Związki Geologii Z Historią Jako Podstawa Tworzenia Geoproduktów Na Obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – Fakty I Perspektywy

Geotourism 1–2 (48–49) 2017 DOI: 10.7494/geotour.2017.48-49.5

Związki geologii z historią jako podstawa tworzenia geoproduktów na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – fakty i perspektywy

The relationship between geology and history as the basis for the creation of geo-products in the Sudetic Foreland Geopark – facts and perspectives

Robert Tarka*

Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska, Instytut Nauk Geologicznych; pl. M. Borna 9, 50-204 Wrocław; [email protected]

* Corresponding Author

Article history: Received: 19 June 2017 Accepted: 15 December 2017 Available online: 20 June 2018 © 2017 Authors. This is an open access publication, which can be used, distributed and reproduced in any medium according to the Creative Commons CC-BY 4.0 License requiring that the original work has been properly cited.

Treść: Na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie występuje wiele interesujących obiektów o wybitnych walorach geologicznych. Nabierają one szczególnego znaczenia zwłaszcza wtedy, kiedy powiązana jest z nimi działalność człowieka. Mogą to być stare wyrobiska podziemne, obiekty wykonane ludzką ręką, np. wały kultowe na Ślęży i Raduni, a także miejsca dawnej eksploatacji. Interesujące zarówno pod względem edukacyjnym, jak i turystycznym jest powiązanie miejsc wydobycia surowców skalnych z budowlami wykonanymi z pozyskanego materiału czy innymi artefaktami. Istnieją obiekty i miejsca mające oba rodzaje walorów, które stanowią istotne dla regionu geostanowiska kulturowe. Ich potencjał zwiększa atrakcyjność turystyczną i może przyczynić się do zwiększenia ruchu turystycznego na opisywanym obszarze. W celu wyróżnienia najbardziej interesujących geostanowisk kulturowych leżących na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie dokonano waloryzacji geoturystycznej 20 wybranych obiektów. Dzięki przeprowadzonej waloryzacji możliwa była ocena wartości merytorycznej, dydaktycznej i atrakcyjności turystycznej wytypowanych geostanowisk. Waloryzacja wy- kazała, że wiele opisywanych geostanowisk to miejsca bardzo atrakcyjne pod względem rozwoju turystyki. W dalszym ciągu jednak wiele do życzenia pozostawia poziom zagospodarowania turystycznego. Dużym problemem jest także promocja i niewielka ilość rzetel- nych informacji, które można znaleźć w ogólnie dostępnych źródłach przekazu, w tym w Internecie. Przeprowadzona ocena pozwoliła na wyróżnienie 10 najbardziej cennych geostanowisk kulturowych na obszarze Przedgórza Sudeckiego – Geo-kultur TOP 10. Obiekty te powinny być objęte szczególną opieką władz, instytucji i organizacji lokalnych, gdyż znaczna część z nich wymaga podjęcia działań mających na celu poprawę ich bazy turystycznej. Osiągnięcie tego celu będzie możliwe dzięki współpracy i wzajemnemu wsparciu tych instytucji. Dlatego istotne w tym przypadku może być podejmowanie inicjatyw przez Geopark Przedgórze Sudeckie, który może pełnić rolę organizacji koordynującej wspólne poczynania. Takie działania mogą się przyczynić do poprawy atrakcyjności turystycznej regionu, a co za tym idzie również jego rozwoju społeczno-gospodarczego.

Słowa kluczowe: Przedgórze Sudeckie, waloryzacja geoturystyczna, geostanowisko kulturowe

Abstract: The Sudetic Foreland Geopark area includes plenty of interesting objects of high geological value. Their value is highly increased when they originate from human activity. These may be old underground mine workings, objects made with human hands such https://journals.agh.edu.pl/geotour eISSN 2353-3641 | ISSN 1731-0830 61 Robert Tarka as stone walls on Ślęża and Radunia mountains, or sites of former open-pit exploitation. Especially interesting in education and tourism is the connection between the area of mineral resources exploitation and both the structures, and the artifacts made from this material. Hence, such objects and areas are cultural geosites important for the region. Their presence increase the tourism value of the region and may also increase the tourist flow there. In order to identify the most interesting cultural geosites located in the Sudetic Foreland Geopark, geotourism valorization of 20 selected objects was run. Thanks to the valorization, it was possible to evaluate the substantive, educational and tourism attractiveness of selected geosites. Evaluation has shown that many described geosites have great potential for tourism despite still insufficient level of their development. There is also a problem of promotion and small amount of relevant information that can be found in public media, including the Internet. The evaluation enabled us to distinguish 10 most valuable cultural geosites in the area of the Sudetic Foreland – the Geo-culture TOP 10. These cultural geosites should be of particular interest to local authorities, institutions and organizations, as many of them require action to improve their tourism infrastructure. Achieving this goal will be possible through cooperation and mutual support of these institutions. Therefore, it may be important for the Sudetic Foreland Geopark to undertake actions and, possibly, to operate as a coordinator of joint activities. Such actions may contribute to the improve- ment of tourism attractiveness of the region and, consequently, to its socio-economic progress.

Key words: Sudetic Foreland, geotourism valorization, cultural geosites

Wstęp walory kulturowe i geoturystyczne należą do miejsc licznie odwiedzanych przez turystów (Kruczek, 2014). Wybitne walory geologiczne są tym elementem, który Jednym z przykładów takich stanowisk łączących wyraźnie odróżnia obszar Geoparku Przedgórze Sudeckie walory geologiczne i kulturowe mogą być stare wyrobi- od terenów sąsiednich na Przedgórzu Sudeckim i Nizinie ska podziemne. Zagospodarowane stają się znaczącymi Śląskiej (Fig. 1). Można do nich zaliczyć interesującą bu- atrakcjami turystycznymi przyciągającymi rzesze zwie- dowę geologiczną, dużą różnorodność skał i minerałów, dzających, czego przykładem na Przedgórzu Sudeckim bogatą historię eksploatacji sięgającą czasów rzymskich, może być sztolnia kopalni rud niklu i kamieni ozdobnych liczne zabytki infrastruktury górniczej i hutniczej. Jed- w Szklarach (Fig. 3, 4). Historia jest również tym elemen- nak obszar ten to nie tylko skały, to również malownicze tem, który potrafi nadać szczególne znaczenie obiektom krajobrazy, urocze miasteczka, a także wybitne wartości skalnym znajdującym się na powierzchni ziemi. Mogą historyczne i kulturowe regionu (m.in. opactwo Cyster- to być obiekty wykonane ręką ludzką, np. wały kultowe sów w Henrykowie) czy stanowiska archeologiczne (m.in. na Ślęży czy Raduni, a także miejsca dawnej eksploata- góra Gromnik, Gilów koło Niemczy). Występują tu rów- cji. Interesujące zarówno pod względem edukacyjnym, nież skupiska obiektów i obszarów o dużym znaczeniu dla jak i turystycznym jest powiązanie miejsc wydobycia ochrony przyrody (np. Arboretum w Wojsławicach). surowców skalnych z budowlami wykonanymi z pozy- Na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie znajduje skanego materiału czy innymi artefaktami. Przedgórze się wiele obiektów geologicznych (Fig. 2) interesujących Sudeckie było w średniowieczu znanym miejscem pozy- ze względu na zapisaną w nich historię procesów i zdarzeń skiwania surowców do produkcji osełek (łupek kwarcyto- geologicznych, a także występowanie ciekawych minera- wy z Jegłowej) i kół żarnowych (granit z Masywu Ślęży, łów. Mogą one stanowić istotne atrakcje geoturystyczne. łupki łyszczykowe z rejonu Kamieńca Ząbkowickiego). Jednak obiekty geologiczne nabierają szczególnego zna- Dystrybucja tych wyrobów obejmowała nie tylko Śląsk, czenia wówczas, gdy związana jest z nimi działalność czło- ale wykraczała poza jego granice. Nie tylko wydobycie wieka. Gdy geoturystyka nie ogranicza się wyłącznie do zja- może być elementem nadającym szczególnego znacze- wisk geologicznych, ale jest traktowana jako jedna z form nia odkrywkom geologicznym. Na opisywanym obszarze szeroko rozumianej kultury, można ją także uznać za część przebywały także i prowadziły obserwacje naukowe zna- turystyki kulturowej (Kowalczyk, 2010). Jednoczesny roz- ne historyczne postaci. Z jedną z nich związana jest Skał- wój geoturystyki i turystyki kulturowej, związany z istnie- ka Goethego (Fig. 5). Jest to stare wyrobisko, w którym niem obiektów mących oba rodzaje walorów, pozwala na występuje interesująca osobliwość skalna Dolnego Ślą- wyróżnienie stanowisk o szczególnych walorach turystycz- ska – kwarcyt daktylowy (Fig. 6). Szczególne wykształce- nych – geostanowisk kulturowych (Zgłobicki et al., 2015). nie tej skały wzbudziło zainteresowanie wielkiego poety, Wyodrębnianie geostanowisk kulturowych wzmacnia ich ale również przyrodnika i naukowca, Johanna Wolfganga rolę poznawczą i edukacyjną, zwiększa atrakcyjność tury- Goethego, który odwiedził to miejsce podczas pobytu na styczną i może być znaczącym elementem przyczyniają- Śląsku w roku 1791. Poczynione w tym miejscu obserwa- cym się do rozwoju gospodarczego regionu. Obiekty mające cje zawarł następnie w pracy naukowej (Goethe, 1823).

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 62 Związki geologii z historią jako podstawa tworzenia geoproduktów na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – fakty i perspektywy

Fig. 1. Lokalizacja Geoparku Przedgórze Sudeckie na tle jednostek fizyczno-geograficznych • Location of the Sudetic Foreland Geopark on the background of physico-geographical units

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 63 Robert Tarka

Fig. 2. Szkic geologiczny Geoparku Przedgórze Sudeckie z lokalizacją punktów poddanych waloryzacji. Objaśnienia: 1 – opisane punkty, 2 – cieki powierzchniowe, 3 – koleje, 4 – drogi, 5 – szlaki turystyczne, 6 – szczyty, 7 – skałki, 8 – czynne zakłady górnicze; a ‒ gnejsy masywu strzelińskiego, b ‒ łupki z Jegłowej, c ‒ gnejsy z Doboszowic, d ‒ łupki pasma kamienieckiego, e ‒ mylonity strefy Niemczy, f ‒ gabra i serpentynity, g ‒ gnejsy masywu Gór Sowich, h ‒ granitoidy waryscyjskie, i – bazalty, j – amfibolity masywu Ślęży, k ‒ kenozoiczne utwory pokrywowe • Geological sketch map of the Sudetic Foreland Geopark with locations of evaluated geosites. Explanations: 1 ‒ described geosites, 2 – surface flows, 3 – railway, 4 – roads, 5 ‒ tourist trails, 6 – peaks, 7 – tors, 8 ‒ active opencast mines; a ‒ Strzelin Massif gneisses, b ‒ metasandstones of the Jegłowa Beds, c ‒ Doboszowice gneisses, d ‒ Kamieniec Belt schists, e ‒ Niemcza Zone mylonites, f ‒ gabbros and serpentinites, g ‒ Góry Sowie Massif gneisses, h ‒ Variscan granitoids, i – basalts, j ‒ Ślęża Massif amphibolites, k ‒ Cenozoic deposits

Z kolei z granitami występującymi w Strzelinie (Fig. 7, 8) prezentacja wybranych obiektów geologicznych poło- związana jest postać prof. Hansa Cloosa, którego znana do żonych na Przedgórzu Sudeckim (Fig. 2), które dzięki dziś na całym świecie tektonika granitu opracowana zo- działalności człowieka stały się szczególnie atrakcyjne stała na podstawie obserwacji poczynionych w tamtejszym pod względem edukacyjnym i turystycznym, oraz wybór kamieniołomie (Cloos, 1922). geostanowisk o najwyższych walorach geokulturowych. Do tej pory potencjał edukacyjny i turystyczny nie- Istotnym elementem pracy jest również wskazanie potrze- których cennych obiektów znajdujących się na terenie by i przedstawienie możliwych sposobów zagospodaro- Geoparku Przedgórze Sudeckie nie był należycie wy- wania wybranych miejsc Geoparku Przedgórze Sudeckie, korzystywany. Ma to związek między innymi z brakiem tak aby mogły stać się ważnymi destynacjami turystycz- odpowiedniej wiedzy i promocji tych miejsc, a także nymi i mogły stanowić podstawę tworzenia na ich podsta- ich właściwego zagospodarowania. Celem artykułu jest wie geoproduktów.

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 64 Związki geologii z historią jako podstawa tworzenia geoproduktów na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – fakty i perspektywy

Fig. 3. Skałka serpentynitowa z żyłkami magnezytu na terenie Fig. 4. Podziemna trasa edukacyjna – wejście do sztolni „Robert” nieczynnej kopalni rud niklu Szklary, fot. R. Tarka • Serpentinite w nieczynnej kopalni rud niklu w Szklarach, fot. R. Tarka rock with magnesite veins at the abandoned nickel ore mine in • Underground education trail – entrance to the “Robert” adit at Szklary, photo R. Tarka the abandoned nickel ore mine in Szklary, photo R. Tarka

Fig. 5. Skałka Goethego, fot. R. Tarka • The Goethe’s Rock, Fig. 6. Fragment kwarcytu „daktylowego” ze Skałki Goethego, photo R. Tarka fot. R. Tarka • Fragment of “date fruit” quartzite from the Goethe’s Rock, photo R. Tarka

Fig. 7. Kamieniołom granitu w Strzelinie, fot. R. Tarka • The Fig. 8. Jedyna zachowana wieża wyciągowa kamieniołomu granite quarry in Strzelin, photo R. Tarka granitu w Strzelinie, fot. R. Tarka • The only preserved hoist tower at the Strzelin granite quarry, photo R. Tarka

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 65 Robert Tarka

Metodyka badań 2011; Franczak & Listwan, 2015). Związek walorów geologicznych z kulturowymi w najlepszym stopniu odzwier- W obrębie geoparków oprócz licznych geostanowisk ciedlają kryteria waloryzacji geoturystycznej zaprezento- występują także obiekty kulturowe. Wśród nich można wanej przez Dmytrowskiego i Kicińską (2011). System wyróżnić takie, które wykazują duże związki z walorami waloryzacji geoturystycznej oparty jest na metodzie boni- przyrody nieożywionej. Można do nich zaliczyć między tacji punktowej, która pozwala na przyporządkowywanie innymi obiekty kulturowe zbudowane z interesujących ocen punktowych poszczególnym cechom obiektów. Wy- skał (kościoły, nagrobki), obiekty kulturowe położone różniono pięć podstawowych wartości oraz dwadzieścia w obrębie lub w pobliżu interesującej formy geomorfolo- kryteriów oceny (Tab. 1). Do każdego z określonych kry- gicznej (np. skałki) czy obiekty geoturystyczne powstałe teriów (z wyjątkiem wartości kulturowych) zastosowano w wyniku działalności człowieka (kopalnie) (Zgłobicki et skalę ocen od 1 do 3, gdzie 3 oznacza ocenę najwyższą. al., 2015). Niektóre geostanowiska wyróżnia ciekawa hi- Natomiast ocena „1” występuje przy niewystarczającym storia bądź wydarzenia związane z działalnością człowie- znaczeniu poszczególnych kryteriów, takich jak niewielkie ka. Taka sytuacja stwarza dodatkowe możliwości rozwoju znaczenie obiektu w budowie regionu, pokrycie roślinnoś- różnych form turystyki kulturowej w obrębie geostano- cią, zaśmiecenie obiektu, znikoma liczba zjawisk i struktur wisk i geoparków. geologicznych, a także brak zagospodarowania geotury- W celu określenia wartości dydaktycznej oraz atrak- stycznego. Punktowa wartość w waloryzacji geoturystycz- cyjności geoturystycznej geostanowisk kulturowych znaj- nej oraz ocena i zakres punktowy poszczególnych wartości dujących się na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie zawarte są w cytowanej pozycji (Dmytrowski & Kicińska, dokonano ich waloryzacji. Celem przeprowadzonej walo- 2011). ryzacji geoturystycznej było uzyskanie odpowiedzi na pytanie, które geostanowiska kulturowe, znajdujące się na Budowa i dzieje geologiczne regionu obszarze Geoparku, w obrębie Przedgórza Sudeckiego, są szczególnie cenne i mogą stanowić podstawę tworze- Geopark Przedgórze Sudeckie położony jest w Polsce nia geoproduktów w regionie. Dokonując wyboru obiek- południowo-zachodniej, na obszarze województwa dolno- tów przyjęto kryterium związku walorów geologicznych śląskiego. Powstał w 2013 roku. Początkowo obejmował z kulturowymi, uwzględniające występowanie stanowisk obszar Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich oraz Obniżenia w ich naturalnym środowisku. Dało to możliwość uzyska- Otmuchowskiego (Fig. 1) i nosił nazwę Geopark Wzgórza nia odpowiedzi na pytanie, w których miejscach regionu Niemczańsko-Strzelińskie (Tarka, 2012). W 2016 roku zo- tkwi największy potencjał geoturystyczny, mogący po ich stał powiększony o Masyw Ślęży i otrzymał obecną na- właściwym zagospodarowaniu przyczynić się do podnie- zwę. Obejmuje on centralną i wschodnią część Przedgórza sienia atrakcyjności turystycznej. Waloryzacji nie poddano Sudeckiego, które leży na północ od Sudetów (Kondracki, takich obiektów, które wprawdzie zbudowane są z intere- 2002). Sudety i Przedgórze Sudeckie tworzą całość geo- sujących skał, ale występują na terenach wiejskich i zurba- logiczną, ale oddzielone są wyraźną granicą tektonicz- nizowanych. Tego typu obiekty (kościoły, nagrobki itp.) są ną, którą stanowi sudecki uskok brzeżny. Pod względem najczęściej właściwie zagospodarowane lub ich potencjal- ukształtowania terenu jest to obszar pagórkowaty lub fa- ne zagospodarowanie mogłoby być utrudnione. listy, o wysokościach 200–300 m n.p.m., ponad którym Do tej pory nie opracowano jednolitych kryteriów wznosi się szereg rozciągniętych południkowo, izolowa- i skali ocen waloryzacji geoturystycznej, pozwalających na nych wzniesień, przeciętych przez głębokie i malownicze porównywanie atrakcyjności turystycznej geostanowisk. doliny. Wyspowy krajobraz obszaru podkreśla dodatkowo Wynika to zapewne z faktu, że różne są cele dokonywa- szata roślinna. Zwykle wzgórza porastają kępy lasu, wy- nych klasyfikacji. Kryteria waloryzacji geoturystycznej na różniające się wśród wykorzystywanego rolniczo, niżej potrzeby różnych odbiorców zostały zaprezentowane mię- położonego, otoczenia. Najwyższym wzniesieniem jest dzy innymi w pracy Doktora et al. (2015). Migoń i Sob- Ślęża – 718 m n.p.m. Na północy Przedgórze Sudeckie czyk (2009) przeprowadzili waloryzację geostanowisk przechodzi stopniowo w Nizinę Śląską. Karkonoskiego Parku Narodowego, głównie pod kątem Pod względem geologicznym obszar należy do bloku geologii, geomorfologii oraz mineralogii. W swojej klasy- przedsudeckiego (Fig. 2), który wspólnie z Sudetami (blo- fikacji autorzy uwzględnili dostępność, stopień zachowa- kiem sudeckim) tworzy blok dolnośląski. Budowa geolo- nia, wartość naukową i edukacyjną geostanowisk. Podej- giczna zarówno Sudetów, jak i bloku przedsudeckiego jest ście to w różnych modyfikacjach wykorzystywane było na podobna, ponieważ kształtowana była wspólnie przez pro- innych obszarach (Solarska & Jary, 2010; Ihnatowicz et al., cesy zachodzące od późnego prekambru aż do kenozoiku.

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 66 Związki geologii z historią jako podstawa tworzenia geoproduktów na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – fakty i perspektywy

Tab. 1. Wartości i kryteria oceny waloryzacji geoturystycznej (za Dmytrowski & Kicińska, 2011) • Values and criteria for evaluation of geotourism validity (after Dmytrowski & Kicińska, 2011)

Wartości / Values Kryteria / Criteria

istotność obiektu w budowie geologicznej i geomorfologii regionu, a) importance of the site for geological structure and geomorphology of the region

występowanie osobliwych struktur geologicznych, b) occurrence of peculiar geological structures

występowanie skał o osobliwych cechach petrograficzno-mineralogicznych, c) occurrence of rocks showing peculiar petrographic and/or mineralogical features

zakres tematyczny obiektu, d) thematic contains 1. wartości merytoryczne substantive values stan obiektu, e) condition of the site

wielkość obiektu f) size of the site

walory estetyczne, g) aesthetic values of the site

nagromadzenie tego samego typu obiektów w regionie, h) presence of the same objects in the region

położenie względem szlaków komunikacyjnych, a) location in relation to communication routes

położenie względem szlaków turystycznych, b) location in relation to tourist trails 2. wartości lokalizacyjne location values położenie względem ośrodków turystyki, c) location in relation to tourist centers

stopień trudności w zwiedzaniu d) difficulty rating of visit to the site

związek obiektu z historią regionu, a) relationship to the history of the region

3. wartości kulturowe związek obiektu z historią eksploatacji górniczej, b) cultural values relationship to the history of mining activity

związek obiektu z regionalnymi legendami, c) relationship to regional legends

4. zakres informacji dostępność i przystępność informacji o obiekcie w literaturze popularnonaukowej i ich dostępność i specjalistycznej oraz w Internecie a) amount and accessibility accessibility and quality of information about the site of information in popular-science and specialized literature, and in the Internet

administrowanie i zarządzanie obiektem, a) administration and management of the site

tablica informacyjna przy obiekcie, b) 5. zagospodarowanie geotury- information board on site styczne tourism development trasa geoturystyczna, c) geotourist trail

zagospodarowanie towarzyszące d) accompanying facilities

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 67 Robert Tarka

W okresie neogeńskich ruchów tektonicznych wzdłuż łyszczykowych, amfibolitów i marmurów oraz de- sudeckiego uskoku brzeżnego (Fig. 2) doszło do wyniesie- wońskich kwarcytów i łupków kwarcytowych, zme- nia Sudetów oraz względnego obniżenienia bloku przed- tamorfizowanych w dolnym i górnym zakresie facji sudeckiego. Blok przedsudecki tworzą skały metamorficz- amfibolitowej; w serie te w karbonie intrudowały, ne – zarówno niskiego, jak i wysokiego stopnia – w obręb w trzech fazach, granitoidy. których intrudowały waryscyjskie granitoidy. Z ostatnimi Każdy geopark ma swoją specyfikę wynikającą z bu- ruchami tektonicznymi związane są wystąpienia keno- dowy i dziejów geologicznych regionu, a także wystę- zoicznych bazaltów. Obszar w większości przykryty jest pujących elementów kulturowych. Pod względem geolo- pokrywą osadów kenozoicznymi, spod których starsze gicznym na terenie Geoparku Przedgórze Sudeckie można utwory wyłaniają się tylko wyspowo. Ze względu na uroz- znaleźć głównie stanowiska związane z wędrówką konty- maiconą budowę geologiczną i zaangażowanie tektoniczne nentów i łączeniem się płyt litosfery (ich kolizjami). Ob- w bloku przedsudeckim wydziela się szereg podrzędnych szar ten kryje w sobie fragmenty dwóch wielkich bloków jednostek. W obrębie geoparku znajdują się (Jamrozik, skorupy (mikrokontynentów), którymi są Masyw Czeski 1995; Majerowicz 1972; Oberc-Dziedzic & Madej, 2014; na zachodzie i Brunovistulicum na wschodzie. Oba bloki Żelaźniewicz et al., 2011) (Fig. 2): oddzielone są strefą nasunięć moldanubskich, ciągnących - metamorfik Imbramowic zbudowany z łupków się południkowo na przestrzeni około 300 km, od połu- i amfibolitów zmienionych w hornfelsy na kontak- dniowych Moraw po okolice Wrocławia (Oberc-Dziedzic cie z intruzją granitową Strzegom–Sobótka; uwa- & Madej, 2014). Na terenie Polski granica ta w większości żany jest za tektoniczne przedłużenie metamorfi- przebiega na obszarze Przedgórza Sudeckiego. ku Gór Kaczawskich na bloku przedsudeckim lub łączony jest z obszarem metamorfiku środkowej Odry; Historia eksploatacji surowców - masyw granitowy Strzegomia–Sobótki, który na obszarze w centralnej i wschodniej części tworzy tzw. granit chwałkowski, określany też jako granit strzeb- Geoparku Przedgórze Sudeckie lowski; są to waryscyjskie granitoidy biotytowe o zmiennym składzie petrograficznym – od grano- Obok budowy geologicznej Przedgórza Sudeckiego diorytów do tonalitów; interesująca jest również historia wydobycia i wykorzy- - masyw gnejsowy Gór Sowich zbudowany z para- stania tutejszych skał przez człowieka. Najwcześniejsze gnejsów oraz migmatytów z licznymi wtrąceniami ślady świadomego wykorzystania surowców skalnych na innych skał, m.in. amfibolitów i granulitów; Przedgórzu Sudeckim pochodzą z mezolitu. Odkryte na - ofiolit sudecki, który w części przedsudeckiej two- stanowisku w okolicach Jegłowej (Wzgórza Strzelińskie) rzą: masyw gabrowo-serpentynitowy Ślęży, serpen- narzędzia produkcyjne wykonano z tutejszego kryształu tynitowy masyw Szklar oraz gabrowo-serpentyni- górskiego (Bobak, 1997; 2000). Eksploatowanie surow- towy masyw Braszowic–Brzeźnicy; ców skalnych w pradziejach i w starszych fazach wczesne- - strefa Niemczy, zbudowana ze zmetamorfizowanej go średniowiecza w rejonie sudeckim było ukierunkowane sukcesji osadowej szarogłazów i kwarcytów, z frag- głównie na pozyskanie kamienia do wytwarzania przed- mentami ofiolitu sudeckiego i strefowo zmylonity- miotów niezbędnych w przydomowej gospodarce (żar- zowanych ciał gnejsów sowiogórskich oraz z intru- na, gładziki) oraz w warsztatach rzemieślników (osełki, zjami granitoidów niemczańskich; kamienie szlifierskie). Dowody eksploatacji na obszarze - metamorficzne pasmo kamienieckie (Kamieńca Geoparku pochodzące z okresu przedrzymskiego związa- Ząbkowickiego), które stanowi prawdopodobnie ne są z pozyskiwaniem łupków kwarcytowych (w rejo- przedłużenie metamorfiku orlicko-śnieżnickiego nie Wzgórz Strzelińskich), używanych do wyrobu osełek. na bloku przedsudeckim; zbudowane jest z łup- W średniowieczu łupki kwarcytowe były cenionym surow- ków łyszczykowych, zawierających liczne wkład- cem dekoracyjnym, wykorzystywanym w budownictwie, ki łupków kwarcowo-skaleniowych, marmurów, oraz jako materiał szlifierski stosowane w pracowniach łupków kwarcowo-grafitowych, amfibolitowych jubilerskich (Lisowska, 2013). W tym okresie rozpoczę- i eklogitów; to również pozyskiwanie kryształu górskiego w okolicach - masyw gnejsowo-granitowy Strzelina, zbudowany Jegłowej i Krzywiny jako surowca do wyrobów artystycz- z dwóch kompleksów metamorficznych: neoprote- nych. Od połowy XVII w. do roku 1794 prowadzono tu in- rozoicznych i późnokambryjskich gnejsów, łupków tensywną eksploatację tego minerału.

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 68 Związki geologii z historią jako podstawa tworzenia geoproduktów na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – fakty i perspektywy

Większego znaczenia eksploatacja surowców skalnych zamknięto dopiero w czasach powojennych. Obecnie na nabrała dopiero w dobie chrystianizacji ziem polskich obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie działa ponad i związanych z nią inwestycji budowlanych. Od tej pory 20 kopalń odkrywkowych. można zaobserwować stały wzrost zainteresowania eks- Po eksploatacji surowców zachowało się do dzi- ploatacją tych surowców. Na przełomie X i XI w. rozpo- siaj wiele zabytków infrastruktury górniczej i hutniczej, częto wydobycie granitu w kamieniołomach w Strzelinie świadczących o ciekawej przeszłości tych miejsc. Stare i Górce Sobockiej. kamieniołomy wtopione w tutejszy krajobraz są czarują- Od XIV w. odnotowuje się pozyskiwanie chryzopra- cymi miejscami i często unikatowymi siedliskami roślin. zu w okolicach Szklar i Koźmic, który stanowił ceniony Ich właściwie zagospodarowanie może przyczynić się do kamień ozdobny (Wójcik & Krzyżanowski, 2012). Jed- wzbogacenia oferty geoturystycznej o nowe cenne geosta- nak w późniejszym czasie miejsce jego występowania ule- nowiska kulturowe i wpłynąć na podniesienie atrakcyjno- gło zapomnieniu. Ponownie zainteresowano się tym rejo- ści turystycznej regionu (Jawecki, 2014). nem po odkryciu dużej żyły chryzoprazu w Koźmicach, w 1740 r. Spowodowało to nawet krótkotrwałą „gorączkę chryzoprazową” (Sachanbiński, 1979). Przez wiele lat, aż Walory geoturystyczne i kulturowe do połowy XIX w., złoże chryzoprazu w Szklarach było na obszarze Przedgórza Sudeckiego uważane za największe na świecie, a w całej Europie ce- niona była jakość pozyskiwanego tu surowca. W XV w. jako podstawa wyróżniania prowadzono poszukiwania złota pod szczytem Ślęży, naj- geostanowisk kulturowych wyższego wzniesienia Przedgórza Sudeckiego (Krzyża- nowski & Wójcik, 2007). Zapiski o istniejącej tu kopalni Na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie wyty- znaleźć można w pochodzących z tamtych czasów Księ- powano 20 geostanowisk, które mogą być traktowane gach Walońskich. W tym okresie rozpoczęto również wy- jako geostanowiska kulturowe lub, po ich zagospodaro- dobycie marmurów w Przewornie. waniu, mogą stać się obiektami o walorach geologiczno- W XVI w. w znaczący sposób zmienił się charakter ‑kulturowych. Ich lokalizację przedstawiono na Figurze 2, gospodarki surowcowej, co było efektem rozwijającego a wybrane stanowiska zobrazowano na kolejnych figurach. się pozyskiwania i przetwórstwa surowców mineralnych. Rezerwat Góra Ślęża został zaliczony przez Zgłobic Z tego powodu, począwszy od XVI w., na Dolnym Śląsku kiego et al. (2015) do dwunastki obiektów o najwyższych zaczęły powstawać kamieniołomy ukierunkowane na eks- walorach geoturystycznych i kulturowych w Polsce. Ślęża ploatację surowców mineralnych i kruszców zarówno na była ważnym ośrodkiem pogańskich praktyk religijnych. potrzeby przydomowe, jak i wykorzystywanych na szer- Do najstarszych śladów kultu pogańskiego należą zacho- szą skalę w działalności gospodarczej. Apogeum wydobywane w kilku miejscach kamienne wały (kręgi) kultowe. cia miało miejsce w XIX i XX w., jednakże już w XVI w. Te tajemnicze konstrukcje kamienne związane są z kulturą przedmiotem zainteresowania był serpentynit, występują- łużycką, występującą na tym obszarze od XIII w. p.n.e. do cy obficie w okolicy Ząbkowic Śląskich. Kamień ten na- V w. p.n.e. Usypano je w formie kręgów wokół partii zywano wówczas „zielonym marmurem”, ponieważ jego szczytowych Ślęży oraz Raduni i Wieżycy. Ułożone są właściwości zdobnicze cieszyły się dużym uznaniem (Wa- one z różnej wielkości kamieni i bloków skalnych bez uży- lendowski, 2008). cia zaprawy. Kręgi te oznaczały zasięgi miejsc świętych Intensywna eksploatacja podziemna na obszarze Przed- i związane były z ówczesnymi wierzeniami i praktykami górza Sudeckiego przypada na XIX wiek, kiedy to rozpo- religijnymi. W okolicy góry Ślęży znajdują się także kul- częto przemysłowe wydobycie magnezytu w Masywie towe rzeźby oznaczone znakiem ukośnego krzyża, które Grochowej (Furmankiewicz & Wójcik, 2009) i okolicach powstały najpóźniej w okresie VII–V w. p.n.e., choć by- Ślęży (Wiry, Sobótka). W Masywie Grochowej i w Masy- wają wiązane również z kulturą celtycką, obecną na tym wie Ślęży, na stokach Czernicy, zainteresowano się ruda- terenie od IV w. p.n.e. do II w. p.n.e. Wszystkie rzeźby mi chromu. W tym czasie funkcjonowały również kopalnie kultowe są dziełem miejscowej ludności, która stawia- węgla brunatnego w okolicach Ziębic i Ząbkowic Śląskich. ła swoim bóstwom pomniki, wykuwając z miejscowego Kopalnia „Fortuna” w Rososznicy uznawana jest za naj- granitu kamienne ciosy lub figury ludzi i zwierząt. Nale- starszą kopalnię węgla brunatnego na Śląsku. Pod koniec żą do nich między innymi „Niedźwiedź”, „Postać z rybą”, XIX w. rozpoczęto eksploatację rud niklu w Szklarach (Fur- „Grzyb” czy „Mnich” (Rosen-Przeworska, 1963). Ukośny mankiewicz & Krzyżanowski 2008). Wiele istniejących krzyż wyryty na rzeźbach, a także spotykany na skałach na tym terenie kopalń funkcjonowało tylko przez krótki (np. na Skalnej) może być związany z pogańskim kultem okres, inne działały jeszcze w I połowie XX w., a niektóre solarnym, choć przypuszcza się także, że mógł być wtórnie

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 69 Robert Tarka umieszczony jako znak graniczny z 1209 roku, gdy doko- się oceny wartości merytorycznych, lokalizacyjnych, kul- nano podziału Ślęży między księcia Henryka Brodatego turowych oraz zakresu informacji o obiekcie i jego dostęp- a Klasztor Najświętszej Marii Panny we Wrocławiu. ności. Wartość ta wskazuje na możliwości edukacyjnego Rejon Ślęży był i nadal jest jednym z najważniejszych wykorzystania obiektu i może być użyta do określenia po- rejonów eksploatacji surowców skalnych. Poza granita- trzeby ustanowienia lub zwiększenia stopnia ochrony praw- mi na niewielką skalę wydobywano tu gabro i prawdo- nej albo zagospodarowania geoturystycznego. Na atrakcyj- podobnie również amfibolity. Granit w tej okolicy wydo- ność geoturystyczną składa się ocena wartości dydaktycznej bywany był już w okresie brązu (1200‒650 r. p.n.e.) oraz oraz zagospodarowania geoturystycznego. Dokonana wa- w epoce żelaza (640‒40 r. p.n.e.). Jak potwierdziły badania loryzacja pozwoliła na przypisanie poszczególnym obiek- archeologiczne, rejon Ślęży to dotychczas najlepiej rozpo- tom odpowiedniej rangi. Przeprowadzono również analizę znany region na Przedgórzu Sudeckim, który specjalizo- poszczególnych wartości pod kątem możliwości podjęcia wał się w produkcji kamieni żarnowych (Jaworski, 2008). działań, które mogłyby przyczynić się do zwiększenia war- W przeciwieństwie do partii szczytowych Ślęży oraz jej tości dydaktycznej i atrakcyjności geoturystycznej opisy- wschodnich i południowych zboczy zbudowanych z ga- wanych obiektów. Przyjmując za Dmytrowskim i Kicińską bra, w północnej i północno-zachodniej części góry wy- (2011) zakres punktowy poszczególnych wartości walory- stępują granity. To właśnie one były wykorzystywane do zacji geoturystycznej, poszczególnym obiektom, w zależ- produkcji żaren. Dotychczasowe badania archeologiczne ności od ich rangi, zostały przypisane oceny za ich war- pozwoliły na odkrycie kilkunastu pradziejowych i średnio- tość dydaktyczną i atrakcyjność geoturystyczną. Jak wynika wiecznych pól górniczych, na których zarejestrowano oko- z analizy, za wartość dydaktyczną ocenę wysoką uzyskały ło 1000 łomów służących w przeszłości do pozyskania płyt cztery obiekty: Gilów – kamieniołom wewnątrz grodziska granitowych (Lisowska, 2013). Wyrobiska te miały formę (Fig. 9) i przełom Piekielnego Potoku (Fig. 10), kamienio- dość głębokich lejów. Po zebraniu zwietrzałego nadkładu łom granitu w Strzelinie (Fig. 7) z jedyną zachowaną wieżą wydobywano z ich dolnych partii surowiec nadający się wyciągową (Fig. 8), kopalnia rud niklu i kamieni ozdob- do dalszej obróbki. Na polach górniczych dokonywano je- nych w Szklarach (Fig. 3, 4) oraz kamieniołom kwarcytu dynie wstępnej obróbki surowca, formując z płyt granito- i łupku kwarcytowo-serycytowego w Jegłowej. Na wyso- wych dyskowate półfabrykaty, które następnie transporto- ką wartość dydaktyczną znacząco wpłynęła wysoka war- wane były do pracowni znajdujących się u podnóża Ślęży. tość merytoryczna. Na pograniczu oceny wysokiej i śred- W rejonie starożytnych kamieniołomów (do których pro- niej znalazły się jeszcze dwa obiekty: Skałki na szczycie wadzi szlak archeologiczny „Czarny Niedźwiadek”) zna- wzgórza Gromnik (Fig. 11, 12) oraz Skałki Stoleckie. Poza leźć można mnóstwo pozostałości w postaci mniejszych wymienionymi obiektami jeszcze trzy uzyskały dość wyso- lub większych fragmentów kamieni żarnowych, które pę- ką ocenę za ich wartość merytoryczną, na pograniczu wy- kły w czasie ich obróbki w kamieniołomie. Poniżej Prze- sokiej i średniej: kamieniołom bazaltu w Żelowicach, Skał- łęczy pod Wieżycą, po jej zachodniej stronie, w odległo- ka Goethego (Fig. 5, 6) i Źródło Cyryla. Za atrakcyjność ści 120 m od schroniska znajduje się jeden z najstarszych geoturystyczną ocenę wysoką uzyskały tylko trzy obiekty: kamieniołomów granitu na świecie. Jego eksploatację, jak Gilów – kamieniołom wewnątrz grodziska i przełom Pie- podają niektóre źródła (Krawczyk & Lorenc, 2010), pro- kielnego Potoku, kamieniołom granitu w Strzelinie oraz wadzono już w epoce brązu i żelaza, tj. od XII w p.n.e. kopalnia rud niklu i kamieni ozdobnych w Szklarach. Naj- Ze względu na wybitne walory geologiczne i kulturo- wyższa wartość atrakcyjności geoturystycznej stanowiska we Masyw Ślęży nie był poddawany waloryzacji i został Gilów wynika z dobrego zagospodarowania tego obiektu. potraktowany jako najważniejszy obiekt geokulturowy na Skałki na szczycie wzgórza Gromnik (Fig. 11) oraz kamie- terenie Geoparku. Z tego powodu w dalszej części artykułu niołom kwarcytu i łupku kwarcytowo-serycytowego w Jeg waloryzacji poddano pozostałych 19 obiektów o szczegól- łowej znalazły się na pograniczu oceny wysokiej i śred- nych walorach przyrodniczo-kulturowych w regionie. Ich niej. Na uwagę zasługują stosunkowo niskie oceny, które krótką charakterystykę uwzględniającą związki walorów uzyskały poszczególne obiekty za zagospodarowanie geo- geologicznych z kulturowymi przedstawiono w Tabeli 2. turystyczne. Tylko jeden z nich – Gilów – zdobył ocenę Korzystając z kryteriów i oceny punktowej, dokonano wysoką. To właśnie niska ocena zagospodarowania tury- waloryzacji geoturystycznej wytypowanych obiektów. Jej stycznego spowodowała, że takie obiekty jak Skałki Sto- wyniki przedstawiono w Tabeli 3. Jak wynika z przeprowa- leckie, kamieniołom i wapienniki w Gębczycach, Skałka dzonej waloryzacji, jednostkowe oceny każdego kryterium Marienstein (Fig. 13, 14), kamieniołomy na Górze Zamko- zostały zsumowane dla każdej wartości, a następnie została wej i Górze Krzyżowej (Fig. 15) oraz kamieniołom Kośmin obliczona wartość dydaktyczna (edukacyjna) i atrakcyjność (Fig. 16, 17) uzyskały niższe wartości atrakcyjności geotu- geoturystyczna obiektu. Na wartość dydaktyczną składają rystycznej, niż wynikałoby to z ich wartości merytorycznej.

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 70 Związki geologii z historią jako podstawa tworzenia geoproduktów na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – fakty i perspektywy tym największych latach 1830–1871. tym okresie eksploatacja number of small quarries

Krzywinie oraz podziwiał oraz Krzywinie wyniku częstych wypadków

których wydobywano kryształy niewielkimi przerwami, wydobycie 1854 roku. Zwiększenie skali wydobycia latach dwudziestych ubiegłego wieku. Prace mezolicie na tym obszarze pozyskiwano surowce skalne podziemnych chodnikach, w Jegłowej. Od tego czasu, z Strzelinie na skalę przemysłową rozpoczęto w large-scale mining of industrial large-scale minerals has in commenced this region

którym sugerował jej podobieństwo do brazylijskich skał odkrytych przez okolicy Jegłowej rozpoczęła się w separate treatise suggesting its similarity to some rock discovered in Brasil by Brasil in discovered rock some to similarity its suggesting treatise separate obszaru Geoparku Przedgórze Sudeckie (numery obiektów odpowiadają numeracji traktacie, traktacie, w Charakterystyka obiektu Characterization of the object kulturowymi z sidetrack to Jegłowa village. Since that time extraction of industrial minerals has continued almost continued has minerals industrial of extraction time that Since village. Jegłowa to sidetrack XVII wieku. Początkowo była prowadzona w pobliżu Jegłowej wskazują, że prawdopodobnie już w elementów budowlanych. Eksploatację złoża w niewielkich łomach. Pozyskany surowiec służył głównie do wyrobu narzędzi. Na szerszą skalę eksploatacja surow - roku 1794. Eksploatacja odkrywkowa w tych skałach kwarc tworzy specyficznie wykształcone agregaty mineralne, które swoim kształtem przypominają daktyle. drugie na świecie czynne wyrobisko granitu. Kamieniołom ma głębokość około 120 metrów. Eksploatacja granitów w roku 1891 dzięki wybudowaniu linii kolejowej oraz bocznicy z 1823 roku opisał tę specyficzną skałę w

link between geological and cultural values from the Sudetic Foreland Geopark (numbers of objects correspond to numbers in Figure 2) Figure in numbers to correspond objects of (numbers Geopark Foreland Sudetic the from values cultural and geological between link Europie i tym rejonie rozpoczęła się w kolejowego. Ze względu na doskonałą jakość surowca – drobnoziarnistą strukturę oraz dobrą bloczność – wykorzystywany był także do produkcji do także był wykorzystywany – bloczność dobrą oraz strukturę drobnoziarnistą – surowca jakość doskonałą na względu Ze kolejowego. tym kamieniołomie powstały podwaliny tektoniki granitu zapoczątkowane przez prof. Hansa Cloosa w sierpniu 1790 roku, podczas pobytu na Dolnym Śląsku niemiecki poeta Johann Wolfgang Goethe odwiedził m.in. kopalnię w kopalnię m.in. odwiedził Goethe Wolfgang Johann poeta niemiecki Śląsku Dolnym na pobytu podczas roku, 1790 sierpniu

Ludwiga von Eschwege, dziewiętnastowiecznego niemieckiego geologa i podróżnika. An inactive quarry is located in the northern periphery of Krzywina the village. so-called Here, ”date quartzite” can be found – one of - the leading petro graphic pecularities in the Lower Silesia. In these quartz rock, forms date unusual resembling palm aggregates fruits. In August, 1790, during the stay in Goethe visited the quarry in Krzywina and the Lower Silesia famous German poet, dramatist and writer but also politician and scientist Johann Wolfgang a in rock pecular this described Goethe 1823, In quartzites. date the noticed the XIXth century. Ludwig von Eschwege, German geologist and traveller from To najgłębsze w na potrzeby lokalnej ludności (Bobak, 1997). Znaleziska wskazują, że proceder ten mógł trwać aż do czasów średniowiecza. W Badania archeologiczne prowadzone w kwarcyty daktylowe. W dro - tłucznia brukowej, kostki również później architektonicznych, elementów wyrobu do go Wykorzystywano średniowieczu. w już się odbywała miejscu i gowego płyt okładzinowych, chodnikowych i Granit ze Strzelina był wykorzystywany do budowy wielu obiektów nie tylko w Polsce, ale i Europie. W Cloosa dały podstawę do zrozumienia wewnętrznej struktury intruzji granitowych. continuously until now. and that extracted minerals and rocks were used and of A mainly that tools. for extracted were production minerals and rocks in the First, XVIIth so-called crystal” century. ”rock was workings exploited and in used underground for manufacturing of ornaments and glass cutters. intensified much was and 1854 in started has area Jegłowa in mining open-pit The accidents. mine common to due 1794 in ceased operations mining These a with together completed was line railway when 1891 in Nieczynny łom położony jest na północnym krańcu który tu wsi jest kwarcyt między Krzywina. jedną Występuje daktylowy, innymi z tzw. W osobliwości skalnych Śląska. W surowców skalnych trwa w okolicy Jegłowej do dziś. as early as purposes local for area this in extracted been have minerals industrial that revealed village Jegłowa of vicinity the in run studies Archaeological in the Mesolithic (Bobak, Artefacts 1997). indicate that this extraction might have lasted in until the a Ages, Middle presumably ców skalnych w prowadzona była przypuszczalnie w górskie. Pierwotnie wykorzystywano je do wykonywania ozdób lub do wytwarzania narzędzi służących do cięcia szkła. W możliwe było dopiero w ten rodzaj prac został zakończony w cultural values Obiekt o walorach Object of geological and geologiczno-kulturowych Kamieniołom granitu w Strzelinie Kamieniołomy kwarcytu i łupku kwarcytowo-serycytowego w okolicach Jegłowej i Krzywiny The quartzite and quartz-sericite schist quarries in the vicinity of Jegłowa and Krzywina villages Skałka Goethego Rock The Goethe’s (Fig. 5, 6) 3 1 2 Nr No. na Figurze 2) • Characteristics of selected objects revealing a revealing objects selected of Characteristics • 2) Figurze na Tab. 2. Charakterystyka wybranych obiektów wykazujących związek walorów geologicznych z Tab.

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 71 Robert Tarka - - eksploatacją domu von Mettich von domu ., 1972). et al katedrze wrocławskiej. Obec - wrocławskiej. katedrze niebieskawym odcieniu) wykonano odcieniu) niebieskawym latach 50. XX wieku. Jego ruiny zachowały się jeszcze Przeworna (odmiana o (odmiana Przeworna przerwami prowadzono ją do połowy lat 90. XX w. Skały z inicjatywy hrabiny Karoliny von Wimmersberg z Wimmersberg von Karoliny hrabiny inicjatywy marmuru z marmuru rozebranym w kilku miejscach wyrobiska można zauważyć cios charakte termiczny, czarnej odmiany marmuru jest ołtarz główny w główny ołtarz jest marmuru odmiany czarnej 1845 r. i 1845 r. poszerzone szczeliny powstałe przez rozpuszczenie wapiennej skały przez wodę tablice nagrobne. Z nagrobne. tablice Charakterystyka obiektu Characterization of the object obserwowanych słupów bazaltowych osiągają kilka metrów wysokości. Bazalt wydobywany kamieniołomie skała bazaltowa jest fragmentem potoku lawowego, powstałego jako produkt dzia 1867 r. jako kaplica grobowa z grobowa kaplica jako r. 1867 XIX wieku. Będąc gościem ówczesnego zarządcy Wilhelma Rutharda zapoznał się on z on się zapoznał Rutharda Wilhelma zarządcy ówczesnego gościem Będąc wieku. XIX Tab. 2 cd. Tab. dniu 27 sierpnia 1790 zatrzymał r. się tu Johann von Wolfgang Goethe, niemiecki poeta, dramaturg, wapienniku zbudowanym w osadach wypełniających dawne kanały i

naukowiec przełomu XVIII i XVIII przełomu naukowiec Oławie. Najbardziej znanym obiektem wykonanym z wykonanym obiektem znanym Najbardziej Oławie. Przewornie były wypalane w lime kiln built in 1845 and demolished in 1950-ties. Its ruin still exists close to the quarry. The Przeworno marble was applied for production production for applied was marble Przeworno The quarry. the to close exists still ruin Its 1950-ties. in demolished and 1845 in built kiln lime także polityk i polityk także Żelowicach oraz pobliskiej miejscowości Kowalskie służył jako surowiec do budowy dróg oraz linii kolejowych. Malowniczym przykładem jest droga tutejszego surowca sporządzano najchętniej schody, kominki i kominki schody, najchętniej sporządzano surowca tutejszego w pobliżu kamieniołomu. Z since here extracted been has Marble village. Strużyna to road the of east village, Przewono of periphery northeastern the in located is quarry marble The was marble Extracted 1990-ties. mid until continuously almost lasted has and 1810 in commenced has quarrying large-scale but century XIVth the least at a in calcinated of stair slabs, fireplaces and tombstones.The bluish variety of the marble was used for carving of architectural details in the Oława Castle but thefamous most object made of this rock is the high altar in bone Cathedral the fractures, Church Wrocław for and cavities which karst the the filling black sediments marble internal the variety in was 1970-ties, In used. karstification. the of Recently, results quarry is the observe can one walls quarry the On flooded. (Głazek et al., 1972). discovered fragments and teeth of Miocene animals, 15–20 Ma old, were Nieczynny kamieniołom bazaltu położony jest około 400 m na wschód od centrum miejscowości, przy kościele w wybudowanym obiekcie neogotyckim przepięknym pw. Podwyższenia Krzyża Świętego – skały wydobywanej w tutejszym kamieniołomie. wydobywane w The deepest in Europe and second deepest in the world, the Strzelin granite quarry reached down to about 120 m and below second surface. deepest Extraction in of the granite world, has the Strzelin granite quarry reached The deepest in Europe started in the Middle Ages. Due to perfect quality resulted architectural from fine-crystallinefor material and texture andslabs paving stone, abilitysiding as toalso but produceballast verytrack and goodmetal dimensionroad stone, stones,paving stone, building granite as only from not used was Strzelin details. Full-scale extraction of the Strzelin granite has commenced in the late XIXth century and the stone was used in many constructions in Poland and in Europe. In this quarry, in 1920-ties, Prof. Hans Cloos has started his studies on granite tectonics providing the of granite intrusions. basis structure for understanding the internal Kamieniołom marmurów położony jest na północno-wschodnim krańcu Przeworna, po wschodniej stronie drogi do Strużyny. Skałę wydobywano tu co najmniej od XIV wieku. Na szerszą skalę eksploatację marmurów rozpoczęto w 1810 r. i zdobienia na zamku w zamku na zdobienia nie kamieniołom jest zalany wodą. Na ścianach kamieniołomu można dostrzec przejawy procesów krasowych – rozpuszczania wapiennego podłoża przez W agresywne chemicznie wody. szczątki kostne i zęby zwierząt żyjących w okresie miocenu, przed 15–20 milionami lat (Głazek znaleziono w latach 70. XX w. XVII w., ponownie polichromowane w XIX w. Zgromadzono w nim epitafia z XVI i XVII w., u. Mohr. Odsłonięta w trzypoziomowy. Kamieniołom jest duży, łalności wulkanu około 20 mln lat temu. Pomimo gęstego pokrycia roślinnego, w rystyczny dla bazaltowych pokryw lawowych. Największe z w prowadząca z pałacu w Żelowicach przez park do zabytkowego kościoła na szczycie wzgórza. Ciekawostką dotyczącą tego miejsca jest fakt, że w a prozaik, cultural values Obiekt o walorach Object of geological and geologiczno-kulturowych Kamieniołom bazaltów w Żelowicach The Strzelin granite quarry (Fig. 7, 8) Kamieniołom marmurów w Przewornie The Przeworno marble quarry 5 3 4 Nr No.

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 72 Związki geologii z historią jako podstawa tworzenia geoproduktów na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – fakty i perspektywy Weimarze. Weimarze. - Wy jubilerskich. larger larger hostel was muzeum w źródle okoliczną ludność. Le - chryzoprazu cały wystrój jednej wystrój cały chryzoprazu pierścienie angielskiej królowej dalej, aż do Strzelina. Wypływa na Wypływa Strzelina. do aż dalej, basalt flow erupted some 20 Ma ago. Ma 20 some erupted flow basalt prowadzące do niej kamienne stopnie. kamienne niej do prowadzące celach zdobniczych i chrzcili w . miejscową legendą, nieopartą jednak na żadnych na jednak nieopartą legendą, miejscową Ziębic na górę Gromnik i Gromnik górę na Ziębic scenic road scenic leading road the from palace in Żelowice the through miedzi. Zdobił on też brosze i local legend to according which during the Christianization of site of Sunday walks. At the turn of the XIX-XXth centuries, the Szklarami, około 6 km na północ od Ząbkowic Śląskich, po wschodniej średniowieczu wydobywano je tutaj w inicjatywy polskiego króla Bolesława na górze położonej na północ od Ziębic 1913 r. na wzgórzu powstała restauracja i restauracja powstała wzgórzu na r. 1913 pierścieniu ze złota i opale. Już w okolicy źródła natrafiono na stare mury, wskazujące na istnienie tam kiedyś jakichś budowli. jakichś kiedyś tam istnienie na wskazujące mury, stare na natrafiono źródła okolicy trwała aż do roku 1983. Początkowo rudę eksploatowano za pomocą wyrobisk podziemnych. i rzeźbioną konchą. Nazwa źródła ma związek z związek ma źródła Nazwa konchą. rzeźbioną historical curiosity is the visit of Johann Wolfgang Goethe to the August quarry historical 27th, on curiosity 1790 is at the the visit of Johann Wolfgang

Tab. 2 cd. Tab. restaurant restaurant was built at the hilltop together with stone stairs. In early 1930-ties, a różnych miejscach kopalni. Około 1915 r. zaczęto również eksploatować rudy niklu metodą odkrywko - metodą niklu rudy eksploatować również zaczęto r. 1915 Około kopalni. miejscach różnych hill. A hill. cenione na całym świecie. Na polecenie króla Prus Fryderyka II, wykonano z wykonano II, Fryderyka Prus króla polecenie Na świecie. całym na cenione hilltop north of Ziębice and the settled monks there the who Gospel preached and baptized local people. The retaining stone retaining wall. The name comes a from najprawdopodobniej jeszcze w jeszcze najprawdopodobniej okolic Szklar Goethe. miał Do Johann Wolfgang dzisiaj jego kolekcję można podziwiać w nim pobożni misjonarze, którzy głosili mieszkańcom okolic Ewangelię i castle on a czasach wprowadzania chrześcijaństwa, z stóp góry zamkowej postawił altanę. Miejsce to było tradycyjnym celem sobotnio-niedzielnych spacerów. Na przełomie Poczdamie. Poczdamie. Nosił go papież Leon XII w kamiennego muru oporowego z oporowego muru kamiennego 1811 r., kiedy to przy plantowaniu gruntu w gruntu plantowaniu przy to kiedy r., 1811 conch sculpture conch built sculpture into a pałacu Sanssouci w gazebo at the foot of castle hill, which soon became popular among as residents a dolnośląskiego chryzoprazu są znane i znane są chryzoprazu dolnośląskiego sal w dokumentach. Mówi ona, że w został zbudowany zamek. Mieszkali w wieków altana została zmodernizowana, a zmodernizowana, została altana wieków genda ta odżyła w odżyła ta genda Wówczas to leśnik Rössner u wysokości 225 m n.p.m. z n.p.m. m 225 wysokości Na początku lat trzydziestych XX wieku wybudowano większe schronisko, którego pozostałością są jeszcze fundamenty. funkcjonowały jednocześnie. Przez jakiś czas oba obiekty Hill to Strzelin town. The water the Gromnik town through Ziębice tourist trail leading from close to the red in the City Forest, The Cyril Spring is located outflows a from z roby Efektem tego są liczne sztolnie, odsłaniające się w się odsłaniające sztolnie, liczne są tego Efektem Poland the King Boleslav built a gazebo was modernized and presumably in 1913 a still visible. constructed next to gazebo. Its foundations are Dawna kopalnia niklu znajduje się pomiędzy miejscowościami Szklary-Huta a około 600 m. w pasie o szerokości ponad 1,5 km oraz na długości są rozmieszczone wyrobiskami, które drogi nr 8. Jest to obszar pokryty wieloma stronie Eksploatacja rudy niklu rozpoczęła się pod koniec XIX w. wą. Obecnie, zarośnięte już w większości wyrobiska są miejscami przekopywane przez poszukiwaczy minerałów chalcedony i Na uwagę zasługują występujące tu chryzoprazy, z Piękny Wiktorii. zbiór chryzoprazów z legend has revived in 1811 when relics of old walls were discovered during earthworks close to the spring. In the same year, Mr. Rössner, the local forester, forester, local the Rössner, Mr. year, same the In spring. the to close earthworks during discovered were walls old of relics when 1811 in revived has legend built a Dlatego chryzoprazy określane są również mianem „dolnośląskiego zielonego złota”. Obecnie na terenie dawnej kopalni niklu uruchomiono podziemną trasę edukacyjną. The inactive quarry is located some 400 m east of the center of Żelowice village, close to the Elevation of Holy – Church Cross an exquisite, Neo-Gothic hosts epitaphs (maiden name: von Mettich u. Mohr). The church von Wimmersberg monument built in 1867 as an sepulchral chapel by Countess Karolina a in cut benches three has pit open large The century. XIXth the in again polychromed centuries XVI-XVIIth the from Despite dense vegetation, the columnar joint system is visible, typical of basalt flows. Single columns are several meters high. Basalt from the Żelowice quarry was extracted for and aggregate road track ballast. It was used for construction of a park built to at the the historic top church of a the quarry manager. Ruthard, invitation of Wilhelm z turystycznym szlaku czerwonym przy Miejskiego, Lasu terenie na się znajduje Cyryla Źródło Kopalnia rud niklu i kamieni półszlachetnych w Szklarach The Żelowice basalt quarry basalt Żelowice The Źródło Cyryla The Cyril Spring 7 5 6

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 73 Robert Tarka - jego więk - nawet wooden formie licz fundamentach Sanssouci Palace Sanssouci Gromnikiem i Gromnikiem XV w. na szczycie wzgórza szczycie na w. XV

room in the in room na zboczach występują w dozen of centimeters to several meters several to centimeters of dozen castle on the hilltop. It soon became the became soon It hilltop. the on castle późniejszych okresów zachowały się ślady grodziska – grodziska ślady się zachowały okresów późniejszych stąd napadali na przejeżdżające karawany, wioski, a number of adits can still be found at this site. Recently, the area area the Recently, site. this at found be still can adits of number result, a result, wiekach IX–X n.e. funkcjonował tu gród Ślężan. W Ślężan. gród tu funkcjonował n.e. IX–X wiekach ground Educational Trail. ground ring made of gold and copper with the Szklary - chrysoprase. Also the Queen Vic Charakterystyka obiektu Characterization of the object wysokości 393 m n.p.m. Buduje go granitowa intruzja Gromnika, która jest jednym z pokrywie utworów pyłowych (lessach), na wschodnich stokach Gromnika, powyżej wsi Sambo - wsi powyżej Gromnika, stokach wschodnich na (lessach), pyłowych utworów pokrywie którym fałszowano monety, przede wszystkim polskie denary jagiellońskie. Z jagiellońskie. denary polskie wszystkim przede monety, fałszowano którym zamku monety, wśród których wiele egzemplarzy to okazy fałszywe. Archeolodzy są wśród przekonani, których wiele egzemplarzy to okazy fałszywe. zamku monety, skali Śląska) ozdobne kafle piecowe (tzw. kafle figuralne), metalowe elementy uzbrojenia, ozdoby uzbrojenia, elementy metalowe figuralne), kafle (tzw. piecowe kafle ozdobne Śląska) skali którym urządzili gniazdo zbójeckie i Tab. 2 cd. Tab. parowów, wyciętych w wyciętych parowów, tym rejonie. Na Gromniku naturalne skałki granitowe znajdują się tuż pod szczytem, a różnej wielkości, od kilkumetrowych do kilkunastocentymetrowych. Na szczycie Gromnika granit odsłania się w w. p.n.e. znajdował się tu gród kultury łużyckiej, a w a łużyckiej, kultury gród tu się znajdował p.n.e. w.

Hayn Czirnowie wybudowali zamek, w częściowo obrobione bloki skalne. Podczas badań zamku odkryto wiele interesujących zabytków, tzw. ruchomych. Obok ułamków naczyń gli - naczyń ułamków Obok ruchomych. tzw. zabytków, interesujących wiele odkryto zamku badań Podczas skalne. bloki obrobione częściowo pagan cult, similarly to the Mt. Ślęża. Between the VIIIth and followed the had by Vth existed a centuries here, BC gord the Lusatian Culture czasach prehistorycznych Gromnik mógł być miejscem kultu pogańskiego, podobnie jak Ślęża. Z Ślęża. jak podobnie pogańskiego, kultu miejscem być mógł Gromnik prehistorycznych czasach

narzędzia. narzędzia. Ciekawymi zabytkami są też znajdowane w od VIII w. p.n.e. do V do p.n.e. w. VIII od in Potsdam with The the Pope chrysoprase Szklary. Leo from XII used a Wolfgang Johann by owned was specimens chrysoprase Szklary the of collection outstanding An gemstone. this of made rings and brooches posessed toria Szklary was commonly named ”the Lower Silesian gold”. Recently, Chrysoprase from at the Goethe National Museum Goethe (now exhibited in Weimar). one of the old adits in Szklary-Huta village was developed as an Under Gromnik to najwyższe wzniesienie Wzgórz Strzelińskich, o szych wystąpień granitów w nych, luźnych bloków o ruin dawnego zamku. W bracia Opitz i plądrowali przedmieścia śląskich miasteczek. Przy wznoszeniu zamku średniowieczni budowniczowie wykorzystywali zarówno naturalnie ukształtowaną i jaki skałę, w tylko (nie unikatowe znajdowali archeolodzy nianych i a built family Czirn the from Hayn and Opitz brothers century, XVth the In tribe. Ślężanie Slavonic the by built fort which villages they knights shelter and attacked from of even merchants, robber the suburbs of Lower Silesian towns. The builders of this Medieval castle discovered: were artefacts unique many excavations archaeological During hill. granite the of relief natural of advantage took also but blocks granite used ornamental stove tiles (so-called figural tiles), metalrelics of armament, tools and ornaments. Interesting artefacts are coins because many of them are counterfaits. Archaeologists are convinced that Opitz Czirn established an illegal mint in the Gromnik castle, in of many legends. the heroes which castle and its owners are mostly the Jagiellonian denarii. The Gromnik he counterfaited popular coins, i wąwozów system Rozbudowany rowiczki. Obiekt nie jest wykorzystywany gospodarczo, za to związany z miejscowymi podaniami o diable grającym w kręgle. village. Samborowiczki the above Hill, Gromnik the of slope eastern the on exists formation loess the into incised gulches and gorges of system extended An many local legends about bowling devil. are but there No economic activity is know in this area is explored by gemstone diggers looking for chrysoprase, chalcedony and opal specimens. Chrysoprase has been mined here as early as in the Middle Ages Middle the in as early as here mined been has Chrysoprase specimens. opal and chalcedony chrysoprase, for looking diggers gemstone by explored is a decorate to ordered Prussia of Great the Frederick King The world. the over all famous become has and making jewerly for The nickel ore mine is located 6 km north of Ząbkowice Śląskie town, between Szklary-Huta and Szklary villages, on the eastern side of No. 8 road. The mining field covers an area about 1.5 km long and 600 m wide. Nickela As ore techniques. open-pit miningwith 1915 since and methods has commencedunderground with ininitially, the late XIXth century and has lasted until 1983, że na Gromniku Opitz Czirn założył warsztat menniczy, w menniczy, warsztat założył Czirn Opitz Gromniku na że mieszkańcami wiąże się wiele podań i legend. tors granite The area. this in largest the of one – intrusion granite of built is It range. Hills Strzelin the of point tallest the is a.s.l.) m (393 Hill Gromnik The a from fragments rock of composed scree granite with covered are slopes the whereas hilltop the to close located are in size. On the hilltop, granite blocks can be seen in the foundations of ruined castle. In the period, prehistoric the Hill Gromnik might have been the site of a cultural values Obiekt o walorach Object of geological and geologiczno-kulturowych Wzgórze Gromnik Hill The Gromnik 12) (Fig. 11, Diabelska Kręgielnia Alley Bowling The Devil’s The Szklary nickel ore and The Szklary nickel ore gemstones semi-precious mine (Fig. 3, 4) 8 9 7 Nr No.

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 74 Związki geologii z historią jako podstawa tworzenia geoproduktów na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – fakty i perspektywy - licznymi plagiokla wapniowo - pobliżu grzędy pierwotnie mającej pierwotnie nieregularnych nieregularnych pustkach druga data „1888//1889”, data druga

huge sphere, somewhat tilted somewhat sphere, huge zarysie wielką, nieco pochyloną nieco wielką, zarysie pokucie za zamordowanie dziecka. granatów oraz diopsydu i diopsydu oraz granatów skałka ostała się do naszych czasów, jednak z jednak czasów, naszych do się ostała skałka zachodnim krańcu odsłonięcia oraz w

późnym średniowieczu próbowano rozbić na kamień bu - kamień na rozbić próbowano średniowieczu późnym granite monument from the XIVth/XVth centuries. It was znajdującym się obok kamieniołomie, a kamieniołomie, obok się znajdującym roku 1857 w celu eksploatacji skał wapiennych i wapiennych skał eksploatacji celu w 1857 roku tourist trail. There are two workings flooded with the water zachodniej części odkrywki jest on podkreślony wąską strefą, zbudowaną

zaznaczoną orientacją północnego wschodu oraz wschodu północnego orientacją zaznaczoną XIV–XV w. XIV–XV położony w. na grzbiecie Wzgórz Strzelińskich, między Gromnikiem source of marbles and calc-silicate rocks then processed in two adjacent lime kilns. lime adjacent two in processed then rocks calc-silicate and marbles of source jakiegoś powodu zarzucono i zarzucono powodu jakiegoś tym miejscu mieli ustawić miejscowi Cyganie w róża kierunków z kierunków róża contact zone is visible of marbles with the Gębczyce Granite. In its western part, the contact granitem gębczyckim. W granitem gębczyckim. Tab. 2 cd. Tab. obrębie skał wapniowo-krzemianowych nieco na zachód od W skalnej grzędy. pobliskich dwóch zachowanych wapiennikach. W curiosity is the of presence many scars documenting the attempts to crush the tor for in building presumably aggregate,

niedokończonej płyty granitowej, wydobytej przypuszczalnie w przypuszczalnie wydobytej granitowej, płyty niedokończonej wyryty jest na niej zarys krzyża. Jeżeli wierzyć legendzie, byłby to jedyny na Dolnym Śląsku krzyż kamienny mający związek mający kamienny krzyż Śląsku Dolnym na jedyny to byłby legendzie, wierzyć Jeżeli krzyża. zarys niej na jest wyryty formie serca. Niewyjaśniona jest też geneza nazwy tej skałki. Prawdopodobnie funkcjonowała ona wśród ludności miejscowej nie była używana powszechnie. Poniżej skałki istnieje około dwumetrowej głębokości zagłębienie, będące pozostałością po eks - rocky crest. The quarry was developed in 1857 as a as 1857 in developed was quarry The crest. rocky formie soczew oraz gniazd w narrow narrow zone of soft, white the kaolinite. geological However, curiosity of that geosite is the contact-metasomatic rock composed of garnets, okolicach Gębczyc jest jedyną naturalną skałką granitową na Wzgórzach Strzelińskich. Skałka przypomina w przypomina Skałka Strzelińskich. Wzgórzach na granitową skałką naturalną jedyną jest Gębczyc okolicach zagłębieniami na kliny oraz odłupanymi od calizny fragmentami skały, które leżą tuż obok niej (Lisowska, 2013). Ponadto na powierzchni skałki powierzchni na Ponadto 2013). (Lisowska, niej obok tuż leżą które skały, fragmentami calizny od odłupanymi oraz kliny na zagłębieniami zostały po tym procederze liczne ślady. Pomysł ten jednak z jednak ten Pomysł ślady. liczne procederze tym po zostały miękkiej, białej masy kaolinowej. Największą ciekawostką mineralogiczną jest skała zbudowana głównie z głównie zbudowana skała jest mineralogiczną ciekawostką Największą kaolinowej. masy białej miękkiej, licznymi spękaniami. Największą ciekawostką jest fakt, że skałkę tę prawdopodobnie już w już prawdopodobnie tę skałkę że fakt, jest ciekawostką Największą spękaniami. licznymi small, abandoned quarry is located some 1.5 km southeast of Gębczyce village, close to a heart. Also the origin of the name ‟Marienstein” has not been explained, as yet. Probably, it has emerged at the beginning of the XXth century among the among century XXth the of beginning the at emerged has it Probably, yet. as explained, been not has ‟Marienstein” name the of origin the Also heart. dwu zalanych wodą wyrobisk przedzielonych skalną grzędą. Kamieniołom został założony w założony został Kamieniołom grzędą. skalną przedzielonych wyrobisk wodą zalanych dwu Miecznikiem. Wykonano go z go Wykonano Miecznikiem.

a także inicjały wyryte w na początku XX wieku i and A cut by fractures. numerous ploatacji granitu. a resembles tor The Range. Hills Strzelin the in tor granite natural only the is this village, Gębczyce of vicinity the in Located rowkami i rowkami i 1781” VIII „23 data napisów: wyrytych kilka się zachowało -krzemianowych, przerabianych na wapno w występują tu ładnie wykształcone kryształy granatu o wielkości do 1,5 cm. A the Middle the Ages. works However, were halted for unknown reason and the tor the at has preserved remained carvings until several now are although there with numerous grooves and hollows Moreover, 2013). (Lisowska, surface the from splitted fragments many with and wedges the driving for prepared and date ‟1888/1889” as well as initials carved with surface, in marked e.g. the northeastern date shape direction ‟23 of VIII 1781” or the compass rose a of granite quarrying. about 2 m deep, which is a remnant exists a hollow, and has not been widely used. Beneath the tor there local residents jest Złożony turystycznym. szlaku przy Gębczyce, miejscowości od wschód południowy na km 1,5 około się znajdujący kamieniołom niewielki Nieczynny, z a by separated and In the western of margin the quarry and close to the a crest, is lined by a diopside and plagioclases, which forms lenses and nests within calc-silicate somewhat rock west of the Perfect crest. garnet crystals up to 1.5 cm across empty voids. in irregular can be encountered głównie z głównie zu, występująca w kulę z kulę i dowlany Położona w Położona Płyta ma wysokość 165 cm i cm 165 wysokość ma Płyta z Cyganami. Jest to również jedyny krzyż pojednania, który został wyryty w skale, bez dalszej obróbki jego kształtu. The stone cross standing at the Strzelin Hills Range, between Gromnik and Miecznik Hills is a skalnej widoczny jest kontakt występujących tu skał z zapewne inne przeznaczenie. Jak głosi legenda, kamienny krzyż w legend, local to According purpose. other some for intended initially and quarry adjacent from out worked presumably slab granite unfinished an in carved If the legend is of a child. The slab is 164 cm long and has carved outline of the cross. was set up by local Gypsies as an expiation for murdering the cross rock slab. reconcilliation symbol just carved in the to Gypsies and the only unfinished in the Lower Silesia related true this would be the only stone cross Krzyż kamienny, Krzyż zwany kamienny, Cygańskim Kamieniem, to granitowy zabytek z a

Kamieniołom i wapienniki w Gębczycach The quarry and the lime kilns in Gębczyce near Gębczyce (Fig. 13, 14) Skałka Marienstein w pobliżu Gębczyc The Marienstein Rock Cygański krzyż pokutny i średniowieczny kamieniołom conciliation The Gypsy’s cross and the Medieval quarry 11 12 10

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 75 Robert Tarka 1899, chryzotyle, wy - (Lisowska 2013). Ślady tej Ślady 2013). (Lisowska okresie IX–XI funkcjonowała w., nad serpentynitu wykonano między innymi tzw. innych surowców nastąpiło około kiedy X w., kościele św. Marii Magdaleny, mieszczącym się mieszczącym Magdaleny, Marii św. kościele 1884 roku. Serpentynit jordanowski wykorzysty - jordanowski Serpentynit roku. 1884 okolicy Masywu Ślęży (Lorenc & Mazurek 2010). Raduni. Z w. XIII początku na Lubiąża) następnych wiekach serpentynit wykorzystywano do układania

neolicie (4000–1700 lat p.n.e.) (Walendrowski, 2008). Surowce neolicie (4000–1700 lat p.n.e.) (Walendrowski, trudnej obecnie do określenia chronologii. Przypuszczalnie część nefrytu. Poza nefrytem można tu natrafić na opale i metamorficznych łupków łyszczykowych. Obecność tych skał stanowiła skał tych Obecność łyszczykowych. łupków metamorficznych dozen of old quarries of unknown chronology can be observed. Presumably, Presumably, observed. be can chronology unknown of quarries old of dozen podmurówek domów w klinach. Dodatkowo widoczny jest nieukończony kamień żarnowy, nadal tkwią - nadal żarnowy, kamień nieukończony jest widoczny Dodatkowo klinach. Jordanowie Śląskim uruchomiono w uruchomiono Śląskim Jordanowie innych naczyń ozdobnych. Powoli odkrywano wszechstronne możliwości zastosowania możliwości wszechstronne odkrywano Powoli ozdobnych. naczyń innych Jordanowa potężny blok nefrytu, ważący ponad 2 Okaz tony. ten znajduje się obecnie Charakterystyka obiektu Characterization of the object nefrytu w nefrytu Jordanowa. Zwiększenie wydobycia serpentynitu i settlement had existed at the bank of the Budzówka the where Stream quern stones produced were serpentinite and nephrite quarry in which opal and chrysotile can be found as fillings of cracks and cracks of fillings as found be can chrysotile and opal which in quarry nephrite and serpentinite której produkowano kamienie żarnowe (Lisowska, 2013). Na Krzyżowej Górze obserwować można obserwować Górze Krzyżowej Na 2013). (Lisowska, żarnowe kamienie produkowano której Tab. 2 cd. Tab. nephrite block weighting about 2 t and transported it to the USA. It is now exhibited at the Metropolitan broni przez ludność zamieszkującą okolice Ślęży i także do wyrabiania mis, waz i waz mis, wyrabiania do także postaci śladów po świdrach ręcznych i ręcznych świdrach po śladów postaci szczelinach skał. Najstarsze łomy koło Jordanowa istniały już w działalnością górniczą we wczesnym średniowieczu. Niektóre mogą również stanowić pozostałości po masowej eksploatacji, która eksploatacji, masowej po pozostałości stanowić również mogą Niektóre średniowieczu. wczesnym we górniczą działalnością najciekawszych przykładów są serpentynitowe schody prowadzące na ambonę w ambonę na prowadzące schody serpentynitowe są przykładów najciekawszych kolei na Zamkowej Górze znajduje się kilkanaście kamieniołomów o momencie budowy klasztoru Augustianów (później przejętego przez cystersów z cystersów przez przejętego (później Augustianów klasztoru budowy momencie spękaniach i obiektach sakralnych, a sakralnych, obiektach caliźnie. Z roku 1899 amerykański badacz kamieni Kunz G.F. wywiózł z pobliżu Kamieńca Ząbkowickiego znajduje się kilka wzniesień zbudowanych z zbudowanych wzniesień kilka się znajduje Ząbkowickiego Kamieńca pobliżu Przemiłowie koło Sobótki. Kamieniołom serpentynitu i serpentynitu Kamieniołom Sobótki. koło Przemiłowie

nich może wiązać się z się wiązać może nich Museum in New York. to bloki skalne zaczęto stosować jako elementy architektoniczne do budowy kościołów. W to bloki skalne zaczęto stosować jako do elementy architektoniczne budowy kościołów. w posadzek z Jednym surowca. tego w wany był głównie lokalnie, jako materiał budowlany do wznoszenia murów i W w Metropolitan Museum Nowym Jorku. a is there town Jordanów of west village, Glinica Near Thefissures. oldest quarries had existed already in the vicinity of in Jordanów the Neolithic period 2008). (4,000–1,700 Local years BC) (Walendrowski, residents living around the Śleża and the Radunia mountains have used both industrial ‟Śleża axes”. minerals Nephrite was also for used for carving manufacturing the ornamentals. The tools extraction of serpentinite and and other industrial weapons, minerals have about increased e.g., the so-called following the In details. architectural of manufacturing and churches of construction to due appeared have stones dimension for demand when century Xth the time, With vessels. ornamental other and vases pans, of production for as well as buildings sacred in stone paving as applied was serpentinite centuries, universal applications of serpentinite and One nephrite discovered. of were the most examples interesting of serpentinite usage is the leading staircase to developed been has Jordanów in quarry nephrite and serpentinite present The Sobótka. near village Przemiłów in Church Magdalene Mary St. in pulpit the in 1884. Serpentinite was extracted mostly as construction stone for house building in the vicinity of the Ślęża Massif (Lorenc, Mazurek 2010). In American mineralogist Kunz G.F. took out a topory ślężańskie. Nefryt był używany również do wytwarzania ozdób. Na którego materiał udało Dolnym się zidentyfikować jako nefrytŚląsku z znaleziono dotychczas zaledwie jeden toporek nefrytowy, z w się odbywała XIV–XV w., a głównie w XVI–XVIII w. w., eksploatacji zostały zniszczone poprzez późniejszą działalność, w niewielkim stopniu już XIV–XV In the vicinity of Kamieniec Ząbkowicki an town, active important known several quarrying built hills area of are mica represent schists. These exposures in the early Middle Ages. In the IXth–XIth centuries, a of old quarrying operations can be seen as e.g. scars left by hand-augers (Lisowska, and 2013). wedges On as the well Krzyżowa as Hill, an the un - relics a Hill, Zamkowa the On mass. granite XIIIth the to attached early still stone the quern finished in place took which quarrying, mass of time the from originated may others whereas period Medieval the in operated have may them of some century when the Augustinian monaster was constructed (then took over by the from Cistercians Lubiąż monaster). The of relics these mining operations by later activities, first in the XIVth/XVth centuries and mostly XVIth–XVIIIth centuries. destroyed were Na zachód od Jordanowa, obok wsi Glinica znajduje się kamieniołom serpentynitu i były wykorzystywane do wyrobu narzędzi i stępujące w W podstawę rozwoju ważnego okręgu górniczego we wczesnym średniowieczu. Dzięki wydobyciu tego surowca, w w osada, wczesnośredniowieczna Budzówki brzegiem pozostałości dawnej eksploatacji w eksploatacji dawnej pozostałości cy w -

cultural values Obiekt o walorach Object of geological and geologiczno-kulturowych Kamieniołom serpentynitu i nefrytu w Jordanowie Śląskim The serpentinite and neph rite quarry in Jordanów Kamieniec Ząbkowicki – kamieniołomy na Krzyżowej Górze i Zamkowej Górze The quarries on Krzyżowa Góra and Zamkowa Góra hills in Kamieniec Ząbkowicki (Fig. 15) 14 13 Nr No.

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 76 Związki geologii z historią jako podstawa tworzenia geoproduktów na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – fakty i perspektywy - m latach łączna XX w. XX w.

30-m-deep końcu XIX w. w. XIX końcu w cechach twardzielco wybudowaniu twierdzy small lignite deposit was deposit lignite small dwóch głębinowych kopal - głębinowych dwóch kilku niezależnych od siebie hal wynosi 3 m do 10 m, a m, 10 do m 3 wynosi hal XIX w. XIX W także w. chryzoprazów. głębokości do dwóch metrów. Wapień w do nawożenia pól. Pozostałościami po tych podnóża masywu, w masywu, podnóża lower mining level divided by stone wall into the system of fortifications. First forts were constructed rud metali, a monadnock formed by selective denudation of more rocks local lime kiln located some tens of meters from the shaft. The mining The shaft. the from meters of tens some located kiln lime local wysokości około sześciu metrów. Pod głównym wysokości chodnikiem około znajduje sześciu metrów. tym rejonie miało pozyskiwanie magnezytu na przełomie XIX i rejonie Przełęczy Grochowej eksploatowano chromit, a chromit, eksploatowano Grochowej Przełęczy rejonie formie wzniesienia miejsc zbudowanych ze skał twardszych, mniej podatnych . The isolated hill is a o przerwami od 1780 r. do 1912 r. Początkowo wydobycie prowadzono na potrzeby do 1912 r. przerwami od 1780 r. bardziej złożony przestrzennie. Wysokość korytarzy i korytarzy Wysokość przestrzennie. złożony bardziej dwa kompleksy. Większy kompleks południowy składa się Większy z dwa kompleksy. zwane były wówczas Szwedzkimi Szańcami. Później, podczas wojen śląskich, były wyko - latach 1824–1827 w 1824–1827 latach

szerokości 3–4 metrów i pozostawienia pozostawienia w Brzeźnicy położony jest zespołu Pierwsze fortów. umocnienia w tym rejonie zostały wzniesione Tab. 2 cd. Tab. średniowieczu poszukiwano kamieni szlachetnych i tym rejonie rudy żelaza. Od około 1841 r. do końca XIX w. u w. XIX końca do r. 1841 około Od żelaza. rudy rejonie tym sąsiedztwie. Górę budują Wapienną m.in. które marmury, są wyraźnie twardsze od otaczających je łupków łysz - nich znajdują się otwory wejściowe do partii eksploatowanych metodą wgłębną, mających charakter rozległych ko - rozległych charakter mających wgłębną, metodą eksploatowanych partii do wejściowe otwory się znajdują nich wide (3–4 m) up gallery, to 6 m high. Beneath the gallery there is a dwóch z dwóch

czasie wojny trzydziestoletniej i name of inactive limestone quarry located on the southern slope of the Góra Wapienna hill (398 m a.s.l.) near the Stolec village. The village. Stolec the near a.s.l.) m (398 hill Wapienna Góra the of slope southern the on located quarry limestone inactive of name korytarzy północnych jest znacznie większy i większy znacznie jest północnych korytarzy okolicy okolicy Grochowej prawdopodobnie już w okolicach Gilowa funkcjonowała podziemna kopalnia wapienia (Bobek, 1996). Obecnie dostać się można do niej trzydziestometrowej głębokości szy -

tym czasie funkcjonowało tu kilka kopalń. Pozostałości prac górniczych widoczne są na obszarze całego Masywu Grochowej.

miejsc dawnej eksploatacji. W eksploatacji. dawnej miejsc ich długość jest szacowana na 500–600 m. a is Rocks Stolec The hill shows about 60 m topographic and prominence slope angle up to 15 mór. Zespół komór i komór Zespół mór. na wietrzenie niż skały występujące w tu marmury były przedmiotem eksploatacji, z Występujące czykowych. przemysłu kamieniarskiego, później (druga połowa XIX w.) wypalano wapno do lokalnego budownictwa i zgrupowane w pracach są wyrobiska dawnych kamieniołomów, wych, czyli powstałego wskutek selektywnej denudacji i Skałki Stoleckie to nieczynny kamieniołom wapienia na południowym stoku Góry Wapiennej (398 m n.p.m.), koło wsi Stolec. Wzniesienie ma około 60 około ma Wzniesienie Stolec. wsi koło n.p.m.), m (398 Wapiennej Góry stoku południowym na wapienia kamieniołom nieczynny to Stoleckie Skałki wysokości względnej (ponad otaczający teren), przy odosobnione nachyleniu wzgórze stoków jest do przykładem To 15°. ostańca o and less resistant to weathering processes. The Góra Wapienna Hill is built of marbles, which are apparently harder than surrounding mica schists. These than surrounding harder apparently Hill is built of marbles, which are The Góra Wapienna to weathering processes. and less resistant marbles had been quarried almost continuously between the years 1780 and 1912, first for stone crafts then (since the second half of the XIXth century) for lime burning then used in building industry and for soil liming. The remained quarries form southern two group includes groups. The several larger, independent quarries. In the two chambers. as marble of The large preserved workings them, northern are the chambers underground and adits system is 3 to 10 m high and their total length is estimated as 500–600 m. from and spatially complicated. The workings are larger W bem. Główny poziom wydobywczy to obszerny chodnik o poszukiwano tu rud niklu. Jednak największe znaczenie dla rozwoju górnictwa w W grzbietów Bukowczyka, Wokół Strużnika, Grochowca i zapewne przez Szwedów w pięćdziesiątych XIX wieku wydobywano w wydobywano wieku XIX pięćdziesiątych wydobywany był na potrzeby miejscowego wapiennika, który znajduje się kilkadziesiąt metrów poniżej wejścia do wyrobiska. ma Wyrobisko charakter wybierkowy i nie podlegało prawu górniczemu, dlatego też prowadzono żadnej dokumentacji oraz tworzono map górniczych. In the vicinity of Gilów village, marble the mine underground was active in the past (Bobek, the 1996). mine Recently, is accessible a through shaft. The main mine working is a a in burned was marble Extracted deep. m 2 about each ”basins”, named parts, two się jeszcze jeden poziom, który jest podzielony na dwie części przez ułożone kamienie, tworzące tzw. baseny o generated. hence, no technical documentation and mining maps were not subjected to mining law, operations were W rzystywane przez Austriaków do zablokowania wojskom pruskim dostępu do ziemi kłodzkiej. Po zajęciu Śląska przez Prusy i niach, eksploatowano niewielkie złoże węgla brunatnego. W brunatnego. węgla złoże niewielkie eksploatowano niach, w Srebrnej Górze, forty te włączone zostały system obrony twierdzy. chrysoprases for and Ages Middle the in as early as presumably run been had ores metal and gemstones for exploration village, Grochowa of vicinity the In a century XIXth the of end the to 1841 about from and area this in mined was ore iron also 1850-ties, the In century. XIXth the in – presumably by Swedish army during the and War Thirty named Years’ the ”Swedish ramparts”. Later on, during the Silesian the Wars by forts Austrians who were intended used to block the march of Prussian army towards the Kłodzko After County. the conquer of Silesia by the Prussian Kingdom included into its defence system. and the ramparts were Góra fortress, construction of the Srebrna exploited by two underground mines located at the foothill of the massif. In the years 1824–1827, chromite ore was mined in the area of the Grochowa Pass Grochowa the of area the in mined was ore chromite 1824–1827, years the In massif. the of foothill the at located mines underground two by exploited turn the at magnesite of extraction the was industry mining important most the However, proceeded. ore nickel for exploration century XIXth late the in and Massif. over the whole Grochowa of this activity can be encountered of The XIXth remnants and XXth centuries when several mines had operated around. around the tops Moreover, of the Bukowczyk, Strużnik, Grochowa and Brzeźnica hills there exists a Skałki Stoleckie The Stolec Rocks Kopalnia wapienia w Gilowie marble The underground mine in Gilów Kopalnie magnezytu w Masywie Grochowej The magnesite mines in the Massif Grochowa 15 16 17

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 77 Robert Tarka - celu najwięk przybyciem na te tere - te na przybyciem Piławie Górnej, przy ulicy protected, horseshoe-shaped protected, basis for recent basis industry for in recent Piława czasach III Rzeszy na terenie grodziska czasach III Rzeszy na terenie podnóża wzniesienia, na którym znajduje którym na wzniesienia, podnóża należącego do państwa wielkomorawskiego (Ja - wielkomorawskiego państwa do należącego nadał Thustowi tytuł dostawcy dworu królewskiego. Do dziś Do królewskiego. dworu dostawcy tytuł Thustowi nadał kamieniarstwu, które to rzemiosła były głównymi gałęziami 1819 r. przez Carla Christiana Thusta. Thust był jednym z jednym był Thust Thusta. Christiana Carla przez r. 1819 przerobu kamienia oraz wielopokoleniowych doświadczeń funkcjonuje Poczdamie. Cesarz Wilhelm I Wilhelm Cesarz Poczdamie. Charakterystyka obiektu Characterization of the object IX w. służyła mieszkańcom IX do w. piętrzenia wody Piekielnego Potoku, prawdopodobnie w Niemczech. Niemczech. Dom rodzinny Carla Christiana Thusta znajduje się w trzech dawnych ośrodków produkcji żaren na Śląsku (Jaworski, 2008). Badania archeologiczne IX–X w., zajmującego powierzchnię ponad 4 ha, a ha, 4 ponad powierzchnię zajmującego w., IX–X dziewiętnastowiecznych Prusach. on Wykonał wiele prac kamieniarskich dla zamku królewskiego granted the royal warrant of appointment to Carl Thust as an official supplier of theroyal court. Tab. 2 cd. Tab. dużych zakładów kamieniarskich. Od roku 1847 do II wojny światowej eksploatacją kamieniołomu na największych na Dolnym Śląsku wczesnośredniowiecznych założeń obronnych. Grodzisko jest dwuczłonowe jest Grodzisko obronnych. założeń wczesnośredniowiecznych Śląsku Dolnym na największych pałacu Sanssouci w Sanssouci pałacu scenic gorge of the Piekielny Potok stream is located, known also as the ”Small Hell”. The gorge is about 700 about is gorge The Hell”. ”Small the as also known located, is stream Potok Piekielny the of gorge scenic Gilowie to jeden z Piławie Górnej dali oni początek miejscowemu tkactwu i

dnie głębokiego na ponad 25 m wąwozu odsłaniają się liczne skałki. Na południowym brzegu, nad potokiem, znajduje w large stronghold from IX-XIth centuries belonging to the Great Moravian Empire. This is one of the largest Early Medieval Early largest the of one is This Empire. Moravian Great the to belonging centuries IX-XIth from stronghold large przystającego do niego od południowego zachodu podkowiastego podgrodzia. U podgrodzia. podkowiastego zachodu południowego od niego do przystającego Charlottenburgu i Charlottenburgu ciągu następnych 250 lat. Na bazie tradycji wydobycia i przedwojennej Piławie Górnej było przedsiębiorstwo założone w założone przedsiębiorstwo było Górnej Piławie przedwojennej remnant of a of remnant fishpond. The Gilów stronghold was one of the three historical centers of quern stones production in the historical Lower centers Silesia of was (Jaworski, quern one 2008). stones of production fishpond. the The three Gilów stronghold owalnego grodu i grodu owalnego Piławie Górnej ponad 100 małych i Berlinie, mauzoleum w mauzoleum Berlinie, składa się z się składa szych przedsiębiorców przemysłu kamieniarskiego w w się Tatarski Okop – pozostałości obronnego grodziska z grodziska obronnego pozostałości – Okop Tatarski się Niemczą znajduje się malowniczy przełom Piekielnego Potoku zwany również Piekiełkiem. Skalisty wąwóz ciągnie się na przestrzeni Skalisty wąwóz ciągnie Potoku zwany również Piekiełkiem. Piekielnego przełom się malowniczy znajduje Między Gilowem a Niemczą 700 m. Na stromych ścianach i ny W wspólnoty braci morawskich. firma Thust Stein należy do ważniejszych producentów w Archaeological studies revealed that at the turn of IXth and Xth centuries the quern stones were manufactured here from the gneiss cataclasites. During the During cataclasites. gneiss the from here manufactured were stones quern the centuries Xth and IXth of turn the at that revealed studies Archaeological of toilets and stone wall still exist. was occupied by the Hitlerjugend camp. The relics area German III Reich times the gord strongholds for in the strongholds Lower century Silesia, covering of IXth an about area 4 ha. includes the The two and fortress parts: a in an proper oval gord used presumably identified, were dam water of relics the hill gord the of base the At southwest. the from gord the bordering settlement construction of a z wraz r. 1750 około zapoczątkowana została Kośmin, kopalnia się znajduje obecnie gdzie Górze, Młyńskiej na sjenitu Eksploatacja tutejszej gospodarki w obecnie w Górna, which includes over 100 small and large stonemasonry enterprises. Since 1847 until the II end the War of Młyńska World Góra quarry had been stonema - the most renowned Haehnel Natursteinwerke, which also pursued the stoneworks. However, owned by the well-known German company: J.C.W. of Kingdom then in masters stonework leading the of one – Thust Christian Carl by 1819 in established was II War World the before Górna Piława in sonry enterprise completed several stoneworks for the Prussia. Royal Thust’s Castle in Berlin, for Palace the Mausoleum Charlottenburg and for the Sanssouci Palace in Potsdam. The German Emperor Wilhelm I at Górna Piława in stands still Thust Christian Carl of home family The Germany. in enterprises leading the to belongs company Stein Thust the Recently, with subtle ornaments. The unique object in the house is marble staircase 52 Piastowska Street. Piastowskiej 52, gdzie podziw budzą prowadzące na piętro marmurowe schody z misternymi zdobieniami. Extraction of syenite on the Młyńska Góra Hill, where the recent Kośmin quarry is located, for town has Górna commenced Piława in about industries 1750 main the when become members have which of crafts, the stoneworking and Moravian weaving initiated have They region. this to arrived have Church the next of 250 stone and years. by extraction, craft Tradition several processing created generations of craftsmen is a i znaną najbardziej Jednak kamienia. obróbką również się trudniąca Natursteinwerke, Haehnel J.C.W. firma niemiecka znana się zajmowała Górze Młyńskiej w kamieniarską firmą worski & Pankiewicz, 2010). Jest to jedno z jedno to Jest 2010). Pankiewicz, & worski się grodzisko, zidentyfikowano ślady tamy ziemnej, która w funkcjonował obóz Hitlerjugend, czego pozostałością są resztki sanitariatów oraz kamienne obmurowania na majdanie. a town Niemcza and village Gilów Between m long and its steep walls rise up to 25 m above the bottom. In the walls, many tors are visible. At the southern bank of the stream there exists the ”Tartar’s ”Tartar’s the exists there stream the of bank southern the At visible. are tors many walls, the In bottom. the above m 25 to up rise walls steep its and long m a is This Trench”. utworzenia stawu rybnego. Gród w W gnejsowych. wytwarzano tu żarna z miejscowych skał, czyli kataklazytów IX i X w. że na przełomie wykazały,

cultural values Obiekt o walorach Object of geological and geologiczno-kulturowych Gilów – kamieniołom wewnątrz grodziska i przełom Piekielnego Potoku The quarry within in Gilów the stronghold and the Piekielny Potok Gorge (Fig. 9, 10) Kamieniołom Kośmin i tradycje kamieniarskie Piławy Górnej The Kośmin quarry and the stonemasonry traditions of the Piława Górna town (Fig. 16, 17) 18 19 Nr No.

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 78 Związki geologii z historią jako podstawa tworzenia geoproduktów na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – fakty i perspektywy 45 40 40 37 38 36 38 35 35 34 Atrakcyjność AG (WD+ZT) geoturystyczna Geotourism value 34 34 33 30 33 31 31 29 29 28 WD Educational value (WM+WL+WK+ZI) Wartość dydaktyczna Wartość 22 22 21 17 21 18 16 17 17 14 WM 3 3 1 3 2 2 3 2 2 2 d c 2 1 3 1 1 1 1 1 1 1 (ZT) 3 1 1 1 1 1 1 1 1 1 b turystyczne a 3 1 2 2 1 2 3 2 2 2 Zagospodarowanie Zagospodarowanie Tourism development Tourism 1 2 3 1 2 1 2 1 1 1 (ZI) Amount of information and accessibility i ich dostępność Zakres informacji Zakres c 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 1 1 1 1 1 0 1 1 0 b (WK) Wartość Wartość kulturowa a 1 0 1 1 1 0 1 1 1 1 Cultural value 3 1 2 3 1 3 3 2 2 3 d c 1 3 1 1 1 2 1 1 1 2 (WL) 3 2 1 3 3 3 3 3 3 3 b Wartość Wartość lokalizacyjna Location value a 3 3 3 3 3 2 3 3 3 3 2 1 2 1 3 2 1 2 3 2 h g 3 3 3 3 3 2 2 3 2 3 f 3 3 3 2 3 3 2 3 1 1 e 3 3 2 2 2 3 3 2 2 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 2 d (WM) c 2 3 3 2 3 2 2 1 3 1 Substantive value 3 3 3 2 2 2 1 2 2 1 b Wartość merytoryczna Wartość 3 3 a 3 3 3 2 3 2 2 1

Object Obiekt Gilów – kamieniołom wewnątrz grodziska i przełom Piekielnego Potoku in The quarry within the stronghold Gilów and the Piekielny Potok Gorge Kamieniołom granitu w Strzelinie The Strzelin granite quarry Kopalnia rud niklu i kamieni szlachetnych w Szklarach The Szklary nickel ore gemstones mine and semi-precious na Górze Zamkowej i Krzyżowej Górze The quarries on the Krzyżowa Góra and the Zamkowa Góra hills in Kamieniec Ząbkowicki Kamieniołom kwarcytu i łupku kwarcytowo-serycytowego w okolicach Jegłowej i Krzywiny The quartzite and quartz-sericite schist quarries in the vicinity of Jegłowa and Krzywina villages Kamieniec Ząbkowicki – kamieniołomy Skałki Stoleckie The Stolec Rocks Wzgórze Gromnik Hill The Gromnik Kamieniołom bazaltów w Żelowicach The Żelowice basalt quarry Skałka Goethego Rock The Goethe’s Źródło Cyryla The Cyril Spring 3 7 1 8 5 2 6 18 15 13 Nr No. Tab. 3. Waloryzacja geostanowisk kulturowych na obszarze 3. Waloryzacja Geoparku Przedgórze Sudeckie Tab. (numery obiektów of odpowiadają cultural numerom geosites na in Figurze the 2) area • Valorization of the Sudetic Foreland Geopark (numbers objects correspond to numbers in Figure 2)

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 79 Robert Tarka 32 32 31 30 30 29 28 28 21 Atrakcyjność AG (WD+ZT) geoturystyczna Geotourism value 27 27 24 26 25 24 24 24 16 WD Educational value (WM+WL+WK+ZI) Wartość dydaktyczna Wartość 18 16 12 16 14 15 15 15 10 WM 1 1 2 1 1 1 1 1 1 d c 1 1 1 1 1 1 1 1 1 (ZT) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 b turystyczne a 2 2 3 1 2 2 1 1 2 Zagospodarowanie Zagospodarowanie Tourism development Tourism 1 1 1 1 1 1 1 2 1 (ZI) Amount of information and accessibility i ich dostępność Zakres informacji Zakres c 0 0 1 0 0 1 0 0 0 1 1 1 1 1 0 1 1 1 b (WK) Wartość Wartość kulturowa Tab. 3 cd. Tab. a 0 0 1 1 1 0 1 1 0 Ocena niska / Low Cultural value 2 2 3 1 2 2 1 1 1 d c 1 1 1 1 2 1 2 1 1 (WL) 2 3 3 2 2 2 1 1 1 b Wartość Wartość lokalizacyjna Location value a 2 3 1 3 2 2 2 2 1 2 2 1 1 3 2 2 2 2 h g 2 2 3 3 2 1 2 1 1 f 2 2 1 3 1 3 1 2 1 e 2 1 2 3 2 2 2 2 2 3 2 1 2 1 2 2 2 1 d (WM) c 3 3 1 1 2 1 2 2 1 Substantive value 2 2 1 1 1 2 2 2 1 b Ocena średnia / Medium Wartość merytoryczna Wartość 2 2 a 2 2 2 2 2 2 1 Ocena wysoka / High Kamieniołom i wapienniki w Gębczycach The quarry and the lime kilns in Gębczyce Kamieniołom marmurów w Przewornie The Przeworno marble quarry Cygański krzyż pokutny i średniowieczny kamieniołom conciliation cross The Gypsy’s and the Medieval quarry Obiekt Object Kamieniołom Kośmin i tradycje kamieniarskie Piławy Górnej The Kośmin quarry and the stone masonry traditions of the Piława Górna town Skałka Marienstein w pobliżu Gębczyc The Marienstein Rock near Gębczyce Diabelska Kręgielnia Alley Bowling The Devil’s Kopalnie magnezytu w Masywie Grochowej The magnesite mines Massif in the Grochowa Kamieniołom serpentynitu i nefrytu w Jordanowie Śląskim The serpentinite and nephrite quarry in Jordanów Kopalnia wapienia w Gilowie marble mine in Gilów The underground Objaśnienia / Explanations: oceny wartości waloryzacji geoturystycznej rating of geotourism evaluation 4 9 11 12 10 19 17 14 16 No. Lp.

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 80 Związki geologii z historią jako podstawa tworzenia geoproduktów na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – fakty i perspektywy

Fig. 9. Brama grodziska w Gilowie (IX–X w.), fot. R. Tarka • Fig. 10. Przełom Piekielnego Potoku, fot. R. Tarka • Gate to the Gilów stronghold from the IX–Xth c., photo R. Tarka The Piekielny Potok stream canyon, photo R. Tarka

Fig. 11. Skałki pod szczytem Gromnika, fot. R. Tarka • Rock Fig. 12. Wieża widokowa z ruinami zamku na szczycie Gromnika, exposures near the summit of the Gromnik Hill, photo R. Tarka fot. R. Tarka • Lookout tower with castle ruins at the Gromnik Hill summit, photo R. Tarka

Fig. 13. Granitowa Skałka Marienstein na Wzgórzach Fig. 14. Ślady średniowiecznych robót górniczych na Skałce Strzelińskich, fot. R. Tarka • Granitic Marienstein Rock located Marienstein, fot. R. Tarka • Traces of Medieval mining works in the Strzelin Hills range, photo R. Tarka at the surface of the Marienstein Rock, photo R. Tarka

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 81 Robert Tarka

Można zatem wysnuć wniosek, iż na tym polu na Przedgó- rzu Sudeckim jest jeszcze wiele do zrobienia. Podsumowu- jąc, należy stwierdzić, że na terenie Geoparku Przedgórze Sudeckie znajduje się wiele obiektów łączących cenne walory geologiczne i kulturowe. Część z nich już dziś spełnia istotną rolę w rozwoju turystyki i edukacji, część wymaga podjęcia dodatkowych działań, zwłaszcza poprawy stanu bazy turystycznej. Dostęp do niektórych z nich jest w znacz- nym stopniu ograniczony, ze względu na prowadzoną tam eksploatację surowców. Nie bez znaczenia pozostaje także konieczność zwiększenia zakresu informacji o geostanowi- skach oraz dostępności do niej. Bazując na przeprowadzonej waloryzacji oraz biorąc pod uwagę wyjątkowe walory geoturystyczne i kulturowe Fig. 15. Fragment nieukończonego koła żarnowego z Krzyżowej Góry, fot. R. Tarka • A fragment of unfinished quern from the Masywu Ślęży, proponuje się wyłonić na obszarze Geopar- Krzyżowa Mountain, photo R. Tarka ku Przedgórze Sudeckie 10 geostanowisk geokulturowych, najwartościowszych w regionie. Geo-Kultur TOP 10 Geoparku Przedgórze Sudeckie to: 1) Masyw Ślęży, 2) Gilów – kamieniołom wewnątrz grodziska i prze- łom Piekielnego Potoku, 3) kamieniołom granitu w Strzelinie, 4) kopalnia rud niklu i kamieni ozdobnych w Szklarach, 5) wzgórze Gromnik, 6) kamieniołom kwarcytu i łupku kwarcytowo-serycytowego w Jegłowej, 7) Skałki Stoleckie, 8) kamieniołom bazaltów w Żelowicach, 9) kamieniołom marmurów w Przewornie, 10) Skałka Goethego. Fig. 16. Kamieniołom sjenitu Kośmin, fot. R. Tarka • The Kośmin syenite quarry, photo R. Tarka Podsumowanie

Wiele geostanowisk znajdujących się na obszarze geo- parków ma nie tylko cenne walory przyrodnicze, ale także kulturowe. Dlatego działania podejmowane przez geoparki powinny być zdywersyfikowane i promować różne aspek- ty świadczące o atrakcyjności turystycznej regionu. Orga- nizacje te mogą wskazywać władzom lokalnym i regional- nym kierunki, w którym powinno zmierzać planowanie i zarządzanie turystyką. Istotne w tym przypadku wydaje się zwracanie uwagi na to, aby tworzyć koncepcje rozwoju turystycznego uwzględniające jednocześnie dziedzictwo geologiczne i kulturowe. Nie bez znaczenia pozostaje tutaj także przestrzeganie zasad zrównoważonego rozwoju. Taka interdyscyplinarność pozwala na stworzenie produk- tów turystycznych zarówno dla miłośników geoturystyki, Fig. 17. Fragment marmurowych schodów w domu Carla Thusta jaki i turystyki kulturowej. Potencjał nowo powstających w Piławie Górnej, fot. R. Tarka • Fragment of marble stairs in geoproduktów może być także wykorzystywany przez róż- Carl Thust’s house in Piława Górna village, photo R. Tarka ne instytucje o charakterze edukacyjnym.

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 82 Związki geologii z historią jako podstawa tworzenia geoproduktów na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie – fakty i perspektywy

Na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie znajduje parkingowe. Istotnym elementem jest także dostępność się wiele cennych geostanowisk kulturowych, które mogą i przystępność informacji o obiektach w literaturze popu- być podstawą promocji turystycznej regionu. Część z nich larnonaukowej, specjalistycznej oraz w Internecie. Ocena ma wysoką wartość merytoryczną i stanowi potencjalne tego elementu na obszarze Geoparku Przedgórze Sudeckie obiekty do tworzenia geoproduktów. Jednak na polu pod- w dalszym ciągu wypada dość słabo. Dostęp do literatu- noszenia atrakcyjności turystycznej regionu geoparku jest ry fachowej, artykułów i specjalistycznych informacji jest jeszcze wiele do zrobienia. Jednym z najpoważniejszych niewielki. W Internecie najczęściej pojawiają się zdawko- problemów jest dość niski poziom zagospodarowania tu- we i nie zawsze prawdziwe informacje dotyczące opisy- rystycznego. Część obiektów jest niedostępna dla ruchu wanych geostanowisk kulturowych. W tej ocenie oczywiś- turystycznego lub ma niejasny stan prawny. W niektó- cie najlepiej wypada Masyw Ślęży – jeden z 12 obiektów rych prowadzona jest jeszcze eksploatacja. Przy geosta- o najwyższych walorach geoturystycznych i kulturowych nowiskach nie zawsze istnieją właściwie zaprojektowane, w Polsce. Przeprowadzona w opracowaniu waloryzacja oznakowane i bezpieczne dla środowiska (i odwiedzają- pozwoliła na wyróżnienie 10 obiektów, które już spełniają cych) ścieżki turystyczne. Niektóre z nich, dawniej funk- istotną rolę w rozwoju turystyki lub stanowią potencjalne cjonujące, są dziś zarośnięte i zaniedbane. W większości miejsca jej rozwoju. Podjęcie odpowiednich działań przez miejsc brakuje odpowiedniej infrastruktury: punktów ga- lokalne władze i instytucje może przyczynić się do stwo- stronomicznych, noclegowych czy informacyjnych. Geo- rzenia dodatkowej oferty edukacyjnej i turystycznej, a co za stanowiska nie są najczęściej wyposażone w ławki, kosze tym idzie zintensyfikować rozwój społeczno-gospodarczy na śmieci czy toalety. Nie wszędzie znajdują się miejsca regionu.

Goethe J.W., 1823. Die Mandelquartzführende Gebirgsart von Krum- Literatura (References) mendorf gleicht sehr dem Itacolumit des Herrn von Eschwege. Bobak D., 1997. Badania mezolitycznego stanowiska Jegłowa 2, gm. 7. Bulletin der naturwissenschaftichen Sektion der Schlesischen Przeworno. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 39: 395‒399. Gesellschaft für vaterländische Cultur, Breslau: 11. Bobak D., 2000. Wyroby z kryształu górskiego z mezolitycznego stano- Ihnatowicz A., Koźma J. & Wajsprych B., 2011. Wałbrzyski Obszar wiska Jegłowa 2, W: Boguszewicz M., Boguszewicz A. & Wiśniew- Geoturystyczny – inwentaryzacja geotypów dla potrzeb promocji ska D. (red.), Człowiek i środowisko w Sudetach, Regionalny Ośro- geoturystyki. Przegląd Geologiczny, 59: 722‒731. dek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Wrocław: 63‒66. Jamrozik L., 1995, Tektonika osłony masywu granitoidowego Strze- Bobek W., 1996. Stara kopalnia w Gilowie. Góry i alpinizm, 6: 36. gom–Sobótka, W: Geologia i ochrona środowiska bloku przed- Cloos H., 1922. Der Gebirgsbau Schlesiens und die Stellung seiner sudeckiego. 50 lat badań geologicznych na Dolnym Śląsku. Bodenschätze. Verlag von Gebrüder Borntraeger, Berlin. 66. Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Wrocław, Dmytrowski P. & Kicińska A., 2011. Waloryzacja geoturystyczna 21‒24.09.1995, Annales Societatis Geologorum Poloniae, wyd. obiektów przyrody nieożywionej i jej znaczenie w perspektywie spec., cz. 1: 181–191. rozwoju geoparków. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXIX: Jawecki B., 2014. Kopalnie w krajobrazie powiatu strzelińskiego – 11‒20. wybrane przykłady zagospodarowania terenów poeksploatacyj- Doktor M., Miśkiewicz K., Welc E.M. & Mayer W., 2015. Criteria of nych. Architektura Krajobrazu 4: 24‒34. geotourism valorization specified for various recipients. Geotou- Jaworski K., 2008. Problem wytwórczości kamieni żarnowych w re- rism, 42‒43: 25–38. gionie sudeckim we wczesnym średniowieczu (Problem of qu- Franczak P. & Listwan K., 2015. Inwentaryzacja i waloryzacja zaso- ernproduction in the Sudety-mountain region in the early Middle bów przyrody nieożywionej jako podstawa wyznaczania nowych Ages). W: Prichystal A., Krmicek L. & Halavínová M. (red.), Pe- szlaków geoturystycznych, na przykładzie doliny Skawicy. Studia troarchaeology in the Czech Republic and Poland at the begin- i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, 17: 67‒74. ning of the 21th century, Proceedings of the 4th International Pe- Furmankiewicz M. & Krzyżanowski K. 2008. Podziemne relikty troarchaeological Symposium in Wrocław, October 11‒13, 2007, kopalni niklu w Szklarach. W: Zagożdżon P. P. & Madziarz M. Moravské Zemské Muzeum, Brno: 75‒94. (red.), Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kul- Jaworski K. & Pankiewicz A., 2010. Wielkomorawski gród z przeło- tury, t. 1. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wroc- mu IX i X wieku w Gilowie koło Niemczy na Przedgórzu Sude- ław: 51‒60. ckim, Rocznik Dzierżoniowski, 19: 5‒10. Furmankiewicz M. & Wójcik D., 2009. Relikty dawnego górnictwa Kondracki J., 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. magnezytu koło Grochowej (Przedgórze Sudeckie). W: Zagoż- Kowalczyk A., 2010. Turystyka geologiczna (geoturystyka). W: Ko- dżon P.P. & Madziarz M. (red.), Dzieje górnictwa – element euro- walczyk A. (red.), Turystyka zrównoważona. PWN, Warszawa: pejskiego dziedzictwa kultury, t. 2. Oficyna Wydawnicza Politech- 96‒126. niki Wrocławskiej, Wrocław: 80‒93. Krawczyk E. & Lorenc M.W., 2010. Problem niewykorzystanego Głazek J., Oberc J. & Sulimski A., 1972. Odkrycie mioceńskich faun potencjału dawnych kamieniołomów na przykładzie Wieżycy kręgowców w Przewornie. Przegląd Geologiczny, 21: 65‒71. i Chwałkowa (Dolny Śląsk). Geoturystyka, 2: 27‒34.

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 83 Robert Tarka

Kruczek Z. 2014. Frekwencja w atrakcjach turystycznych. POT, Kra- Rosen-Przeworska J., 1963. Przeżytki celtyckie i celto-scytyjskie na ków–Warszawa (plik PDF, dostęp: 10.12.2017, https://www.pot. obszarze Polski. Archeologia Polski, vol. VIII: 69–124. gov.pl/component/rubberdoc/doc/4905/raw). Sachanbiński M., 1979. Kamienie szlachetne i ozdobne Śląska. Krzyżanowski K. & Wójcik., 2007. Kopalnia złota pod szczytem Ślę- Ossolineum, Wrocław. ży. Sudety, 70: 12‒13. Solarska A. & Jary Z., 2010. Geoheritage and Geotourism Potential Lisowska E., 2013. Wydobycie i dystrybucja surowców kamiennych of the Strzelin Hills (Sudetic Foreland, SW Poland). ISJ Geo we wczesnym średniowieczu na Dolnym Śląsku, Instytut Archeo- graphica Pannonica, 14: 118‒125. logii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Tarka R., 2012. Koncepcja utworzenia geoparku na obszarze Wzgórz Lorenc M.W. & Mazurek S., 2010. Wybrane, nowe propozycje atrak- Niemczańsko-Strzelińskich. W: Tarka R. & Moskwa K. (red.), cji geoturystycznych z Dolnego Śląska. Geoturystyka, 3–4: 3‒18. Walory przyrody nieożywionej Wzgórz Niemczańsko-Strzeliń- skich, Wrocław: 37–47. Majerowicz A., 1972. Masyw granitowy Strzegom–Sobótka. Geolo- Walendowski H., 2008. Serpentynit (Nasławice k. Jordanowa Śl.). gia Sudetica, 6: 7‒96. Nowy Kamieniarz, 30: 68. Migoń P. & Sobczyk A., 2009. Opracowanie metodyki waloryzacji Wójcik D. & Krzyżanowski K., 2012. Poszukiwania chryzoprazów i waloryzacja geostanowisk Karkonoskiego Parku Narodowego w Braszowicach, W: Zagożdżon P.P. & Madziarz M. (red.), Dzieje i jego otuliny. W: Knapik R., Jała Z., Sobczyk A., Migoń P., Alek- górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, t. 4, Ofi- sandrowski P., Szuszkiewicz A., Krąpiec M., Madej S. & Krakow- cyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław: 401–410. ski K. (red.), Inwentaryzacja i waloryzacja geostanowisk Karko- Zgłobicki W., Warowna J., Baran-Zgłobicka B., Gajek G. & Jezier- noskiego Parku Narodowego i jego otuliny oraz wykonanie mapy ski W., 2015. Turystyka kulturowa a geoturystyka: walory tury- geologicznej tego obszaru. Karkonoski Park Narodowy, Minister- styczne geostanowisk kulturowych w Polsce. Turystyka Kulturo- stwo Środowiska: 5–16, wa, 6: 51‒67. Oberc-Dziedzic T. & Madej S., 2014. Geologia zachodniej części Żelaźniewicz A., Aleksandrowski P., Buła Z., Karnkowski P.H., Ko- Geoparku Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich. W: Tarka R., Ja- non A., Oszczypko N., Ślączka A., Żaba J. & Żytko K., 2011. wecki B. & Moskwa K. (red.), Walory przyrodnicze Wzgórz Niem- Regionalizacja tektoniczna Polski. Komitet Nauk Geologicznych czańsko-Strzelińskich, T. 2, Wrocław: 71‒80. PAN, Wrocław.

This paper is extended versions of presentations delivered during the III Forum GEO-PRODUKT „From geoeducation to inno- vation”, which was held on September, 22‒24, 2017 in Wojsławice, Poland (Sudetic Foreland Geopark). For details, please, visit the webpage http://geoprodukt2017.geopark.org.pl. Niniejszy artykuł stanowi rozszerzenie referatu wygłoszonego w ramach III Forum GEO-PRODUKT: „Od geoedukacji do in- nowacji”, które odbyło się w dniach 22‒24 września 2017 roku w Wojsławicach, Geopark Przedgórze Sudeckie (http://geopro- dukt2017.geopark.org.pl).

Geotourism 1‒2 (48‒49) 2017 https://journals.agh.edu.pl/geotour 84