­ ling, omdat dit volgens hom nie tred gehou het met die veran­ derende tye nie. Hy het klem gel~ op die noodsaaklikheid van In uitwaartse gerigtheid om nie net Suid-Afrika se isolasie teen te werk nie, maar hy het dit ook gesien as In stap vorentoe waarin die Afrikaner hom kon uitbreek uit sy tradisionele "veilige" laer en hom kon waag In, d ile nuwe. 70 V0 1gens D'aWle was I,n ultwaartse beweging die enigste sinvolle metode waardeur die Afrikaner kon 71 verhoed dat hy oorweldig word deur sy vyande. Die uitwaartse i beleid is deur Die Burger voorgehou as In noodsaaklikheid omdat die Afrikaner daardeur kon behou dit wat hy het.en kon terug kry 72 dit wat hy verloor het. Dawie het sy lesers die versekering gegee dat die uitwaartse beleid niks nuuts verteenwoordig het nie: "In werklikheid is dit In natuurlike groeiverskynsel ... (dit) is hoofsaaklik die ontplooiing van ons selfvertroue. Die beleid is 73 dieselfde, die koers bLy wa t ditwas. ,, Dirk Richard hetook hierdie mening uitgespreek, interpretasies gesteun en versekerings 74 gegee.

Deur dus klem te l~ op die positiewe van In uitwaartse gerigtheid het hierdie Afrikaanse koerante, maar veral Die Burger bepaalde beelde van In uitwaartse en inwaartse gerigtheid geskep, 113 die een aanvaarbaar en die ander onanvaarbaar: " ..• the Afri­ kaans press. suceed _(~(l) in projecting enlightenment as the image of the responsible Afrikaner and in projec4ing "verkrampt- heid" as that which is deviation, even unfaithful and doubtful. "75 Ten slotte het hierdi~ koerante hulle lesers ook geleidelik voor­ berei op In nuwe beleidsrigting en In toename in In meer verligte benadering tot die toepassing van die beleid. 76 So bv. het Die Burger op 21 Februarie 1967 daarop begin wys dat daar in die Nasionale Party (volgens hom) In toenemende gevoel was dat Suid­ Afrika se internasionale sportisolasie op In nuwe manier benader moes word om dit teen te werk (uitwaartse beleid).77 Twee maande voor hierdie uitlating het Dirk Richard begin bespiegel oor of die toelating van In Maori of twee in In rugby span die prysgee van beginsels sou verteenwoordig. Sy antwoord hierop was dat dit nie die geval sou wees nie. Hierdie bespiegelinge het by sommige mense die indruk geskep dat Dirk Richard besig was om namens die regering In veranderi~g ~n die beleid voor te berei. 78 Op 12 Januarie 1967 voer Dagbreek en Sondagnuus aan dat die regering In nuwe benadering t.o.v. sy sportbeleid moes volg. 79 Een maand na hier- die uitlating blyk dit uit die hoofartikel van Dagbreek'en Son­ dagnuus dat Vorster besig was om sy sportbeleid te heroorweeg. 80 .~ Ook wat Vorster se Afrikabeleid betref, het hierdie koerante hulle lesers daarop gewys en voorberei dat die regering besig was om sy beleid na buite uit te brei en dat dit sou lei tot meer kontak met Afrika. Die lesers is ook daarop voorberei dat hier- die kontak die uitruil van swart diplomate ingesluit het. 81 Vorster ( se·reaksie op kritiek dat rubriekskrywers beleid vir die Nasionale Party gepropageer en voorberei het, was dat dit. nie waar is nie. In sy toespraak te Koffiefontein op 11 Augustus 1967 het hy aan- gevoer dat: " ... (geen) politieke rubriekskrywer, praat ... namens die Nasionale Partr. nie en hy l~ ook nie die Nasionale Party se beleid neer nie. '82 Bogenoemde Afrikaanse koerante ~e eerste benadering egter in hulle aanslag op aspekte van die beleid in hierdie periode was daarop gemik om Vorster se beleid te propageer· en geformuleerd aanvaarbaar by hulle iesers te maak.

In In poging om die regering te beweeg om vinniger In verligte 114 benadering tot die toepassing van die beleid te volg is van die tweede benadering gebruik gemaak. Hierdie benadering was daarop gemik om deur die aksentuering van twis in die Nasionale Party oor Vorster se uitwaartse beleid die Nasionale Party- L lede wat gekant was teen hierdie beleid te identifiseer en uit die par ty t.e "drif.- In h i.e.rd.i.c benadering is" ,I'n 'S t r a tGg;ie. Vail verdagmakery en etikettering teenoor konserwatiewe lede in die Nasionale Party gevolg. Die Hertzog-groep of die Pretoria-groep in die Nasionale Party, wat krities was teenoor Vorster se uit­ waartse beleid, is deur hierdie koerante (veral Die Burger ) ge~dentifiseer en voorgehou as verkramptes wat die Nasionale Party in die uitvoering van sy beleid verhinder het. 83 Persone soos Hertzog en Marais is voorgehou as verkramptes in die Nasionale Party wat deur hulle kritiek op Vorster se beleid party-eenheid in gevaar gestel het en twis en verdeeldheid in 84 die Nasionale Party aangeblaas het. In belang van die party en die noodsaaklikheid om uitwaarts te beweeg is daar veral sedert die einde van 1967 aktief t n veldtog geloods teen hier­ die verkramptes in die Nasionale Party om hulle uit die party te dryf. Dit was vera1 Piet Cilli~ van Die Burger, later gevolg deur Dirk Richard, wat die leiding geneem het in hierdieoveld­ tog. Volgens B. M. Schoeman in sy werk Vorster se 1000 dae het: "Senior redaksionele personeel ... aan hulleself In posisie toegeken wat heeltemal in stryd met hulle taak en funksie was, en vanuit daardie posisie is t n volgehoue veldtog gevoer wat daarop bereken was om die Nasionale Party te verdeel en uit­ e~ndelik te laat skeur •.. Die motief agter hierdie veldtog w~s, deursigtig. Hierdie volksraadslede ( bv. Hertzog en Marais) is gesien as weerstandsfaktore wat die koers waarin die Nasionale Party in die nuwe era moes beweeg, kon versper. Hulle moes uit die pad gekry word om die veranderinge wat sou volg, so

0k' onopslgteo 1 1 moon t I 1i.k t e maak . ,,85

Op kommentaar op Vorster se optrede in 1968 om hierdie verkra~ptes liit die party te kry beves~ig Piet Cilli~ in ,sy werk Tydgenote hierdie doel stelling. Vblgens hom het Vorster: ".~. deur die ekstremistiese uit­ wasse van die nasionale beweging weg te sny en meedogn160s te beoorlog" 115 die weg berei om ongestoord voort te gaan met sy beleid: "Met hull,e magteloos ge~'soJe_e:t;', kon die leier hom met nuwe oortuigings- "86 krag wend tot anderstaliges, anderskleuriges en ~ie buiteland. J. H. P. Serfontein in sy werk Die y'erkramD~~ aanslag bevestig oat: till. ciie- Afrikaanse pers -Cspesifiek Nasfonale Per s-igr oep) is wat die leiding geneem het in die veldtog om konserwatiewes wat gekant was teen 'n verligte benadering uit die Nasionale Party te kry: " •.. dit was die Afrikaanse koerante, ... die Nasionale Pers-groep, wat die hele reeks gebeure ontketen het wat uiteindelik tot die uitskop van die Hertzog-groep in 1970 se algemene verkiesing gelei het ... Dit was die pers en nie die politici nie, w~t die veldtog teen die verkampte Hertzog­ groep aangestig het. Die party leiding het maar eers baie later ingeval nadat hy byna twee jaar ontken het dat daar iets anders verkeerd lS.. "87 E. Potter 1"ekl em op d 1ei f e1te i d at persone soos Pi~t Cilli~ in 'n stryd gewikkel was met die verkramptes in die Nasionale Party om beneer oor die party verkry. Volgens haar wou veral Cilli~ sorg dat Vorster die partyleiding behou, omdat hy 'n voorstander was van 'n verligte benadering in die toepassing van die beleid. 88 J. A. du Pisani huldig ook die mening in sy --. werk Die politieke verdeeldheid in Afrikanergeledere 1966-1970, dat persone soos Piet Cilli~ en Schalk Pienaar (redakteur van " Die Beeld gestig in 1965): as die hoofwoordvoerders van die verligtes, 'n spoedige afsplintering na regs gesien (het) as die oplossing vir die probleme in die Nasionale Party. Hulle h~t die verkramptes beskou as remskoene wat die ontplooiing van io~~ter se meer verligte beleidsrigtings vertraag, terwyl hulle self druk op die Eerste Minister probeer uitoef~n het om vinniger "89 te beweeg.

Deur die konserwatiewes in die Nasionale Party voor te houas: " verkramptes (wat) iets (is) uit die oude doos, 'n nouge~ette, bekrompe bekvelder wat krampagtig aan die verlede klou en nood­ saaklike Afrikanervoo~tuitgangvertraag,"90 is 'n aktiewe veldtog gevoer om hutle uit die Nasionale Party te kry. Onder die dek­ mantel van groter eenheid in die party en lojaliteit teenoor Vorster en sy beleid, het Die Burger en Dagbreek en Sondagnuus 116 voorgestel dat persone soos Hertzog en Marais uit die party 91 gesit moet word. In Julie 1968 het Dirk Richard aangevoer dat die lede wat nie die Nasionale Party heelhartig steun nie, -II die party moes verlaat: ... as jou sienning nie klop met die van die premier en sy kabinet nie, hoort jy nie indaardie " II koukuskamer nie. Sy oplossing vir sulke lede was dat: Die eerbare weg is om pad te gee (en) jou besware in t n eie program van beginsels vas te l~."92 Die Burger het die standpunt gesteun "" . 93 dat die weerbarstiges uit die party gesit moes word.

Terwyl bogenoemde koerante Vorster probeer beweeg het om van lede wat nie sy beleid heelhartig ondersteun het nie, ontslae te raak, wou Vorster dit aanvanklik nie doen nie. 94 Sy Koffie­ fontein toespraak op 11 Augustus 1967 was egter t n duidelike boodskap aan die konserwatiewes in die Nasionale Party dat sy geduld met hulle besig was om op te raak. Hy het ontken dat daar t n skeuring in die geledere van die Nasionale Party dreig, maar hy het dit ook laat blyk dat ultrakonserwatisme nie langer in 9 5 die Party hoort nie. Die toespraak van Vorster is deur Die " -- Burger en Dagbreek en Sondagnuus gelnterpreteer as die eerste- stap in die suiweringsproses van die Nasionale Party.96 Uitla­ tings soos die van Adjunk-Minister Basie van Rensburg tydens II t n geloftedag toespraak in Desember 1967 dat: (hy nooit) ... kan •.. aanvaar dat ons In konserwatiewe beskouing ondersteun " II nie , en dat: ... konserwatisme hou vir my geen inspirasie en a~nmoedigingin nie. (Omdat die) Ondersteuners van konserwatisme ( ~.~ alles (wil) behou en handhaaf soos dit was .•. (wat) nie 9 7 vandag gedoen (kan) word nie,II het die ontplooiende selfver- II II . troue van die Verligte aksie t n hupstoot gegee. Hi~rdie aspek en die feit dat die konserwatiewes in die Nasionale Party nie vrywillig die party sou verlaat nie,98 het daartoe gelei dat I genoemde koerante meer druk op Vorster geplaas het om van hulle ontslae te raak.

Met die steun van bogenoemde Afrikaanse koerante, steun in die Nasionale Party en die selfbesef dat die konserwatiewe lede in die Nasionale Party die ontplooiing van sy uitwaartse beleid 117 gestrem het, het Vorster op9 Augustus 1968 ingrypende kabinet~­ veranderinge aangekondig~ Hierdie veranderinge sou beteken dat Hertzog, Willie Maree, P. K. Le Roux en Alf Trolljp vervang sou word deur Lourens Muller, Blaar Coetzee, Fanie Botha en dr. Connie qq Mulder as nuwe ministers .. Dawie ~e reaksie hlerop was dat alL duidelik was dat Vorster aan die konserwatiewes wou toon dat hy 100 regeer en gaan bly regeer. Vorster se Heilbron-toespraak op 16 Augustus 1968 was verder In aanduiding dat Vorster self die suiwering van die Nasionale Party voorgestaan het. In hierdie toespraak het Vorster in geen onduidelike taal In ultimatum aan die konserwatiewes in die Nasionale Party gestel. Hy het hulle beskryf as " super-Afrikaners" en "wagte op sionsmure" wat of die Nasionale Party en sy beleid moes steun of In ander politieke tUlste. moes gaan soek . 101 D'le s koorslngr s i en wegLaatlngt i van konser- watiewes uit die Nasionale Party soos Hertzog, Marais, Beetge, Stofberg ens. onder leiding van Vorster het die skeuring na regs 10 2 in September en Oktober 1969 beklink. Hierdie skeuring het In . -. " " groot oorwinning vir die aanslag van die Verligte aksie op die beleid van afsonderlike ontwikkeling verteenwoordig. Met di~ lede uit die pad kon daar ongestoord voortgegaan word met die ontplooiing van Vorsterse uitwaartse beleid, wat volgens Jaap --. Marais In integrasierigting verteenwoordig het: " Ek en ander Nasionaliste staan in die pad van magte wat die Nasionale Party in die integrasierigting druk en stuur. Daarom moet ons uitgeskop "103 word.

« A.3. Slot.

"The political success stor~ of the Afrikaans newspapers is that they initiated, supported and developed enlightened fields of thought during the Vorster era, ... the Afrikaans press in the I purification process within the National Party, exerted a direct influence on change .~., through its almost intolerant dealing with ""verkrampte approaches, the Afrikaans press succeed(ed) "" ' in projecting vekramptheid as that which is deviation, even unfaithful and doubtful. The enlightened approach had gained decency, respect and credibility especially through the Afrikaans 118

"104 press. It contribute(d) greatly to the reformative momentum. Hi~rdie aanhaling van W. P. de Klerk som die rol~van die_Afrikaanse __ pers (Die Burger en Dagbreek en Sondagnuus) in die periode 1959­ 1970 Ope Hierdie rol van die Afrikaanse pers het die aanslag van "n ' die Verligte aksie momentum gegee. Die Afrikaanse pers se ont- wikkeling van pro-hervorming (1959-1966) tot aktiewe deelnemer (1966-1970) in die twis in die Nasionale Party, beklemtoon die " II toenemende intensiteit van die aanslag van die Verligte aksie op die beleid van die Nasionale Party. Deur hierdie koerante se inisiering, propagering en formulering van In nuwe verligte beleidsbenadering, is daar probeer om die Nasionale Party tot In meer verligte rigting te belnvloed." Vorster se pragmatiese leier- skap en steun aan In meer verligte benadering (uitwaartse beleid) tot die toepassing van die beleid van afsonderlike ontwikkeling het hierdie aanslag baie vergemaklik. Die gereelde steun en pro­ pagering van Vorster se beleid deur die Afrikaanse pers en die voorhou daarvan as noodsaaklik het steun vir Vorster se beleid gewerf. Deur hulle gereelde aksentuering van In konserwatiewe groepie in die Nasionale Party wat Vorster se beleid gekritiseer en gerysmier het, is die toneel voorberei vir die skeurlng in 1969.

Sedert 1966 het die rol van die Afrikaanse pers in prominensie toegeneem. Aan die een kant is Vorster se uitwaartse beleid momentum gegee en aan die ander kant het die Afrikaanse pers die twis in Afrikanergeledere (Nasionale Party) aktief geaksentueer ( met bepaalde doelstellings. Die eerste was die identifisering van die konserwatiewe lede in die Nasionale Party wat krities gestaan het teenoor Vorster se uitwaartse beleid. Die tweede doelstelling was om druk op Vorster te plaas om van hierdie II II lede ontslae te raak. Deur van die verkramptes ontslae te raak kon die " verligtes " voortgaan met die ontplooiing van die uit-I waartse beleid. Hierdie faktore onderstreep dan ook die aandeel van die Afrikaanse pers in die skeuring na regs van die Nasionale Party in September en Oktober 1969. Deur met opset die twis in Afrikanergeledere te aksent~eer is verdeeldheid bewerkstellig. Deur hierdie verdeeldheid te bewerkstellig is die "verkramptes" in die party ge~dentifiseer en is Vorster aangemoedig om van hulle 119 ontslae te raak. Deur dus In klein skeuring na regs te bewerk­ stell.ig is die teenstC!D4e~$ van die uitwaartse beleid uit die party verwyder om Vorster toe te laat om sy belei~ verder te · 105 1aat ontp1001.

Voetnote.

1. M. Broughton: Press and politics of South Africa, pp.23-24.

2. Lb i.d . , p , 33 .

3. W. P. de Klerk: "The press and political change in South Africa", in D. J. van Vuuren e.a.: Change in South Africa, Butterworth PUQlishers, Pretoria, 1983, p.336.

4. Ibid., p . 334; A. J. van Wyk: "Openbare mening, die pe_rs en die Historikus", Historia, 1, 1976, pp.l00-120; News/Check, 13.3.1964, vol.2, pp.24-28.

5. Pamflet. Rassevermenging op sportgebied. Toespraak gehou deur Jaap Marais, Pretoria, 2.10.1969; PV ( 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 2.6.1.3. Brief van P. te Groen aan Vorster, 16.1.1967: 'B. M. Schoeman: Parlementere verkieaings in Suid-Afrika 1910-1976, pp.443-444.

6. J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, p.219.

7. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, p.217.

8. E. Potter: The Press as Opposition, p.210. 120

9. D. Richard: Moedswilligdie uwe; perspersoonlikhede in die noorde, p.l07;J. H. P. Serfontein~ Die Verkrampte aanslag, p~219; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig­ Verkr&rnpstryd, pp.9,71; E. Potter: The Press as Opposition, p.146; E. S. Munger: Afrikaner and African Nationalism; South African parallels and parameters, p . 47.

10. Die Burger, 3,5.12.1960: Dawie, "Uit my politieke pen"; Ibid., 6.1.1961; Ibid., 23.7.1960: Dawie, "Uit my politieke pen"; Dagbreek en Sondagnuus, 4.4.1960: Willem van Heerden, "Die week in die politiek"; Ibid., 27.11.1960: Willen van Heerden, "Die week in die politiek".

11. D. J. van Vuuren e.a=~ Change in South Africa, pp.340- 342; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstry0, pp.71- 78; J. H. P. Serfontein: Die Ver­ krampte aanslag, P.219; B. M. Schoeman: Vorster se 1000 dae, p.57.

12. Dagbreek en Sondagnuus, 17.9.1967: Dirk Richard, "Na my i mening"; Ibid., 16.7.1967: Dirk Richard, "Na my mening"; J. H. r, Serfontein: Die Verkrampte aanslag, p.219; B. M. Schoeman: Vorster se 1000 dae, p.57; E. Potter: The Press as Opposition, p.194.

13. Sien hoofstuk 1 en 2. In Ontleding van hierdie aspekte en hulle invloed op opinies t.o.v. die Nasionale Party se binnelandse beleid word in hierdie hoofstukke gedoen. 121

14. J. A. du Pisani: Die politieke verdeelclheid in Afrikaner- d-geledere 1966-1970,__p.218; J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, p. 223; E. Potter: The Press as 0Ep-osition, p.194.

15. Die Burger, 13.6.1959: Dawie, "Uit my politieke pen".

16. Ibid., 6.1.1960.

17. Hansard, 4.5.1959, kol.5499-5500.

18. Die Burger, 23.7.1960: Dawie, "Uit my politieke pen".

19. Ibid.; Ibid., 26.11.1960: Dawie, "Uit my politieke pen".

20. Dagbreek en Sondagnuus, 27.11.1960: Willem van Heerden, "Die week in die politiek".

21. PV 93: dr. H. F. Verwoerd-versameling, Le~r 1.24.10: Brief ", van Verwoerd aan mnr. S. Pretorius, 26.10.1960; Die Transvaler, 24.11.1960.

22. Die Burger, 26.11.1960: Dawie, "Uit my politieke pen".

23-. Ibid. ( --

24. Ibid.

25. Die Burger, 28.11.1960 en 30.11.1960.

26. Ibid., 5.12.1960.

27. Dagbreek en Sondagnuus, 4.12.1960: Willem van Heerden, "Die week in die politiek".

28. Ibid., 27.11.1960: Willem van Heerden, "Die week in die politiek". 122

29. Ibid., 29.1.1961: Willem van Heerden, "Die week in die politiek"; Die Burger, 25.11.1960: Hoofartikel.

30. J. H. P. Ser f out e Lu : Die 'T\'~e~ckr-ampte aansl.ag, ·pp.'253'-255; 1'. ·S". Dreyer e.a.: Afrikaner Liberalisme, p.43.

31. Hansard, 19.1.1960, kol.41.

32. Ibid., kol.42.

33. Ibid., 23.3.1960, kol.4127.

34. Die Burger, 23.1.1961.

35. Ibid., 28.1.1961; Dawie, "Uit my politieke pen".

36. Dagbreek en Sondagnuus, 22.3.1959: Willem van Heerden, "Die week in die politiek"; Ibid., 1.2.1959; Ibid., 1.3.1959:·Willem van Heerden, "Die week in die politiek"; Die Burger, 14.11.1964: Dawie, "Uit my politieke pen"; Ibid., 29.1.1959.

37.i ,Hansard, 25.1.1963, kol.236-237,239; Die Burger, 28.1.1959: Hoofartikel; Ibid., 29.f.1959; Dagbreek en Sondagnuus, 1.2.1959: Willem van Heer den , "Die \-leel< in die polit iek" ; Ibid., 7.4.1963: Willem van Heerden, "Die week in die politiek".

38. Die Burger, 1.12.1960: Hoofartikel; Ibid., 26.11.1960: Dawie, "Uit my politieke pen"; Ibid., 5.12.1960: 123

Hoofartikel; Dagbreek en Sondagnuus, 27.11.1960: Willem van Heerden, "Die week in die politiek". :.

39. ibid., 1.12.1960: Hoofartikel.

40. "Verklaring van die kerkeberaad" 8008 aangehaal in A. H. Luckhoff,II Cottesloe, pp.83-88.

41. Die Transvaler, 17.12.1960; Die Vaderland, 19.12.1960.

42. Die Burger, 17.12.1960: Dawie, "Uit my politieke pen".

43. Ibid.

44. Ibid.

45. Ibid.

46. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere 1966-1970, pp.12,18.

47. Die Burger, 26.11.1960: Dawie, "Uit my politieke pen"; Ibid., 25.11.1960: Hoofartikel; Ibid., 1.12.1960: Hoofartikel; Ibid., 5.12.1960: Hoofartikel; Dagbreek en Sondagnuus, 27.11.1960: Willem van I-!eerden, "Die week in die politiek".

48. Ibid. , 6.1.1960; Ibid. , 25.11.1960: Hoofartikel; Ibid. , I 23.7.1960: Dawie, "uit my politieke pen"; Ibid. , 31.12.1960: Dawie, "Uit my politieke pen".

49. Ibid. , 17.12.1960: Dawie, "Uit my politieke pen" •

50. Ibid. , 31.12.1960: Dawie, "Uit my politieke pen" . 124

51. Hansard, 25.1.1961, kol.104,121-122,137,154,161; PV 93: dr. H. F. Verwoerd-versameling, LeerA 1.24.10. Brief van Verwoe~d aan mnr. S. Pretorius, 26.10.1960.

52. Dagbreek en Sondagnuus, 29.1.1961: Willem van Heerden, "Die week in die politiek"; Hansard, 25.1.1961, kol.158-159; Ibid.~ 26.1.1961, kol.163-164.

53. Die Burger, 31.12.1960: Dawie, "Uit my politieke pen"; Ibid., 23.1.1961.

54. E. Potter: The Press as Opposition, p.194; B. M. Schoeman: Vorster se 1000 dae, p.57; J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, p.219.

55. Dagbreek en Sondagnuus, 17.9.1967: Dirk Richard, "Na my mening"; P. J. Cilli~: Tydgenote", p , 26; B. M. Schoeman: Vorster se 1000 ". dae, p.57.

56. In hoofstuk 3, pp.2-20 word Vorster se pragmatiese leier­ skap bespreek. Hieruit blyk dit dat hy meer klem gel~ het op die praktiese ,( implikasies en die eise van omstandighede eerder as op die beginsels in sy inter­ pretasie en toepassing van die beleid. Hi~rdie faktore het daartoe gelei dat. Vorster geleidelik begin afwyk het van, die beginsels van skeiding en die beleid van die Nasionale Party, wat 'n doel­ stelling van die "Verligte aksie" was. Op pp.20-26 word gekyk na die verhouding tussen Vorster en Cilli~. In hi~rdie bespreking blyk dit dat daar ooreen- 125

stemmende politieke standpunte t.o.v. fundamentele beleidsake tussen Vorster en Cilli~ was. Die gevolgtrekking is dus dat dit In belangrike rol gesneel het in die afwyking van die beginsels van die Nasionale Party se beleid en dus die aanslag van die "Verligte aksie" vergemaklik het.

57. Die Burger, 20.2.1967; Ibid., 25.2.1967: Dawie, "Uit my politieke pen"; Ibid., 8.4.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

58. P. J. CiIIi~: Tydgenote, pp.19,25.

59. Dagbreek en Sondagnuus, 18.9.1966: Dirk Richard, "Na my mening".

60. Die Burger, 8.4.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

-.. 61. Dagbreek en Sondagnuus, 5.2.1967: Dirk Richard, "Na my mening".

62. Ibid., 13.8.1967: Dirk Richard, "Na my mening"; Dagbreek en Landstem, ~7.12.1967: Dirk Richard, "Na my mening"; Die Burger, 20.2.1967; Ibid., 25.2.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

63. Dagbreek en Sondagnuus, 5.2.1967: Dirk Richard, "Namy mening".

64. Ibid., 13.8.1967: pirk Richard, "Na my mening".

65. J. A. du.Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, pp.74-78; E. Potter: The Press as Opposition, p.199. 126

66. Dagbreek en Sondagnuus, 12.3.1967: Dirk Richard, "Na my meru.ng. "_.

67. Die Burger, 20.2.1967; Ibid., 25.2.1967: Dawie, "Uit my poli t i.eke pen".

68. Ibid., 25.2.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

69. Ibid., 31.12.1960: Dawie, "Uit my politieke pen".

70. Die Burger, 20.2.1967; Ibid., 25.2.1967: Dawie, "Uit my politieke pen"; Ibid., 8.4.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

71. Ibid., 25.2.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

72. Die Burger, 20.2.1967.

73. Ibid., 8.4.1967; Ibid., 15.4.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

74. Dagbreek en Sondagnuus, 12.3.1967: Dirk Richard, "Na my mening"; Ibid., 5.2.1967: Dirk Richard, "Na my mening; Ibid., 16.4.1967: Dirk Richard, "Na my mening".

( 75., D. J. van Vuuren e.a.: Change in South Africa, p.342.

76. Dagbreek en Sondagnuus, 10.9.1967: Dirk Richard, "Na my m~ning"; Die Burger, 9.9.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

77. Die Burger, 21.2.1967: ·Hoofartikel.

78. PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 2.6.1.3. Brief 127

van P. te Groenaan Vorster op 16.1.1967; Ibid., Le~r 2.6.1.5. Brief van Jack Steyl aan Vorster op 10.4!1967.

79. Dagbreek"en Sondagfiuus, 12.2.1967. -

80. Ibid., 5.3.1967: Hoofartikel; Die Burger, 21.2.1967: Hoof­ artikel.

81. Die Burger, 9.1.1967: Hoofartikel; Dagbreek en Sondagnuus, 5.2.1967: Dirk Richard, "Na my mening".

82. PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 3.6.92. Toe­ spraak van Vorster te Koffiefontein op 11.8.1967.

83. Dagbreek en Sondagnuus, 16.7.1967; Die Burger, 9.9.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

84. Die Burger, 9.9.1967: Dawie, "Uit my politieke pen"f Ibid., 14.9.1967; Dagbreek en Sondagnuus, -'. 16.7.1967.

85. B. M. Schoeman: Vorster se 1000 dae, p.57.

8~. P. J. CilliJ:Tydgenote, p.26. i

87. J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, p.219.

88. E. Potter: The Press as Opposition, p.194.

89. J. A. du Pisani: Die politieke verdeeldheid in Afrikaner- I geledere, p.283.

90. Dagbreek.en Sondagnuus, 16.7.1967.

91. Ibid., 26.11.1967: Dirk Richard, "Na my mening"; Die Burger, 128

18.11.1967: Dawie, "Uit my politieke pen".

92. Dagbreek en Landstem, 21.7.1968: Dirk Richard J "Na my mening".

-93. -;:Yie burger, 14.9. i967 •

94. J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p. 88.

95. PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 3.6.92. Toe­ spraak van Vorster te Koffiefontein op 11.8.1967.

96. Die Burger, 12.8.1967; Dagbreek en Sondagnuus, 13.8.1967.

97. Dagbreek en Landstem, 17.12.1967.

98. Die Vaderland, 23.9.1969: Hoofartikel; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p.l00.

99. J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p.l00. lQ.O. Die Burger, 10.8.1968: Dawie, "Uit my politieke pen". i 101. PV 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Le~r 3.6.97. Toe­ spraak van Vorster te Heilbron op 16.8.1968.

102. J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, pp.142-143.

103. Pamflet. Rassevermenging op sportgebied. Toespraak gehou deur Jaap Marais, Pretoria, 2.10.1969.

104. D. J. van Vuuren e.a.: Change in South Afrika, pp.340-342. 129

105. B. M. Schoernan: Vorster se 1000 dae, p.S7; P. J. Cilli~: ~ __ __H_ Tydgenote, p.26; J. H. P. Serfontein: Die Verkrarnpte aanslag, pt219; E. Potter: The Press as Opposition, p.194.

--. 130

Slot

Die politieke toneel in Suid-Afrika is in die periode 1959-1970 oorheers deur die politieke woelinge in Afrikanergeledere. Hierdie wo e Ll.nge is ~lovf.:::>tid.kl'i-:';' Ii e r oo r s aak deur a.i.~ :ibtLdd.1./"Kuuserwatiewe polarisasie wat a.g.v. verskillende faktore in die periode onder bespreking in intensiteit toegeneem het. Faktore soos die politieke aktiwiteite van swart en anderskleurige politieke organisasies soos die P.A.C. en die A.N.C., asook druk en kritiek van blanke opposisie partye soos die V.P. en P.P., het tot 'n herbesinning in Afrikanergeledere t.o.v. die beleid van die ~ Nasionale Party aanleiding gegee. Vrae is begin vra oor die morele en skriftuurlike regverdigbaarheid daarvan. Hi~rdie herbesinning oor fundamentele beleidsake in Afrikanergeledere is duidelik ge­ ~llustreer deur die Cottesloe-verklaring in 1960, verwikkelinge in die akademiese w~reld en die optredes en uitlatings van die redakteur van Die Burger, nl. Piet Cilli~.l Op verskillende ter~ reine van die samelewing het dit duidelik geword dat daar 'n nuwe denkpatroon t.o.v. die beleid in die Nasionale Party aan die ontwikkel was onder Afrikaners. In hierdie konteks het die "Verligte aksie" sy beslag gekry en is 'n nuwe verligte beriader i.ng' tot die toepassing van die beleid van afsonderlike ontwikkeling bepleit wat in die laat sestigerjare die vorm van 'n aanslag op die beleid aangeneem het.

D~e toename in verligte denke in die periode onder bespreking e~ pie bepleiting van 'n verligte benadering tot die toepassing van die beleid van afsonderlike ontwikkeling, h~t daartoe gelei dat Verwoerd dikwels uit baie oorde daarvan beskuldig is dat hy met di~ interpretasie van die beleid afgewyk het van die 2- "-. - . " tradisionele beleid van die Nasionale Party. Vorster het ook dikwels na 1966, toe hy daarvan beskuldig is dat hy met sy uitwaartse beleid (spoFt-en Afrikabeleid) afgewyk het van die tradisionele beleid van die Nasionale Party, aangevoer dat sy interpretasie die logiese konsekwensie was van die beleid soos dit onder Verwoerd ontplooi is. In die ondersoek en ontleding van Verwoerd se interpretasie van die beleid van afsonderlike 131

ontwikkeling, blyk dit egter dat Verwoerd nie afgewyk het van ____ die tradisionele beleid van die Nasionale Party nie en twee­ dens dat Vorster se interpretasie van die beleid uie die logiese konsekwensie van Verwoerd se interpretasie was nie. Verwoerd het met sy iriterpi~tasie van die beleid nie afge~yk van die beginsel van skeiding nie. Die beginsel van skeiding (op aIle vlakke van die samelewing) is nie in Verwoerd se interpretasie gergnoreer nie, maar is JU1S in die beleid van afsonderlike ontwikkeling verwerklik. Om di~ rede ka~ Verwoerd se interpretasie nie gesien word as In afwyking nie en nog minder as die gevolg van druk van die "Verligte aksie". Did groepering was juis voorstanders van In verligte benadering tot die toepassing van die beleid (aftakeling van klein apartheid) en tweedens was hulle in die periode 1959-1966 nie so goed georganiseerd as die konserwatiewes nie en kon hulle dus op daardie stadium nie soveel invloed uitoefen nie. In die ontleding van Verwoerd se interpretasie van die beleid is dit duidelik dat hy op geen stadium toegegee het aan druk om sy beleid te wysig nie, veraI nie wat die afwatering van klein 3 apartheid betref nie. --,

Pogings van die "Verligte aksie" om in die periode 1959-1966 In suksesvolle aanslag op die beleid van afsonderlike ont- , wikkeling te loods (bv. Die Burger wat met die regering ge- bots het oor Kleurlingverteenwoordiging deur Kleurlinge in dte parlement en die besluite en voorstelle van die Cottesloe- ( kerkeberaad) het geen vrugte afgewerp nie. Die koms egter van die nuwe pragmatiese leier (Vorster in 1966) het die uit­ breidende invIoed en aanslag van die "Verligte aksie" momentum gegee. Vorster se interpretasie van die beleid vanafsonderlike ontwikk~ling wat weerspieMI is in sy uitwaartse beleid, het I nie aIleen In afwyking van partybeleidbeginsels verteenwoor- dig nie (skeiding), maar dit het ook die Verlig-Verkrampstryd in Afrikanergeledere in intensiteit Iaat toeneem. Vorster se uitwaartse beleid wat neergekom het op die "verIiberaIisering van apartheid" deur die uitbreiding van dJt~nte met Afrika­ Ieiers, normalisering van die binnelandse situasie deur "toe- 132 gewings"/hervormings en die geleidelike aftakeling van sosiale . geYQl_g_.~ apartheid d i mvv • sy_.sportbeleJ.d,was hqofsaaklik die . van sy eie oortuigings en standpunte. Vorster se pragmatiese . leierskap asook die feit dat hy hom laat lei het deur ver­ anderende onstandighede om sy eie benadering te volg het van hom 'n-"verligte Afrikaner" gemaak.

'n Ontleding van Vorster se interpretasie van die beleid van afsonderlike ontwikkeling toon duidelik aan dat hy met sy sport-en Afrikabeleid afgewyk het van die beleid van die Nasionale party. Sy interpretasie van hi~rdie aspekte het 'n afwyking van die beginsel van skeiding weerspie~l, 'n beginsel waarop die beleid van die Nasionale Party gebasser was. Die feit dat Vorster se interpretasie van die beleid van afsonder­ like ontwikkeling 'n afwyking van die beleid van die Nasionale Party verteenwoordig het, ten spyte daarvan dat hy gereeld na sy bewindsaanvaarding'die versekering gegee het dat hy nie 5 '. sou afwyk nie , het bepaalde vrae laat ontstaan. Vorster se goeie verhouding met Piet Cilli& (wat die spreekbuis van ver­ ligte denke was) en die ooreenkomste tussen Vorster se lnter­ pretasie van die beleid en Cilli~ se siening t.o;v. hierdie -, aspekte, het die vraag laat ontstaan of die uitwaartse beleid die uitvloeisel was van Vorster se ware oortuigings of die uit­ vloeisel van druk en invloed van die "Verligte aksie".

Die feit dat Cilli~ homself gesien het as die voorloper en i~isieerder van nuwe beleid deur voordurend nuwe idees aan die politieke leiers voor te hou en die goeie verhopding wat daar bestaan het tussen CiIIi& en Vorster, het daartoe gelei dat hy daadwerklik 'n invloed op die rigting van die Nasionale Party na 1966 gehad het. Hierdie standpunt word verder bekIem­ toon deur die feit dat die Nasionale Pers-groep en veral Cillie, 'n bepaaide politieke yisie oor die toekoms van Suid-Afrika gehad het asook 'n siening oor die rol en koers van die Nasionale Pa.rty.

Ofskoon Vorster se uitwaartse beleid bepaalde ooreenkomste ge- 133

toon het met CilliJ se interpretasie, soos die uitwaartse ge- _rigtheid en die aftakeling van klein apartheid, moet Vorster se interpretasie nie slegs gelnterpreteer word as~die uit­ vloeisel"van Cilli~ se invloed nie. Vorster se interpretasie van die beleid moet hoofsaaklik toegeskryf word aan sy prag­ matiese benadering tot die beleid van afsonderlike ontwikkeling, 'n interpretasie en benadering wat hom geleen het tot 'n on­ dogmatiese toepassing van beleidsbeginsels. Die feit dat Vorster geglo het die beleid van afsonderlike ontwikkeling nie streng dogmaties toegepas moes word nie, het daartoe gelei dat hy in die implementering van bepaalde aspekte van die beleid meer klem gel~ het op die praktiese implikasies van die beleid en eise van omstandighede. Vorster het hom nie laat lei deur die beginsel van skeiding nie,maar deur die eise van veranderende omstandighede. Hy het van die standpunt uitgegaan dat Verwoerd reeds die fondamente gel~ het vir die implementering van die beleid en dat hierdie 'fon~~mente dit vir hom moontlik gemaak het om die beleid te implementeer met inagneming van veranderende 6 omstandighede. In hierdie konteks het persone soos Phil Weber en Piet Cilli~ "raadgewers" vir Vorster geword om sodoende sy pragmatiese benadering tot die toepassing van die beleid, wat daarop gemik was om tred te hou met veranderende omstandig- hede, te laat inpas by die bree" beleid van afsonderlike ont- wikkeling. Met hi~rdie benadering, asook voorstelle en aan­ sporing van genoemde "raadgewers", het Vorster geleidelik met sy sport-en Afrikabeleid die onderliggende strukture van die beleid van afsonderlike ontwikkeling begin ondermyn.

Die politieke woelinge in Afrikanergeledere in die periode 1959-1970 is gekenmerk aan die aktiewe betrokkenheid van sommige Afrikaanse koerante en hul redakteurs in die propagering I van verligte denke. Afrikaanse koerante soos Die Burger (met Piet Cilli~ as redakteur en Dagbreek en Sondagnuus met Willem van Heerden tot 1962 en Dirk Richard sedert 1962 as redakteurs) het 'n belangrike rol in die aanslag van. die "~erligte aksie" op die beleid van afsonderlike ontwikkeling in die periode onder bespreking gespeel. As belangrike kommunikasiemedium 134 het hierdi~ koerante nuttige instrumente in die aanslag van die" "Verligte aksie" g~word. Met hierdie medium is s t andpunte _g~.:,:,: vorm, voorstelle gemaak, voorbrand gemaak, gesinspeel ens., alles om of die regering voor te skryf t.o.v. die beleid wat hy ~ue~ v01~,~f'oilidie beleid W8t &~vulg is of iriterpretasi~s te steun en aan die kiesers voor te hou as die regte beleid 6f die oplossing. In hulle rol as pro-hervormers (1959-1966) en aktiewe deelnemers (1966-1970) in die politieke woelinge in Afrikanergeledere, het hulle die aanslag van die "Ver'Li.g t.e aksie" in intensiteit laat toeneem. Deur die inisi~ring, propagering en formulering van 'n nuwe verligte benadering in die toepassing van die beleid van afsonderlike ontwikkeling het Die Burger en Dagbreek en Sondagnuus probeer om die Nasionale Party in 'n meer verligte rigting te be~nvloed.

Bogenoemde Afrikaanse koerante het nie aIleen 'n propagerende rol in die bevordering van nuwe· verligte denke gespeel nie, maar het ook aktief die twis in Afrikanergeledere geaksentueer, met 'n bepaalde doel. Deur die twis te aksentueer het hulle eerstens die konserwatiewe lede in die Nasionale Party wat krities gestaan het teenoor Vorster se beleid, gerdentifiseer. Tweedens het hulle daarmee druk op Vorster geplaas, om in die belang van die party en die noodsaaklikheid van 'n uitwaartse gerigtheid, ontslae te raak va~ hierdie lede. Met hierdie lede gersoleer kon daar ongestoord voortgegaan word met die ont­ p+ooiing van die uitwaartse beleid. Hierdie optredes van ge­ n~~mde koerante beklemtoon verder die aandeel wat hulle ge had het in die skeuring van 1969 van die Nasio~ale Party. Deur 'n klein skeuring na regs in die party te bewerkstellig wou hulle verseker dat die teenstand van die uitwaartse beleid uit die party verwyder word sodat die beleid ongestoord verder " 7 kon ontpI 001.

Die aanslag van die "Verligte aksie" op die beleid van afsonder­ like ontwikkeling wat sedert 1966 in intensiteit toegeneem het, het ongetwyfeld aanleiding gegee tot die ondermyning en af­ takeling van die beleid van afsonderlike ontwikkeling. Die 135 skeuring in 1969 in die Nasionale Party en die stigting van die­ Herstigte Nasionale Party was In duidelike aanduiding dat die Nasionale Party In meer verligte benadering tot d!e toepassing van die beleid aanvaar het. Hiermee het die Nasionale Party gelel

", Voetnote.

1. Vgl. hoofstuk 1, pp.23-27.

2~ Vgl. hoofstuk 2, pp.34-37. i

3. N. J. Rhoodie: Apartheid and Partnership, PR.57-58,86-87; J. A. du Pisani: John Vorster en die Verlig Verkrampsrtyd, p.17.

4. F. A. van Jaarsveld: Die evolusie van apartheid, pp.16-17;' B. M. Schoeman: Parlement~re verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976, pp.442-443; J. A. du Pisani: ·John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p.53; J. Marais: Stryd is lewe, pp.134-135. 136

5. Vgl. honfstuk 2, pp.53-55.

6. P. J. Cilli~: Tydgenote, p.25; J. A. du Pisani} John Vorster en die Verlig Verkrampstryd, p.181; . Hansc.rd, 11.4.1967, kol.4146-4147; rv 132: adv. B. J. Vorster-versameling, Leer" 3.6.97. Toespraak van Vorster te Heilbron op 16.8.1968.

7. B. M. Schoeman: Vorster se 1000 dae, p.57; P. J. Cilli~: Tydgenote, p.26; J. H. P. Serfontein: Die Verkrampte aanslag, p.219; E. Potter: The Press as Opposition, p.194.

'" 137

Bronnelys

1\ 1. Sekondere werke

1.1 Geraadpleegde werke

Arnheim, M. T. W. South Africa after Vorster. Howard Timmins, Kaapstad, 1979.

Broughton, M. Press and politics of South Africa. Purnell and Sons, Kaapsrad, 1961.

Cilli~, P. J. : Tydgenote. Tafelberg, Kaapstad, 1980.

Co~kram, Gail-Maryse. : Vorster's foreign policy. Academica, Pretoria, 1970.

Coetzee, J. A. Volksidee en Nasiebou in politieke rekonstruksie 1899-1978. Derde uitgawe. Transvaalse Uit­ gewersmaatskappy, Pretoria, 1978.

De Branganca, A. en I. W~llerstein : The African liberation Reader. Vol 2, Zed Press, London, 1982.

De Klerk, W. A. Tyd van vernuwing; opstelle oor tyd en same­ lewing. Tafelberg, Kaapsted, 1979.

D' Oliviera, J. Vorster-die mens. Eerste uitg~we, eerste druk. Perskor, Johannesburg, 1977.

Dreyer, P. S. (red.) : Afrikaner Liberalisme. Boekenhout, pretoria, 1977.

Du Pisani, J. A. John Vorster en die Verlig Verkrampstryd; 'n studie van die politieke verdeeldheid in Afrikanergeledere 1966-1970. Eerste druk. Universiteits-drukkery, UOVS, Bloem­ fontein, 1988. 138

Esterhuyse, W. P. Die pad van hervorming. Tafelberg, Kaapstad; 1982.

L Geyser, o. (red.) Geredigeerde toesprake van die sewende Eerst~ Minister Vbn Suid-Afrika lSS3-1974, deel 1. Instituut vir Eietydse Geskiedenis, Bloemfontein, 1976.

Grobler, J. A decisive clash?; a short history of Black protest politics in South Africa 1875-1976. Acacia books, Pretoria, 1988.

Kenny, H. Architect of apartheid H. F. Verwoerd-an appraisql. Jonathan Ball, Johannesburg, 1980.

.I Kotze, D. A. Development policies and approaches in Southern Africa. Academica, Pretoria, 1983.

Lllckhoff, A. H. Cottesloe. Tafelberg, Kaapstad, 1978.

Malan, M. P. A. Die Nasionale Party van Suid-Afrika; sy stryd en sy prestasies 1914-1964. Nasionale Handelsdrukkery, Kaapstad, 1964.

Marais, J. : Stryd is lewe. Aktuele publikasies, Pretoria, 1980.

M~rmelstein, D. The anti-apartheid reader; the struggle against white racist rule in South Africa. Grove Press, New York, 1987.

Muller, C. F. J. 500 jaarSuid-Afrikaanse geskiedenis. Derde hersiene uitgawe, tweede druk. Academica,' Pretoria, 1984.

Munger, E. S. Afrikaner and African Nationalism; South Africa parallels a~d parameters. Oxford University press, London, 1967. 139

Pelzer, A. N. Verwoerd aan die Woord; toesprake 1948-1962. Afrikaanse Pers-Boekhandel, Pretoria, 1963.

Pienaar, S. Getuie van groot tye. Tafelberg, Kaapstad, 1979.

I, \\i" Po t t er, E. The Press as Opposition; the political rol of i \. South African newspapers. Chatto and Windus, London, 1975.

Rhoodie, N. J. Apartheid and partnership; 'n Rasse-sosiolo­ giese volksontwikkeling en vennootskap met besondere verwysing na die motiewe vir hierdie beleidsisteem.Academica, Pretoria, 1966.

Richard, D. Moedswillig die uwe; perspersoonlikhede in die noorde. Perskor-uitgewers, Johannesburg, 1985~'-

Schoeman, B. M. Die Broederbond in die Afrikaner-poli~iek. Aktuele publikasies, Pretotia, 1982.

Schoeman, B. M. Parlementere" verkiesings in Suid-Afrika 1910- 1976. Aktuele publikasies, Pretoria, 1977.

SShoeman, J? M. Van Malan tot Verwoerd. Human en Rousseau, ( Kaapstad, 1974.

Schoeman, B. M. Vorster se 1000 dae. Human en Rousseau, Pretoria, 1974.

Scholtz, G. D. Dr. Hendrik Frensch Verwoerd 1901-1966. P~rskor-uitgewery, Johannesburg, 1974.

Serfontein, J. H. P. Die Verkrampte aanslag. Human en Rousseau, Kaapstad, 1970. 140

Treurnicht, A. P. Credo van 'n Afrikaner. Tafelberg, Kaapstad; 1~75,

Van Jaarsveld, F. A. : Die evolusie van apartheid en ander geskiedkundig~ opsLelle. Tafelberg, Kaapsiad," 1979.

Van Vuuren, D. J. Change in South Africa. Butterworth, Pretoria, 1983.

Wilkins, I. en H. Strydom : The Super-Afrikaners. Jonathan Ball, Johannasburg, 1978.

1.2. Ongepubliseerde proefskrifte, verhandelinge en manuskripte

Barnard, S. L. Politieke ori~ntasie in die Suid-Afrikaanse opposisie sedert 1958 (Ongepubliseerde D. Phil.-proefskrif, DaVS, 1979).

Du Pisani, J. A. Die politieke verdeeldheid in Afrikaner­ geledere met besondere verwysing na die beleid en leierskap van B. J. Vorster (On­ gepubliseerde'M.A.-verhandeling, DaVS, 1984).

1.3. Pamflette

Marais, J. Rassevermenging op sportgebied. Toespraak te Pretoria op 2.10.1969. Nasionale Aksie Komitee, Pretoria, 1969.

2. Prlmere." b ronne

2.1. angepubliseerde Argivale bronne

2.1.1. Instituut vir Eietydse Geskiedenis, D.O.V.S., Bloem­ fontein 141

PV. 93:dr.H.F. Verwoerd-versameling. PV. 132: adv. B. J. Vorster-versameling.

2.2. Regeringspublikasie _, • . ,_."~.~" •• b." •• __,.-.'~~.-. ,.~ "-.'~~ ·_~·_".~~_·.·""" o_'_"'~'·_'·'__

2.2.1. Debatte van die Volksraad (Hansard)

Unie van Suid-Afrika

Vyfde sitting Negende parlement, Deel 62, 20 en 26 Januarie 1948.

Vierde sitting Tiende parlement, Deel 76, 18 Junie 1951.

Se~de sitting Tiende parlement, Deel 81, 26 Januarie, 11 en 19 Februarie 1953.

Tweede sitting Elfde parlement, Deel 84, 23 Maart 1954.

Vierde sitting Elfde parlement, Deel 90, 17 Eebruari,e 1956.

Vyfde sitting Elfde parlement, Deel 94, 2 Mei 1958.

Eerste sitting Twaalfde parlement, Deel 98, 18 September 1958.

Tweede sitting Twaalfde parlement, Deel 99, 27 Januarie en I 26 Februarie 1959.

Tweede sitting Twaalfde parlement, Deel 100, 8 April 1959.

Tweede sitting Twaalfde parlement, Deel 101, 4 en 20 Mei 1959.

Derde sitting Twaalfde parlement, Deel 104, 30 Maart en 4 April 1960.

Vierde sitting Twaalfde parlement, Deel 106, 25 Januarie 1961.

Vierde sitting Twaalfde parlement, Deel 107, 10 April 1961. 142

Republiek van Suid-Afrika

Vierde sitting Twaalfde parlement, Deel 1, 8~Junie 1961.

Eerste sitting Tweede parlement, Deel 2, 26 Februarie 1962.

Eerste sitting Tweede parlement, Deel 4, 21 Mei 1962.

Tweede sitting Tweede parlement, Deel 5, 18 en 25 Januarie 1963.

Tweede sitting Tweede parlement, Deel 6, 24 April 1963.

Derde sitting Tweede parlement, Deel 10, 24 April 1964.

Eerste sessie Derde parlement, Deel 17, 21 en 22 September 1966.

Eerste sessie Derde parlement, Deel 18, 26 September 1966.

" Tweede sessie Derde parlement, Deel 19, 31 Januarie 1967.

Tweede sessie Derde parlement, Deel 20, 11 April 1967

Tweede sessie Derde parlement, Deel 21, 1 Junie 1967.

( Vierde sessie Derde parlement, Deel 26, 23 April 1969.

2.2.2. Debatte van die Senaat van die Unie van Suid-Afrika

Vierde sitting Vyfde senaat, 7 Junie 1951.

2.2.3. Wette en wetsontwerpe

Unie van Suid-Afrika, Wette van die Unie van Suid-Afrika, Derde sitting, Tiende parlement, 1950, Deel 73. Wet op die Onderdrukking 143

van Kommunisme, nr. 44 van 1950.

Unie van Suid-Afrika, Wette van die Unie van SuidrAfrika, Vie~q~..~,~J~.,ti!l£,_'!'.:hende parlement, 1951, Deel 76. Wet op Bantoe-Owerhede, nr . 68 van 1951.

Unie van Suid-Afrika, Wette van die Unie van Suid-Af~ika, Sesde sitting, Tiende parlement, 1953, Dee181. Die Wet op Openbare Veiligheid, nr. 3 van 1953.

Unie van Suid-Afrika, Wette van die Unie van Suid-Afrika, Eerste sitting, Elfde parlement, 1953, Deel 83. Wet op Bantoe-Onderwys, nr. 47 van 1953.

Unie van Suid-Afrika, Wette van die Unie van Suid-Afrika, Tweede sitting, Elfde parlement, 1954, Deel 84. Wet op die Hervestiging '., van Naturelle, nr. 19 van 1954.

Unie van Suid-Afrika, Wette van die Unie van Suid-Afrika, Tweede sitting, Twaalfde parlement, 1959, Deel 100. Wysigingswetsontwerp op die Uitbreiding van Universiteits­ opleiding, nr. 45 van 1959.

Unie van Suid-Afrika, Wette van die Unie van Suid-Afrika, Tweede sitting, Twaalfde parlement, 1959, Deel 100. Wet op die Bevordering I van Bantoe-selfbestuur, nr. 46 van 1959.

Unie van Suid-Afrika, Wette van die Unie van Suid-Afrika, Derde sitting, Twaalfde parlement, 1960, Deel 104. Wet op Onwettige Organisasies, nr. 34 van 1960. 144

Republiek van Suid-Afrika, Wette van die Republiek van Suid­ Afrika, Vierde sitting, Twaalfde parlement, 1962, Deel 10? Ontug­ wysigingswetsontwerp, nr. 29 van 1962.

Republiek van Suid-Afrika, Wette van die Republiek van Suid­ Afrika, Vyfde sitting, Twaalfde parlement, 1962, Deel 108. Algemene Regswysigingswetsontwerp, nr. 76 van 1962.

Republiek van Suid-Afrika, Wette van die Republiek van Suid­ Afrika, Tweede sessie, Tweede parlement, 1963, Deel 6. Algemene Regswysigings Wet, nr. 37 van 1963.

Republiek van Suid-Afrika, Wette van die Republiek van Suid­ Afrika, Eerste sessie, Derde parlement, 1966, Deel 18. Wetsontwerp op die Verbod op Onbehoorlike Inmengrng, nr. VW 81 - '66. .~

Republiek van Suid-Afrika, Wette van die Republiek van Suid­ Afrika, Tweede sessie, Derde parlement, 1967, Deel 21. Wet op die Onderdrukking van Terrorisme, nr. 83 van 1967.

2.3. Periodieke publikasies

2.3.1. Koerante

Die Beeld, Maart 1967.

Die Burger, Januarie en Junie1959; Januarie, Julie, November en Desember 1960; Januarie 1961; Februarie en Augustus 1962; November 1964; September 1966; Januarie - Mei 1967; Augustus - September 1967; 145

November 1967; Augustus 1968 en Maart' 1969.

Cape Argus, Januarie 1959 en Januarie 1960.

Cape Times, April - Mei 1959; September 1966 en Maart 1967.

Dagbreek en Landstem, Desember 1967 en Julie 1968.

Dagbreek en Sondagnuus, Februarie - Maart 1959; April, November ­ Desember 1960; Januarie 1961; Maart ­ April 1963; September en November 1966; Januarie - April, Julie - September 1967; November - Desember 1967 en Julie 1968.

The Natal Mercury, Maart 1967.

Rand Daily Mail, Junie 1959.

The Star, September 1966. -.,

Sunday Times, Oktober 1962.

Die Transvaler, Januarie, April, Junie en Augustus 1959; November ­ Desember 1960 en Augustus 1967. (

Die Vaderland, Januarie 1959; Desember 1960; Junie 1965; September 1966; Februarie 1967; Mei en September 1969.

Die Volksblad, Maart 1967.

2.3.2. Tydskrifte

Barker, w. E. "Apartheid - The only solution", Tydskrif vir Rasse-aangeleenthede, 1, September. 1949. 146

De Wet Nel, M. D. C. "Die beleid van apartheid", Tydskrif vir Rasse-aangeleenthede, 1, Oktober. 1957.

ll Eiselen, W. W. E. "Apartheid in Action , Bantoe, 12, Desember. 1'157.

Keesings Contempotary Archives, Junie 4-11 1960 en November 17-24 1962.

ll Naude," B. "Where is South Afrika going , African Report, 3, Mei - Junie. 1985.

News/Check, 13.3.1964.

Nolutshungu, S. C. : "Party system, cleavage structure and electoral performance; the South African general election of 1970", The African Review, 4, 1972.

"Sep~ration or Integration? - statement of policy issuea by SABRA", Tydskrif vir Rasse-aangeleenthede ; .. 2, Januarie. 1952.

Dme, K. E. liThe origin of apartheid", Journal of African Studies, 4, 1981-1982.

i Van. Wyk, A. J. "Openbare mening, die pers en die Historikus", Historia, 1, 1976.