Voor Groen Onderwijs

Maandblad voor het Land-en Tuinbouwonderwijs, een halve eeuw vakblad Agrarisch Onderwijs en Vakblad Groen Onderwijs. Het zijn de achtereenvolgende titels van het vakblad voor de een docenten, managers, ondersteuners, bestuurders, beleidsmakers en andere belangstellenden in het groene onderwijs dat in 2008 een halve eeuw bestaat. Ter gelegenheid daarvan brengt de redactie in ‘Een halve voor voor groen onderwijs eeuw vakblad’ de historie van het periodiek in beeld halve eeuw tegen de achtergrond van de ontwikkelingen in de voor groen onderwijs groene sector en het overige onderwijs. vakblad een halve eeuw vakbladvoor groen onderwijs Colofon

Een halve eeuw vakblad 24 december 2008

Redactie Pieter Boetzkes (uitgever/hoofdredacteur) Ton van den Born (plv. hoofdredacteur), Léonie Barnier, Jan Nijman, Chantal Overgaauw, Marleen Schepers, Viviane Smit, Gerrit Strijbis.

Basisvormgeving en opmaak Studio Bassa, Culemborg

Druk en afwerking Thieme MediaCenter, Rotterdam

Deze uitgave komt tot stand met een financiëlebijdrage van het Ministerie van Landbouw, Natuur & Voedselkwaliteit, AOC-Raad, PTC+, IPC Groene Ruimte, KPC Groep, CPS, APS, Cito, Wageningen UR, ECS-WUR, Ontwikkelcentrum en Stoas Hogeschool.

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, fotocopie, microfilm, of op andere wijze ook,zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

ISSN 0925-837x Voorwoord

Dit boek is door de redactie samengesteld ter De algemene en persoonlijke verhalen, de overzich- gelegenheid van het vijftigjarig jubileum van het ten en de statistische informatie zijn een poging om vakblad Groen Onderwijs. Het is bestemd voor onze iets van dat unieke vast te leggen. Ter herinnering trouwe abonnees en relaties. Zij krijgen het als editie voor wie een deel van die periode heeft meegemaakt 20 van deze jubileumjaargang. en ter informatie voor de aankomende generatie. Het is gebruikelijk om bij een jubileum terug te Ze zijn tegelijkertijd een proeve van wat wij – blikken, de huidige stand van zaken in ogenschouw redacteuren van het vakblad Groen Onderwijs – te nemen en vooruit te kijken. Alle drie aspecten kunnen. komen aan bod in deze speciale uitgave maar het Namens de redactie wens ik u veel lees- en kijk accent ligt op het verleden. plezier toe. ‘Een halve eeuw vakblad’ gaat voor een belangrijk deel over de historie van het Vakblad Groen Pieter Boetzkes Onderwijs (en haar voorgangers) en de ontwikkelingen in het groene onderwijs tijdens het bestaan van het blad. En natuurlijk proberen we daarbij de relatie met de groene sector en het onderwijs in het algemeen ook te leggen. Waarom zoveel aandacht voor het verleden? Het groene onderwijs is een unieke sector. Door de sectorale organisatie en de creativiteit. Door de sterke ‘familiebinding’: met het ministerie van LNV en onderling. En zeker niet in de laatste plaats door de inhoudelijke gedrevenheid van leerlingen en docenten die vaak te maken heeft met een bewuste keuze die vaak al op jonge leeftijd is gemaakt. 6 Een halve eeuw vakblad 10

Stappen in groen onderwijs

Inhoudsopgave 28

Vijftig jaar in vogelvlucht 35

Te voet of met de trein? 16 24 Groene bn’ers Een leven lang 20 groen onderwijs Verdwenen scholen

38 44 Sprekende getallen Docenten 40 van morgen?

Docenten van gisteren Geen applausmachine Een halve eeuw vakblad voor het groen onderwijs maar een onafhankelijk Informatie, achtergrond en opinie vakblad dat zijn lezers probeert zo goed mogelijk te informeren en ontwikkelingen kritisch te volgen. Dat was de bedoeling van de initiatiefnemers eind jaren 50 en is tot op de dag van vandaag zo gebleven. Het verhaal van een bijzonder ‘familieblad’.

aandblad voor het landen tuinbouwonderwijs’, onder die titel zag de eerste editie van dit vakblad vijftig jaar geleden het licht. Klein formaat‘M – 23,5 x 16,5 cm, 12 pagina’s binnenwerks. Een jaarabon- nement zou ƒ4,90 kosten. Daarvoor kreeg de lezer het blad tien keer per jaar in de bus. Een halve eeuw later bestaat het blad nog steeds. Formaat, lay out en omvang zijn de afgelopen jaren vaak veranderd. Gewoon met de tijd meegegaan. Dat geldt ook voor de naam. In 1983 werd het ‘Land- en Tuinbouwonderwijs’. Stil protest van een deel van de redactieraad omdat de verschijningsfre- quentie werd teruggedraaid naar acht maal per jaar. In het spraakgebruik zou de aanduiding ‘maandblad’ echter nog lang blijven voortleven. Zelfs toen de verschijningsfrequen- tie werd verhoogd naar twintig edities per jaar en de titel veranderde in ‘Agrarisch Onderwijs’. Het landbouwonderwijs verbreedde zich en het vakblad gaf daar uiting aan met die naamsverandering. Dat was in 1993. De huidige titel Een halve eeuw vakbladeeuwhalve Een ‘Vakblad Groen Onderwijs’ – sinds 2001 – ontstond op een heel natuurlijke wijze. Redacteuren gebruikten eind jaren ’90 in hun artikelen die term steeds vaker als ze het over het onderwijs hadden waarover ze schreven. Het veld en zelfs de overheid namen dat over. ‘Groen Onderwijs’ is anno 2008 zelfs meer dan een blad. Informeren en communiceren met de media die de doelgroep gebruikt. Dus er is ook www.

6 Een halve eeuw vakblad Een halve eeuw vakblad voor het groen onderwijs Informatie, achtergrond en opinie

groenonderwijs.nl voor meer informatie en de ambitie tot dat Van Vliet een onafhankelijk blad voor ogen had. Het verdieping. geld van de overheid mocht niet leiden tot een beknotting van de vrije meningsuiting van redactie en medewerkers, zo Vrije meningsuiting vond hij. Van Vliet werd na zijn pensionering in 1958 de eerste in de Het initiatief voor het ‘Maandblad Land- en Tuinbouwonder- rij redacteur-secretarissen van het ‘Maandblad Land-en wijs’ lag midden jaren 50 van de vorige eeuw bij het ministe- Tuinbouwonderwijs’ waarvan de eerste editie in 1958 ver- rie van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening. Van Vliet, scheen. Het landbouwonderwijs had zijn eigen onafhanke- directeur Landbouwonderwijs, vond dat er een blad moest lijk vakblad met een redactieraad en stichting die uitgingen komen voor het landbouwonderwijs. Het moest zich gaan be- van de personeelsorganisaties en vereniging van rijksconsu- zighouden met de didactiek, methodiek en pedagogiek van lenten in de landbouw. het landbouwonderwijs. Veel leraren in het lager en middelbare landbouwonderwijs waren afkomstig uit het lager on- Familiegevoel derwijs. Ze haalden hun land- of tuinbouwakte en stapten over. Hun kennis en vaardigheden van de didactiek en peda- Pedagogiek, methodiek en didactiek kregen vooralsnog veel gogiek lagen vooral op het gebied van het jonge kind. Ook af- aandacht in blad. Maar ‘familieberichten’ ontbraken niet. gestudeerden van de Landbouwhogeschool die voor de klas Benoemingen en eervolle ontslagen werden consequent ge- gingen, hadden geen kaas gegeten van hun doelgroep. meld. Jubilea en afscheiden werden breed uitgemeten. En Het ministerie zou de uitgave met een subsidie mogelijk ma- het bezittelijk voornaamwoord ‘ons’ werd frequent ge- ken en vroeg in 1954 de personeelsorganisaties en vereniging bruikt: ‘onze’ minister, ‘onze’ scholen, ‘ons’ maandblad. De van rijksconsulenten (consulenten gaven niet alleen voorlich- oude jaargangen doorbladerend valt niet te ontkomen aan ting aan de boeren maar verzorgden ook lessen en waren het ‘familiegevoel’ dat het blad opriep. Een wereld waarin zelfs in een aantal gevallen directeur van een landbouw- iedereen elkaar kende, men aan een half woord genoeg had school) een stichting voor het blad op te richten en uit hun en wist waar men voor stond. Ook een wereld waarin op een midden een redactieraad te vormen. De reden daarvoor was heel pragmatische maar toch ook wel bijzondere wijze eigen

Een halve eeuw vakblad 7 structuren werden opgebouwd: overlegorganen en commis- bruik. Artikelen werden korter, columnisten legden de vin- sies voor programma- en leerstofontwikkeling bijvoorbeeld. ger op zere plekken en bij praatjes kwamen plaatjes. Dat En waarin onderwijssystemen en methodieken werden ont- hoort ook bij de informatieve en opiniërende rol die een on- wikkeld die ervoor moesten zorgen dat er een sterke verbin- afhankelijk vakblad moet vervullen. ding met de praktijk was en dat de sectorale opzet (onder In de eerste decennia moest die onafhankelijkheid gewaar- het ministerie van Landbouw) haalbaar bleef. Anders dan borgd worden door een breed samengestelde redactieraad. in het overige onderwijs en de kern van het familiegevoel: Deze raad schreef niet zelf maar ‘moest erop toezien dat de onder het ministerie van Landbouw zijn we als scholen be- artikelen door toon en inkleding met de opzet en standing ter af dan bij het onderwijsministerie. van dit blad in overeenstemming zijn’. Dat paste bij die tijd. Concreet betekende het dat de artikelen geschreven werden Kritische functie door de redacteur-secretaris en mensen van de overheid en uit het veld die een boodschap hadden. Ze wilden beleid toe- De onafhankelijke status van het blad leverde een bijzonde- lichten, veranderingen voorstellen, methodieken propageren re mix op die door de jaren heen waarschijnlijk een belang- of gewoon aan collega’s vertellen hoe de eigen school haar rijke factor is geweest voor het voortbestaan. Een blad dat onderwijs inrichtte en organiseerde. Die schrijvers waren de een belangrijk verbindende rol vervult in de ‘familie’ van directeur Landbouwonderwijs, inspecteurs, pedagogen, het landbouwonderwijs en dat tegelijkertijd binnen die ‘be- soms vooruitstrevende leraren en vooral ook directeuren sloten’ omgeving een kritische functie vervult met het doel van scholen. Dat zorgde ervoor dat de groep lezers – meer in een positieve bijdrage te leveren aan de verbetering van het het bijzonder de abonnees ook een selecte groep was. Dat groene onderwijs. Die mix bleef, maar vorm en formule verklaarde ook dat het aantal abonnementen in de eerste evolueerden in de afgelopen 50 jaar behoorlijk. Niet vreemd twintig jaar beperkt was. Midden jaren 60 schommelde de natuurlijk, de wereld veranderde, de wijze waarop media oplage tussen de 4 à 500 – ongeveer net zoveel als het aantal functioneren ook. landbouwscholen begin jaren 60) en vijftien jaar later rolden De formele soms wat deftige taal in de eerste jaargangen er maandelijks zo’n 1.200 van de pers. Te weinig om de con- veranderde in een wat lossere toon en populair woordge- tinuïteit van het blad te waarborgen, zo bleek op den duur.

8 Een halve eeuw vakblad Professioneel Informatievoorziening Landbouwonderwijs) kreeg – de kwaliteit van het blad steeds verder kon verbeteren. Teksten, Een kwalitatief goed vakblad maken voor een relatief kleine vormgeving en beeldkwaliteit werden steeds beter. De mix sector die het groene onderwijs is, kan niet louter op com- van interviews, reportages, achtergrondartikelen en rubrie- merciële basis. Dat inzicht deed halverwege de jaren 90 de ken maakten het blad toegankelijker voor een bredere doel- gezamenlijke groene onderwijs- en ondersteuningsinstel- groep. Dat leerlingen en studenten in beeld kwamen, speel- lingen besluiten om net zoals het ministerie van LNV de ex- de hierbij een belangrijke rol. Het blad ging van zwart/wit, ploitatie van het vakblad financieel te ondersteunen. Het re- naar het gebruik van een steunkleur om vervolgens geheel sultaat was dat vanaf 1993 het vakblad met de nieuwe naam full colour te verschijnen. Bijkomend effect was dat de re- ‘Agrarisch Onderwijs’ door een professioneel redactieteam dacteuren van het vakblad vanuit de informatie- en com- werd gemaakt en maar liefst 20 keer per jaar ging verschij- municatiebehoefte van die bredere doelgroep mogelijkhe- nen. Bovendien dat de productiewijze sterk veranderde den zag om ook op internet activiteiten te ontplooien. Silo door het gebruik van de computer. De hogere verschijnings- was actief betrokken bij de ontwikkeling van Groen Ken- frequentie en de professionelere productie hadden een posi- nisnet en specialiseerde zich in het ontwerpen, bouwen en tief effect. Binnen een jaar nam het aantal abonnementen beheren van websites. sterk toe. Van 1.300 in 1992 naar een kleine 3.000 in 1993. De constructie van collectieve abonnementen droeg daar Met de vijftigste jaargang van Groen Onderwijs, zoals dit sterk aan bij. Deze oplage betekent dat het blad een veel bre- periodiek sinds 2001 heet, maakt Silo precies een halve dere doelgroep bereikte en daarmee een bewezen rol speel- eeuw vakblad voor deze bijzonder onderwijssector vol. Een de in de ‘familie’ van het groene onderwijs. vakblad dat probeert zijn lezers zo goed mogelijk te ondersteunen bij hun werk in het groene onderwijs. Niet als ap- Toegankelijk plausmachine maar door hen zo goed mogelijk te informeren en ontwikkelingen vanuit een positieve invalshoek kri- Die verbeterde positie heeft ertoe geleid dat de stichting – tisch te volgen. Daarin zit ook de toekomst. die met ingang van 1993 de naam Silo (afgeleid van Stichting

Een halve eeuw vakblad 9 Happy together

Het verhaal van het et landbouwonderwijs heeft de werd geëxperimenteerd met landbouw- Nederlandse landbouw op be- onderwijs. groene onderwijs laat ‘Hslissende wijze beïnvloed’, con- De echte start zou in 1876 geplaatst kun- zien hoe dat onderwijs stateerde Peter van der Schans, inspec- nen worden. De Wet op het Middelbaar teur en vanaf 1964 directeur landbouw- Onderwijs (1863) had de deur geopend reageerde op een onderwijs, tijdens de landbouwonder- voor landbouwafdelingen op hogere bur- wijsdag op 13 november 1958. Dat gerscholen (hbs). Dat gebeurde in Warf- veranderende land onderwijs had wetenschap en techniek fum (1870) en in Wageningen (1873). bouwsector, onderwijs (kunstmest, ontwatering, veredeling, Warffum stopte maar in Wageningen mechanisatie) naar de praktijk gebracht. werd de hbs-afdeling drie jaar later een vernieuwing en de Op dat moment werd nagedacht over aparte school. maatschappelijke aanpassingen. ‘We leven in een dynami- Met de landbouwcrisis in 1880 werd sche tijd’, vond Anne Vondeling, minis- landbouwonderwijs urgenter. Boeren ontwikkeling. Met horten ter van Landbouw. Een jaar eerder (1957) moesten efficiënter gaan produceren, waren landen tuinbouwwinterscholen maar het ontbrak hen aan kennis. De de- en stoten. Centrale vraag omgezet in middelbare scholen. En mid- cennia erna kwamen er landen tuin- was: hoe verzorgen we delbare landen tuinbouwscholen wer- bouwscholen, opleidingen voor aktes den opgewaardeerd naar hogere scholen. landbouw- en tuinbouwkunde en avond- goed groen onderwijs? Een overweging bij alle verandering was cursussen. Ook voorlichting en onder- dat er behalve voor de Landbouwhoge- zoek werden opgezet. school in Wageningen geen wettelijke ba- Het ministerie van Binnenlandse Zaken sis was voor dit onderwijs. De uitzonde- (waaronder landbouw viel) begon in 1921 ringspositie van het landbouwonderwijs met tien proefscholen voor lager landen had consequenties voor subsidiëring, tuinbouwonderwijs. En toen de regering stichting- en opheffingsnormen, rechts- na de schoolstrijd tot financiële gelijkstel- positie, onderwijsbevoegdheden en rijks ling van openbaar en bijzonder onderwijs toezicht. De ministeries van Landbouw had besloten, begonnen ook standsorga- en Onderwijs vonden dat het landbouw- nisaties met stichting van scholen. onderwijs meegenomen moest worden in Bovendien was in 1901 weliswaar de leerde komende Wet op het Voortgezet plicht ingevoerd (tot 12 jaar), maar viel Onderwijs (de Mammoetwet). het niet mee om boerenzoons daadwer- kelijk naar school te krijgen. Wakker Tot ver in de 18e eeuw was landbouwon- Praktijk derwijs een leeg begrip. Zoons leerden Dat was de beginfase. De dynamiek waar boeren van hun vader. Maar langzamer- Vondeling op doelde, begon na de Twee- hand kwam er meer belangstelling voor de Wereldoorlog. Wederopbouw. Voor de betekenis van de landbouw. En er een gegarandeerde voedselvoorziening

Waarom vmbo? minder nadruk op kennis. grammadifferentiatie (in Het vmbo (start in 1999) De Commissie Van Veen had leerwegen). Een andere moest een probleem oplos- in 1994 advies uitgebracht: overweging was statusver- sen. De overstap van vbo- Recht doen aan verschei- hoging van voorbereidend Stappen in groen onderwijsgroen Stappenin en van mavo-leerlingen denheid. De aansluitings- beroepsonderwijs. Dat naar mbo ging vaak moei- problemen hadden volgens negatieve imago was een zaam. En leerlingen moes- de commissie veel te maken probleem waar eerder ook ten anders gaan leren; zelf- met de niveaudifferentiatie. lagere landbouwscholen standiger, actiever en met Het vmbo bood een pro- mee te kampen hadden.

10 Een halve eeuw vakblad Rond eind jaren 60 groeide het aantal meisjes in de middelen niet om praktijkonderwijs veranderlijk was. Het beroepsonderwijs het landbouwonderwijs gestaag; dat was een op de nieuwe werkomstandigheden af te zou beter een algemene beroepsvorming belangrijke factor voor de verbreding en veral- stemmen. kunnen bieden. En vakgericht cursuson- gemenisering De praktijkscholen, die daarvoor steun derwijs om na afstuderen bij te blijven. en subsidie ontvingen, onder meer uit de Met de veralgemening zou het lbo geen moest de landbouw productiever en on- potten van de Marshall-hulp, sprongen eindonderwijs meer zijn, geen volwaar- dernemender worden. Met rationalisatie, vanaf 1954 in het gat. Eerst op het gebied dige beroepsopleiding tot vakman. Dat mechanisatie en schaalvergroting. Dat van landbouwmechanisatie, later bos- lag moeilijk. Er werd gevreesd voor iden- ging behoorlijk goed. Er wordt nog vaak bouw, pluimvee en tuinbouwtechniek. titeitsverlies. Mensen zagen het land- verwezen naar de successen van toen. Het zou immers ‘een duizelingwekkende bouwonderwijsschip al zinken. ‘Het on- Boeren, met hun eigen ministerie – zo investering’ betekenen om elke school – derwijskundig denken was nog erg be- voelde het – vertrouwden op de samen- en er waren er toen honderden – met vee, roepsvormend gericht’, aldus Dirk van werking in het OVO-drieluik. machines, grond en gebouwen uit te rus- de Lagemaat, projectleider vanuit CPS Ook het landbouwonderwijs moest mee. ten. voor een project over veralgemening. Het Maar daar bleef de dynamiek achter, Het belang van praktijkervaring is sinds- duurde nog tot eind jaren 70 voor de ver- oordeelde Van der Schans. Het lager dien steeds benadrukt. Bij didactische algemening echt voltooid was. landbouwonderwijs was niet meer dan vernieuwingen zoals het participerend Toon Vercauteren, directeur van de een ‘aangeklede cursus’ en in het land- leren, projectonderwijs of competentie- ABTB-school in Emmeloord, werd in bouwwinteronderwijs werd tot aan gericht leren was de praktijk in meer of 1964 naar de Directie Landbouwonder- WO II niets aan praktijk gedaan. mindere mate uitgangspunt. wijs in Den Haag gehaald om het onder- Dat moest anders; de praktijk was met wijs te verbreden. Op dat moment werd alle modernisering ook complexer ge- Veralgemening met name op landbouwscholen nog worden. Leerlingen moesten niet alleen Er is in de jaren 60 en 70 lang over twee steeds maar voor één beroep opgeleid, lezen en luisteren, maar ook aanschou- processen gesproken: veralgemening en namelijk boer. wen en ervaren. De landbouwscholen, verbreding. De SER had in 1957 in een Maar de instroom in het landen tuin- vaak plattelandschooltjes, hadden echter beleidsadvies geschreven dat vakkennis bouwonderwijs werd steeds gevarieerder.

Een halve eeuw vakblad 11 toenadering was niet de enige overwe- De grote lijn ging, maar wel een punt bij samenvoe- Jaren 50: wederopbouw, rationalisatie en mechanisatie in een productievere ging van Van Hall Larenstein met Wage- landbouw, meer praktijkonderwijs ningen UR (2006). Jaren 60: Mammoetwet, gelijkschakeling landbouwonderwijs aan overige Met het mao is een kloof ontstaan. De onderwijs, verlenging leerplicht hogescholen poogden wel de soms moei- Jaren 70: veralgemening, verbreding, differentiatie zame doorstroom van mbo’ers te steu- Jaren 80: negatief imago landbouw (vervuiler), schaalvergroting in onder- nen, maar die doorstroom, die sinds de wijs introductie van de Doorstroomagenda Jaren 90: meer autonomie scholen (en meer management), meer privatise- van de Commissie Boekhoud (2001) be- ring en marktwerking (neoliberalisme), veel aandacht voor bin- kend staat als de beroepskolom, de Ko- nenkant school (reorganisatie, didactiek), taakverbreding docen- ninklijke route naar het hbo, blijft aan- ten dacht vragen. De Aeres Groep waar in 2000 tot nu: kenniseconomie, nadruk op competentieverwerving en maat- 2004 mbo met hbo is samengegaan, heeft schappelijke ontwikkeling van leerling of student wellicht de beste papieren om de kloof te overbruggen.

Minder leerlingen van een agrarisch be- Beroepskolom Mas-B drijf en meer meisjes. Er bestond al sinds Ook het hao veralgemeniseerde en ver- De processen van veralgemening en ver- 1907 een tuinbouwschool voor meisjes, breedde. De verbreding leidde er zelfs tot breding waren bedoeld om landbouwon- Huis te Lande in Rijswijk. Maar zeker een ‘wildgroei’ aan opleidingen, een ont- derwijs aan te passen aan begaafdheid, nadat de huishoudscholen verdwenen wikkeling die samenhing met deregule- belangstelling en bestemming van de waren, met de Mammoetwet in 1968, ring, marktwerking en bekostigingsyste- leerlingen. zochten meisjes mogelijkheden in het matiek. Het hao voltooide midden jaren Een ander antwoord op verschillen in landen tuinbouwonderwijs. Zo kwam 90 onder regie van de SHAO een moei- aanleg en een veelvormigere arbeids- er in de jaren 70 aandacht voor de perife- zaam snoeiproces onder de naam Kern & markt was de differentiatie in niveau. In rie (bloem, levensmiddelen, aanleg en Profiel. 1964 startte op middelbare landbouw- onderhoud). Er was nog een andere ontwikkeling in scholen een experiment met een ver- het hao merkbaar. Het vleide zich met zwaard programma voor toekomstig on- Onderzoek – voorlichting – onderwijs: het positionering onder de Wet op Hoger en dernemers. Daaruit kwam een B-leer- ministerie van LNV presenteerde het befaamde Wetenschappelijk Onderwijs, meer on- plan naast het normale leerplan E, beide drieluik nog tot laat in de jaren 80 op vakbeur- derzoek, lectoraten en bachelor-master- tweejarig. En op tuinbouwscholen werd zen. Jaren later zou blijken dat de formule al structuur eerder tegen de universiteit vanaf 1963 onderscheid gemaakt in een lang niet meer werkte aan dan tegen het mao. Die academische driejarige A- en een tweejarige B-cursus.

Fotografie: min van LNV van min Fotografie: Een jaar of acht later kreeg de differentiatie op landbouwscholen een vergelijkbare vorm als die van de tuinbouwscholen. En in 1976 startte daar onder leiding van Cees Boer, inspecteur van het mao, het Mas-B-project. Want de B-leerlingen hadden moeite met theorie en waren vaak niet gemotiveerd. De mas-B zou praktischer worden: de aangewezen opleiding voor zelfstandig agrarisch ondernemer. Mas-A was dan de meer theoretische beroepsvorming voor andere beroepen. Daar bleef het niet bij. Want het lao had mogelijkheden gecreëerd voor zwakbe- gaafden, met meer zorg en begeleiding. Dat waren aanvankelijk de zogenaamde MEL-scholen (met eenvoudig leerplan) en vanaf 1960 individueel landen tuinbouwonderwijs (ilo). Veel van deze leer-

12 Een halve eeuw vakblad Fusies als gevolg van de de aoc-vorming en STC- het landbouwonderwijs geïntroduceerd voor erkende leerbedrijven en inzet van operatie gingen gepaard met sluiting van loca- kon worden, aldus Herman Wezenberg, consulenten of bedrijfsadviseurs. ties. Soms was het verzet fel, zoals in Bolsward directeur van de LSLL in Utrecht, in Het getouwtrek om de positionering van 1976. die consulenten, met rechtszaken, ver- lingen konden door naar kmao (vanaf In het leerlingwezen werd de educatieve oorzaakte na 1996 jarenlang buikpijn. begin jaren 80) of primair leerlingwezen. taak van onderwijs en bedrijfsleven ge- Hoe zouden zij hun bedrijfsadviserende combineerd. Dat was tenminste de be- taak het beste kunnen uitvoeren: als ver- Getouwtrek doeling, maar de organen voor het leer- tegenwoordiger van een aoc of als verte- Dat leerlingwezen had in 1966 een start lingwezen (in de groenwereld waren dat genwoordiger van Aequor? gemaakt. De indiening van een wetsont- er drie, de voorlopers van Aequor) moes- werp voor regeling van het leerlingwezen ten dan wel goede leerplaatsen helpen Aansluiting (1961) was aanleiding om na te gaan in creëren. Bijvoorbeeld met praktijkoplei- Terwijl veralgemening, verbreding en hoeverre deze vorm van vakopleiding bij derscursussen, een registratiesysteem harmonisatie van schoolsoorten voort- ging en er meer differentiatie kwam, werd ook schaalvergroting voorgesteld. Waarom kwalificatie den onvoldoende als mon- dragen. Eind jaren 80 werd Gedachte was dat het veelvormigere on- structuur? dige individuen beschouwd besloten tot een radicale derwijs organisatorisch beter te regelen Met problemen op de en er was onvoldoende innovatie van het onder- zou zijn en dat grotere scholen beter kon- arbeidsmarkt (en crisis in de aandacht voor algemene wijssysteem. Voor het den aansluiten bij maatschappelijke ont- landbouw) in de jaren 80 beroepsvaardigheden zoals groene mbo startte dit met wikkelingen. In 1972 werd voor het eerst ontstond een brede discus- probleemoplossend vermo- curriculumconferenties en aoc-vorming geopperd. sie of het onderwijs wel volgen, communicatief hande- leidde het naar een eerste Kort daarna ontstond het idee van de doende voorbereidde op de len en creativiteit. Ook het Overzicht van Diploma’s en middenschool; drie of vier jaar algemene praktijk. Niet alleen inhoud agrarisch onderwijs zou te Certificaten in 1992. Nu ligt vorming tussen basis- en vervolgonder- werd bekritiseerd, maar ook veel een technische bena- er de Competentiegerichte wijs. De schoolkeuze werd zo uitgesteld didactiek. Leerlingen wer- dering van problemen over- kwalificatiestructuur (CKS). en kansarme leerlingen zouden niet tot

Een halve eeuw vakblad 13 lbo veroordeeld zijn. Na discussie en pro- LNV van ministerie Fotografie: test dat de middenschool geen recht zou doen aan verschillen kwam er een einde aan de experimenten. En later, in 1993, werd tot het compromis van de basis vorming besloten. Er kwamen intussen nog andere argumenten voor fusies. Zoals de deregule- ring; ook LNV wilde de bestuurlijke verantwoordelijkheid voor de rijksagrari- sche scholen overdragen. En de kwalificatiestructuur. Die zou binnen een aoc beter uitgewerkt kunnen worden. De kwalificatiestructuur moest de (landelijke) afstemming tussen onderwijs en bedrijfsleven verbeteren. De frictie met de arbeidsmarkt zal misschien niet direct verdwijnen, dacht Jos Geerligs, inspecteur bij het ministerie, maar het onderwijs zal in gesprek met bedrijfs leven beter aansluiten bij de eisen die aan beroepsbeoefenaren worden gesteld. Hij de realisatie van ‘het definitieve lesma- Het gevoel van ‘wij zijn groen onderwijs, stond aan de basis van het bouwwerk teriaal’. Het gevoel van ‘wij zijn groen happy together, en we gaan het onderwijs voor het mao. onderwijs, happy together, en we gaan gebouw opnieuw neerzetten. Directeur het onderwijsgebouw opnieuw neerzet- Landbouwonderwijs Piet Schenk spreekt in Kathedraal ten. Mooier dan ooit.’ Wat betreft de re- 1990 tweehonderd docenten toe die drie jaar De aoc-vorming voltrok zich uiteindelijk sultaten van PUC viel dat helaas zwaar lang elke woensdag naar Zutphen zouden in 1990 en 1991. Nadat schoolbesturen tegen. reizen voor de realisatie van ‘het definitieve vanaf 1984 fusiemogelijkheden hadden Alle onderdelen – kmao, mas-B, mas-A, lesmateriaal’ afgetast. Wat moest je inleveren en wat leerlingwezen – kwamen bij elkaar in de kreeg je terug? aoc’s en kregen een plek in de WEB- Het was een tijd van reorganisatie. structuur, de Wet Educatie en Beroeps- Herenakkoord Maar misschien is er geen moment ge- onderwijs (1996). De WEB was de (voor- De ruim honderd lagere landen tuin- weest waarop de euforie in het mao gro- lopige) eindstap van ontwikkelingen zo- bouwscholen hadden de keuze. Ze kon- ter was dan juist toen, bij het begin van als de groeiende aandacht voor behoef- den meedoen met het aoc, onafhankelijk PUC (project uitwerking certificaten) in ten van de arbeidsmarkt en de blijven of zich aansluiten bij een scholen- 1990. ‘Jullie gaan een kathedraal bou- groeiende autonomie van scholen om gemeenschap. Met als perspectief meer wen’, sprak Piet Schenk, directeur land- zelf het onderwijs in te richten. Resul- keuze en een betere horizontale door- bouwonderwijs tegen de tweehonderd taat was dat het mbo opleidingen op stroming, maar mogelijk verlies van docenten die drie jaar lang elke woens- vier niveaus kreeg, in een bol- en een identiteit. dag naar Zutphen zouden reizen voor bbl-variant. Ook hogescholen sloten zich aaneen. Dat was een gevolg van de STC-operatie. On- derwijsminister Wim Deetman had in Waarom competentie is leren betekenis geven aan onderzoekende, initiatief- 1983 de nota ‘Schaalvergroting, Taakver- gericht leren? ervaringen, een actieve rijke en oplossingsgerichte deling en Concentratie in het hoger be- Misschien wel de grootste constructie. Ook zouden mensen, met sociale vaar- roepsonderwijs’ gepubliceerd en maatre- modernisering sinds de competenties beter aange- digheden en maatschappe- gelen genomen om die schaalvergroting Mammoetwet, aldus het ven wat er op de arbeids- lijke verantwoordelijkheid. te stimuleren. Procesmanagement mbo markt echt wordt gevraagd: Beroepsonderwijs steunt Ook hier was het argument: meer markt 2010. Het betreft ook vmbo samenwerken, initiatief hen bij verwerven van com- en minder overheid, maar de instellingen en hbo. Het competentie- nemen, problemen oplos- petenties binnen een moesten dan wel enige omvang en een denken wordt vaak gekop- sen. Het onderwijs wilde bepaalde beroepscontext en geschikte cultuur hebben. In het hao ble- peld aan constructivisme. leerlingen en studenten draagt de benodigde kennis ven er uiteindelijk van veertien zes in- Volgens het constructivisme vormen tot (meer) creatieve, en vaardigheden aan. stellingen over.

14 Een halve eeuw vakblad Fotografie: ministerie van LNV van ministerie Fotografie: Traag ling, met Elkerbout-bundels en later het Veel veranderingen gingen betrokkenen Ontwikkelcentrum. De lerarenopleiding, te snel, vroegen veel overleg en meer ma- aanvankelijk als kopstudie, de zoge- nagers en hadden niet het gewenste ef- naamde L-opleidingen, aan de has’sen in fect. Maar anderen vonden juist dat het Ede (later Dronten), Den Bosch en De- onderwijs te traag reageerde. Zoals ze al venter. Of de pedagogische bureaus, ver- jarenlang achter de feiten aanliep, bij- bonden aan deze hogescholen. Die wer- voorbeeld volgens J. Bosma, voorzitter den later opgenomen in APS, CPS en van het Verbond van Nederlandse Werk- KPC. En voor de lerarenopleiding werd gevers in 1976: ‘Het onderwijs is nog be- in 1980 Stoas opgericht. zig de mensen af te leveren die twintig Stoas ging de markt op en trok veel faci- jaar geleden nodig waren. Algemene vor- literende processen in groen onderwijs ming zou veel meer op de maatschappij naar zich toe. Zoals productie van av- gericht moeten zijn en de beroepsoplei- media,onderwijskundige consultancy, ding zou veel minder gespecialiseerd onderzoek, arbeidsmarktanalyse (van moeten zijn.’ 1988 tot 1994 bij leerlingstelsels) en e-lea- Het blijft een balans. Want aan de andere rning. kant is te zien dat nu opleidingen meer algemene beroepsvorming bieden be- Toekomst drijfstakken protesteren. Ze herkennen Bij alle ontwikkeling was de onderlig- zich er moeilijk in. De nadruk op vor- gende vraag: wat is goed onderwijs? Hoe Net als in het mao werden in de fusiebe- ming zou zijn doorgeschoten ten koste regel je dat? Hoe moet je leerlingen moti- sprekingen argumenten over locatie, per- van de vakkennis. veren? Hoe kun je ze het beste voorberei- spectief en identiteit uitgespeeld. Opmer- Waar het agrarisch onderwijs achterliep den op hun toekomst? Wat vraagt het kelijk was de realisatie van het Van Hall wat inhoudelijke vernieuwing betrof – de van de docent? Of welke rol moeten de Instituut in Leeuwarden. Dat was niet de kwalificatiestructuur moest ook daar een praktijkscholen (vanaf 1993 innovatie- en uitkomst van een eigen keuze, maar het antwoord op bieden omdat eindtermen praktijkcentra) in het kennissysteem ver- gevolg van een ‘herenakkoord’ dat een en competentiebeschrijvingen ‘duur- vullen? paar jaar voor de fusie (in 1992) was over- zaamheid’ moesten bezitten – liep ze En ook, waar moet je het groene onder- eengekomen tussen Hans Wiegel en mee voorop in didactische vernieuwing. wijs dan positioneren (bij Landbouw of Henk Vonhoff, beiden Commissaris van Bijvoorbeeld met de inzet van compu- bij Onderwijs)? Hoe voorkomen we als de Koningin. Leeuwarden zou het hbo ters, digitaal materiaal, het natuurlijk le- groen onderwijs dat we teveel in onszelf concentreren en in Groningen kwamen ren bij Wellantcollege, het schoolbedrijf, gekeerd raken en hoe houden we de bin- conservatorium en orkest. Milieukunde werkplekleren of doorgaande leerlijnen ding met de maatschappij; met onder- klampte zich nog een tijd aan Groningen van vmbo naar mbo. zoek, arbeidsmarkt, bedrijfsleven, de re- vast. En Bolsward, dat zijn zuivelschool Het landbouwonderwijs heeft verder al- gio en het overige onderwijs? aan Van Hall verloor, hing de vlag half- tijd de neiging gehad om zaken zoveel De discussie zal over vijftig jaar nog stok. mogelijk zelf te regelen. Binnen de fami- steeds gevoerd worden. En waarschijnlijk lie. Bijvoorbeeld leermiddelenontwikke- wordt dan opnieuw geconstateerd dat het onderwijs niet meer is wat het geweest is. Terwijl anderen zullen zeggen dat de Waarom Groene Kennis vormde in het landbouw wijsinhoud op maatschap verbetering nu definitief is ingezet. coöperatie? beleid. Er waren adviezen, pelijke thema’s. Met de De discussie over de positie bijvoorbeeld van Biesheuvel Groene Kennis Coöperatie, van het groene onderwijs en Peper, om sectorale waarvan Wouter Gerstel bij komt sinds de 19e eeuw samenwerking te LNV de contouren ontwierp, geregeld terug. Steeds kozen versterken. Maar met de is er een structuur voor Landbouwministers met toegenomen autonomie sectorale samenwerking van meer of minder overtuiging gingen instellingen vaak onderwijsinstellingen voor de sector, bijvoorbeeld hun eigen regionale of gekomen. Een ‘regionaal vanuit gedachten aan het buitensectorale weg en verkeersplein voor kennis’, OVO-drieluik of met het werd het lastiger om het zei minister Cees Veerman bij argument dat landbouw onderwijs te interesseren de GKC-start in 2004. onderwijs een instrument voor innovatie van onder

Een halve eeuw vakblad 15 Madelon de Beus (Den Haag, 1955) Ze zijn van diverse makelij Een andere dan en origine en hun leerstijl verschilt net zoveel als ‘de koninklijke weg’ hun carrière. Toch zitten et gezamenlijke, de ontwik- de drie jaar Tuin- en landschapsarchitec- ze alle vier sinds hun kelmogelijkheden en het ple- tuur in Boskoop deed zij van alles, behal- zier van met elkaar een team ve studeren. Daarom moest zij de studie jeugd in het groene ‘Hzijn.’ Dat vindt zij het mooie van haar staken en ging ze werken bij kwekerijen werk als directeur van Stoas Hogeschool. en hoveniersbedrijven. ‘Intussen kende onderwijs. Ze keerden En dan te bedenken dat Madelon de Beus ik duizenden plantennamen en wilde ik zelfs terug naar hun oude na de hbs drie studievoorkeuren had: verder in het groen.’ Het werd de middel- psychologie, Frans en architectuur. Maar bare tuinbouwschool in Rijswijk en de landbouwschool als het eerste deed iedereen, dus daar was LV akte, waarna ze werkte op de las in docent. Andere gemene geen werk in. Met Frans werd je juf, on- Barendrecht. Letterlijk een harde leer- bestaanbaar voor de verlegen Madelon. school én leuk. ‘Ik had nog nooit van ilo- delers: stilzitten kunnen Hoewel anderen haar er geknipt voor onderwijs gehoord, kwam wel eens hui- vonden, omdat ze zoveel geduld had. En lend thuis. Er was altijd wat, al waren het ze niet en ze willen naar Delft kon niet met hbs A. ‘Toch zijn hartstikke leuke kinderen.’ mensen iets leren over alledrie nu onderdeel van mijn werk, al- De Beus was daarna van ’81 tot ’87 do- leen heel anders dan gedacht.’ cent tuinaanleg en onderhoud op de las in groen en over leren. ‘Toen zei iemand: tuinarchitect! Dat Aalsmeer. Hier heeft ze het onderwijs echt leek me wel wat, ik was praktisch inge- ontdekt. ‘Er zaten docenten die zó goed steld, al had ik niks met plantjes.’ Tijdens waren. Toen ik was afgestapt van het idee

Eel Bosma (Marrum, 1944) Inspectievis in de noordoostelijke wateren oerenzoon Eeltje Bosma doorliep het lesgeven veel plezier in dingen orga- tussen ’56 en ’66 las, mas en has in niseren en landelijke contacten. Het hei- Marrum, Dokkum en Leeuwar- telân trok en Bosma keerde terug naar de den.B Aanvankelijk zou hij het boerenbe- mas in Dokkum, als directeur. Het wa- drijf ingaan, immers de oudste broers ren de democratische jaren zeventig en waren gaan leren. Maar toen zich een Bosma introduceerde sessies op de hei en zwager hiervoor aandiende vervolgde de maandelijkse docentenvergadering. Bosma zijn schoolloopbaan als jongeman ‘Niet tot ieders tevredenheid, vanwege de die, zo heette het, ‘redelijk goed kon mee- langere werkdag.’ komen’. Dus daarna volgden Wagenin- gen (melkkunde en zuivelbereiding) en Weloverwogen oordeel de eerste baan als docent op de CAH Kobus Walsma (’42), ook boerenzoon en Dronten (1973-1976), omdat het niet lukte vriend uit de landbouwscholentijd, oud in de voedingsmiddelenindustrie werk te has-directeur, gedeputeerde en 1e kamerlid. vinden. Tijdens zijn studie volgde Bosma ‘Hij is een serieus, hardwerkend persoon colleges pedagogiek – ‘Je weet maar met een weloverwogen oordeel. Een ver-

Een leven lang groen onderwijsgroenlevenlang Een nooit’ – en gaf hij les aan de verpleegster- standige en gedegen vent, die er niet voor opleiding, een lucratief bijbaantje. terugdeinsde duidelijk te zeggen wat hij In Dronten had docent Bosma naast vond.’

16 Een halve eeuw vakblad dat ik kinderen alleen iets over het vak blijvende passie, zo richtte ze bijvoor- wilde leren, keek ik anders tegen lesgeven beeld Europea Nederland op. Op zoek aan.’ Ze herinnert zich de huisbezoeken naar het theoretische referentiekader als 22-jarige mentor bij al haar leerlingen, ging De Beus weer studeren, pedagogiek in allerlei situaties, uit allerlei milieus. Het in Leiden. Heel veel van wat ze had ge- gaf haar inzicht in de maatschappij en de daan, viel nu op zijn plek. grote verschillen tussen hen. Intussen werd ze locatiedirecteur op Ze werd gevraagd om in Rijswijk het het mbo in Vught. Drie leuke jaren volg- mbo niveau 3 voor Tuin- en landschap den. Maar ze wilde nog iets op te zetten. ‘Ter voorbereiding ging ik met die inhoudelijke kant. In bij collega’s in het land te rade. Daardoor 2000 kon ze hiervoor terecht kwam ik al doende in het netwerk.’ Ze bij het ministerie van LNV, ondersteunde vervolgens de centrale di- directie Wetenschap en Ken- rectie van Groene Delta als ’manusje van nis. Zij liet de hersens kraken alles’ bij de onderwijsontwikkeling, pr en rond het nationaal land- internationalisering. Dat laatste is een bouwonderwijsbeleid. ‘In- houdelijk en procesmatig in- 1969: Madelon de Beus, Voor de duvel niet bang teressant. Ik leerde hoe com- 14 jaar jong Wout van der Bor, CvB-lid Onderwijsgroep plex de verhouding tussen Noord, noemt De Beus die hij zo’n twaalf ministerie en het veld is. Maar het was ‘Dat laat ik niet meer los. Ik zit nu hele- jaar kent een creatief en kundig persoon. niet helemaal mijn ding.’ maal op m’n plek: de combinatie van de ‘Ze denkt na over de plaats van onderwijs Madelon de Beus ging opnieuw op groene sector, het opleiden van mensen in de samenleving en is voor de duvel niet zoek naar waar haar hart ligt. Toen ze voor het onderwijs, de verbindingen met bang. Daarbij is ze buitengewoon eens ging kijken op een scholengemeen- de aoc’s, de internationale aspecten en de enthousiast voor alles én bijzonder schap merkte ze dat ze verknocht was ge- samenwerking in de groene kennisko- sympathiek.’ raakt aan het groene beroepsonderwijs. lom.’

In 1980 werd hem gevraagd de inspec- vooraf, om controle van bevoegdheden veranderde totaal. ‘Als inspecteur werd je teur van Groningen, Friesland en Dren- en lesuren. Ik was veel op de scholen en volledig afgesneden van het beleidsmati- the te assisteren bij het toezicht op het la- dacht mee over personeel, financiën en ge. Daarvan heb ik wel een paar jaar met gere landbouwonderwijs, naast de lei- huisvesting…Van de lassen was je een een sik rondgelopen.’ Bosma haalde toen, ding van de Dokkumer mas. Vervolgens beetje de algemeen directeur, je probeer- min of meer in de trein naar Utrecht, zijn werd hij de inspecteur in deze regio. De de ze te verbinden. Daarbij vertegen- makelaarsdiploma en werkte een tijd mooiste jaren van zijn carrière, met het woordigde je het bevoegd gezag op de parttime als makelaar. Maar de lol in het toezicht op elf massen en een kleine der- rijksscholen.’ Een echte schakelfunctie. inspectiewerk kwam terug toen hij te- tig lassen. ‘Het ging toen om toezicht ‘In Den Haag vochten we voor onze vens vertrouwensinspecteur werd. Hier- scholen en op de scholen pro- na was de overgang naar OCW in 2003 beerde je begrip slechts ‘een klein schokje’ voor de in- te kweken voor specteur BVE. ‘De grootste verandering het beleid. En was het systeem: bureaucratisch en veel tja, dat ik soms formeler. Een adviserende opmerking in een dubbele pet een rapport, dat kon echt niet.’ De erva- ophad omdat ik ren inspecteur zocht hierin zijn vrijheid. wel eens aan- ‘Ik liep wel eens een paar uur gewoon schoof bij een zonder agenda door de school: met deze schoolbestuur, en gene praten, daar eens kijken... Daar dat was in die haalde ik veel informatie uit.’ tijd nooit een In 2006 stopte Eel Bosma met werken, probleem.’ na nog een kort interim directeurschap Een hele op het vmbo groen in Wolvega. Nu is hij schok kwam met lid van de raad van toezicht van AOC de aoc-vorming, Friesland, actief in ontwikkelingswerk de organisatie en fanatiek fietser van lange afstanden.

1964: Eel Bosma (m) met twee jongemannen voor de boerderij

Een halve eeuw vakblad 17

Jan van Driel (Waddinxveen, 1955) Altijd vooraan bij ontwikkelingen in het onderwijs

evraagd naar de grootste uitda- open.’ Hij is continu bezig ‘knopen te leerlingstelsel vier dagen werken als hove- gingen in zijn loopbaan moet hij leggen’ tussen alle bewegingen die gaan- nier en één dag naar school. Na de mili- hard lachen en vervolgens diep de zijn. ‘Als ik ’s avonds naar huis rijd, taire dienst kon hij als onderwijsassistent nadenken.G Dan noemt hij het slechten heb ik weer zoveel voer om mee door te aan de slag in Boskoop. ‘Leerlingen van a van de hekken om sommige scholen. gaan.’ naar b helpen, vond ik geweldig. Docen- ‘Het is wel eens lastig om mensen te laten Na een jaartje ulo, ‘te theoretisch’, ten daar zeiden: jij moet de docentenop- ervaren wat nieuwe ontwikkelingen werd het voor de jonge Jan in 1972 de lage- leiding gaan doen. Voor de toelating kunnen brengen. Waarom een school- re tuinbouwschool in Boskoop. In het moest ik eerst de middelbare tuinbouw- tuin? Daarvoor moet je juist naar buiten school doen in Utrecht. Daarna, begin ja- gaan! Dat heb ik altijd gevonden.’ De praktijk als uitgangspunt ren 80 volgde de tweejarige LV in Den Jan van Driel, accountmanager bij het Theo Streng (’55), vestigingsdirecteur vmbo Bosch. Elders verworven competenties Ontwikkelcentrum, geniet en leert van Montfoort (Wellant), kent Van Driel uit de kende men nog niet. Dat ik al werkte als de clubjes docenten, van bedrijfsleven, tijd in Utrecht en Houten. ‘De praktijk als docent op de las in Rotterdam werd oog- GKC- programma’s, LTO. Van de vlucht uitgangspunt, dat is Jan ten voeten uit. Hij luikend toegestaan. Ik weet het nog goed, die de onderwijsontwikkeling neemt, stond altijd in zijn vak als coach. Liet de voor het eerst de verantwoordelijkheid ook door de manier waarop lesmateriaal leerlingen zelf ontdekken en bracht ze met om een les te verzorgen. Ik had kleine nu toegankelijk wordt gemaakt. ‘Er gaan een vraag weer verder. Volgens mij werkt hij groepen met veel ilo-leerlingen, noemde zoveel nieuwe werelden voor leerlingen nog steeds zo.’ ze “mijn kinderen van driehoog achter”.’

Art Alblas (Dordrecht, 1946) Zigzag door didactiek en duurzaamheid

e jonge Art vond het vreselijk op de mulo tussen vier muren. Na een hoop gesoebat mocht hij vanD zijn moeder naar de lagere landen tuinbouwschool in Dordrecht. De directeur vond dat Art Alblas dan wel klas 3 en 4 in één jaar moest halen. Via het driejarig hbs werd het leren vervolgd op de hogere landbouwschool in Dordrecht. ‘Ik werkte veel op boerenbedrijven, geweldig vond ik dat.’ Na de has bedacht hij: ik ga het onderwijs in, dan heb je veel vrije tijd en kun je lekker doorstuderen. Een hang naar de praktijk én de behoefte aan ’voer voor de bovenkamer’ kenmer- ken Alblas’ loopbaan. In Den Bosch haalde hij de akte L1, hij liep stage op ’zijn’ lagere landbouwschool in Dordrecht. Daarna werd het een studie biologie aan de universiteit van 1972: Leraar Art Alblas met zijn klas op de foto

18 Een halve eeuw vakblad

een bekende plek. Tussen 1985 en 2000 maakte hij er de verhuizing mee naar Houten en diverse naamsveranderingen. Al snel participeerde hij in een volgend project, PUC, waarbij docenten uit het hele land opdrachten voor hun vakge- bied maakten. Hij ging die clubjes aan- sturen. ‘De grootste winst waren niet de halfproducten die werden ontwikkeld, maar de grote stappen in het denken over onderwijsontwikkeling. De docenten brachten hun ideeën de school binnen.’ In 1993 startte het Ontwikkelcen- trum, dat met en voor groen onderwijs leermiddelen maakt. Van Driel werd door het OC steeds meer ingehuurd voor 1976: Jan van Driel (m) op middelbare projecten, te beginnen bij ’zelfwerk- tuinbouwschool gen, dat het onder- zaamheid’. Zijn rol: het koppelen van het wijs dat wij gaven onderwijskundige, de inhoud, leermid- Het was in die tijd dat Van Driel niet paste bij dat delen en de bijbehorende organisatie. voor het eerst aan een landelijke werk- type leerling. De Daar ligt zijn kracht, net als mensen op groep deelnam. Voor het kmbo (kort didactiek was niet individueel genoeg.’ het spoor naar vernieuwing zetten. Of in mbo, later kmao, red.) invulling geven Van Driel werd gevraagd als docent de woorden van Van Driel: ‘Hoe gaan we aan Groene ruimte. Fijn werk. ‘Omdat ik aanleg en onderhoud op de middelbare het handen en voeten geven en wat bete- toch wel merkte, zeker bij de ilo-leerlin- tuinbouwschool in Utrecht. Opnieuw kent dat dan?’

Utrecht, die Alblas combineerde met les- De leerling, niet het spel ‘Ik ben een van de gelukkige mensen geven op achtereenvolgens een las, mavo, Jan Oostvogels (’51), vriend uit de has-tijd en die gedurende zijn werkende leven een havo en vwo. Daarna werkte hij een jaar mbo-docent te Dordrecht (Wellant): ‘Hij is ideële motivatie heeft kunnen handha- of zeven op de mas in Dordrecht. ‘Ik ben iemand die naar de persoon kijkt en niet ven.’ Nog frustraties? ‘Nee, maar minder vrij opportunistisch het vak van docent naar wat deze is of denkt te zijn. Het gaat was de voortdurende stroom van reorga- gaan uitoefenen. Maar het bleek ontzet- hem om de leerling, niet om het spel. Het is nisaties. Die hield, hoe goed de ideeën tend leuk.’ Zo leuk dat Alblas enige jaren een doorzetter die voor z’n principes staat, soms ook waren, af van de kern: de leraar later, inmiddels adjunct-directeur van de die in alles het positieve ziet en dat met je bezig met de leerling.’ mas en vergadertijger, ervoor koos om deelt.’ Alblas promoveerde in 1999 op ‘On- opnieuw fulltime voor de klas te gaan derwijzen voor een natuurbetrokken bestaan. Terugkijkend is hij best trots dat veel moeten studeren om de match te staan; didactische uitgangspunten voor hij het logische carrièrepad durfde te maken tussen onderwijstheorie en mijn NME’. Na enkele jaren beleidswerk op verlaten. ervaring en opvattingen als leraar. Hoe het bestuurscentrum van Wageningen Wageningse studenten kwamen bij brei ik dat tot een goed programma op UR is hij nu met prepensioen. Hij ver- hem in de mas-klas hospiteren en zo het gebied van biologie, landbouwvak- zorgt op de Universiteit Utrecht het vak werd hij gevraagd als docent voor de ken en duurzaamheid?’ Oriëntatie op educatie en communicatie vakgroep Agrarische Onderwijskunde Toen student Arjen Wals wilde leren en zet zich in voor de opbouw van een van Wageningen UR. ‘Het is schitterend over onderwijs en duurzaamheid, leerde landbouwuniversiteit in de Mongoolse om mensen te zien groeien en het is ont- Alblas al docerende mee. Zo begon hij stad Darkhan en voor het beroepsonder- zettend vervelend als dat niet lukt. On- met natuur- en milieueducatie, dat als wijs op een Molukse eilandengroep. derwijs is vreselijk hoogwaardig werk. vak en onderzoeksonderwerp nieuw was. Toen ik erin stapte heb ik daar makkelijk Niet dat duurzaamheid ooit géén thema over gedacht.’ was voor de docent. Op de mas voerde Art Alblas noemt zichzelf een echte hij heftige discussies met de jonge aard- vakdidacticus, een vrij breed opgeleide appeltelers uit de Hoekse Waard over bioloog en landbouwkundige. ‘Ik heb grondontsmetting.

Een halve eeuw vakblad 19 Foto: Gerrit Kersjes Gerrit Foto: Ons Brabant Gemeentelijk monument

Interne leerlingen sliepen in chambrettes op de zolder van deze school in Boxtel. Dat was in 1914. De eerste katholieke landbouwwinterschool in Nederland Dit vakblad ontstond in telde toen 25 leerlingen. een periode dat de school Vanaf 1965 werd de school een dag- school met een twee- en driejarige oplei- lopend te bereiken moest ding. In 1973 kwam daar de vierjarige oplei- zijn. Alleen in Drenthe al ding levensmiddelentechnologie bij. waren er in de jaren 50 Toen de school in 1988 zo’n duizend leerlingen telde, kreeg het een nieuw ruimte was er niet in meer dan twintig, vooral gebouw. In 1993 is het oude pand ver- Marknesse. Kersjes vond het geen mooi lagere landbouwscholen. bouwd voor studentenhuisvesting en nu gebouw, ‘het was een lange, rechte pijp’, zit in het gemeentelijk monument een maar toch kijkt hij met nostalgie terug Nu zijn er nog vier. Wat is appartementencomplex. naar die periode. De vestiging van Helicon in Boxtel is van Na 1973 zaten er allerlei verenigingen en er toch gebeurd met al plan te verhuizen naar Den Bosch. Dan clubjes in het gebouw. Nu huist in ‘De die scholen? Berichten uit herinnert alleen de inscriptie op het oude Marke’ het sociaal cultureel werk van gebouw nog aan groen onderwijs in Marknesse. de provincie. Boxtel. Zeeland, wind- en waterland

Foto: Peter Manniën Peter Foto: Dynamisch gebeuren

De middelbare landbouwschool in Schoondijke startte in 1943 in oude ba- Overgaauw Chantal Foto: rakken en het moest nog tot na de oorlog duren voordat de school terecht kwam in het gebouw aan de Huizingastraat. Oud- directeur Roest kwam in 1954 in Schoon- dijke aan, het gebouw stond er toen nog maar net. Achter dat gebouw richtte hij de landbouwpraktijkschool op. ‘Het was een heel dynamisch gebeuren, met al die machines en loodsen en vijf tot zesdui- zend cursisten per jaar.’ Toen Roest met pensioen ging in ’85 was de rmls al opge-

Groeten van de zeebodem Foto: Jaap Steeneveld Jaap Foto: Verdwenen scholen Verdwenen Pionieren

De algemene lagere landbouwschool op christelijke grondslag in Marknesse werd in 1956 gesticht als dependance van de landbouwschool in Emmeloord. In 1973 trok de school weer bij ’Emmeloord’ in. De leerlingen in Marknesse kregen les in de barakken waarin de pioniers gewoond hadden. Ook docent Gerrit Kersjes kreeg huisvesting aangeboden in de barak toen hij daar in 1960 begon. Andere woon-

20 Een halve eeuw vakblad Foto: Jan Nijman heven. De praktijkschool Drenthe – werd in ’99 opgeheven. Het is de olde landschap nu de plek voor vergaderin- Tuinhazen, gen, recepties en voor techno- park ’Zeeland’ met bedrijven olifantenstal voor wind- en watertechnolo- en katjesallee gie. Het gebouw van de middelbare tuinbouw- Mooi Utrecht school in Frederiks- Alleen voor heren oord staat leeg sinds november 2005. Toen De Utrechtse Rijkslandbouw- verhuisde de school winterschool uit 1921 stond de naar Meppel. De eerste jaren midden in de wei- Grontmij, de huidige landen aan de Mariëndaalstraat. eigenaar, wil op het Er is nog veel wat herinnert aan de Maar de stad groeide en het groen om de schoolterrein een zorghotel en zorg school. De gang met gegoten vloer, de school verdween. In 1927 veranderde het appartementen bouwen. drie toiletdeuren met gele ruitjes, de ha- adres in Oppenheimplein 6. De school Het gebouw dateert van 1968 toen de ken waaraan de aardrijkskundekaarten school nieuwe huisvesting hingen. ‘En je kunt zien waar het bord kreeg. Het oude schoolgebouw steeds tegen de muur klapte. Dat gat zit van 1884 voldeed niet meer en er nog’, vertelt Symona. Tijdens feestjes is sinds die tijd een klokken- vertellen buurtbewoners anekdotes. Ze museum. Beide schoolgebou- wijzen naar een plek in het plafond: ‘daar wen staan op het zeven hecta- zakte een leerling door het plafond.’ Ook re grote schoolterrein. de conciërge is er nog. Dat is nu buur- Gebouw en tuin ogen op dit man Piet. Bij verbouwingen staat hij met moment verwaarloosd. raad en daad bij. Hoofdpad, katjesallee en oli- Het gebouw in de stijl van de Amster- Foto: Chantal Overgaauw Chantal Foto: fantenstal worden steeds damse school is nog steeds een plek voor groener. De nieuwe eigenaar groene vingers. Johan is freelance bloe- zorgt dat het gras gemaaid menarrangeur. Vanuit hun huis exporte- wordt en dat vernielingen ren hij en Symona Nederlands bloem- aan het schoolgebouw gere- werk. pareerd worden. Het gebouw maakt straks, mo- had vijf lokalen en was geopend van ok- gelijk over twee jaar, plaats voor tober tot april. De docenten werkten in zorgwoningen. de zomermaanden veelal voor keurings- De volwassen bomen en de pa- diensten en in de landbouwvoorlichting. denstructuur van de schooltuin Adri Verwaal, een oud-directeur, herin- blijven gehandhaafd. Een ge- nert zich dat er slechts een herentoilet ruststelling voor de ’tuinhazen’, aanwezig was. Dames, op wie de school de bijnaam van de Frederiks- niet had gerekend, gebruikten het perso- oordse leerlingen. neelstoilet onder de trap. Dit werd later het damestoilet. In 1988 verhuisde de Fryslân boppe school naar Houten waar ze nu deel uit- Blomkes ût Balk maakt van het Wellantcollege. De oude school huisvestte eerst nog een aantal ja- Johan en Symona Huisman ren een verpleegstersopleiding, maar is wonen nu twee en een half jaar tegenwoordig appartementencomplex. in de voormalige Christelijke In 1999 is het pand gerenoveerd; de hoge Lagere Landbouwschool in Balk. Van plafonds en het statige trappenhuis her- 1930 tot 1992 kregen de Friese jongens en inneren nog aan de oude school. meisjes daar les.

Een halve eeuw vakblad 21 Foto: Leonie Barnier Leonie Foto:

Historisch Zuid-Holland dels afgebroken. Foto: Woningstichting Venlo-Blerick Gouwse ouwe De voormalige kapel, waar in het verleden de In 1946 deden de eerste leerlingen lessen tuintekenen plaats- toelatingsexamen in café de vonden, is nu het voor- Beursklok alvorens ze werden toe- naamste gedeelte van het gelaten tot de landbouwwinter- restaurant. Het Seminar school in Gouda. Twintig jaar lang richt zich op de Franse en konden ’de boeren’ genieten van de Italiaanse keuken. Het fraaie achttiende-eeuwse versierin- ter gelegenheid van het gen in gebouw De Doelen aan de 40-jarig jubileum van de Lange Tiendeweg. In 1966 opende MAS Zenderen uitgege- minister Barend Biesheuvel een ven gedenkboek ligt nog nieuw gebouw aan de Ronsseweg. ten inzage in het restau- De school heette ondertussen al tien Groet’n oet Grunn rant. Wagenaar ziet dit als een leuke ma- jaar Rijks Middelbare Landbouwschool. Pronkjewail nier om zijn gasten kennis te laten ma- Deze nieuwbouw moest eerst nog uit- ken met de historie van het gebouw.

groeien tot een conglomeraat van hoofd- Willem Boon woonde bijna zijn hele Strijbis Gerrit Foto: en bijgebouwen, dependances en gym- leven in Noord-Holland, maar na nastieklokalen alvorens het in 1986 uit zijn pensioen verhuisden hij en zijn mocht breiden met elf extra lokalen. vrouw terug naar haar roots, het Deze keer was het Prinses Margriet die trotse dorp Warffum in Groningen. de eer kreeg. In 1995 kwam er nog een Daar woont hij sinds 1998 op de be- uitbreiding voor wat toen het Groencol- gane grond van het statige apparte- lege was. Het huidige Wellantcollege zit mentencomplex ’Pallas Athene’. er nog steeds. Vanaf 1870 kregen hier de boeren- In het monument aan de Lange Tiende- zoons uit Groningen les, maar om- weg huist sinds 1987 een praktijk voor dat het niveau van de jongens zo fysiotherapie. verschillend was, leverde het onderwijs niet de resultaten waarop de Groningse boeren hoopten. Vijf jaar later hield de gemeentelijke landbouwschool alweer op te bestaan. Schoon Limburg Na de sluiting werd in Wageningen een Niet voor rijke lui Rijkslandbouwschool gesticht die later zou uitgroeien tot de huidige universi- Het gebouw van de middelbare tuin- teit. bouwschool in Venlo is eind oktober 2008 gesloopt. Het maakt plaats voor Park Rijnbeek. In dit parkgebied staan Mooi Twente vanaf 2011 een woonzorgcomplex en een Op de menukaart appartementengebouw met zo’n veertig luxe huurappartementen. In het gebouw van de voormalige mas Het gebouw heeft van 1965 tot 1993 ruim- aan de Hertmerwerg in Zenderen huist te geboden aan de middelbare tuinbouw- nu een restaurant: Het Seminar. Jelle school. Voordat de woningstichting tot Wagenaar, één van de eigenaren van Het sloop overging, hebben de Kunstuitleen

Fotografie: Leonie Barnier Leonie Fotografie: Seminar, vertelt dat het in 1870 gebouwen de Daklozenopvang er onderdak ge- de pand in eerste instantie dienst deed vonden. als seminarie. In 1971 betrok de Middel- De school zat vanaf haar oprichting in bare Landbouwschool van de ABTB het 1953 aan de Deken van Oppensingel en gebouw. In 1997 verhuisde AOC Twente vanaf 1955 in een noodbelastingkantoor naar een nieuw onderkomen in Almelo. aan de Boenerstraat. Leerlingen hingen Een gedeelte van het gebouw is inmid- een bord bij de deur: ‘Tot tien gulden de-

22 Een halve eeuw vakblad Foto: Woningstichting Venlo-Blerick bruikt. Er hebben nu 160 vmbo-leerlingen van de GSG Schagen les. ‘Meer kunnen er ook niet in’, aldus de conciërge.

Gelders Goud Jeugdzolder

Aan de Hovenstraat in Varsseveld was tussen 1958 en 1969 de lagere landbouwschool ge-

vestigd. De heer Foto: Gerrit Strijbis poneren in de bus. Voor hogere bedragen Scheperboer, voormalig dient u bij het belastingkantoor te zijn.’ directeur van deze school, vertelt dat het gebouw bestond uit drie theorieloka- Groeten uit Noord-Holland len, een overblijflokaal en Nog steeds les een ruimte voor praktijk- in Schagen lessen. Omdat de school niet meer levensvatbaar was De Rijkslandbouwwinterschool verdween het agrarisch on- (RLWS) in Schagen was de eerste derwijs uit Varsseveld. De landbouwwinterschool in Noord- inwoners van deze plaats in Holland. De school werd januari 1942 de Achterhoek profiteren op last van de Wehrmacht ontruimd. echter nog steeds van het Daarna kregen de leerlingen les in ca- schoolgebouw. fé’s, ook in Alkmaar. En een paar jaar In het verleden bood het later kwam daar een dependance van pand onderdak aan de Cor Schagen. Toen de RWLS in 1964 mid- Heil stichting die met behulp van vrij- delbare landbouwschool werd, bleef in willigers speelgoed en eenvoudige werk- Schagen alleen lager landbouwonder- tuigen voor ontwikkelingslanden pro- wijs over. Er zitten 620 vmbo’ers en er is duceerde. Nu spelen op de benedenver-

ook weer mbo, op Born den van Ton Foto: dieping de niveau 2, met on- kinderen van geveer dertig leerde kinderop- lingen. vang Humani- Het schoolge- tas. In het bouw uit 1931, weekeind kun- waar de school nen de jongeren oorspronkelijk van Varsseveld zat, is gebouwd terecht op de in Nieuw-Am- zolder en sport- sterdamse stijl. vereniging Re- Op glas-in-lood flex gebruikt het zijn beelden te oude gymlokaal. zien van molens, koeien, kippen, een zaaier, een maaier. Het gebouw is altijd als school ge-

Een halve eeuw vakblad 23 24 Groene bn’ers hebben gelaten. gelaten. hebben steek de in niet wortels hun groene en volgden opleiding groene een ooit ze dat is verenigt hen Wat Frank Westerman. en Postma Ids Pierik, Waalkens, Scheijer Annie Evert Harm journalistiek. de en sport politiek, Nederlanders: Bekende Een halve eeuw vakblad eeuw halve Een

- Fotografie: CDA Fotografie: uit Assen, Nederland. uit Assen, en Westerman niet hij, de Frank experts verbouwen, 5.000 die al aardappels jaar doen. Volgens hem de waren indianen, opsommen wat niet moesten ze vooral hij bewoners. maar konMaar alleen hield hij een presentatie voor de dorps in Peru. Ter Aymara-indianen afsluiting de van deerde hij de irrigatiekanalen wereld verbeteren. Met kon die studie dat. buiten snel: en naar de hij hij wilde wilde heel al het wist Hijzelf cultuurtechniek. kozen, net als hij, voor de studie tropische H ‘In café Troost waande je je maar tegelijker in de navel van de wereld, Voor zijn bestu en stage afstuderen Wageningen. Drie van de vier een voorlichtingsweekeinde in mee ij naar klasgenoten vier nam zo provinciaals.’ Annie Schreijer-Pierik tijd was het Tweede-Kamerlid - waar hij deel van uit maakte, beschrijft beschrijft hij uit deel waar maakte, van de De periode, jaren tachtig. subcultuur zijn aan een Wageningseman hoofdstuk meer het aan roer. toen stondMaar hij niet lang al kwam. later en weer maken, daar op terug wilde boeren die van arbeiders politicus Sicco ondergang van Mansholt zien. De Hij laat de open families. belangrijke tal de een in Groningen aan hand van aan de van landbouw hij de ontwikkelingen beschrijft Hierin ‘De Graanrepubliek’. Westerman. maakte zwaai omme Eenzelfde te beschrijven. nissen de zijlijnom kon de staan gebeurte gaan hij zich dat hij realiseerde beter aan brak, toen de Maar Revolutie Russische uit velden bevloeide de de langs Don. rivier hij sloeg putten en cultuurtechnicus, ver Platonov. Ook Platonov eerst was Westerman (44) het leven de van schrij ‘Niet alleen In ‘El Negro en ik’ besteedt Wester besteedt In ‘El Negro en ik’ Westerman door brak met het boek beschrijft de van ziel’ In ‘Ingenieurs boeren’ voor de ------

e waren met z’n negenen voor LNV. En, zegt ze, ‘elk jaar ontmoet Schreijer is kritisch. ‘Het landbouw thuis’, vertelt Annie ik een zware delegatie van het groene onderwijs bood niet altijd waar de ‘WSchreijer-Pierik (55), Tweede- onderwijs op de Grüne Woche in moderne landbouw behoefte aan had. Kamerlid voor het CDA sinds 19 mei B e r l i j n . ’ Verder ben ik ook wel voor een herintro- 1998. ‘Ik was de op een na oudste en ik Over haar eigen landbouwonderwijs- ductie van die landbouwhuishoud- zou naar de hbs gaan, maar ik hielp thuis tijd is ze heel tevreden. ‘We kregen vak- school.’ graag mee op de melkveehouderij. Daar- ken zoals tuinbouw, gezondheidskunde, om werd het de landbouwhuishoud- voedingsleer, warenkennis, kinder ‘Het landbouwonderwijs school.’ verzorging, naast aardrijkskunde, bood niet altijd waar de Ze is nu behalve politica ook boerin geschiedenis, talen en natuurlijk koken op een varkenshouderij en ze was en naaien. Als ik het Kabinet over goed moderne landbouw bestuurder van verschillende landbouw onderwijs hoor spreken, dan denk ik: dat behoefte aan had.’ organisaties zoals ABTB, LTO en GLTO. kregen wij. Onderwijs dat paste bij de In de Tweede Kamer houdt ze zich bezig maatschappij en de belangrijke waarden Het groene onderwijs blijft voor haar met plattelandsbeleid, natuurbeleid en in het leven.’ desondanks van belang. Politieke inzet ‘Een mooie herinnering aan de van Schreijer is, zegt ze, vooral dat de ‘…dat kregen wij. Onderwijs schooltijd? We hadden onder andere les voedselproductie in handen van de boe- dat paste bij de bij de kloosterzusters, maar er was daar ren blijft. Daar moet en kan dat onder- maatschappij en de niet voldoende groentetuin. Ze vroegen: wijs een rol in blijven vervullen. ‘En dat ‘Annie, kan dat niet bij jou thuis?’ Toen onderwijs is er dan zeker niet alleen voor belangrijke waarden in bleek dat ze daarvoor wel acht kilometer de boeren, maar voor het hele platteland, het leven.’ moesten fietsen, ging het niet door.’ en voor allerlei mensen, functies en Een van haar drie kinderen volgde een bezigheden daaromheen.’ agrarisch natuurbeheer. Ze zat in de vas- opleiding op het groene mbo en een te kamercommissies voor Onderwijs en vervolgopleiding op het hbo. Maar Fotografie: Bert Nienhuis Bert Fotografie: Frank Westerman Schrijver Langs de zijlijn hij als kleinschalig en lieflijk en tegelijkertijd als pretentieus. ‘In café Troost waande je je in de navel van de wereld, maar tegelijkertijd was het zo provin ciaals.’ Ook Westerman was in zijn eerste studiejaren gegrepen door het zwart-wit- denken, maar op een gegeven moment kwam hij toch in opstand tegen het dogmatische neo-marxisme dat er ge- meengoed was. Daar is dan ook niets van ‘Hij kon alleen maar terug te vinden in zijn boeken, waarin hij opsommen wat de juist op zoek is naar de ideeën van mensen en hoe die soms botsen met de Aymara-indianen werkelijkheid. Zoals bij Mansholt. Lezen! niet moesten doen.’

25 eel bijzonder om vanuit een Waalkens zat eerst op het gymnasium, buiten het gezichtsveld, dan haakten ze klein dorpje naar de grote stad maar was liever bezig met praktische af.’ Natuurlijk, zegt hij, ‘iedere vorm van ‘Hte gaan’, zegt Harm Evert Waal- zaken. ‘Het was te ver weg.’ Op de land- kennisvergaring stapelt zich op, maar het kens (1948). Hij is sinds augustus 1998 lid bouwschool ging het over zaken die hem vormt ook je karakter. Ik heb er geleerd van de Tweede-Kamerfractie van de nader stonden en meer interesseerden. om kritisch te kijken naar jezelf en je PvdA en houdt er zich onder andere Zoals bodem- en plantkunde en econo- omgeving.’ bezig met landbouw, voedselproblema- mie. Zijn maatschappelijke betrokkenheid tiek en ontwikkelingssamenwerking. Hij herinnert zich directeur Dr. Fop geeft hij nu niet alleen vorm als politicus, I. Brouwer, de bioloog die bekend werd maar ook als biologisch veehouder. ‘Het ‘Ik probeer met mijn van zijn radiopraatje met ‘alles wat leeft is absolute noodzaak om te investeren in en groeit en ons altijd weer boeit.’ ‘Ik heb een verantwoordelijke landbouw,’ zegt boerenverstand naar de er geleerd om met argumenten in debat hij. ‘Allerlei crises vallen nu samen. Ik complexe problemen te gaan over actuele onderwerpen. De probeer met mijn boerenverstand naar kijkend, bij te dragen aan school leerde me naar de brede omge- de complexe problemen kijkend, bij te oplossingen.’ ving te kijken. Niet alleen de technische dragen aan oplossingen.’ kant, maar ook de keuzes die je kunt Er is nog steeds een regelmatig bijeen- maken in maatschappij en bedrijfs komende vriendenclub van afgestudeer- Net terug uit de VS (en daarvoor voering.’ Verder is hem het advies bij den van de Jan Heidemaschool uit die reizen naar landen zoals Indonesië en gebleven: ‘jongens, je kunt in theorie tijd. Maar vanwege zijn politieke werk Soedan) kijkt hij terug op zijn jaren op de alles bedenken, maar ga eerst maar eens kan Waalkens er tot zijn spijt niet vaak middelbare landbouwschool in Gronin- met de mensen praten.’ bij zijn. gen, van 1963 tot 1965. Dat was de Jan Hij was voorzitter van studenten Heidemaschool, genoemd naar de eerste vereniging Ceres en organiseerde mee directeur in 1893; nu onderdeel van AOC aan referaatbijeenkomsten, vaak over erg Terra. technische onderwerpen. ‘Lag het teveel Fotografie: Leonie Barnier Fotografie: Ids Postma Agrariër Altijd blijven verbeteren

‘Als je wilt winnen, dan ben je nooit klaar. Maar boer zijn is rustiger.’

26 27 - Een halve eeuw vakblad Op zijn jaren op de has in Leeuwarinhas de op jaren zijn Op Het mooie van boeren vindt hij het vindtvanboerenhij mooie Het retisch vakken heeft hij veel gehad. ‘Toen retischvakkengehad. veel ‘Toen heeft hij realiseerniet,maar nog zagnu ikhet ik heb.’ geleerd veel wel toch iker dat me den kijkt Ids tevreden terug. Vooral ook tevredenkijkt Ids denterug. Vooral rondliependie jongens veel er omdat leerde Je wilden ondernemer worden. vanelkaar.veel Maartheoaanookde ondernemerschap, steeds nieuwe dingensteedsnieuwe ondernemerschap, bedenken,bedrijfontwikkelen,het het inkomenmeer er doen,beter steeds weer nieuwe een bezig om uithalen. nu is Hij stal bouwen. te

- Harm Evert Waalkens Waalkens Evert Harm Tweede-Kamerlid boeren mijn Met verstand Schaatsen en boeren, het heeft wel heeft hetSchaatsen boeren, en steeds weer beter doen.’ beter weer steeds bedrijf ontwikkelen, het het ontwikkelen, bedrijf ‘Het mooie van boeren is is boeren van mooie ‘Het het ondernemerschap, het het ondernemerschap, het uitkomt, dat kan op maandaguitkomt,kandinsdagdat op of danwiltmoet horen top de bij Als je zijn. wiltAlsdoen. je voor daarveel je heel het Zois klaar.’ winnen, nooit dan je ben alsookagrarisch ‘Maar ondernemer. rustiger.’ is zijn boer ’s avonds laat. En rustdagen zijn er alsrustdagenlaat.het er En avonds zijn ’s viduele bezigheid. ‘Met topsport ben je je topsportbezigheid.ben viduele ‘Met vroeg tot morgens alle bezig,dagen van’s seizoenschaatsen, daar buitenom studeren. allebeiis indi overeenkomsten.Het een van Pfeifer kreeg kon hij dat weer in weer dat hij vankreeg Pfeiferkon daarnajarenhalen. de In wisselde hij schaatsenstudieen winteraf:hetin - -

oer worden, het speelde altijdspeeldeal het worden, oer ouders Maar zijn hoofd. zijn door vastteveelnietzich hij dat vonden

Dat eerste jaar kon hij de opleiding de hij eerstejaar kon Dat moest leggen. Met het vwoalshet voor Met leggen.moest

opleiding kon Ids Postma ( 35) nog alle nog 35) ( Postma Ids kon opleiding veertiende begon zijn Vanaf kantenop. het en schaatsen het worden serieuste indat langdanniet voordat ook duurde stroomversnellingeen kwam. Aanhet middelbareschaatstevanschooleindede Oranje.Maarhijmoest toen Jong in hij vervolgkeuzeeeneen maken ook voor Agararischede werd Het opleiding. Friesland,Hogeschool wildehij boer belangstellinggeen zushad Zijn worden. wasruimtede er op bedrijf,dus het voor Deersum.inboerderij schaatsennaastmet wanthet doen,nog vaakzoniet vannog washij junioren de huis.Maarginghij steeds schaatsneller tweedehetin hij datals metgevolg sen jaarmaarhasvananderhalfde studie daarnahij ziekte de haalde. punt Toen B Fotografie: PvdA Sicco Mansholt (van Hervorming van de Wat waren in de 1945 tot 1958 minister Landbouw in de EEG van Landbouw, Visse- waarin hij onder afgelopen vijftig jaar rij en Voedselvoorzie- andere voorziet in het belangrijke gebeurte ning geeft leiding aan vertrek van vijf van de het herstel van de tien miljoen boeren. nissen in het landbouw voedselvoorziening. Hij wordt er niet 1952 Begin van de Bevordert productie- populairder van onder

onderwijs? In hoeverre Landbouw Europese samenwer- verhoging door de de boeren. In 1968

hadden ze te maken met king. In 1986 is daar rationalisatie van de ANP Foto: de Europese Unie uit Nederlandse land- de ontwikkelingen in het ontstaan. Inmiddels bouw, door subsidië- onderwijs in het hebben zich 27 landen ring en voorlichting. aangesloten. Als Europees Commis- algemeen? En speelden Voor de boeren in saris voor de Land- Europa zal de oprich- bouw komt hij later ontwikkelingen in de ting van de EEG grote met het plan Memo- landbouwsector daarbij gevolgen hebben. randum Inzake de ook een rol? Horizontaal 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 en verticaal lezen is het

motto. Jaren 50 Na de oorlog natuurkunde, schei- terscholen. Er zijn ook neemt het aantal kunde en biologie middelbare landen lagere landen tuin- vooral praktische vak- tuinbouwscholen die bouwscholen voor ken als veeteelt, plan- na ’57 Hogere Land- leerlingen van 12 tot 16 tenteelt, veevoeding, en Tuinbouwscholen jaar in hoog tempo maar ook deze wor- worden. toe. In 1946 zijn er 145, den nog heel theore- rond 1960 telt Neder- tisch aangeboden. Leraren krijgen hun land 287 van deze Leerlingen zijn vooral opleiding middels een scholen. De leerplicht jongens. Voor meisjes L-akte. Afhankelijk geldt aanvankelijk tot zijn er landbouwhuis- van de vooropleiding 14 jaar, vanaf begin houdscholen. een één- of tweeja- jaren zestig tot 16. De rige opleiding aan de lagere landen tuin- Vervolgonderwijs is er has in Den Bosch, bouwschool is dan op middelbare land- Dronten of Deventer. nog eindonderwijs. bouwscholen die na Landbouwonderwijs Leerlingen krijgen een reorganisatie in Als aanvulling op het naast Nederlands en ’57 voortgekomen zijn reguliere onderwijs rekenen en een beetje uit de landbouwwin- gaat het Ministerie

1958 De jaren 50 staan 1960 De Wet op het in het teken van de wetenschappelijk materiële verbetering onderwijs vervangt de Vijftig jaar in vogelvluchtin jaarVijftig van het onderwijs: Hoger-onderwijswet. betere huisvesting en Een Academische Raad salariëring. moet zorgen voor contact tussen univer- siteiten en hogescho- Onderwijs len onderling en met de samenleving.

28 Een halve eeuw vakblad wordt het ‘Plan Mans- 1958 Na de oorlog ligt eerste ruilverkavelin- holt’ in afgezwakte de eerste prioriteit bij gen vinden plaats. vorm de basis van het het herstel van de 1964 Oprichting Europese landbouw- 1958 Landbouwminis- voedselvoorziening. In 1962 Vaststelling eer- bouw verdwenen zijn. Stichting Ontwikke- beleid. ter Anne Vondeling de jaren 50 moet de ste Gemeenschappelijk Middel is de instelling lings- en Sanerings- brengt samen met landbouwproductie Europese landbouw- van de eerste fonds voor de Land- 1955 minister Samkalden omhoog. Middelen beleid. Op 1 januari gemeenschappelijke bouw (O. en S. fonds) Nederland heeft: een wijziging van de zijn rationalisatie en 1970 moeten alle prijs- marktordeningen voor Voor de opvang van de

Landbouw 319.000 Wet vervreemding van schaalvergroting. De verschillen in de land- granen en verede- sociale gevolgen van

landbouwbedrijven de landbouwgronden Photo Photo/ECA AFP Foto: lingsproducten en de het opheffen van 2.308.000 ha cultuur- in het Staatsblad. Deze oprichting van het agrarische bedrijven grond moet de versnippering Europees Oriëntatie- die niet mee kunnen 923.000 ha akker- van landbouwgronden en Garantiefonds voor komen in de moderne bouw tegengaan. Amende- de Landbouw (EOGFL). ontwikkelingen en 1.296.000 ha grasland menten hierop vormen Een systeem van richt- voor de ontwikkeling 88.000 ha tuinbouw een van de aanleidin- en interventieprijzen van bedrijven die 89 gereed gekomen gen voor de val van het leidt tot de beruchte daarin juist wel ruilverkavelingen kabinet in 1958. overschotten. levensvatbaar zijn.

1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969

1963 Op de middelbare 1966 Start leerlingwe- tuinbouwscholen komt zen in het landbouw- een onderscheid tussen onderwijs, met de LSLL de driejarige A-cursus voor de landen tuinen de meer praktische bouw, het LSBC voor tweejarige B-cursus. de bosbouw en cultuurtechniek en voor 1964 Als antwoord op de levensmiddelen- een vraag uit de boe- technologie was een De Centrale School voor Tuinbouwtechniek was renstand komt aan de jaar eerder de LSBL al Tussen 1960 en 1968 daalde het aantal leerlingen een van de elf praktijkscholen mas’en een B- naast opgericht. in het lager landen tuinbouwonderwijs aaneen E-stroom. De zienlijk. Van de 287 scholen in 1960 waren er in van Landbouw elf 1960 Om ook onder- E-stroom duurde twee 1967 Het onderwijs 1968 nog maar 193 over praktijkscholen wijs aan minder halve jaren, de leer- aan de Landbouwho- bekostigen. Een aantal begaafde leerlingen lingen in de B-stroom geschool Wageningen 1968 Onder de Mam- landbouwhuishoudon- van deze centra waren Landbouwonderwijs aan te bieden, start gaan twee volle jaren valt voortaan onder moetwet krijgt het derwijs verdwijnt. De ontstaan op initiatief het ilo, individueel naar school en krijgen de Wet op het weten- lager landen tuin- lagere landen tuin- van landbouworgani- lager beroepsonder- meer economische schappelijk onder- bouwonderwijs een bouwscholen zijn geen saties. wijs. vakken. wijs. wettelijke status. Het eindonderwijs meer.

1963 Minister Jo Cals is 1966 De Wet op het 1968 Wet op het 1969 Bezetting van het de man van de Mam- leerlingwezen regelt voortgezet onderwijs, Maagdenhuis als uiting moetwet; tijdens de leerlingwezen. Dit viel de Mammoetwet, van onvrede over de behandeling van het voorheen binnen de treedt in werking. weinig democratische wetsvoorstel spreekt Wet op het nijver- Brugklas, mavo, havo structuur in de univer- hij in eerste termijn heidsonderwijs en vwo ontstaan en sitaire wereld. Dit leidt zeven uur. lbo, mbo en hbo wor- in 1970 mede tot de den geregeld. Wet universitaire Onderwijs bestuurshervorming (WUB).

Een halve eeuw vakblad 29 1964 De Boerenpartij ren’ een drietal boe- 1965 melkpoeder, waar- overlast en gevolgen 1286.000 ha grasland zit met drie zetels in rengezinnen steunen Nederland heeft: door boeren meer voor milieu en land- 115.000 ha tuinbouw de Tweede Kamer, en die weigerden de hef- 264.000 landbouw- zekerheid kregen over schap. Daar was tot 129 miljoen euro aan zal daar tot 1981 met fing van het land- bedrijven hun inkomen. dan nauwelijks aan- investeringen in land- ‘boer Koekoek’ in blij- bouwschap te betalen 2.256.000 ha cultuur- dacht voor. Er komt inrichtingswerken ven. Aanleiding is de en illegaal boerderijen grond 1972 Nieuw Europees onderzoek. 613 gereed gekomen boerenopstand in van het schap bewo- 809.000 ha akker- landbouwstructuur- ruilverkavelingen Hollandscheveld, waar nen. bouw beleid behelst ont- 1975 duizenden ‘Vrije Boe- 1.337.000 ha grasland wikkelingssteun voor Nederland heeft: 1979 Nota Bedrijfs-

Fotografie: ANP 109.000 ha tuinbouw levensvatbare bedrij- 163.000 landen grootte en productie- 226 gereed gekomen ven en afvloeiingsre- tuinbouwbedrijven beperking regelt de ruilverkavelingen gelingen voor onren- 2.082.000 ha cultuur- vestiging voor de dabele bedrijven. grond intensieve veehoude- 1968 EEG-akkoord 160.621 Persoonlijke rij. Moet het ontstaan over het zuivelbeleid. 1974 Nota intensieve ondernemingen in de van onrendabele Richtprijs voor melk en veehouderij erkent landen tuinbouw bedrijven tegengaan. interventieprijs voor problemen rondom 681.000 ha akker- Alleen ondernemers boter en magere dierenwelzijn, stank- bouw die varkens-, kalver-

1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985

Jaren 70 De pedagogi- 1976 1983 STC-operatie: 1987 ‘Als jullie subsi- sche bureaus voor Het mas-B project schaalvergroting, die willen voor inno- landbouwonderwijs, start. Het onderwijs taakverdeling en con- verend onderzoek dan die tot dan aangeslo- voor de B-leerlingen centratie binnen het moeten jullie samen- ten zijn bij de has’en in moet nog praktischer hoger onderwijs. Via werken.’ Zo ontstaat Ede, Den Bosch en Dor- worden. Het mas-B project zou fusies gaan elf aantal onder druk van minis- drecht, gaan op in de midden jaren 80 wor- hao-instellingen in de ter Braks de Stichting pedagogische studie- 1981 Oprichting Stoas den afgesloten. Ter tweede helft van de Hoger Agrarisch centra APS, CPS en KPC. Hogeschool, één lera- gelegenheid daarvan jaren ’80 terug naar Onderwijs (SHAO). Het middelbare land- renopleiding voor de bood adjunct-inspec- vijf (Stoas Hogeschool Er komt meer aan- bouwonderwijs krijgt beroepsgerichte vak- teur Cees Boer direc- niet meegerekend). 1988 De drie leerling- dacht voor beroepen een indeling vergelijk- ken in de hele groene teur Landbouwonder- stelsels richten de buiten de primaire baar met die in het sector. wijs Piet Schenk de 1986 Wet Weten- stichting Baas op. sector: groenvoorzie- tuinbouwonderwijs: eindrapportage aan schappelijk Onderwijs. Deze doet arbeids- ning, levensmiddelen, een driejarige mas-A Experimenten met Landbouwhogeschool marktonderzoek om bloemsierkunst, recre- en een tweejarige, participerend leren wordt in 1984 later Wageningen wordt de kloof te dichten atie. Er komen ook meer praktische waarbij lesstof sterk kmao dat met de aoc- Landbouw Universiteit tussen onderwijs en meer meisjes naar het mas-B. aan de beroepsprak- vorming weer wordt Wageningen arbeidsmarkt. Een groene onderwijs. tijk wordt gekoppeld, opgeheven. paar jaar later wordt

1972 Minister Chris van 1973 Minister Jos van beleidsmakers van 1975 Nota ‘Contouren denschool 12 tot 15 en 1981 Wet op het basis- Veen ( minister van Kemenade (van 1973 PvdA betekent dit het van een toekomstig daarna volgt boven- onderwijs, van minis- Onderwijs 1971-1973) tot1977) ontvouwt definitief einde van onderwijsbeleid’ (de school met een twee-, ter Arie Pais. Die krijgt te maken met plannen voor de mid- het standenonderwijs. zgn. Contourennota) drie- of vierjarige neemt afstand van de heftig protest tegen denschool. Kinderen Na experimenten en stelt onder meer de opleiding. plannen van Van bezuinigingen en les- van 12 tot 15 volgen protest komt de mid- invoering van een Kemenade. Hij voegt geldverhoging. allemaal hetzelfde denschool er niet, basis- en midden- kleuter- en lager onderwijs en kunnen maar de ideeën leggen school voor. Basis- onderwijs samen. hun studiekeuze uit- de grondslag voor de school voor vier- tot De nieuwe wet moet stellen. Volgens basisvorming. twaalfjarigen, mid- meer mogelijkheden

30 Een halve eeuw vakblad Fotografie: ANP

of pluimveehouderij de grondprijzen, 136.000 landbouw 42 geitenbedrijven 837 gereed gekomen als hoofdberoep in de onder andere door bedrijven 12.756 hokdierbedrij- ruilverkavelingen landbouw hebben en een landbouwkundige 2.019.000 ha cultuur- ven, waaronder 9975 het ondernemersrisico toetsing. grond varkens- en 2262 kip- 1988 Introductie van grotendeels zelf dra- 227.200 arbeidskrach- penbedrijven mestproductierechten gen, mogen zich nog 1984 In EG-verband ten (in arbeidsjaar- 195 miljoen euro aan (later omgezet in dier- vestigen. genomen systeem van eenheden) werkzaam investeringen in land- rechten), die de ver- melkquotering, waarin de landbouw inrichtingswerken dere groei van de

Jaren 80 Landbouw- hij tegen dat laatste te mee de melkproductie 726. 000ha akker- Nederstigt/ANP Rick Foto: minister Gerrit Braks weinig had gedaan en aan een maximum bouw en 17.560 akker- (van 1980 tot 1981 en zegde het vertrouwen hoeveelheid wordt bouwbedrijven van 1982 tot 1990) in hem op. Trad in gebonden. De produ- 124.000 ha tuinbouw kreeg te maken met de 1990 af. cent betaalt een en 18.970 tuinbouw- mestproblematiek, superheffing bij over- bedrijven problemen rond het 1981 Wet Agrarisch schrijding. 1164.000 ha grasland dierenwelzijn en de Grondverkeer moest en 63.381 graasdier visfraude. Coalitiege- leiden tot een stabie- 1985 bedrijven waaronder noot PvdA vond dat lere ontwikkeling van Nederland heeft: 738 schapen- en

1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985

dit onderzoek onder- samenvoeging van de In Lochem komen leerlingwezen vallen kwalificatiestructuur gebracht bij Stoas. hogescholen in Leeu- sinds jaar en dag voortaan allemaal (KS) in het middelbaar warden, Groningen en schoolbesturen en onder de vlag van de agrarisch onderwijs. 1989 Herenakkoord: Bolsward.. overheid bij elkaar om aoc’s. Doel: betere aanslui- de commissarissen van over onderwijs en De oprichting van de ting op de arbeids- de Koningin Vonhoff Jaren 90 SVM-wet: werkveld te praten. AOC Raad volgt. Deze markt, afstemming (Groningen) en Wiegel Sectorvorming en Ver- Daar valt het besluit Voormalig LNV- behartigt de belangen tussen niveaus, maat- (Friesland) regelen een nieuwing in het mbo tot de aoc-vorming adjunct-directeur van de aoc’s. werk voor diverse uitruil. Groningen leidde tot de eerste waarbij de rijksscho- Landbouwonderwijs doelgroepen en terug- krijgt het conservato- gedachtenvorming len worden overgehe- Toon Vercauteren bege- In het PUC-project dringen ongediplo- rium en het Noordelijk over agrarische oplei- veld naar de aoc- leidde als procescoördi- (Project Uitwerking meerde uitstroom. Orkest. Het hbo – dingscentra (aoc’s). besturen. Uit onge- nator de aoc-vorming. Certificaten) komen Bij de KS verschijnt waaronder het hoger De Wet op het curso- veer 180 scholen voor Op de foto: Vercauteren docenten uit het hele een Overzicht van landbouwonderwijs - risch beroepsonderwijs lager en middelbaar biedt minister Gerrit land gedurende drie Diploma’s en Certifica- gaat naar Leeuwar- betekende voor het agrarisch onderwijs Braks zijn eindrappor- jaar in Zutphen bijeen ten (ODC). Voor ‘92 is er den. Pas drie jaar leerlingwezen voort- ontstaan 21 aoc’s. tage aan om opdrachten te nog een VODC, met de later, in 1992, ontstaat aan regeling van Lagere agrarische schrijven bij de certifi- V van voorlopig. Het het Van Hall Instituut school- en praktijkscholen die niet mee- OCW-scholen. Kmao, caten voor het mao. eerste ODC is opgesteld in Leeuwarden uit een component in één wet. doen fuseren met mas-A en –B, en het Invoering van de onder regie van LNV,

bieden voor individu- 1982 Pais komt ook geldt van 1982 tot 2002 1982 Nota Herziening Maar doordat de 1983 Minister Wim alisering van het met de tweefasen- (bama). Onderwijs Salaris- maatregel in de jaren Deetman publiceert de onderwijs. structuur in het structuur (HOS-nota) 90 niet op tijd wordt nota Schaalvergroting, wetenschappelijk zorgt ervoor dat de teruggedraaid, ver- taakverdeling en con- onderwijs. Deze opzet, aanvangssalarissen mindert de aantrek- centratie in het hoger waarbij de eerste fase van docenten flink kelijkheid van het beroepsonderwijs in vier jaar leidt tot omlaag gaan. Het lerarenberoep en komt (STC-nota). Het aantal een volwaardig doc- voorkomt een drei- er uiteindelijk een van bijna vierhonderd toraal diploma en de gend overschot van lerarentekort. hbo-instellingen tweede tot promotie, werkloze leraren. wordt drastisch terug-

Een halve eeuw vakblad 31 intensieve veehouderij acute liquiditeitspro- 1992 Structuurschema operatie in de var- bedrijven de gekkekoeienziekte sterk afremmen. blemen van land- Groene Ruimte schetst kenshouderij. 1048.000 ha grasland in Groot-Brittannië bouwbedrijven op te plan om te komen tot en 54.613 graasdierbe- worden 64.000 Britse 1992 Minister Piet lossen en voor ver- een Ecologische 1995 drijven, waaronder kalveren in Nederland Bukman (va 1990 tot sterking van de con- Hoofdstructuur (EHS). Nederland heeft: 890 schapen- en 137 geslacht. 1994) komt met een currentiekracht door Ecologische verbin- 113.000 landbouw geitenbedrijven pakket aan maatre- kwaliteitsverbetering dingszones moeten bedrijven 10.414 hokdierbedrij- LNV-emancipatiebe- gelen ter grootte van en innovatie. waardevolle natuur- 1.965.000 ha cultuur- ven, waaronder 7738 leid: grotere rol van ƒ 250 miljoen om gebieden met elkaar grond varkens- en 2009 kip- vrouwen in besluit-

Foto: ANP Foto: verbinden. De nadere 202.000 arbeidskrach- penbedrijven vormende- en over- uitwerking ligt in ten (in arbeidsjaar- 150 miljoen euro aan legorganen van alle handen van provincies eenheden) werkzaam investeringen in land- beleidsterreinen van en gemeenten. in de landbouw inrichtingswerken LNV, grotere economi- 796.000 ha akker- 39.000 ha met een sche zelfstandigheid Jozias van Aartsen bouw en 14.663 regeling beheerover- van vrouwen in de (minister van 1994 tot akkerbouwbedrijven eenkomsten natuur sector LNV en grotere 1998) start een groot- 109.000 ha tuinbouw invloed van vrouwen schalige sanerings- en 5.889 tuinbouw- 1996 In verband met op gebruik, inrichting

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Foto: Eric Planquart Eric Foto: de daaropvolgende bijbehorende eindter- 1993 Elf praktijkcentra leermiddelen voor het niveaus verdeeld over overzichten onder de men voor het hele fuseren tot drie Inno- groene onderwijs. een voltijdsopleiding verantwoordelijkheid groene mbo. vatie- en Praktijk Cen- (bol) en leerlingstelsel van LOBAS (later tra: IPC Dier, IPC 1994 Uit een fusie van (bbl). Invoering van Aequor). 1992 De Commissie Groene Ruimte en IPC de drie leerlingstelsel- platforms, voor het Biesheuvel komt met Plant. organisaties Vollt, LSBC agrarisch onderwijs Oud-premier en een advies over de en LSBL ontstaat het LOBAS, waarin het Bram Peper overhan- –minister van Land- sturing van het Het Ontwikkelcentrum het Landelijk Orgaan bedrijfsleven en de digt LNV-minister bouw Barend Bies- beroepsonderwijs: wordt opgericht. Taak Beroepsopleidingen sociale partners zit- Jozias van Aartsen het heuvel met zijn com- ‘Schering en inslag’. is de ontwikkeling van Agrarische Sectoren, ting hebben en die advies ‘Duurzame missie op bezoek bij De commissie is voor Lobas. De organisatie mede invulling geven kennis, duurzame een praktijkschool ter handhaving van de vestigt zich in Ede en aan de eindtermen landbouw’ voorbereiding van zijn sectorale opzet van zal zich in 2001 Aequor van de eindkwalifica- advies het agrarisch onder- noemen. ties. onder andere aan op wijs onder verant- een fusie van de Het ODC geeft een woordelijkheid van 1996 Wet Educatie en In zijn Advies ‘Duur- Landbouwuniversiteit overzicht van alle het Ministerie van Beroepsonderwijs zame kennis, duur- en de Dienst Land- beroepskwalificaties, Landbouw. (WEB). Het groene zame landbouw’ bouwkundig Onder- deelcertificaten en mbo krijgt vier stuurt Bram Peper zoek (DLO). Omdat de

gebracht. In 2008 zijn 1986 Wet Weten- 1988 De operatie Sec- 1991 Minister Jo Ritzen moeten fuseren tot mie in hoger onder- er 45 door de staat schappelijk Onderwijs. torvorming en Ver- (van 1989 tot 1994) ongeveer vijftig roc’s. wijs, maar ook meer bekostigde hogescho- Alle instellingen voor nieuwing (SVM) moet voert de OV-jaarkaart Dit moet schotten tus- verantwoordelijkheid len en ongeveer even- wetenschappelijk samenwerking in het voor studenten in. sen soorten opleidin- voor kwaliteit. veel particuliere onderwijs heten nu mbo bevorderen. gen verwijderen. hogescholen. universiteit; de bena- 1992 Hoofdlijnennoti- ming hogeschool geldt tie ROC’s: ruim 500 1993 Wet op het Hoger voor hbo-instellingen. instellingen, scholen Onderwijs en Weten- en schooltjes in secun- schappelijk Onderzoek dair beroepsonderwijs (WHW). Meer autono-

32 Een halve eeuw vakblad Foto: ANP ANP Foto: crisis aan, al verweten zuivel en -suikerbe- 2003 tot 2007) zet in aangepast. Voedsel- sommige boeren hem leid. Er is ook aan- op vermindering van veiligheid, milieu, harteloos te zijn. dacht voor versterking administratieve las- arbeidsomstandighe- van de ruimtelijke ten, versterking van den en economie 2001 Mond- en kwaliteit. de kennisinfrastruc- worden er ook bij klauwzeer in Neder- tuur en van duurzame betrokken. land 2003 LNV-minister landen tuinbouw en en beheer van lande- ten. Er komt een Nota Voedselveiligheid Cees Veerman (van vergroting van het 2003 Uitbraak vogel-

lijk gebied. maximum aan het 2001-2004 ‘Veilig Vos Foto/Robert ANP Foto: biologisch areaal. griep aantal varkens per voedsel in een veran- 1997 In Zuid-Neder- bedrijf. derende omgeving’ 2002 Nota Dierenwel- Akkoord over Euro- land breekt een grote schetst de ambities zijn: in een periode pees landbouwbeleid epidemie van var- Laurens Jan Brinkhorst voor het voedselkwa- van tien tot twintig om vanaf 2005 (of kenspest uit. (LNV-minister van liteitbeleid: moderni- jaar moet bij de vee- uiterlijk 2007) over te Nota Structuurveran- 1999 tot 2002) sering van de controle, houderij en het hou- stappen van een sub- dering varkenshoude- saneerde de varkens- ontwikkeling van een den van gezelschaps- sidiëring van produc- rij: stelsel van verhan- houderij en pakte innovatiefonds, her- dieren het houderij- ten naar inkomens- delbare varkensrech- krachtdadig de MKZ- vorming van het EU- schap aan het dier zijn subsidies.

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

studentenaantallen ontstaat het vmbo uit Wageningen Universi- Zijn voornemen om afnemen en de hoge- mavo en vbo. Er komt teit. het groene onderwijs scholen met elkaar een differentiatie in over te hevelen naar concurreren, adviseert vier leerwegen in 2001 ‘China-Hong- het ministerie van hij ook de fusie van de plaats van niveaus. kong’-conferentie OCW mislukt uiteinde- vijf agrarische hoge- onder leiding van LNV- lijk. scholen in Nederland. Onderlinge menings- minister Brinkhorst verschillen en beleids- waarin hij zijn ideeën 2002 Stoas – in de 1997 De Onderwijs- voornemens van de neerlegt over ver- jaren 90 met name raad adviseert aan de minister van LNV lei- gaande samenwerking door commerciële minister van LNV te Een mooi advies maar een lastige club den tot opheffing van tussen het groene en activiteiten uitge- komen tot een geza- de Stichting Samen- het overige onderwijs. groeid tot een organi- menlijke aanpak voor actoren en dat Van de elf praktijk- werkend Hoger Agra- Een belangrijke satie met 550 mede- de hao-instellingen, bevoegd is tot niet- scholen zijn nu nog risch Onderwijs afspraak was om de werkers – komt in de bij voorkeur in de vrijblijvende besluit- zes locaties over. (SHAO). mogelijkheden tot problemen en moet vorm van één over- vorming. samenwerking te ver- het faillissement voor koepelend coördine- Om de doorstroming 2000 De Landbouw- kennen en de barriè- een aantal bedrijfson- rend orgaan dat aan- 1999 IPC Plant en IPC naar het mbo en het universiteit Wagenin- res voor samenwer- derdelen aanvragen. spreekpunt is voor alle Dier fuseren tot PTC +. havo te verbeteren gen krijgt de naam king te inventariseren. De vermenging van

1993 De basisvorming 1994 De Commissie tiatie bij algemene 1996 De Wet Educatie 1998 Een deel van de 1999 Het vmbo ont- wordt ingevoerd. De Van Veen komt met vakken en beroepsge- en Beroepsonderwijs vo-scholen in de staat uit mavo en vbo. eerste drie jaar krijgen een advies: Recht richte vakken. (WEB) moet samenhang tweede fase havo en Er zijn daarin vier alle leerlingen, onge- doen aan verschei- brengen in middelbaar vwo start met het stu- leerwegen: twee acht hun niveau, denheid. De aanslui- beroepsonderwijs en diehuis en de profie- beroepsgerichte leer- dezelfde vakken. In tingsproblemen van volwasseneneducatie. len. wegen, een theoreti- 2006 wordt de basis- vbo en mavo naar De WEB regelt de sche leerweg en een vorming weer afge- mbo komen voor een inbreng van bedrijfsle- gemengde leerweg. schaft. belangrijk deel voort ven en sociale partners uit de niveaudifferen- op eindtermen.

Een halve eeuw vakblad 33 gebruik voor de landen tuinbouw 823.631 ha akkerbouw en 12.358 akkerbouwbedrijven 111.365 ha tuinbouw en 10.239 tuinbouw- investeringen in land- bedrijven inrichtingswerken, 2005 980. 359 ha grasland waarvan 23,2 voor de Nederland heeft: en 41.098 graasdier- Ecologische hoofd- 77.790 persoonlijke bedrijven, waaronder structuur 2008 Visie over de ondernemingen in de 348 schapen- en 274 1347 ha met een rege- 2007 Minister Gerda intensieve veehoude- land- en tuinbouw geitenbedrijven ling beheerovereen- Verburg legt in haar rij. Deze moet zich in 159.700 arbeidskrach- 6.083 hokdierbedrij- komsten natuur en beleid het accent op vijftien jaar ontwikke- ten (in arbeidsjaar- ven, waaronder 4293 74.304 ha vallend aandacht voor de con- len tot duurzame vee- eenheden) werkzaam varkens- en 1410 kip- onder de subsidiere- sument en vermaat- houderij, met een in de landbouw penbedrijven geling agrarisch schappelijking van de breed draagvlak in de 79.870 ha grond in 101,1 miljoen euro aan natuurbeheer sector. samenleving.

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

publieke en private aoc’s en de Vereniging gelden leidt ertoe dat Buitengewoon Groen de lerarenopleiding richten op verzoek van uit het concern moet LNV-minister Cees worden gehaald. Veerman de Groene Kennis Coöperatie 2004 Eerste experi- (GKC) op. Doel is leer- menten met invoering lingen, studenten en van de competentie- docenten actief te Feestelijke startbijeenkomst van de Groene Ken- gerichte kwalificatie- betrekken bij innova- nis Coöperatie structuur (cks). Start tie in bedrijfsleven en van het Groene Lab: samenleving en daar- de WEB te halen en de samenwerking van elf door het onderwijs te overheidsbekostiging aoc’s om invulling te vernieuwen. gefaseerd te beëindi- geven aan competen- gen. Vanaf 2011 zullen tiegericht onderwijs. 2006 De Tweede de IPC’s op eigen Kamer besluit op kracht verder moeten 2005 Wageningen UR, voorstel van minister gaan. groene hogescholen, Veerman om de IPC uit

2002 Invoering van de 2007 Invoering maat- 2007 De Commissie 2008 De wettelijk ver-

bachelor-masterstruc- schappelijke stages in Dijsselbloem voert een plichte invoering van trein? de met of voet Te tuur in het hoger het voortgezet onder- parlementair onder- competentiegericht onderwijs. Voordeel is wijs, invoering zoek uit naar de onderwijs wordt ver- dat de diploma’s diploma associate onderwijsvernieuwin- schoven naar 2010. internationaal verge- degree in hbo. Plan gen van de afgelopen lijkbaar zijn. voor gratis schoolboe- 25 jaar en legt de ken in het voortgezet schuld voor een groot onderwijs. deel bij de politiek.

34 Een halve eeuw vakblad Hoorn Holwerd Metslawier Dokkum Het groene onderwijs Kollum Winsum Beetgam Murmerwoude Oldekerk Wagenborgen Franeker Leeuwarden Groningen staat bekend om zijn Marrum Bergum Slochteren Witmarsum Surhuisterveen Roordahuizen kleinschaligheid en Den Burg Drachten Marum Roden Winschoten Bolsward Bakkeveen Veendam Annen Sneek Beetsterzwaag Vries Alteveer fijnmazigheid. Voor Workum Oosterwolde Heerenveen Assen Vlagtwedde Julianadorp Gasselternijveen iedereen goed bereikbaar Balk Wolvega Smilde Rolde Slootdorp Oldeberkoop Borger Musselkanaal St.Nicolaasga Beilen onderwijs. De infra Schagen Steggerda Dwingelo Schoonoord Lemmer Westerbork Emmercompasc. Frederiksoord Oosterhesselen Havelte Emmen structuur in Nederland Spanbroek Emmeloord Steenwijk Hoogeveen Dalen Meppel Klazienaveen werd beter en scholen Stompetoren Hoorn Marknesse De Wijk Coevorden Alkmaar Schermerhorn St.Jansklooster Zuidwolde Balkbrug fuseerden of werden Egmond Binnen Rouveen Hardenberg Purmerend Zwolle Dalfsen Ommen opgeheven. De spreiding Assendelft Kampen Heino Oldebroek van het groene onderwijs Amsterdam Wapenveld Tubbergen Hoofddorp Raalte Nijverdal Wierden Epe Boerhaar Amstelveen Ermelo Denekamp Blaricum Borne op de kaart in 1960, 1985 Nieuw Vennep Aalsmeer Abcoude Terwolde Heeten Holten Lisse Uddel Deventer Oldenzaal Voorhout Vinkeveen Hengelo Baarn Putten Twello Bathmen en 2007. Laren Markelo Warmond Breukelen Nijkerk Enschede Maartensdijk Apeldoorn Leiden Alphen ad Rijn Barneveld Zutphen Borculo Haaksbergen Zoeterwoude Boskoop Utrecht Woudenberg Ruurlo Bergen Woerden Ede Brummen Vorden Rijswijk Zoetermeer IJsselstein Wijk bij Duurstede Bodegraven Langbroek Baak Beltrum Naalwijk Moerkapelle Bennekom Zelhem Delft Gouda Montfoort Houten Wageningen Arnhem Lichtenvoorde Maasland Schoonrewoerd Doetinchem Lekkerkerk Rhenen Beuningen Velp Varsseveld Andelst Winterswijk Ottoland Bemmel Wehl Sinderen Brielle Geldermalsen Kesteren Lent Didam Bredevoort Gorinchem Zevenaar Hendrik IA. Boven Leeuwen Nijmegen Sommelsdijk Etten Dordrecht Andel Oss Schayk Wijchen Bruchem Megen Klaaswaal Kerkdriel Cuyk Barendrecht Raamsdonksveer Heesch ‘s-Hertogenbosch Beers Ottersun Zierikzee Moerdijk Sprang Made Berlicum Uden Mill Vortum Nieuwkuyk Steenbergen Schijndel St.Anthonis Zevenbergen Breda Dongen Boxtel Veghel Well Oostkapelle Scherpenisse Roosendaal Etten Udenhout Haaren Boekel Hulten St.Oedenrode In 1960 telde Nederland Middelburg Goes Venray Wilhelminadorp Ulvenhout Hilvarenbeek Rucphen Oirschot Gemert Horst maar liefst 441 zelfstandige ‘s Heerd-Arendskerke Eindhoven ‘s-Heerenhoek Alphen Oerle Helmond landbouwscholen. Kruiningen Oudelande Hoogerheide Eersel Deurne Venlo Schoondijke De overgrote meerderheid Kloosterzande Bladel Mierlo Someren Baarlo Philippine Axel Westerhoven Helden waren lagere landbouw- Aardenburg Hulst Maarheeze Nederweert schooltjes. Ook waren er Koewacht Heythuysen Weert Roermond Beesel vakscholen waar korte cursussen en leergangen in de Echt winter werden gegeven. Verder waren er middelbare Sittard en hogere landen tuin- Te voet of met de trein? de met of voet Te Landbouwhogeschool Wageningen Meerssen bouwscholen en één Land- Hogere landen tuinbouwschool Heerlen bouwhogeschool. Gronsveld Middelbare landen tuinbouwscho0l Valkenburg Maastricht Lagere landbouwschool Gulpen Vakscholen 1960

Een halve eeuw vakblad 35 Dokkum Winsum Oenkerk Groningen Franeker Oldekerk Buitenpost Hoogezand Leeuwarden Witmarsum Den Burg Eelde/Paterswolde Drachten Bolsward Stadskanaal Sneek Heerenveen Assen Breezand Wolvega St.Nicolaasga Schagen Frederiksoord

Zwaag Grootebroek Emmeloord Emmen Heerhugowaard Meppel Hoorn Coevorden Alkmaar Schermerhorn Hardenberg Purmerend Kampen Zwolle Castricum Dronten Ommen Lelystad Heino Amsterdam Raalte Tubbergen Haarlem Nunspeet Almelo Epe Overveen Wierden Ermelo Denekamp Hillegom Aalsmeer Naarden Heeten Zenderen Lisse Twello Holten Hengelo Hoogland Deventer Rijnsburg Nijkerk Delden Ter Aar Breukelen Maartensdijk Apeldoorn Lochem Enschede Oegstgeest Hoevelaken Zutphen Borculo Leidschendam Alphen ad Rijn Utrecht Barneveld ‘s-Gravenhage Eibergen Rijswijk Boskoop Ede Zoetermeer Vorden Wateringen Velp Groenlo Naaldwijk Gouda Montfoort Houten Wageningen Arnhem Delft De Lier Doetinchem Tiel Elst Winterswijk Bleiswijk Ottoland Kerk-Avezaath Huissen Maasland Kesteren Aalten Brielle Rotterdam Gorinchem Nijmegen Barendrecht Geldermalsen Zaltbommel Oss Sommelsdijk Dordrecht Klaaswaal Andel ‘s-Hertogenbosch Cuyk Schijndel Oudenbosch Breda St.Anthonis Tilburg Boxtel Steenbergen Venray 186 zelfstandige groene Goes Etten Leur Oirschot Bergen op Zoom Gemert Horst onderwijsinstellingen. Veel Eindhoven Kapelle Alphen Helmond kleine landbouwschooltjes Bladel Deurne Venlo waren verdwenen of samen- Someren Schoondijke Helden- gevoegd met andere. De dip Terneuzen Panningen in het lager agrarisch onder- Weert wijs in de jaren 60/70 leidde Roermond er toe dat een aantal las’en fuseerden met OCW-scholen- Landbouwhogeschool Wageningen gemeenschappen en dus niet Hogere landen tuinbouwschool meer zelfstandig waren. Middelbare landen tuinbouwschool Beek (L) Lagere landbouwschool Heerlen Valkenburg Scholengemeenschap met LAS Gronsveld Scholengemeenschap met MAS Praktijkschool 1985

36 Een halve eeuw vakblad Winsum

Franeker Oenkerk Oldekerk Groningen Leeuwarden Buitenpost Hoogezand

Eelde Drachten

Sneek Heerenveen Assen Wolvega Schagen

Grootebroek Emmeloord Meppel Emmen

Hoorn Alkmaar

Elburg Hardenberg Purmerend Kampen Zwolle Castricum Dronten Ommen Lelystad Amsterdam Raalte Haarlem Almere Almelo Ermelo Aalsmeer Naarden Twello Amersfoort Rijnsburg Nijkerk Breukelen Apeldoorn Lochem Enschede Oegstgeest Maartensdijk Hoevelaken Bilthoven Borculo Alphen ad Rijn Utrecht Barneveld ‘s-Gravenhage Rijswijk Boskoop Ede Vorden Velp Naaldwijk Gouda Montfoort Houten Wageningen Arnhem Delft De Lier Doetinchem Brielle Ottoland Maasland Kesteren Aalten Rotterdam Vlaardingen Gorinchem Nijmegen Geldermalsen Barendrecht Oss Middelharnis Sommelsdijk Dordrecht Klaaswaal Andel ‘s-Hertogenbosch Cuyk Schijndel Oudenbosch Breda St.Anthonis Tilburg Boxtel Oirschot Venray De aoc-vorming, de concen- Goes Halsteren Gemert Horst tratie in het groene hbo en de Helmond sluiting van ipc-vestigingen Bladel Eindhoven Deurne betekent dat er anno 2007 Someren feitelijk nog maar 16 zelf Helden Nederweert standige, groene onderwijs- Weert instellingen zijn die het Roermond onderwijs weliswaar op een groot aantal locaties uitvoeren. Wat brengt de toekomst? Wageningen Universiteit Eén instelling voor Groen HBO-groen Onderwijs? Scholengemeenschap met VMBO-groen Heerlen

ROC met MBO-groen Gronsveld Maastricht AOC IPC 2007

Een halve eeuw vakblad 37 Leerlingen- en studentenaantallen groen onderwijs 1958-2007

Wat was de deelname aan 40000 35000 het groene onderwijs in 30000 de afgelopen 50 jaar? 25000 vmbo vmbo 40000 En hoeveel deelnemers 20000 mbo Vakscholen 35000 waren vrouw? Hoeveel Leerlingwezen - later BBL 15000 30000 cursisten gingen naar Dagonderwijs - later BOL 10000 hbo 40000 25000 de praktijkscholen? CBS, 5000 vmbo vmbo Lerarenopleiding 35000 20000 mbo Vakscholen wo Ministerie van LNV, 0 wo 7 Leerlingwezen - later BBL 5 30000 15000 1976 1958 1985 200 1994 1990 1968 1980 200 vergeelde landbouw Dagonderwijs - later BOL2000 25000 10000 gidsen, zegslieden en vmbo vmbo hbo 5000 mbo Lerarenopleiding 20000 natuurlijk de geschieds Vakscholen Leerlingwezen - later BBL wo 15000 0 wo 7 beschrijving waren onze Dagonderwijs - later BOL5 1976 1985 1958 200 1994 1990 1968 1980 200 10000 2000 bronnen voor deze over hbo 5000 Voorlopers van Lehetra rehuidigenopleiding vmbo-groen zijn de gen. Maar het ging niet altijd goed in dit onder- zichten. lagere land- enwo tuinbouwscholen die bij de wijs. Vanaf midden jaren 60 tot begin jaren 70 0 wo 7 5 invoering van de Mammoetwet in 1968 omge- nam de belangstelling sterk af. Ontwikkelingen 1976 1985 1958 200 1994 1990 1968 1980 200 2000 doopt werden tot lagere agrarische scholen. in de landbouw en de nieuwe onderwijsstructu- Tot begin jaren 70 waren er vakscholen waar ren (Mammoetwet, het lbo werd meer algemeen zowel korte, losse cursussen als leergangen van vormend en beroepsorïenterend) speelden daar- 1 dag per week of in de winterperiode werden bij een rol. gegeven. Na een flinke groei halverwege de jaren 80 Voorlopers van het huidige mbo-dagonderwijs moest het lao aan het eind van dat decennium waren de middelbare landen tuinbouwscho- een nog grotere dip verwerken. In vijf jaar tijd len. verloor het 20.000 leerlingen. Impopulariteit van Tot 1980 vond de opleiding van leerkrachten de sector rn fusies van las’en met ocw-scholen plaats aan de hogere landen tuinbouwscholen door de aoc-vorming waren belangrijke oorza- in De Bosch, Ede (later Dronten) en Deventer. De ken. Vanaf eind jaren 90 tot op heden is sprake omvang van de deelname in die jaren bleek niet van een revival. Groen vmbo is in! te achterhalen. Dat het mbo – zowel dagonderwijs als leerling- Voorlopers van de huidige groene hogescholen stelsel – tot en met midden jaren 90 bleef zijn oorspronkelijk een aantal middelbare land- groeien is logisch. Mbo-niveau was een mini- en tuinbouwscholen die in 1957 de status van male vereiste voor ondernemers in spe en ook ‘hogere’ kregen en rond 1985 agrarische hoge- van werknemers werd dat steeds meer vereist.

Sprekendegetallen scholen werden genoemd. Dat de omvang van het mbo daarna stabiel De landbouwsector was befaamd om haar bloei- bleef is vooral te danken aan de verbreding van ende cursusonderwijs. In de afgelopen decennia dit onderwijs in de vorm van nieuwe opleidin- maakten tienduizenden ondernemers en mede- gen in de periferie. Het groene hbo en Wagen- werkers er gebruik van. Echter betrouwbare cij- ingen Universiteit verloren na een gestage groei fers over die deelname zijn er niet. in de periode 1960–1995 eind jaren 90 flink marktaandeel. Wageningen krabbelde weer Ups en downs overeind en groeit sinds kort zelfs spectaculair. De deelname aan het lao – later vmbo groen – is Inspelen op belangrijke maatschappelijke the- in de afgelopen 50 jaar spectaculair gestegen. De ma’s blijkt daar succesvol te zijn. De eerste kleinschaligheid, praktijkgerichtheid en de ver- tekenen wijzen erop dat die formule ook voor breding hebben daar in hoge mate aan bijgedra- het groene hbo werkt.

38 Een halve eeuw vakblad Verhouding mannelijke/vrouwelijke leerlingen en studenten 1958-2007

De verhouding man/vrouw is in percentages boerinnen waren er enkele boerinnenscholen. weergegeven. Vmbo-i en lwo staan voor Indivi- Het landbouwhuishoudonderwijs verdween dueel landbouwonderwijs en leerwegonder midden jaren ’60 en maakte plaats voor het lager steunend onderwijs. De start van het ilo was in en middelbaar huishoudonderwijs. Rond die tijd 1980. Van het groene hbo zijn van voor 1968 gingen de eerste meisjes naar het landbouw geen gegevens man/vrouw-verhouding bekend. onderwijs. Het hoger landbouwonderwijs liep Betreft vermoedelijk slechts enkele studenten. voorop – overigens nog met bescheiden aantal- Van de lerarenopleiding zijn deze gegevens pas len, en lager en middelbaar agrarisch onderwijs met de start van Stoas in 1980 vastgelegd. Ook bij volgden in de jaren 80. Sindsdien is het aandeel de toenmalige Landbouwhogeschool zijn deze meisjes op alle niveaus gestegen. Verbreding en Cursistweken praktijkscholen (ipc’s) gegevens niet geregistreerd. nieuwe richtingen zoals bloemschikken, dier verzorging waren belangrijke trekkers. Opvallend 80000 Steeds meer meisjes is zelfs dat meisjes/vrouwen in het mbo dag 70000 Jongens van het platteland gingen naar de land- onderwijs (BOL) en op de lerarenopleiding op dit bouwschool en meisjes naar de landbouwhuis- moment de overhand hebben. Wacht ons een 60000 houdschool. Zo zag de wereld er aan het begin ware feminisering in het groene onderwijs? van de 20e eeuw uit. En voor aankomende 50000

40000

30000 vmbo-i/lwo 20000

vmbo 10000

0 5 mbo dagonderwijs (BOL) 1976 1995 1985 1958 1990 1968 1980 200 2000

mbo-duaal (BBL) 1963-2005 De door het ministerie van LNV bekostigde cursistweken voor leerlingen en studenten uit het hbo groene onderwijs zijn hier weergeven. De praktijkscholen (ipc’s) ontstonden eind jaren 50, begin 60. LNV subsidieerde de praktijkscholen en lerarenopleiding groene onderwijsinstellingen hadden trekkings- recht op praktijkschoolweken voor hun leerlingen en studenten. Rond 1990 was de benutting wo van de praktijkscholen door de onderwijsinstellingen op haar hoogtepunt met bijna 70.000 1958 1968 1980 1985 1990 1995 2005 2007 cursistweken. De sterke vermindering in de jaren daarna hangt samen met het beleid van LNV Jongens Meisjes waardoor vraagsturing voor de instellingen mogelijk werd gemaakt. Door de Regeling Prak- tijkleren konden de scholen zelf bepalen waar ze het praktijkleren lieten uitvoeren. En dat was dus niet meer altijd het ipc. Het afbouwscenario van de oude regeling verklaart het lage cijfer bij 2005. Het betreft de helft van het praktijkleren- budget dat LNV rechtstreeks aan de ipc beschik- baar stelde. De andere helft ging naar de aoc’s. Een deel daarvan is zeker bij de ipc’s besteed maar de omvang ervan is onbekend.

Een halve eeuw vakblad 39 Fotografie: Jan Nijman Fotografie: Als ik terugkijk denk ik n ’73 – toen ik begon met lesgeven – startten in Rijswijk drie eerste klassen terug aan een fijne tijd, Ivan elk 25 meisjes. Die drie klassen zorgden toen voor een verdubbeling van dat zeggen alle vier oud- het leerlingenaantal. De school was dus docenten. Ze denken dan klein. Het eerste jaar was algemeen, daarna kozen ze voor een algemene groe- aan de festiviteiten, de ne opleiding of specialiseerden zich in contacten met studenten een van de opleidingen bloementeelt, e sfeer op de school had iets huise- groenteteelt, tuinen en groenvoorzienin- lijks. Er was een ‘Huis te Lande die ze nog steeds hebben gen of bloemschikken. Tuinwerk was be- Dgevoel’. Leerlingen hadden veel langrijk. Leerlingen leerden zelfstandig interesse voor elkaar, voor de mens en of de koffiekamer. Ze werken. Aan het begin en einde van het voor het vak uiteraard. Mevrouw Post, hebben het over de schooljaar was er tuincorvee. De school de schooldirectrice, waakte als een soort was een meisjesschool, de enige in Ne- moederkloek over de leerlingen. Vanaf praktijk, de balans tussen derland. Het was daardoor een school midden jaren tachtig werd de school onderzoek en onderwijs met een landelijk karakter en een bijzon- gemengd en veranderde veel. De sfeer dere sfeer. werd anders. Sommige meisjes toonden of de zelfstandigheid van opeens andere kanten van het vrouw- zijn. Dan vonden ze het tillen van tegels hun studenten of te zwaar en lieten dat over aan de jon- leerlingen. Het onderwijs gens. Nu is het een gewone middelbare tuinbouwschool met een regionaal blijft in hun gedachten. karakter.

‘Omdat ik wilde dat studenten met levend materiaal konden werken, werd er een nieuwe demonstratietuin voor plantenziekten aangelegd.’ Docenten van gisterenDocentenvan Gerrit Bollen Fotografie: Jan Nijman Fotografie: Landbouwuniversiteit Wageningen

40 Een halve eeuw vakblad Fotografie: Jan Nijman Fotografie: et veel plezier kijk ik terug op 1982, dat was een feestjaar. We Mvierden het 75-jarig bestaan van de school het hele jaar door. Elk seizoen was er wel iets. We hebben bijvoorbeeld samen met leerlingen een cabaretvoor- stelling in de Rijswijkse schouwburg ver- zorgd. In de school hadden we een expositie over bloemkunst, tuinen en tuin- ‘Leerlingen hadden veel kunst opgezet. Ik was actief betrokken interesse voor elkaar, voor bij die expositie. Ik kijk er met trots op de mens en voor het vak terug. In verkleinde vorm was die expositie ook op de Floriade in ’82 te zien. uiteraard. Mevrouw Post, de schooldirectrice, waakte als een soort moederkloek over de leerlingen.’ Anneke Schilperoord Huis te Lande

n 1963 kreeg ik als leraar biologie op een lyceum de vraag om naar IWageningen te komen voor het reorganiseren van het basispracticum n de loop van de tijd nam de taak als fytopathologie. Het was een tijd waarin onderzoeksleider toe. Ik heb veel ple- je voorwaarden kon stellen. Omdat ik Izier beleefd aan het begeleiden van wilde dat studenten met levend materiaal onderzoek door studenten en promoven- konden werken, werd er een nieuwe di. Het onderzoek is grotendeels verkla- inds mijn vertrek is de inhoud van demonstratietuin voor plantenziekten rend onderzoek geweest. Het gaf ant- de studie plantenziektekunde of aangelegd. De tuin kreeg internationale woord op de vraag waardoor een ver- Sfytopathologie veranderd. Er is bekendheid. Onderzoek is essentieel schijnsel optreedt. Soms was het verken- minder aandacht voor de biologie van de voor het onderwijs in de doctoraalfase. nend onderzoek, zoals het ontwikkelen ziekteverwekkers en meer aandacht voor Mijn specialisme werd het onderzoek van een methode voor biologische de moleculaire aspecten van de inter aan pathogene bodemschimmels. Een grondontsmetting in het promotieonder- acties. Interacties tussen ziekteverwek- boeiend terrein. Maar de combinatie van zoek van Wim Blok. Ik zie goed terug op kers, plant, andere organismen en om onderwijs en onderzoek was voor mij een mijn periode op ‘Fyto’ met het onder- gevingsfactoren maakten dat het vak bij- moeilijke opgave. Als ik intensief met het zoek aan interacties van plant en micro- zonder is. De waarde gaat voor studenten onderzoek bezig was, had ik het gevoel organismen en met de interacties tussen verder dan de kennis van plantenziekten dat het onderwijs te kort kwam en mensen in het onderwijs. Misschien was Gerrit Bollen en hun bestrijding. Ze krijgen door het a n d e r s o m . ik meer een onderwijzer dan een onder- onderwijs in het vak inzicht in de zoeker. ecologie, de fysiologie en de biochemie Landbouwuniversiteit Wageningen vanuit een heel eigen invalshoek.

Een halve eeuw vakblad 41 Arie van Leeuwen Hogere Landbouwschool Deventer

‘Het is jammer dat die combinatie van consulent en docent niet meer bestaat. Door mijn ervaring kon ik de studenten met de praktijk in aanraking brengen.’ Fotografie: Gerrit Strijbis

‘Ik gaf biologie en n die 35 jaar heb ik met heel veel ple- besteedde daarin ook zier op de school gewerkt. Bloem- aandacht aan Ischikken is natuurlijk ook een leuk vak. Je werkt vaak met kleine groepjes op plantenteelt en bloem e ‘biologische school’ was in de een praktische manier. En ik vond het schikken. Dat vonden jaren zeventig – zo heette de lagere belangrijk dat ze het met plezier deden. leerlingen wel leuk, Dlandbouwschool in Roermond De echte beroepsopleiding voor bloem- toen – een kleine school. Ik denk dat we sierkunst is iets voor het mbo. Leerlingen afwisseling vinden ze ongeveer honderd leerlingen hadden. konden in het vmbo kiezen voor bloem- altijd leuk.’ Aanvankelijk zaten er vooral jongens die schikken, meestal waren dat meisjes, uit de agrarische sector kwamen, maar soms jongens. De jongens die het vak ko- later werd het meer gemengd. Die naam zen, waren er vaak ook echt goed in. Ik biologische school trok. Maar eigenlijk vind het leuk om contact met het onder- ben ik mijn loopbaan als docent gestart wijs te houden. Daarom surveilleer ik nu op de huishoudscholen in Cuijk en Mill. soms als vrijwilliger bij Fontys Hoge- De meisjes kregen er vooral huishoud- school. Ik denk dat je oud-docenten op vakken: strijken, koken, naaldwerken. Ik meer manieren kunt betrekken bij on- gaf biologie en besteedde daarin ook derwijs, bijvoorbeeld bij naschoolse op- aandacht aan plantenteelt en bloem- vang. schikken. Dat vonden leerlingen wel leuk, afwisseling vinden ze altijd leuk.

42 Een halve eeuw vakblad et veel plezier kijk ik terug op die tijd. In de tijd dat ik er zat, vanaf Mde jaren zestig, veranderde er niet zo veel. Later kwamen de echte veranderingen. Nu is de school er niet meer. Soms ontmoet ik nog wel oud-studenten, maar het contact wordt minder. Oud- et is al wel lang geleden dat ik les- collega’s spreek ik niet zo vaak meer. Ie- e band met de praktijk vond ik gaf op de Rijks Hogere Landbouw- dereen wordt ouder en mijn geheugen erg belangrijk. Het is jammer Hschool in Deventer. In ’81 ging ik wordt minder. Maar ik ben nog steeds Ddat die combinatie van consu- met pensioen. Een jaar eerder kon ik al mobiel, ook al ben ik 93. Ik fiets elke lent en docent niet meer bestaat. Door met pensioen, maar ze vroegen me na week vijftig kilometer. Leeftijdsgenoten mijn ervaring kon ik de studenten met mijn 65e nog een jaar langer les te geven. kom ik op de fiets niet meer tegen. de praktijk in aanraking brengen. Nog Eigenlijk werkte ik bij het consulent- steeds volg ik de praktijk wel. Ik lees schap als voorlichter pluimvee. Als in- de landbouwvakbladen nog steeds, valler verzorgde ik daarnaast lessen tro- maar het echte contact met de praktijk pische veeteelt.. Mijn ervaring in de tro- heb ik niet meer. pen – daar heb ik twaalf jaar gewerkt – kwam me daarbij goed van pas.

Marika Josephs Biologische School Roermond

aak kom ik nog vaak leerlingen tegen die indertijd op de biologi- Vsche school zaten. Nog steeds zeggen ze genoten te hebben van die tijd van toen. Ze vonden de school leuk. Het kwam ook omdat de school in die tijd groeide. Jonge docenten – ik was toen ook jong – hebben meer energie. De lera-

Fotografie: Pieter Boetzkes renkamer was een soort huiskamer. Later, na de aoc-vorming, verdween dat huiskamergevoel.

Een halve eeuw vakblad 43 Debora Vos (1986), 2ejaars R&G, ziet zichzelf als docent, ‘de vmbo stage was zó Joost Jansen (1988), leuk’, maar niet full- 2ejaars Recreatie & time. “Want daarin zit gezelschapsdieren op den duur geen uit- (R&G), heeft de speci- daging. Dus ik denk aalzaak van zijn Jonge mensen op weg iets in het bedrijfsle- ouders overgenomen, naar het ‘groene’ ven ernaast. Ik geef in aquariums, terraria graag voorlichting, nu en vogels. “Het leraarschap. Onze toe doe ik dat in mijn onderwijs is hard komstige lezers. Tien werk als dierenarts werken achter de assistent. Ik vind het schermen, maar me studenten van Stoas groene onderwijs nog alsnog helemaal niet redelijk nieuw. Toch? tegengevallen. Ik Hogeschool Dronten Daarom denk ik dat de draag graag kennis kijken in hun eigen kwaliteit nóg beter zal over, het onderwijs worden.” heb ik als back up. toekomst – als ze rond de Mijn beeld is dat het 30 zijn – en die van het massaler en minder persoonlijk wordt met groene onderwijs. grotere scholen, grotere klassen.”

Joost Oude Avenhuis (1985), 4ejaars Agro- techniek & kennisma- nagement, weet het al: hij draagt kennis Suzanne Lafeber over bij een importeur (1984), 4ejaars R&G is of een mechanisatie- misschien docent, bedrijf. “Waar ik ken- maar begint in het nisoverdracht kan bedrijfsleven. “Ik combineren met iets wilde écht docent commercieels. Kennis worden, maar de stap overbrengen is breder om voor de klas te dan de lesbevoegd- gaan staan is nu nog heid. En ik kan altijd te groot. Ik wil eerst nog de overstappen werkervaring opdoen, naar het onderwijs. Ik om ervaringen te kun- denk dat dat nog meer nen delen met leerlin- gerelateerd gaat wor- gen. Ik verwacht dat den aan bedrijven en het regioleren zich Docenten van morgen!? Docentenvan aan praktijkleren. verder gaat ontwikke- Maar het is ook len. De kant op van belangrijk om bagage onderwijs, onderne- in het bedrijf te bren- mers en, wat was die gen.” derde ook weer? Oh ja, overheden.”

44 Een halve eeuw vakblad Daniël ter Haar (1990), 2ejaars R&G heeft vast en zeker zijn ‘stekje wel gevonden’, als vmbo- Jelle ter Linde (1986), docent. “Als ik leuke 2ejaars R&G, werkt in mensen om me heen het bedrijfsleven of in heb: prima. Ik kwam het onderwijs. “Of op deze opleiding voor beide, dat zou mooi de dieren, maar op de zijn. Voor een organi- stage ging het zo goed satie NME op basis- met die leerlingen… Lieke Jongeneel scholen geven. De Dat was in Borculo, (1987), 2ejaars R&G, jonge leeftijd spreekt die school zal straks houdt mensen op een me aan, hun enthou- vast opgaan in een creatieve manier bezig siasme. Als docent zie groot aoc, jammer. in de dierentuin. “Ik ik mezelf als vertrou- Groen is hot, vooral ga voor de educatie- wenspersoon, iemand wat met natuur en kant van het toerisme. bij wie leerlingen hun dieren heeft te maken. Ik denk dat het groene ei kwijt kunnen. Ver- Ik denk dat de leerlin- onderwijs zich steeds der zie ik heel veel genaantallen oplo- verder uitbreidt naar groepswerk aanko- pen.” verschillende terrei- men, dan ben je meer nen. Kijk maar naar de begeleider.” mbo-opleiding Eco & wildlife. Ook omdat groen steeds belang- Marije Pasma (1988), Brigitte Druijff rijker wordt, ook de 4ejaars Paardenhou- (1984), 4ejaars Paar- voorlichting en de derij, twijfelt. Maar is denhouderij, is mbo basiskennis op scho- hoe dan ook specialist vakdocent paarden- len.” in paarden. “Ik dacht houderij, één die alles een onderwijsbaan te aan de praktijk kop- combineren met een pelt. “Ik denk dat Jenneke Steen (1986), eigen bedrijf. Maar de docenten in de toe- 4ejaars Groen, zorg en stages vielen tegen, ik komst nog breder onderwijs, weet het zie mezelf niet meteen inzetbaar zijn en voor zeker, ze is aan het voor de klas. Mijn idee een groot deel heel werk in een combi van is dat het groene praktijkgericht bezig. zorg en onderwijs, op onderwijs huis, tuin Zo oriënteer ik me nu een zorgboerderij of in en keuken zal ont- al en ik bouw vanuit het speciaal onder- groeien. Meer dan de ervaring van de wijs. “Met die groep konijnenhokken leerlingen de lessen werken is heel leuk, je schoonmaken voor de op.” kan goed met ze pra- vmbo-er als het ten, ze een stapje ver- groene deel van de der helpen. Het opleiding. Dat zit ‘em groene onderwijs zal in de docenten die over tien jaar vast wel meer een idee hebben weer veranderd zijn, over wat ze zijn en in ze bedenken telkens professioneler lesma- iets nieuws. Individu- teriaal.” eler denk ik, aanslui- tend op de leerling.”

Een halve eeuw vakblad 45

‘Een halve eeuw vakblad’ is met bijzonder veel plezier gemaakt door de redactie van het vakblad Groen Onderwijs. Dat zijn: Leonie Barnier, Ton van den Born, Marleen Schepers, Jan Nijman, Viviane Smit, Gerrit Strijbis, Chantal Overgaauw en Pieter Boetzkes. Aan de volgende personen zijn wij bijzonder dank verschul- digd vanwege hun hulp en adviezen: Eel Bosma, Sjaak Keet- man.

SILO Tormentilbeek 8 5709 PK Helmond T 0492 556903 F 0492 556904 W www.silo.nl W www.groenonderwijs.nl E [email protected]

Een halve eeuw vakblad 47