Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz MYŚLIBÓRZ (346)

Warszawa 2006

Autor: Izabela Laskowicz*, Izabela Bojakowska*, Jacek Koźma*, Anna Pasieczna*, Przemysław Dobek*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Barbara Radwanek-Bąk* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa, 2006 Spis treści I. Wstę p (I. Laskowicz)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (I. Laskowicz) ...... 4 III. Budowa geologiczna (I. Laskowicz)...... 7 IV. Złoża kopalin (I. Laskowicz) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (I. Laskowicz) ...... 10 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (I. Laskowicz) ...... 12 VII. Warunki wodne (I. Laskowicz)...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Dobek)...... 18 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 21 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 23 IX. Składowanie odpadów (J. Koźma) ...... 25 X. Warunki podłoża budowlanego (I. Laskowicz) ...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (I. Laskowicz)...... 33 XII. Zabytki kultury (I. Laskowicz) ...... 38 XIII. Podsumowanie (I. Laskowicz)...... 39 XIV. Literatura ...... 41

I. Wstęp

Arkusz Myślibórz Mapy geośrodowiskowej w skali 1:50 000 opracowano w 2006 roku w Oddziale Karpackim Państwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie. Mapę wykonano zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (2000), wykonanym przez Krystynę Bujakowską, Grzegorza Makowieckiego i Grażynę Hrybowicz z Przedsiębiorstwia Geologicznego „Polgeol” S.A. w Warszawie. Mapa składa się z dwóch plansz. Pierwsza zawiera informacje dotyczące występowania kopalin oraz gospodarki złożami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii inży- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Druga poświęcona jest za- gadnieniom związanym z geochemią środowiska oraz ze składowaniem odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią dużą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej treści mogą być wykorzystywane w pra- cach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mogą stanowić pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane między innymi: w wydziale ochrony środowiska urzędów wojewódzkich i marszałkowskich województwa zachodniopomorskiego i lubuskiego, u konserwatora zabytków w Gorzowie Wielkopolskim i Sz- czecinie, w starostwach powiatowych, urzędach gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz materiały zebrane podczas wizji terenowych. Kwalifikację sozologiczną złóż uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim. Dane dotyczące złóż kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Morfologia terenu arkusza Myślibórz została ukształtowana przed kilkunastu tysiącami lat podczas recesji zlodowaceń północnopolskich. Obszar ten w szczegółowym podziale fi-

4 zycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002) położony jest w obrębie podprowincji Poje- zierza Południowobałtyckiego, w dwóch mezoregionach: Pojezierza Myśliborskiego wydzie- lonego w obrębie Pojezierza Zachodniopomorskiego oraz Równiny Gorzowskiej znajdującej się w zasięgu Pojezierza Południowopomorskiego (fig. 1). Granica pomiędzy tymi mezore- gionami przebiega prawie równoleżnikowo na południe od Myśliborza. Północna część omawianego obszaru pozostająca w zasięgu Pojezierza Myśliborskiego charakteryzuje się wystę- powaniem licznych przeważnie małych jezior, z których największym jest jezioro Myślibor- skie (powierzchni ok. 6 km2). Pomiędzy jeziorami rozciągają się wzgórza morenowe o wyso- kościach względnych nie przekraczających z reguły 100 m n.p.m. Część środkową obszaru arkusza tworzą ciągi wzgórz (Rościn – Nawrocko – Grażyno – Ławy Górne) z głazowiskami moreny czołowej maksymalnego zasięgu fazy pomorskiej. Południową część omawianego terenu stanowi północny fragment Równiny Gorzowskiej. Jest to obszar występowania pia- sków i żwirów wodnolodowcowych, tworzących rozległy stożek sandrowy. Równiny sandrowe rozciągają się na wysokości od 40 do 60 m n.p.m. W zagłębieniach bezodpływowych zalegają torfy. Administracyjnie obszar arkusza należy w większości do województwa zachodniopomorskiego powiatu myśliborskiego, gmin: Myślibórz, Dębno, Nowogródek Pomorski. Ponad- to na arkuszu mapy znajduje się fragmenty gmin: Lipiany należącej do powiatu pyrzyckiego, Trzcińsko Zdrój należącego do powiatu gryfińskiego. Południowo – wschodni fragment obszaru znajduje się w granicach województwa lubuskiego, powiatu gorzowskiego, gminy Lu- biszyn. Omawiany obszar ma charakter typowo rolniczy. Znaczne obszary występowania gleb klas bonitacyjnych I - IVa znajdują się w północnej i środkowej część terenu. Ponadto wystę- pują tu łąki pochodzenia organicznego. Rolnictwo stanowi zaplecze dla przetwórstwa rolno - spożywczego, dla lokalnego przemysłu w Myśliborzu, ale ma również znaczenie ponad lokal- ne. Strukturę zasiewów charakteryzuje wysoki udział zbóż (ponad 70%). Obok rolnictwa ważną funkcją tego terenu jest turystyka i rekreacja. Liczne jeziora oraz lasy stanowią bazę dla ich rozwoju. Największym ośrodkiem miejskim jest Myślibórz, który liczy obecnie około 13 tys. mieszkańców. W mieście funkcjonują średnie i małe podmioty gospodarcze. Dominu- jącymi formami działalności gospodarczej są: przetwórstwo i obrót artykułami rolno – spo- żywczymi, produkcja i sprzedaż mebli oraz przemysł odzieżowy. Miasto dysponuje bazą noc- legowo – gastronomiczną o niewysokim standardzie i atrakcyjności. Nad jeziorem Myślibor- skim znajdują się plaże, przystanie wodne oraz pole biwakowe. Obszar arkusza Myślibórz należy do strefy klimatu umiarkowanego ze znacznym wpły- wem klimatu oceanicznego oraz niewielkim klimatu kontynentalnego (Woś, 1994). Dominują

5 wiatry z kierunku zachodniego, przy czym zaznacza się dość duża częstotliwość wiatrów sil- nych. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,5°C, średnia temperatura stycznia od - 1,0°C do 1,5°C, a lipca od 17,5°C do 18,0°C. Pokrywa śnieżna utrzymuje się przez około 40 dni w roku. Okres wegetacyjny trwa ponad 220 dni. Średni roczny opad dla Myśliborza jest niższy od wartości przeciętnej dla Polski i wynosi 552 mm (Hoc, 2004). W roku przeciętnym najwyższe sumy opadów występują w czerwcu, natomiast najniższe w lutym.

Fig. 1. Położenie arkusza Myślibórz na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1. granica podprowincji, 2. granica makroregionów, 3. granice mezoregionów. Mezoregiony Pobrzeża Szczecińskiego (Oderhatfgebiet): 313.28 – Równina Wełtyńska, 313.31 Równina Pyrzycka, Mezoregiony Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.41 – Pojezierze Myśliborskie, 314.42 - Pojezierze Choszczeń- skie, Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.61 – Równina Gorzowska, Mezoregiony Pradoliny Toruńsko – Eberswaldzkiej: 315.32 - Kotlina Freienwaldzka (Oderbruch), 315.33 - Kotlina Gorzowska.

Roślinność naturalna rosnąca na omawianym terenie odznacza się słabym zróżnicowa- niem typologicznym, z wyjątkiem doliny Myśli gdzie występują siedliska: grabowe, olsowe i łęgowe. Obszary otaczające zbiorniki wód oraz zagłębienia torfowiskowe wypełnione wodą stanowią siedliska bogate w gatunki chronionej roślinności lądowej i lądowo – wodnej. Lasy występują w północnej, wschodniej i południowej części omawianego arkusza. Największe

6 kompleksy leśne zajmują obszar pomiędzy Różańskiem a Stawami. Ponadto lasy występują w rejonie jezior: Leśnego, Jezierzycy i Myślborskiego i na wschodzie, w rejonie Renice – Gi- żyn, Osada - Ławy. Dominującym gatunkiem w drzewostanie jest sona i modrzew, mniejszy udział ma jodła, jedlina i buk, jedynie koło Renic występuje fragment lasu z wszystkimi typami siedlisk borowych, lasowych i olsowych. Przez omawiany obszar przebiegają trzy drogi krajowe oraz międzynarodowa trasa E65 Jakuszce – Świnoujście. Myślibórz stanowi węzeł komunikacyjny o lokalnym znaczeniu. Krzyżują się tu drogi prowadzące do Kostrzynia, Chojny oraz drogi łączące miasto z drogami o znaczeniu krajowym. W rejonie miejscowości Głazów i Otanów przebiegać będzie realizo- wana obecnie droga ekspresowa S – 3. Linie kolejowe o drugorzędnym znaczeniu łączą My- ślibórz z: Gorzowem Wielkopolskim, Kostrzyniem i Choszcznem. Węzeł kolejowy Myślibórz posiada własną lokomotywownię.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru omówiono w oparciu o Szczegółową mapę geologiczną Polski w skali 1:50 000, arkusz Myślibórz (Kurzawa, 2000), Mapę geologiczną Polski w skali 1:200 000 arkusz Pyrzyce (Uniejewska, Nosek, 1975) i objaśnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 ark. Pyrzyce (Uniejowska, Nosek, 1977). Mapę geologiczną odkrytą omawianego rejonu przedstawia figura 2. Omawiany obszar leży w zasięgu bloku Gorzowa zaliczanego do niecki szczecińskiej, która jest jednostką depresyjną wypełnioną utworami cechsztyńsko – mezozoicznymi (Dad- lez, 1979). Niecka szczecińska została ostatecznie uformowana pod koniec fazy laramijskiej, przed eocenem. Najstarszymi utworami rozpoznanymi na terenie objętym arkuszem są utwory cechsz- tynu o miąższości ponad 1000 m. Są to osady wykształcone w facji morsko – lagunowej obejmującej pięć cyklotemów ewaporatowych. Są one reprezentowane przez kompleksy: soli kamiennych i potasowych, anhydrytów, iłów, dolomitów i wapieni. Skały węglanowe cyklo- temu Stassfurt charakteryzują się wysoką porowatością i stanowią kolektory dla złóż węglo- wodorów. Miąższość tych osadów waha się od 30 do 150m. Ponad utworami permskimi zalega miąższy (ponad 2 000 m) kompleks osadów mezo- zoiku. Osady triasu wykształcone jako pstre iły, mułowce, piaskowce, podrzędnie sól ka- mienna, anhydryty, dolomity, margle przykrywą kompleks dolnojurajski zbudowany głównie z piaskowców, mułowców i iłowców. Osady jury górnej i kredy dolnej zostały zerodowane, natomiast osady kredy górnej to głównie: margle, wapienie, opoki.

7 Na serii utworów mezozoicznych występują utwory oligocenu i miocenu. Morskie i lą- dowo – brakiczne osady oligocenu związane są z transgresją i regresją morza rupelskiego. Profil tych osadów wykazuje wyraźną trójdzielność i można w nim wyznaczyć dolną warstwę piaszczystą, poziom iłów (iły toruńskie) oraz górną warstwę piaszczystą. Osady miocenu zaliczane są do facji lądowych. Są to utwory piaszczysto – mułkowo – ilaste, zwykle w różnym stopniu zawęglone i zawierające warstwy węgla brunatnego. W pliocenie przeważały procesy erozji i denudacji, które doprowadziły do usunięcia znacznej ilości osadów miocenu, a nawet miejscami odsłonięcia utworów oligocenu. W plejstocenie cały obszar został objęty trzema cyklami zlodowaceń: południowopol- skich, środkowopolskich oraz północnopolskich. Miąższość tych osadów zależna jest od ukształtowania podłoża i wynosi od 40,0 m do 180,0 m. Najmniejsze miąższości notowane są w okolicach Otanowa i Różańska, natomiast największe w rejonie Myśliborza. W pasie Renice - Myślibórz - Pniów i dalej ku zachodowi, przebiega głębokie obniżenie w podłożu czwartorzędu stanowiące dno doliny kopalnej. Struktura ta została potwierdzona wierceniami w Myśliborzu, gdzie udokumentowano osady plejstoceno - holocenu miąższości od 160 do 180 m. W profilu tych osadów w dnie doliny kopalnej występują osady piaszczysto - żwirowe oraz gliny zwałowe zlodowaceń południowopolskich. Zlodowacenia te silnie przemodelowały mioceńskie podłoże. Gliny zwałowe zlodowaceń południowopolskich za- wierają liczne kry i porwaki osadów miocenu. Powyżej, w profilu występuje seria glin zwa- łowych z przewarstwieniami mułków i iłów, reprezentująca zlodowacenia środkowopolskie. Miąższość tych osadów dochodzi do 60 m. Najmłodsze zlodowacenia – północnopolskie są reprezentowane przez gliny i piaski lodowcowe, wodnolodowcowe piaski i żwiry oraz zastoiskowe iły i mułki o łącznej miąższości 60 m. Tylko w strefach moren czołowych osady tego wieku sięgają 90 m. W obrębie osadów zlodowaceń północnopolskich występują trzy serie glin zwałowych rozdzielone piaskami wodnolodowcowymi maksymalnie 15-metrowej miąż- szości. Duże płaty tych glin występują na powierzchni terenu w okolicach Różańska, w połu- dniowo–zachodniej części obszaru arkusza. Na powierzchni odsłaniają się głównie utwory fazy pomorskiej stadiału głównego (górnego), a tylko w południowej części mapy starszej fazy poznańsko–dobrzyńskiej. Z recesją lądolodu fazy pomorskiej związane są gruboziarniste osady sandrów, które występują w okolicach Jeziora Myśliborskiego oraz na południe od My- śliborza gdzie sandr chojeński poprzez strefę obniżeń wytopiskowych przechodzi w sandr Myśli. W środkowej części arkusza występuje ciąg moren czołowych związany z deglacjacją lądolodu fazy pomorskiej.

8 U schyłku fazy pomorskiej rozpoczęła się akumulacja piasków eolicznych. Na wschodzie omawianego obszaru w okolicy miejscowości Ławy znajduje się duża wydma o wydłu- żonej formie (Uniejewska, Nosek,1974). Najmłodszymi osadami są holoceńskie mułki, piaski i żwiry rzeczne oraz osady jeziorne występujące w zagłębieniach bezodpływowych w postaci utworów ilasto – mulasto – piaszczystych oraz gytii, namułów i torfów.

Fig. 2. Położenie arkusza Myślibórz na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorzęd; holocen: 3-piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5-piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: 11-piaski, żwiry i mułki rzeczne, 12-piaski i mułki jeziorne, 13-iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14-piaski i żwiry sandrowe, 15-piaski i mułki kemów,17- żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18-gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe. Zachowano oryginalną numerację z mapy geologicznej.

9 IV. Złoża kopalin

Na terenie objętym arkuszem Myślibórz udokumentowano jedynie złoże gazu ziemnego „Różańsko”. Zajmuje ono powierzchnię 4,96 km2, zostało rozpoznane pięcioma otworami. Warstwę gazonośną tworzą cechsztyńskie utwory dolomitu głównego, wykształcone w facji barierowej (Liberska, 1995). Stanowią one główny zbiornik porowy. Strop złoża stanowi powierzchnia stropowa dolomitu głównego, występująca średnio na głębokości 3122,7 m. Spąg stanowi poziom wody podścielającej o mineralizacji 337,8 g/dm3 na głębokości 3160,5 m. Miąższość całkowita serii złożowej waha się w granicach od 17 do 39,5 m, przy czym średnia efektywna miąższość złoża wynosi 18,12 m. Średnia przepuszczalność złoża wynosi 15,59 mD, średnia porowatość skał zbiornikowych 14,83%, a współczynnik nasycenia porów gazem 0,8. Początkowe ciśnienie złożowe kształtowało się na poziomie 56,4 MP, natomiast temperatura złoża wynosi 3880 K. Współczynnik wydobycia określono na 0,75. Pierwotne zasoby wydobywalne gazu ziemnego zatwierdzone w kat. C przez MOŚZNiL decyzją z dnia 18.05.95 r. wynosiły 2 400 mln m3. Średnia zawartość metanu wynosi 55%, azotu 0,0098 %, a siarkowodoru prawie 10%. Wartość opałową kopaliny głównej obliczono na 5525 kcal/m3. Kopalinę towarzyszącą w złożu „Różańsko” stanowią węglowodory ciężkie (114,3 g/cm3). Zasoby węglowodorów ciężkich obliczono na 130 tys. ton. Gaz ziemny w omawianym złożu jest silnie zasiarczony, ilość siarkowodoru sięga 144 g/m3. Złoże udostępnione jest aktualnie dwoma odwiertami. Zasoby gazu według Bilansu Zasobów (Przeniosło, 2005) wy- noszą 745,2 mln m3. Złoże nie wykazuje konfliktu z podstawowymi komponentami środowi- ska, dlatego zostało zaliczone do klasy A. Charakterystykę gospodarczą i klasyfikacje złoża przedstawia tabela 1.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na terenie objętym arkuszem Myślibórz prowadzona jest eksploatacja złoża gazu ziemnego „Różańsko”. Złoże posiada koncesję na eksploatację, ważną do 2026 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 58 km2 pokrywa się z granicami złoża, a ustanowiony teren gór- niczy ma powierzchnię 58,6 km2. Dla złoża wykonano projekt zagospodarowania oraz ocenę oddziaływania eksploatacji na środowisko. Złoże gazu ziemnego „Różańsko” aktualnie udo- stępnione jest dwoma odwiertami. Wydobycie gazu nie przekracza 70 mln m3 gazu.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Wiek kom- geolo- Stan zago- Przyczyny Kategoria Wydobycie Zastosowanie Nr złoża Rodzaj pleksu litolo- giczne spodarowania Klasyfikacja złoża konfliktowo- Nazwa złoża rozpoznania mln. m3, kopaliny na mapie kopaliny giczno- bilansowe złoża ści surowcowego (mln m3) złoża wg stanu na rok 2004 klasa 1-3 klasa A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Różańsko G P 745,2 C G 7,62 E 2 A -

Rubryka 3 G - gaz Rubryka 4 P - perm Rubryka 6 kategoria poznania kopalin płynnych - C Rubryka 7 złoże: G - zagospodarowane

11 11 Rubryka 9 E – energetyka Rubryka 10 złoża: 2 – rzadkie w skali całego kraju Rubryka 11 złoża: A – małokonfliktowe

Gaz ziemny ze złoża „Różańsko” przesyłany jest do węzła zbioru i separatora pomia- rowego na terenie Ośrodka Grupowego Sulisław (na terenie arkusza Witnica), skąd część gazu kierowana jest do Ośrodka Centralnego Barnówko, a część do Kopalni Ropy Naftowej i Gazu Ziemnego Zielin. W obydwu miejscach poddawany jest procesowi odsiarczania. Poza udokumentowanym złożem „Różańsko” na arkuszu występują niewielkie od- krywki piasku i piasku ze żwirem, wykorzystywane przez miejscową ludność do zaspokojenia potrzeb indywidualnych. Znajdują się one w okolicy Kierzkowa, miejscowości Dalsze oraz Staw.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na terenie objętym arkuszem Myślibórz znajdują się liczne torfowiska. Rozpoznano tu 14 wystąpień torfów, które spełniają kryteria potencjalnej bazy zasobowej złóż torfowych w Polsce, po uwzględnieniu wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska (Ostrzeżek, Dembek, 1996). Torfowiska te mają ustalone zasoby, jednakże przed rozpoczę- ciem wydobycia wymagają dodatkowych prac dokumentacyjnych zostały zatem potraktowa- ne jako obszary prognostyczne (tabela 2). Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Grubość kom- Po- Wiek kom- Średnia Numer pleksu litolo- Zasoby w Zastoso- wierzch- Rodzaj pleksu litolo- Parametry grubość obszaru giczno– kat. D wanie nia kopaliny giczno – jakościowe nadkładu 1 na mapie surowcowego (tys. m3) kopaliny (ha) surowcowego (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielność średnia 19,40% 1,86 I 2,5 t Q b.d. 46,0 Sr rozkład maks. 45,00% 2,10 popielność średnia 16,00% 2,05 II 8,0 t Q b.d. 164,0 Sr rozkład maks. 46,00% 2,30 popielność torf t 20,00% średnia: 2,18 III 1,8 Q b.d. 38,0 Sr kj rozkład maks.: 2,40 35,00% gytia: 1,42 popielność torf t 22,50% średnia: 2,50 IV 2,3 Q b.d. 56,0 Sr kj rozkład maks. :2,75 50,00% kreda jez.: 2,75 popielność średnia 20,10% 2,70 V 6,0 t Q b.d. 169,0 Sr rozkład maks. 45,00% 3,00

1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielność średnia 10,00% 2,10 VI 2,0 t Q b.d. 42,0 Sr rozkład maks. 35,00% 2,50 popielność średnia 15,00% 2,98 VII 6,5 t Q b.d. 194,0 Sr rozkład maks. 40,00% 4,20 popielność średnia 15,00% 1,60 VIII 12,0 t Q b.d. 192,0 Sr rozkład maks. 50,00% 2,15 popielność średnia 15,00% 2,50 IX 8,0 t Q b.d. 200,0 Sr rozkład maks. 40,00% 3,10 popielność średnia 20,10% 1,86 X 2,0 t Q b.d. 37,0 Sr rozkład maks. 34,00% 2,30 popielność średnia 15,00% 1,55 XI 1,5 t Q b.d. 23,0 Sr rozkład maks. 45,00% 1,80 popielność średnia 20,30% 1,76 XII 6,0 t Q b.d. 106,0 Sr rozkład maks. 24,00% 2,60 popielność średnia 20,10% 1,71 XIII 3,0 t Q b.d. 21,0 Sr rozkład maks. 30,00% 2,00 popielność średnia 15,00% 4,06 XIV 1,3 t Q b.d. 51,0 Sr rozkład maks. 30,00% 4,90 Rubryka 3 - t – torf, kj – kreda jeziorna i gytia Rubryka 4 - Q – czwartorzęd Rubryka 9 - Sr - rolnicze

Wśród torfów w obszarach prognostycznych dominują torfy mechowiskowo–olesowe, a ponadto występują również torfy: szuwarowe, turzycowe, olesowe i mszarnoturzycowe. W dwóch obszarach prognostycznych (III, IV) gytia podścielająca torfy ma znaczenie surow- cowe. Ponadto gytie (węglanowa i organiczna) o miąższowi około 1 m występują w obszarach I i II, nie mają jednak znaczenia surowcowego. Dotychczas eksplorację prowadzono w obrębie dwóch obszarów prognostycznych (XII i XIII). Były to małe wyrobiska odkrywkowe o powierzchni nie przekraczającej 2 ha. Na omawianym obszarze występują ponadto torfowiska, które ze względu na różne ograniczenia nie zostały zakwalifikowane do bazy surowcowej. W północnej części obszaru arkusza spowodowane jest to prawną ochroną walorów przyrodniczych terenu. Na południe

od Myśliborza w dolinie rzeki Myśli znajdują się duże torfowiska, które nie mogą być eksploatowane ze względu na ochronę wód powierzchniowych, natomiast pomiędzy miejscowo- ściami Nawrocko, Gryżyno i Różańsko występują trzy torfowiska o znacznej powierzchni, na których prowadzana jest działalność rolnicza. Na mapie zaznaczono również rejon, w którym przeprowadzone prace poszukiwawcze za złożami kredy jeziornej dały wyniki negatywne. Znajduje się on pomiędzy Głazowem i Myśliborzem (Sydow, 1986). Badania wykazały, że ze względu na małą miąższość serii złożowej, niską zasadowość ogólną oraz małe zasoby obszar ten należy uznać za negatywny odnośnie zalegania złóż osadów węglanowych, przydatnych do celów nawozowych oraz w rolnictwie.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Myślibórz leży w dorzeczu Myśli, która stanowi prawobrzeżny dopływ Odry. Myśla jest zlewnią II rzędu. Odwadnianie obszaru odbywa się ponadto poprzez jej niewielkie prawo- i lewobrzeżne dopływy. Charakterystycznym elementem morfologicznym są izolowane zagłębienia bezodpływowe ewapotranspiracyjne i chłonne. Rzeka Myśla na omawianym obszarze ma przebieg południkowy, przepływa przez liczne jeziora w tym największe na pojezierzu Jezioro Myśliborskie. Wiele jezior tego rejonu znajduje się w zagłębieniach bezodpływowych. Rzeki omawianego obszaru zaliczane są do rzek o średniej zmienności przepływów, co wiąże się z uwarunkowaniami klimatycznymi, ze znaczną zdolnością retencyjną obszaru, du- żą ilością jezior i zagłębień bezodpływowych, które pełnią funkcję retencyjną i regulującą przepływ wody (Hoc, 2004). Okres wezbraniowy przypada na okres od grudnia do kwietnia. Maksimum przepływów na Myśli wypada w kwietniu. Myśla i jej dopływy zaliczane są do rzek południowego skłonu Pomorza, charakteryzują- ce się niższym od przeciętnego dla Polski odpływem. Niższy odpływ jednostkowy ze zlewni Myśli związany, jest prawdopodobnie, z większymi stratami wody na parowanie z powierzchni jezior. Istotnym elementem sieci wód powierzchniowych są liczne kanały i rowy odwadniające. Czystość wód rzek i jezior badana jest przez wojewódzkie inspektoraty ochrony środo- wiska w Szczecinie i Gorzowie Wielkopolskim. Badania jezior były prowadzone zgodnie z Systemem Oceny Jakości Jezior (SOJJ). Sieć monitoringu działa rotacyjnie co oznacza, iż co roku badane są inne jeziora, a powtórzenie badań dla określonego akwenu jest realizowane

po upływie co najmniej 5 lat. Jeziora położone w obrębie arkusza zostały objęte badaniami monitoringowymi w latach 2000-2001. Kontrolę jakości wód przeprowadzono wówczas dla 4 jezior: Dobropolskie-Golenickie, Jezierzyca, Łubie, Myśliborskie (Informacja…, 2005). Wody jeziora Dobropolskie - Golenickie należą do III klasy czystości. Przyczyniły się do tego wysokie stężenia azotu ogólnego, azotu mineralnego i związków organicznych. Jezio- ro to należy do zbiorników bardzo podatnych na degradację, podstawowym zagrożeniem są spływy powierzchniowe z nadmiernie nawożonych użytków rolnych. Badania prowadzone na jeziorze Łubie (Głazowskie) wykazały, że wody tego jeziora są III klasy czystości z uwagi na substancje biogenne. Jezioro jest bardzo podatne na degradację. Latem pojawia się bardzo duża liczebność fitoplanktonu, w którym dominują sinice, co świadczy o zaawansowanej trofii jeziora. Pozaklasowe wody stwierdzono w jeziorze Jezierzyca. Zadecydowały o tym substancje biogenne (ortofosforany, fosfor ogólny, związki azotu). Nadmierną trofię wód potwierdzają wysokie stężenia chlorofilu „a” oraz dominacja w fitoplanktonie sinic. Przyczyną silnej eutrofizacji wód jeziora są spływy powierzchniowe z nadmiernie nawożonych użytków rolnych oraz zanieczyszczone dopływy. Jezioro Myśliborskie należy do zbiorników względnie odpornych na degradację. Jednak- że na przestrzeni lat 90 nastąpiło pogorszenie jakości wód jeziora z klasy II do III. Wody jeziora charakteryzuje wysoka zawartość węglanu wapnia oraz związków organicznych. Jedynie wyniki badań bakteriologicznych spełniały wymagania I klasy czystości. Podstawowym obecnie zagrożeniem są dla niego spływy powierzchniowe z nadmiernie nawożonych użytków rolnych. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, iż jeziora na omawianym obszarze są zeu- trofizowane. Przyczyny tego stanu to zarówno dopływ ścieków ze źródeł punktowych i roz- proszonych jak i presja działalności rolniczej prowadzonej w zlewni. Obserwuje się, że od 1993 r. nastąpiła poprawa w zakresie obciążenia wody związkami organicznymi co jest zwią- zane z sukcesywnym eliminowaniem zrzutu nieoczyszczonych ścieków. System oceny jakości rzek od 2004 roku realizowany jest w oparciu o nowe przepisy prawne z zakresu ochrony wód. Obecnie funkcjonuje system monitoringu wód, w którym lokalizacja punktów pomiarowych i zakres badań zostały bezpośrednio uzależnione od sposo- bu użytkowania wód. Przepływająca przez omawiany obszar rzeka Myśla została objęta monitoringiem przydatności wód do bytowania ryb oraz monitoringiem wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Informacja…, 2005). Stanowisko po- miarowe zlokalizowane jest w ujściowym odcinku rzeki, poza arkuszem mapy. W wodach Myśli nie były dotrzymane normy jakości wymagane do prawidłowego rozwoju ryb karpio-

watych. Wartości graniczne norm określonych w rozporządzeniu MŚ z dnia 4.10.2002 roku w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych. (Dz. U. 02.176.1455 z dnia 23 października 2002 r.), były przekroczone dla stężeń fosforu ogólnego oraz azotu azotynowego. Stężenie fosforu ogólnego w wodach Myśli przed ujściem do Odry przekracza także wartości graniczne wskaźników eutrofizacji wód określonych w rozporządzeniu MŚ z dnia 23.12.2002 roku w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. 02.241.2093 z dnia 31 grudnia 2002 r.).

2. Wody podziemne

Arkusz Myślibórz znajduje się w rejonie występowania dwóch pięter wodonośnych: pa- leogeńsko – neogeńskiego i plejstoceńsko – holoceńskiego. W młodszym piętrze wodono- śnym wyróżnia się cztery poziomy wodonośne: sandrowy wód gruntowych w obrębie sandru Myśli oraz międzyglinowe - górny, środkowy i dolny (Hoc, 2004). Poziom wód gruntowych na obszarze sandru Myśli występuje na południu arkusza w obrębie równiny sandrowej, zbudowanej z piasków drobnoziarnistych, w spągu z domiesz- ką frakcji grubszych. Swobodny poziom zwierciadła wody, występuje na głębokości od 2,0 do 5,0 m, tylko w pobliżu jezior i w dolinach cieków płycej. Miąższość tego poziomu nie przekracza 5,0 m i nie posiada on znaczenia użytkowego. Międzyglinowy poziom wodonośny górny występuje prawie na całym obszarze arkusza. Tworzą go piaski i żwiry fluwioglacjalne zlodowaceń północnopolskich. Zwierciadło wody stabilizuje się na rzędnej od 50,0 do 65,5 m n.p.m., a miąższość poziomu wodonośnego zawarta jest w przedziale od 8,0 (Tarnowo) do 16,0 m (Kierzków). Występuje on średnio na głębokości 23,0 m. Zasilanie odbywa się poprzez przesączanie z poziomu gruntowego lub infiltrację opadów poprzez gliny morenowe. Jest to poziom wodonośny o regionalnym roz- przestrzenieniu. Średnia wydajność z otworu wynosi 47,0 m3/h, przy depresji około 10,0 m. Poziom międzyglinowy środkowy budują piaski o różnym uziarnieniu z domieszką żwi- ru interglacjału mazowieckiego i fluwioglacjalnych zlodowaceń środkowopolskich. Zwiercia- dło wody stabilizuje się na wysokości od 60,0 do 66,0 m n.p.m. Średnia miąższość poziomu wodonośnego wynosi 12,2 m. Woda z tego poziomu jest ujmowana w miejscowościach: Go- lenice, Nawrocko, Myślibórz, Czółnów oraz Golczewo. Wydajności potencjalne studzien wa- hają się w granicach od 30 do 70 m3/h. Poziom użytkowy izolowany jest od powierzchni terenu warstwą glin zwałowych o miąższości od kilku do około 30 m. Zasilany jest poprzez prze- sączanie się wód z poziomu gruntowego oraz infiltrację wód opadowych.

Fig. 3. Położenie arkusza Myślibórz na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1-obszar wysokiej ochrony (ONO); 2-obszar najwyższe ochrony (OWO); 3-granica GZWP w ośrodku porowym. Numer i nazwa GZWP; wiek utworów wodonośnych: 134 - Zbiornik Dębno, czwartorzęd, trzeciorzęd (Q-Tr); 135 - Zbiornik Barlinek-, czwartorzęd (Q); 137 - Pradolina Toruń-Eberswalde (Warta)- czwartorzęd (Q);

Poziom międzyglinowy dolny występuje w środkowo – wschodniej części arkusza. Bu- dują go piaszczysto-żwirowe osady zlodowaceń południowopolskich zalegające w głęboko wciętej rynnie. Strop tej warstwy stwierdzono na rzędnej – 91,0 m n.p.m., a zwierciadło wody jest napięte i stabilizuje się na wysokości od 53,7 do 56,5 m n.p.m. Wody tego poziomu są ujmowane w miejscowościach Staw i Myśliborzyce. Zasilanie odbywa się poprzez przesącza- nie się wód z wyżej zalegających poziomów czwartorzędowych i infiltrację opadów. Wody piętra czwartorzędowego są wodami średniej jakości, zaliczono je do klasy IIb. Na obniżenie ich jakości wpływa stężenie żelaza dochodzące do 11,4 mg/dm3 i manganu do 2,50 mg/dm3 W środkowej części arkusza Myślibórz ujmowane są wody poziomu mioceńskiego. Jest on zbudowany z serii limnicznej, burowęglowej i tworzą go piaski. Głębokość zalegania tego

poziomu jest bardzo zmienna i wynosi od 17,7 do 166,0 m, a miąższość waha się w przedziale od 10 m do 40 m. W obrębie poziomu mioceńskiego wydziela się dwie warstwy wodonośne: dolną i środkową obejmujące piaszczyste osady dolnego i środkowego miocenu. Zasilanie poziomu mioceńskiego odbywa się poprzez przesączanie się wód z nadległych poziomów wodo- nośnych. W południowej części arkusza wodonośne osady miocenu pozostają w kontakcie hy- draulicznym z osadami zaliczanymi do poziomu międzyglinowego środkowego, tworząc wspólny poziom. Zwierciadło wody poziomu mioceńskiego stabilizuje się na rzędnej od 47 do 60 m n.p.m. Zatwierdzone wydajności dla obecnie eksploatowanych ujęć wód mioceńskich mieszczą się w przedziale od 15 m3/h przy depresji 44 m do 67 m3/h przy depresji 3,2 m. Wskaźniki określające jakość wody pochodzącej z tego poziomu mieszczą się w wy- mogach dla klasy IIb, to znaczy, że konieczne jest proste uzdatnianie wody, polegające na odżelazieniu i odmanganieniu. Średnie stężenie żelaza wynosi 1,10 mg/dm3, a Mn – 0,12 mg/dm3. Składniki te są pochodzenia geogenicznego. Obszar omawianego arkusza położony jest w zasięgu występowania wód mineralnych i leczniczych (Paczyński, Płochniewski 1996). Występujące tu termalne wody mineralne ze względu na zasoby, skład chemiczny i temperaturę uzasadniają możliwość ich użytkowania do celów leczniczych, rekreacyjnych, oraz jako źródło energii cieplnej. Poziom z wodami mineralnymi tworzą piaski i piaskowce kredy dolnej, występujące na głębokości ponad 1000 m z solankami o temperaturze od 35 do 85°C oraz utwory doggeru i liasu występujące na głębokości od 1 do 2 km, miąższości od 100 do 500 m. i temperaturze od 35 do 85°C. Na omawianym obszarze nie wyznaczono dotychczas żadnego głównego zbiornika wód podziemnych wymagającego szczególnej ochrony.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup użytko- wania zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 346 - Myślibórz zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o za-

wartości przeciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 346- dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie Myślibórz bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 346- Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Myślibórz

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 15-89 33 27 Cr Chrom 50 150 500 3-8 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 16-80 46 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1-4 2 2 Cu Miedź 30 150 600 2-15 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 2-8 4 3 Pb Ołów 50 100 600 8-40 13 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,15 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 346-Myślibórz w 1) grupa A poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 6 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 6 szarów tych stężenia zachowują standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 6 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- wione, nieużytki, a także grunty zabudowane i zur- sza 346-Myślibórz do poszczególnych grup zanieczysz- banizowane z wyłączeniem terenów przemysło- czeń (ilość próbek) wych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tere- 6 ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek Materiał i metody badań laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995).

Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników

Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeciętne zawartości arsenu, kadmu, kobaltu i rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów

niezabudowanych Polski. Wyższe wartości median wykazują bar, chrom, cynk, miedź, nikiel i ołów. Pod względem zawartości metali, wszystkie spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne użytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Kryteria oceny osadów

Jakość osadów dennych, pod względem ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi oce- niono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05. 2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartoś ci PEL.

Materiał i metody badań laboratoryjnych

W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski (Państwowy Monitoring Środowiska) wyko- nywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów jeziornych pobierano z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową osadów drobniejsza niż 0,2 mm. Zawartość arsenu, chromu, cynku, kadmu, miedzi, niklu i ołowiu oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników

Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych wartoś ciach PEL. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość, co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu jako zanieczyszczonego każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów

Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady sześciu jezior: Ostrowica, Będzina, Jezierzyc, Łubiego, Golenickiego (Dobropolskie) i Myśliborskiego. Osady jezior Będzin, Jerzierzyce i Łubie charakteryzują się bardzo niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych składników, zbliżonymi do wartości ich tła geochemicznego. W osadach jezior Golenickiego i Myśliborskiego odnotowano nieco podwyższone zawartości cynku, miedzi i ołowiu, a w osadach jeziora Golenickiego także rtęci. W osadach jeziora Ostrowica stwierdzono wysokie zawartości cynku i ołowiu, wyższe niż ich wartość PEL, po- wyżej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady pobrane z tego jeziora zawierają także podwyższone zawartości chromu, miedzi i niklu. W żadnym ze zbadanych osadów nie odnotowano przekroczenia dopuszczalnej zawartości szkodliwych składników według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. Tabela 4. Zawartość pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Rozpo- Tło Golenickie Ostrowica Będzin Jezierzyce Łubie Myśliborskie Pierwiastek rządzenie PEL** geoche- (Dobropolskie) (1997 r.) (1999 r.) (2000 r.) (2000 r.) (2001 r.) MŚ* miczne (2000 r.) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Arsen (As) 30 17 <5 11 <5 7 <5 <5 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 27 6 9 9 8 13 Cynk (Zn) 1000 315 73 379 58 44 45 105 72 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 3 1 <0,5 <0,5 0,8 0,7 Miedź (Cu) 150 197 7 21 8 9 10 19 17 Nikiel (Ni) 75 42 6 20 9 10 12 11 12 Ołów (Pb) 200 91 11 93 22 21 16 31 29 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,12 0,071 0,054 0,057 0,208 0,093 * - ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Deve- lopment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Dane prezentowane na mapie umożliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. W przypadku stwierdzenia zanie-

czyszczenia osadów informacja ta powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz, wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł za- nieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobser- wowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań

Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 21 do około 46 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 32 nGy/h i jest nieco niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości dawek promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 6 do około 37 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 20 nGy/h.

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza My arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 346W PROFIL ZACHODNI 346E PROFIL WSCHODNI (na osi rz osi (na Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma ę

dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5870656 5866633

5864835 m m 5865609 5862675

5858970 5858587 5856712

0 10 20 30 40 50 0 5 10 15 20 25 30 35 40

24 24 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5870656 5866633

5864835 m m 5865609 5862675

5858970 5858587 5856712 ś

libórz libórz 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3

kBq/m2 kBq/m2

Powierzchnię obszaru arkusza Myślibórz budują utwory o przeważnie niskich i mało zróżnicowanych wartościach promieniowania gamma. W południowej części arkusza domi- nują plejstoceńskie utwory wodnolodowcowe (piaski i żwiry), w środkowej – gliny zwałowe i utwory moren czołowych (piaski, żwiry, głazy i gliny), a w północnej utwory jeziorne (iły, mułki i piaski). W dolinach rzecznych występują holoceńskie mady, mułki, piaski i żwiry. Dość liczne są na badanym terenie torfy. W profilu zachodnim najwyższe wartości promieniowania gamma (>30 nGy/h) są związane z glinami zwałowymi, występującymi w środko- wej części profilu. W profilu wschodnim najniższymi dawkami promieniowania gamma (<15 nGy/h) cechują się utwory wodnolodowcowe i torfy, a najwyższymi (>20 nGy/h) – gliny zwałowe i utwory jeziorne. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od około 0,1 do około 1,7 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego wynoszą od około 0,9 do około 3,3 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary lokalizowania składo- wisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczą- cych lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczegól- ne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach, przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk.

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Na mapie, w nawiązaniu do kryteriów ochrony: litosfery, hydrosfery i atmosfery, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania: przyrodnicze, hydrogeologiczne, geologiczno-inżynierskie i in- frastrukturalne; 2) tereny na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nie posiadające jednak naturalnej warstwy izolacyjnej (w tych rejonach składowiska odpadów muszą posiadać

sztuczną barierę izolacyjną dla dna i skarp obiektu, wykonaną z odpowiednich materiałów gruntowych lub syntetycznych); 3) tereny preferowane do lokalizowania składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, niewyłączonych z możliwości lokalizowania składowisk odpadów, zaznaczono także te wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, po odpowiedniej ocenie właściwości izolacyjnych dna i skarp. Przestrzenny zasięg tych wyrobisk może ulegać zmianom, stąd zaznaczano je wyłącz- nie w formie punktowych znaków graficznych, zróżnicowanych ze względu na charakter kopalin. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydziela się rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: - izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom skła- dowania odpadów ( N, K, O); - rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających, z przyję- tych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczności publicznej oraz lotnisk, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złóż kopalin). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie obszarów objętych wymie- nionymi ograniczeniami warunkowymi będzie wymagało ustaleń z odpowiednimi władzami oraz zgodności z dokumentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej Wymagania dotyczące naturalnej bariery Typ geologicznej współczynnik składowiska miąższość [m] rodzaj gruntów filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 . 10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie: - właściwości izolacyjnych podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 5); - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, przedstawiono lo- kalizację wierceń, których profile dokumentują obecność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Myślibórz Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Hoc, 2004). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w trójstopniowym podziale przyjmując jako główne kryteria oceny nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynniki zewnętrzne, takie jak istnienie na powierzchni ognisk zanie- czyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syn- tetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o róż- nym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B tere- nami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze arkusza Myślibórz rejony bezwzględnie wyłączone z możliwości lokalizacji składowisk odpadów, zajmują około 75 % jego powierzchni. Obejmują one w przewadze południową, centralną (okolice jeziora Myśliborskiego) i północno-wschodnią część arkusza. Wyłączenia te, wydzielono ze względu na: - występowanie zwartych kompleksów leśnych (zajmują około 30% obszaru arkusza) o powierzchni powyżej 100 ha , znajdujących się w części południowej i wschodniej, - występowanie obszarów zabagnionych i podmokłych, w tym łąk chronionych na glebach pochodzenia organicznego, związanych z licznymi obniżeniami bezod- pływowymi i okresowo przepływowymi. Miejsca te często są również wypełnione namułami torfiastymi o miąższości od 2-3 m,

- występowanie rozległych mis jeziornych (np. Jezioro Myśliborskie), miejscami otoczonych obszarami bagiennymi (np. Jezioro Łubie, Jezioro Kozie), - obecność osadów organicznych (głównie torfów) w dnach dolin rzeki Myśli i mniejszych cieków, - występowanie obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (specjalne obszary ochrony siedlisk - Jezioro Kozie i Pojezierze Myśliborskie oraz obszar Witnicko–Dębnieńskiej ostoi ptasiej zgłoszonej przez organizacje po- zarządowe), - zabudowę i infrastrukturę Myśliborza będącego siedzibą władz gminnych.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych

Na pozostałym obszarze arkusza Myślibórz warunki geologiczne umożliwiają jedynie wskazanie terenów posiadających naturalną barierę izolacyjną, spełniającą kryteria dla lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. Takie tereny położone są generalnie w zachodniej i południowo-wschodniej części obszaru arkusza. Na omawianym obszarze wykonano około 130 otworów wiertniczych (Kurzawa, 2000), głównie hydrogeologicznych oraz kilka głęb- szych sięgających podłoża kenozoicznego, co powoduje, że rozpoznanie budowy geologicznej obszaru oraz wyznaczonej tu naturalnej bariery izolacyjnej jest stosunkowo dobre. Naturalną barierę geologiczną spełniającą wymagania izolacyjności podłoża dla potencjalnych składowisk (tabela 5) stanowią słabo przepuszczalne, gliny zwałowe zlodowacenia Wisły (północnopolskiego), należące stratygraficznie do utworów fazy pomorskiej stadiału głównego (górnego). Miejscami, w granicach potencjalnych obszarów składowania odpadów wyznaczonych w północno-zachodniej części obszaru arkusza, dodatkowo warstwę izolacyjną budują również utwory zastoiskowe (piaski, mułki i iły), o miąższości dochodzącej maksymalnie do 2 m. Obecność tych utworów, szczególnie w miejscach gdzie wykształcone są jako mułki i iły poprawią właściwości izolacyjne bariery geologicznej. Wymienione gliny występują na powierzchni falistych wysoczyzn o rzędnych 70- 80 m n.p.m. położonych na północ od strefy utworów czołowomorenowych, rozciągających się pomiędzy miejscowościami Rościn, Wierzbnica, Ławy i Trzcinno. Nachylenia powierzchni wysoczyzn są niewielkie i rzadko przekraczają 5º. Należy zwrócić uwagę, że cechą charak- terystyczną ukształtowania terenu w obszarach występowania utworów izolacyjnych jest znaczne urozmaicenie rzeźby, związane z występowaniem zagłębień bezodpływowych i wie-

lu wciętych dolinek. Takie warunki geomorfologiczne miejscami obniżają przydatność terenu dla lokalizowania składowisk odpadów. Stwierdzone miąższości glin zlodowacenia Wisły nie są wielkie i wynoszą najczęściej od 3-7 m do 10-15 m. Analiza przekrojów geologicznych (Kurzawa, 2002, Hoc, 2004) i profili wierceń wykazała, że w niektórych przypadkach najmłodsze gliny występują bezpośrednio na podobnie wykształconych szarych glinach stadiału środkowego tworząc łącznie barierę geologiczną o miąższości do 10-20 m. W przewadze opisywane gliny zwałowe rozdzielone są od miąższach kompleksów starszych glin zwałowych, poziomem utworów przepuszczalnych o miąższości od 5-10 m, wykształconych jako utwory piaszczysto-mułkowe z przewarstwieniami piasków ze żwirem. Utwory te najczęściej stanowią czwartorzędowy międzyglinowy poziom wodonośny, będący również głównym użytkowym poziomem wodonośnym wymaga- jącym ochrony przed zanieczyszczeniami. Na podstawie profili otworów w rejonie Myśliborza można stwierdzić że łączna miąż- szość utworów izolacyjnych (nierozdzielnych kompleksów glin zwałowych), występujących jedynie w środkowej części arkusza, dochodzi nawet do 150 m. W części północno-zachodniej, w obrębie wyznaczonych obszarów preferowanych do lokalizacji składowisk odpadów, miąższość bariery izolacyjnej, składającej się z glin zwało- wych, wynosi od 12-17 m (rejon Golenic, Nawrocka, Wierzbnicy) do 20-24 m (rejon Straszy- na, Kolonii Zgoda). W części wschodnio-środkowej w wyznaczonych obszarach POLS miąż- szość bariery jest nieco mniejsza i wynosi 12,5-20 m (rejon PGR Klicko i Ławy). Najmniej- szą miąższości osiąga bariera izolacyjna w części południowej – wynosi ona 1,5-3,0 m do 13 m (rejon Różańska i Kozina). Wskazana bariera geologiczna, w przewadze zbudowana z najmłodszych glin zwało- wych nie zawsze jest jednorodna, zarówno pod względem miąższości jak i pod względem wykształcenia litologicznego. Są to gliny piaszczyste, o zmiennych proporcjach poszczegól- nych frakcji, co miejscami powoduje zróżnicowanie właściwości izolacyjnych wydzielonej na ich podstawie bariery geologicznej. W szczególności zróżnicowanie glin zwałowych wystę- puje w strefie wzgórz czołowomorenowych, zaznaczających się w morfologii terenu w rów- noleżnikowym pasie 3-4,5 km, położonym w środkowej części arkusza. Z tego względu wy- różnione w tej strefie obszary lokalizacji składowisk oznaczono jako posiadające zmienne właściwości izolacyjne podłoża. Wyznaczone w obrębie powierzchniowych wystąpień glin zwałowych obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych posiadają następujące warunkowe ograniczenia, wynikające z:

- ochrony standardu życia miejscowej ludności (strefy do 1 km wokół zwartej i gęstej zabudowy Myśliborza); - ochrony przyrodniczych obszarów chronionych (Obszaru Chronionego Krajobrazu Wyso- czyzny Gorzowskiej część „B” – Myślibórz) w części zachodniej i centralnej obszaru arkusza. Pozostałe obszary preferowane dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych, niepo- siadające żadnych warunkowych ograniczeń, znajdują się w części północno zachodniej i wschodniej arkusza.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych

Na obszarze arkusza Myślibórz w strefie do głębokości 10 m nie występują utwory ilaste odpowiednie jako bariera izolacyjna dla składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalne), dla których przewidywana jest warstwa gruntów spoistych o współ- czynniku przepuszczalności ≤1x10-9m/s i miąższości od 1 do 5 m. Strop utworów neogeńskich, w obrębie których najczęściej spotykane są utwory speł- niające wymienione warunki izolacyjności, stwierdzono w pojedynczych otworach kartogra- ficznych na głębokości od 35 do 90 m. Ponadto, na podstawie profili tych otworów należy sądzić, że w obszarze całego arkusza utwory neogeńskie posiadają generalnie słabe właściwo- ści izolacyjne i wykształcone są jako serie osadów piaszczysto-żwirowych oraz mułowo- piaszczystych z lokalnymi przewarstwieniami utworów ilastych. W związku z tym na obszarze arkusza Myślibórz nie wyznaczono miejsc spełniających wymagania dla lokalizacji składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalne).

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów obojętnych

Najlepsze warunki naturalne dla składowania odpadów obojętnych, z uwagi na miąższe (>20 m) kompleksy glin zwałowych, występują w obrębie wysoczyzn położonych w centralnej oraz północno-zachodniej części arkusza w rejonie miejscowości Myślibórz, Golenice, Kierzków i Głazów. Jedynie miejscami obszary te posiadają wymienione wcześniej ograniczenia warunkowe związane z ochroną przyrody. Wydzielone na mapie, pozostałe mniejsze potencjalne obszary lokalizacji składowisk, położone na południowy wschód od Myśliborza, posiadają mniej korzystne warunki naturalne dla lokalizacji składowisk, ze względu na ich położenie w strefie występowania utworów czo- łowomorenowych, oraz z uwagi na mniejsze miąższości glin zwałowych. Z utworami czoło-

womorenowymi związany jest większy udział piasków pylastych, piasków ze żwirem i muł- ków o genezie lodowcowej, które wpływają na obniżenie warunków izolacyjnych. Na podstawie analizy profili otworów wiertniczych, rejon najbardziej preferowany pod składowiska odpadów obojętnych znajdują się na południowy wschód od Golenic. Występują tutaj gliny zwałowe piaszczyste tworzące warstwę o miąższości wynoszącej około 13 m. Rozpoznane w tym rejonie zwierciadło głównego użytkowego poziomu wodonośnego, zwią- zane z występującym prawie na całym obszarze arkusza tzw. międzyglinowym górnym poziomem wodonośnym, stabilizuje się na rzędnej od 50,0 do 65,5 m n.p.m, co oznacza, że wy- stępuje na głębokości od 10,5 do 14, 5 m. W obszarach predysponowanych do lokalizowania składowisk odpadów stopień zagro- żenia wód poziomów użytkowych jest w zdecydowanej większości niski, a w rejonie na połu- dniowy zachód od Myśliborza bardzo niski. Średni stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w obrębie głębokich rynien jeziornych, oraz w południowej części obszaru arkusza gdzie dominują piaszczysto-żwirowe utwory o genezie wodnolodowcowej. Wymienione obszary o średnim stopniu zagrożenia użytkowych poziomów wodonośnych w większości zosta- ły uznane za miejsca o bezwzględnym zakazie składowania odpadów.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Na obszarze arkusza Myślibórz nie występują wyrobiska po eksploatacji kopalin, które jako sztuczne zagłębienie terenu, po wykonaniu odpowiednich zabezpieczeń, mogłyby stano- wić potencjalne miejsca składowania odpadów. Na analizowanym obszarze nie udokumentowano również złóż kopalin, których eksploatacja w przyszłości przyczyniłaby się do powsta- nia takich wyrobisk. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno- inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu in- westycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za-

sięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych. Innym elementem niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach oma- wianej warstwy tematycznej mapy.

X. Warunki podłoża budowlanego

Waloryzacji warunków podłoża budowlanego w obrębie arkusza Myślibórz dokonano na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kurzawa, 2000), map topograficznych i obserwacji terenowych. Z oceny wyłączono: obszary występo- wania gleb wysokich klas bonitacyjnych (I-IVa), zwartych kompleksów leśnych, zabudowy miejskiej Myśliborza oraz teren składowiska odpadów komunalnych w miejscowości Dalsze. Obszary niewaloryzowane zajmują do 70% powierzchni omawianego arkusza. O warunkach geologiczno–inżynierskich podłoża decyduje kilka czynników: rodzaj i stan gruntów, morfologia terenu oraz głębokość położenia zwierciadła wód gruntowych. Dla potrzeb mapy geośrodowiskowej stosuje się dwa podstawowe wydzielenia: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. W obrębie arkusza Myślibórz wśród waloryzowanych terenów przeważają warunki korzystne. Do obszarów o korzystnych warunkach podłoża budowlanego zaliczono obszary wy- stępowania gruntów spoistych w stanach twardoplastycznych lub półzwartym i zwartym oraz te, gdzie występują grunty niespoiste średniozagęszczone. Na obszarach o warunkach korzystnych nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, a głębokość wody gruntowej przekracza 2 m od powierzchni terenu. Kryteria te spełniają obszary wysoczyzn morenowych zlokalizowane wokół sandrów chojeńskiego i Myśli. Grunty spoiste reprezentowane są przez gliny zwięzłe i piaszczyste zlodowaceń północnopolskich, a także małospoiste piaski gliniaste, czę- sto z domieszkami żwirów i głazów. Wyżej wymienione gliny zwałowe należy zaliczyć do gruntów spoistych morenowych, nieskonsolidowanych. W zależności od warunków wodnych grunty spoiste są tu w stanie od zwartego do twardoplastycznego. W obrębie sandru występu- ją grunty sypkie średniozagęszczone, wykształcone jako piaski drobne, średnie i piaski pyla- ste. Duże kompleksy gruntów o warunkach korzystnych dla budownictwa występują w rejonach: Kierzkowa, Myśliborzyc, Pszczelnika i Głazowa.

Niewielkie fragmenty terenu charakteryzują się niekorzystnymi warunkami geologicz- nymi. Do obszarów takich, zaliczono rejony, na których występują słabonośne grunty orga- niczne (namuły, torfy i gytie), grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym oraz grunty niespoiste (piaski) luźne, w których zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głę- bokości mniejszej niż 2 m p.p.t. (w tym podmokłości i zabagnienia). Tereny o niekorzystnych warunkach budowlanych wyznaczono głównie w dolinie rzeki Myśli oraz w licznych zagłę- bieniach bezodpływowych tworzących zabagnienia, a także na terenach podmokłych wokół jezior, gdzie wody gruntowe zalegają bardzo płytko, a nieskonsolidowane grunty zastoiskowe maja obniżone parametry geotechniczne.. Ponadto zdegradowane pod względem geologiczno – inżynierskim są tereny po eksploatacji kruszywa w rejonie miejscowości Gryżyno. Ewentualne zagospodarowanie budowlane tego rejonu wymaga dodatkowych badań. Na omawianym terenie z uwagi na niewielkie względne deniwelacje terenu nie obserwuje się zjawisk geodynamicznych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Myślibórz charakteryzuje się cennymi walorami przyrodniczo krajobra- zowymi. Rozległe kompleksy leśne występują w południowej części mapy. Dominują siedliska borowe, typowe dla terenów sandrowych, na ogół jednogatunkowe, zdominowane przez sosnę. Jedynie koło Renic, w zachodniej części obszaru arkusza występują lasy mieszane z różnymi typami siedlisk: borowych, lasowych i olsowych. Przeważa tu drzewostan liściasty, reprezentowany przez: dęby, buki, topole, graby, lipy i wiązy. W okolicy Myśliborza stwierdzono tereny ostoi buków pospolitych. Są to fragmenty mezo- i eutroficznych lasów buko- wych, zwanych buczyną pomorską. Tworzą je jednogatunkowe buczyny z niewielką do- mieszką dębu i grabu. Przestrzenie leśne sprzyjają rozwojowi zwierzyny. Są tu jelenie, sarny, dziki, lisy, zające oraz wiele innych drobnych zwierząt. Ponadto gniazdują tu orlik krzykliwy, kania ruda i bocian czarny. W wilgotnych częściach lasów stanowiska lęgowe mają żółwie błotne. Na pozostałym obszarze lasy zajmują mniejsze powierzchnie, natomiast liczne są za- drzewienia i zakrzewienia śródpolne. Bardzo licznie na omawianym terenie występują małe torfowiska w zagłębieniach wytopiskowych, porośnięte szuwarami i turzycami, a także zaro- ślami krzewiastymi z tarniną i głogami. Około połowę omawianego obszaru stanowią gleby klas bonitacyjnych od I – IVa oraz łąki na podłożu organicznym.

Większa część (około 70%) omawianego terenu położone jest w obszarach chronionego krajobrazu. Część północna i centralna arkusza leży w granicach Obszaru Chronionego Kra- jobrazu Wysoczyzny Gorzowskiej część „B” – Myślibórz, natomiast niewielki fragment na północy w części „C” - Barlinek. Część „B” – Myślibórz obejmuje zespół jezior rynnowych oraz ekosystem rzeki Myśli. Najcenniejszy jest tu naturalny krajobraz polodowcowy rozcięty jeziorami połączonymi poprzez cieki wodne oraz fragmenty doliny Myśli z przybrzeżnym olsem porzeczkowym o pierwotnym charakterze. Liczne są również polodowcowe oczka wodne w końcowej fazie lądowienia. Część „C” – Barlinek została ustanowiona dla ochrony licznych bezodpływowych jeziorek, rynien polodowcowych oraz doliny rzeki Kłodawki. Ob- szar Chronionego Krajobrazu Wysoczyzny Gorzowskiej został utworzony w 1998 r. i obej- mował tereny należące obecnie do dwóch województw zachodniopomorskiego oraz lubuskiego. W 2005 roku w województwie lubuskim na terenach wcześniej należących do Obszaru Chronionego Krajobrazu Wysoczyzny Gorzowskiej utworzono nowe obszary chronionego krajobrazu, natomiast w województwie zachodniopomorskim nie dokonano nowelizacji tych obszarów w zakresie przebiegu granic. Na terenie gminy Lubiszyn znajdują się fragmenty dwóch obszarów: „3A – Lasy Witnicko - Dubieńskie” i „2 – Puszcza Barlinecka”. Obszary te utworzono w celu ochrony lasów z licznie występującymi tu jeziorami i oczkami śródleśnymi, które obok roli biocenotycznej, spełniają funkcje tzw. małej retencji wody, oraz stabilizują poziom wód gruntowych. Walory przyrodnicze obszaru wzbogaca występowanie obiektów cennych pod wzglę- dem naukowym i dydaktycznym. W parku pałacowym w Rościnach oraz w Nawrocku i Pnio- wie występują pojedyncze drzewa o statusie pomników przyrody żywej (tabela 6). Ponadto na obszarze arkusza znajduje się 8 użytków ekologicznych. Celem ich ochrony jest zachowanie półnaturalnych i unaturalniających się ekosystemów wodnych, bagiennych i zaroślowych, które stanowią ważny biotop dla zwierząt wodno – błotnych. Użytkami ekologicznymi są również dwie wyspy na jeziorach Dobrowolskim i Golenieckim. Wyspy te objęto ochroną ze względu na gniazdujące tam ptactwo. Ta forma ochrony pozwoli ograniczyć penetrację terenu i ewentualne kłusownictwo.

Tabela 6 Wykaz pomników przyrody i użytków ekologicznych Forma Gmina Rok zatwierdze- Rodzaj obiektu (po- Lp. Miejscowość ochrony województwo nia wierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Myślibórz 1 P Pniów 1990 Pż – dąb szypułkowy zachodniopomorskie Myślibórz Pż – dąb bezszypuł- 2 P Rościn 1999 zachodniopomorskie kowy Myślibórz 3 P Rościn 1999 Pż – lipa drobnolistna zachodniopomorskie Myślibórz 4 P Nawrocko 1999 Pż – lipa drobnolistna zachodniopomorskie nadleśnictwo Myślibórz Myślibórz olsy 5 U 1998 III, leśnictwo Lipiany zachodniopomorskie (19,63) wyspa na jeziorze Do- Myślibórz wyspa 6 U 1993 bropole zachodniopomorskie (0,20)

wyspa na jeziorze Do- Myślibórz wyspa 7 U 1993 bropole Golenieckie zachodniopomorskie (0,20)

Nadleśnictwo Łąki Lubiszyn 8 U Różańsko 2002 Mystki I lubuskie Obręb Mystki (2,00) Nadleśnictwo Łąki Lubiszyn 9 U Różańsko 2002 Mystki II lubuskie Obręb Mystki (1,47) Nadleśnictwo Lubiszyn Łąki 10 U Różańsko 2002 lubuskie (16,11) Obręb Kozin Nadleśnictwo Lubiszyn Długie łąki 11 U Różańsko 2002 lubuskie (65,08) Obręb Ściechówek Nadleśnictwo Łąki Lubiszyn 12 U Różańsko 2002 Ściechówek lubuskie Obręb Ściechówek (40,02) Rubryka 2 - P – pomnik przyrody, U – użytek ekologiczny Rubryka 6 - rodzaj pomnika przyrody: Pż – przyrody żywej

Północna część arkusza Myślibórz znajduje się w zasięgu korytarza ekologicznego o znaczeniu międzynarodowym (Liro, 1998). Część południowo–wschodnia terenu należy do obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym 2K – Obszar Barlinecki (fig. 5). Jest to teren o silnie zaznaczonych cechach suboceanicznych z licznymi torfowiskami.

Fig. 5 Położenie arkusza Myślibórz na tle systemu (Liro, 1998) 1-granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym: 4M-Obszar Dolnej Warty, 2-granica obszaru węzło- wego o znaczeniu krajowym: 2K-Obszar Barlinecki, 3-korytarz o znaczeniu międzynarodowym: 3m – Pojezierza Myśliborskiego, 10m – Kostrzyński Odry, Gorzowski Warty, 11m - Gorzowski Warty, 4 - korytarz o znaczeniu krajowym: 4k - Parsęty.

Na obszarze arkusza występują dwa obiekty chronione w systemie Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. W południowo–wschodniej części terenu znajduje się specjalny obszar ochrony siedlisk – jezioro Kozie (PLH320010) z pokładami kredy jeziornej. Wokół niego występuje wiele różnorodnych przybrzeżnych zespołów roślinnych, spośród których najcenniejsze są zarośla chronionej w Polsce brzozy niskiej i szuwar z rzadko występującą w Polsce, wapniolubną rośliną - kłocią wiechowatą. Na terenie ostoi występują 4 rodzaje siedlisk ważnych w ochronie bioróżnorodności w Europie, m.in. łąki użytkowane ekstensywnie i priorytetowe torfowiska nakredowe. Ostoja jest miejscem rozrodu wielu gatunków płazów i ptaków wodno-błotnych. Spośród ważnych dla Europy ptaków występują tu: żuraw, bąk, błotniak stawowy.

Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru Położenie centralnego Powierzchnia Położenie administracyjne obszaru Typ ob- i symbol ozna- punktu obszaru Lp. Kod obszaru obszaru szaru czenia na ma- Długość Szerokość Kod (ha) Województwo Powiat Gmina pie geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Jezioro Kozie PL041 1 B PLH320010 14 57 37 52 52 27 184,3 zachodniopomorskie myśliborski Myślibórz S PL0G1 Pojezierze PLH320014 2 B Myśliborskie 14 49 39 53 01 38 4 262,8 PL0G1 zachodniopomorskie myśliborski Myślibórz

S Rubryka 4 – w nazwie symbol obszaru na mapie S – specjalny obszar ochrony siedlisk

37 37

Ostoja Pojezierze Myśliborskie (PLH 320014) obejmuje kilka jezior wraz z przyległymi torfowiskami. Na jej obszarze znajduje się też kompleks leśny Przydarłów, na który składają się: ekosystem leśny o cechach naturalnych i zarastające jeziora, wraz z otaczającymi je wilgotnymi łąkami, będące siedliskiem cennych gatunków flory i fauny. Na terenach wyżej po- łożonych znajdują się grądy i buczyny (drzewostan bukowy w wieku 130 lat zbliżony do na- turalnego), w obniżeniach - fragmenty łęgów i olsów. Jeziora - mezotroficzne i eutroficzne otoczone są lasami, torfowiskami i wilgotnymi łąkami. W jeziorach alkalitroficznych wystę- pują podwodne łąki ramienic oraz jezierza. W bagiennej części nad jeziorami znajdują się osady gytii jeziornej, gdzie rozwija się rzadka flora kalcyfilna. Ponadto w południowo–zachodniej części arkusza znajduje się fragment ostoi ptasiej Witnicko – Dębniańskiej (PLB320015) zgłoszonej przez organizacje pozarządowe, która nie znalazła się dotychczas na rządowej liście Natura 2000.

XII. Zabytki kultury

Okolice Myśliborza należą do obszarów zamieszkiwanych przez człowieka od 10 do 12 tys. lat. Wiedza na temat pradziejów tych obszarów jest fragmentaryczna, ale wiadomo, że w tym rejonie, na podłożu kultury łużyckiej wykształciła się oddzielna kultura zwana pomor- ską. Charakterystyczne zabytki w zespołach kultury pomorskiej to groby skrzynkowe, popiel- nice twarzowe oraz groby podkloszowe. Rozprzestrzenianie kultury pomorskiej wiązało się z przenikaniem pewnych pojęć z zakresu obrządków i zwyczajów, a co za tym idzie stopnio- wymi przemianami w zakresie kultury materialnej. Na omawianym obszarze znajdują się trzy ważniejsze stanowiska archeologiczne. Po- między miejscowościami Renice i Ławy znajdują się pozostałości po grodzisku z epoki żela- za. W pobliżu jeziora Myślibórz, na wzniesieniu nazywanym Winnica Tumska znajduje się grodzisko datowane na wczesną epokę żelaza. Zbudowane na planie prostokąta, ma strome zbocza, użytkowane było około 700 – 400 r. p.n.e. i ponownie w wiekach IX i X. Zachowało się ponadto grodzisko koło Golenic. Dotychczas nie zostało dokładnie zbadane, wiadomo jedynie, że ostatni mieszkańcy opuścili je około XIII wieku. Myślibórz jest miastem o bogatej historii, której ślady można podziwiać w licznie za- chowanych zabytkach architektury. W okresie od IX do XIII wieku w Myśliborzu krzyżowały się ważne drogi handlowe. Z tego okresu zachował się średniowieczny układ urbanistyczny. Stare miasto tworzyło plan koła, otoczone było murami i wałami oraz fosą. Zachowały się długie odcinki murów obronnych z XIV wieku, łącznie z dwoma bramami: Nowogrodzką i Pyrzycką oraz Basztą Prochową. W środku miasta znajduje się kwadratowy rynek otoczony

domami z XIX i przełomu XIX i XX wieku. Na rynku zachował się ponadto ratusz o planie prostokąta, zbudowany w 1773 r. W pobliżu rynku kościół farny z II połowy XIII wieku, roz- budowany w XV i XVI wieku, z potężną cylindryczną wieżą. W środku bardzo cenne poźno- barokowe wyposażenie – główny ołtarz i ambona z XVII wieku. XIV- wieczna kaplica Świę- tego Ducha zbudowana z granitowej kostki obecnie jest spichlerzem. W południowo – wschodniej części miasta znajduje się zespół dawnego klasztoru Dominikanów, z którego zachował się kościół oraz fragmenty zabudowań klasztornych. Do wnętrza zespołu prowadzi dwudzielny portal z cennym sklepieniem kryształowym. Przy bramie Nowogrodzkiej znajduje się niewielka, XV- wieczna gotycka kapliczka Świętej Gertrudy, z pięknym ceglanym por- talem. Przy drodze prowadzącej do Trzcińska Zdroju stoi kapliczka Jerozolimska z początku XVI wieku, z zabytkowym wyposażeniem. W południowej części miasta zachował się ponad- to zabytkowy, murowany wiatrak holenderski z XIX wieku. W wielu miejscowościach znajdują się pozostałości po zespołach dworskich. W Goleni- cach, Czernikowie i Rościnie zachowały się pałace z XVIII i XIX wieku otoczone parkami z cennym drzewostanem, natomiast parki podworskie znajdują się w: Kierzkowie, Tarnowie, Tanowie, Czółnowie, Golczewie, Kruszwinie, Dąbrowie, Pniowie i Nawrocku. Licznie zachowały się również obiekty architektury sakralnej. W Czernikowie pod opieką Konserwatora Wojewódzkiego znajduje się kościół granitowy pod wezwaniem św. Teresy od Dzieciątka Jezus z XIII wieku. W Czółnowie, Golenicach, Myśliborzycach, Ła- wach i Nawrocku znajdują się zabytkowe kościoły wraz z cmentarzami przykościelnymi. W Renicach, wsi położonej 5 km na wschód od Myśliborza znajduje się XVIII-wieczny ko- ściół z wieżą z XIX wieku. W środku kościoła zachowało się cenne, zabytkowe wyposażenie. Charakterystyczne dla wielu miejscowości tego rejonu są XIX-wieczne domy wąsko- frontowe zachowane i użytkowane do dzisiaj. W miejscowości Pszczelnik znajduje się pomnik upamiętniający katastrofę z 1933 r. li- tewskich lotników Stepas Darius i Stasys Girenas, którzy odbywali przelot bez międzylądo- wania przez Atlantyk. Ciężkie walki toczone w okolicach Myśliborza w 1944 r. doprowadziły do ogromnych zniszczeń i duża część istniejących tu jeszcze w I połowie XX wieku obiektów uległa znisz- czeniu.

XIII. Podsumowanie

Omawiany obszar arkusza Myślibórz jest położony na pograniczu Pojezierza Myślibor- skiego i Równiny Gorzowskiej co sprawia, że jest to teren bardzo malowniczy, a przez to

atrakcyjny turystycznie. Północna część obszaru bogata jest w jeziora, natomiast południowa w lasy stanowiące zwarte kompleksy. Centralnie położone miasto Myślibórz, siedziba powiatu, posiada dobrze rozwiniętą sieć połączeń komunikacyjnych z Gorzowem Wielkopolskim oraz okolicznymi miejscowościami. Pod względem gospodarczym jest to teren typowo rolniczy. Gleby wysokich klas bonitacyjnych stanowią około 50% powierzchni. Rolnictwo stanowi zaplecze dla przetwórstwa rolno–spożywczego, głównie w Myśliborzu, ale ma również znaczenie ponadregionalne. Obszary te są ponadto predysponowane do rozwoju gospodarki rybackiej. W południowej części arkusza Myślibórz, w obszarze występowania zwartych kompleksów leśnych prowadzona jest gospodarka leśna. Ważnym elementem krajobrazu tego regionu są małe osiedla, wsie i miasteczka, ze sta- rą regionalną, poniemiecką zabudową z licznymi obiektami o dużej wartości historycznej. Potencjał surowcowy tego rejonu jest wykorzystywany w niewielkim stopniu. Na obszarze objętym arkuszem Myślibórz udokumentowano tylko jedno złoże – gazu ziemnego „Różańsko” w utworach dolomitu głównego (permu). Złoże eksploatowane jest dwoma otworami, a pozostałe do wydobycia zasoby wynoszą 745,2 m3 (Przeniosło, 2005). Występowanie licznych bezodpływowych zagłębień polodowcowych sprawia, że jest to obszar o dogodnych warunkach dla tworzenia się torfów. Uwzględniając wymagania ochrony różnych komponentów środowiska wyznaczono 14 obszarów występowania pokładów torfu o znaczeniu surowcowym. Niezwykle bogata jest tu sieć hydrograficzna. Główną rzeką tego obszaru jest rzeka Myśla, która łączy ze sobą szereg głębokich jezior rynnowych. Poza dużymi jeziorami, bardzo licznie występują jeziora małe oraz malownicze oczka wodne w końcowej fazie lądowie- nia. Wody powierzchniowe są na ogół III klasy czystości. Obszar ten cechuje się zasobnymi poziomami wodonośnymi o wodach średniej jakości. Źródłem zaopatrzenia miejscowej lud- ności oraz zakładów przemysłowych i rolnictwa są wyłącznie wody podziemne. W granicach arkusza Myślibórz preferowane obszary lokalizacji składowisk odpadów zajmują około 13% powierzchni i grupują się w zachodniej i środkowej jego części. Ze względu na zmienne właściwości naturalnej warstwy izolacyjnej, którą stanowią głównie: glina zwałowa piaszczysta, miejscami przechodząca w piaski gliniaste, oraz nieregularnie wykształcone zastoiskowe osady mułkowo-ilaste, leżące bezpośrednio na glinie, wyznaczone potencjalne obszary składowania odpadów, o zmiennych właściwościach podłoża izolacyjne- go, w całości predestynowane są jedynie do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. Wydzielone preferowane obszary lokalizacji składowisk w większości posiadają ograniczenia warunkowe związane z ochroną standardu życia mieszkańców i ochroną przyrody. W oma-

wianym regionie brak jest wyrobisk możliwych do zagospodarowania na składowanie odpa- dów. Lokalizację składowisk muszą poprzedzić szczegółowe badania geologiczno-inży- nierskie i hydrogeologiczne, ze względu na miejscami znaczne zróżnicowanie wykształcenia utworów budujących warstwę izolacyjną, szczególnie w strefach występowaniem moren czo- łowych (pasmo łączące miejscowości Rościn, Wierzbówek, Ławy). Przeważająca część obszaru jest objęta ochroną w ramach Obszaru Chronionego Krajo- brazu Wysoczyzny Gorzowskiej. Przedmiotem ochrony jest niezwykle urozmaicony krajobraz polodowcowy z bogatymi zasobami przyrody ożywionej. Dodatkową ochrona objęto liczne łąki i podmokłości w celu zachowania półnaturalnych ekosystemów będących siedli- skami fauny wodno – błotnej. Region ten dzięki walorom przyrodniczym i historycznym stopniowo staje się zaple- czem turystycznym Gorzowa Wielkopolskiego. Głównym problemem stojącym na drodze do szybkiego rozwoju turystyki jest stan czystości wód powierzchniowych oraz brak odpowied- niego zaplecza turystycznego. Drugim ważnym kierunkiem rozwoju tego obszaru gospodarka żywnościowa.

XIV. Literatura

BUJAKOWSKA K., MAKOWIECKI G., HRYBOWICZ G. 2000 – Mapa geologiczno– gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Myślibórz. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. DADLEZ R., 1979 - Tektonika kompleksu cechsztyńsko-mezozoicznego, w: Budowa geologiczna niecki szczecińskiej i bloku Gorzowa (red. Jaskowiak-Schoeneichowa M.). Prace IG T. XCVI. Warszawa HOC R. 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000, ark. Myślibórz. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol. Warszawa. INFORMACJA o kontrolach i stanie środowiska w powiecie myśliborskim w 2005 roku. 2005- WIOŚ Szczecin, INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A., 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

KURZAWA M., 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz My- ślibórz. Materiały autorskie Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KURZAWA M., 2002 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Myślibórz. Materiały autorskie Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIBERSKA H., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C złoża gazu ziemnego Ró- żańsko. Zielonogórski Zakład Górnictwa Nafty i Gazu Zielona Góra. LIRO A, 1998 - Koncepcja krajowej sieci ekologicznej - Polska, 1995 - Wydawnictwo IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZEŻEK S., DEMBEK W., 1996 - Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfów w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną oraz kształtowaniem środowiska. IMUZ, Falenty. PACZYŃSKI B., PŁOCHNIEWSKI Z., 1996 –Wody Mineralne i Lecznicze Polski. Pań- stwowy Instytut Geologiczny. Warszawa PRZENIOSŁO S., 2005 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31.12.2004. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. SYDOW S., 1986 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za złożami kredy jeziornej i gytii wapiennej w rejonach: Głazów, Chrapowo, Sitno, Ściechów woj. gorzowskie. Przeds. Geol. we Wrocławiu. UNIEJEWSKA M., NOSEK M.,1975 – Mapa geologiczna Polski, A – mapa utworów powierzchniowych w skali 1:200 000, ark. Pyrzyce. Wydawnictwa Geologiczne, War- szawa. UNIEJEWSKA M., NOSEK M.,1977 – Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, ark. Pyrzyce. Wyd. Geol., Warszawa. WOŚ A., 1994 - Klimat Niziny Wielkopolskiej. Wyd. UAM Poznań.