Samen voor Gelderland 2019-2023 Kadernota Midterm review Inhoudsopgave

Inleiding 3

1. Terugblik 4 − Start van de bestuursperiode 4 − Wat kwamen we onderweg tegen? 5

2. Keuzes waar we voor staan 7 − Overwegingen voor deze kadernota met het oog op de komende twee jaren 7 − Afwegingen voor onze inzet 8

3. Stand van zaken ambities en de blik vooruit 9 − Samen voor Gelderland 9 − Duurzaam 10 − Natuur en cultuur 11 − Gezond, veilig, schoon en welvarend 13 − Economie en mobiliteit 15

4. Financiën − Voorgenomen inzet en financiële ruimte 17 − Financiële dekking voor de resterende bestuursperiode 17

5. Samen sterk voor Gelderland 21

Bijlagen: 22 1. Lijst met initatieven die al beschikbaar zijn gesteld 23 2. Stand van zaken Ambities en prestaties 28 3. Stand van zaken investeringsbudget voor deze bestuursperiode 87 4. Inspiratiesessie 11 mei 2019 89

2 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Kadernota Midterm review Coalitieakkoord Samen voor Gelderland 2019-2023

Inleiding

Deze kadernota maakt onderdeel uit van het proces Vijf leidende principes Startnotitie MTR om te komen tot een Midterm review (MTR) van het (PS2020-839): Coalitieakkoord Samen voor Gelderland 2019-2023. We gaan van startnotitie, naar kadernota, naar 1. De doelen van het coalitieakkoord staan centraal voorstel richting uw Staten. Op deze manier werken en zijn niet veranderd. Een mogelijke we de MTR stap voor stap uit en kunt u telkens aanscherping zien we in de keuze van ons aangeven wat uw ideeën, wensen en overwegingen instrumentarium en de inzet van middelen. zijn richting een concrete invulling voor de tweede helft van deze bestuursperiode. 2. We bepalen waar we staan in het bereiken van onze doelen mede gezien de veranderende Bij de behandeling en vaststelling van de startnotitie omstandigheden, waarbij PS centraal staat om MTR (PS2020-839) heeft u aangegeven wat u de reflectie van de inwoners van Gelderland belangrijk vindt voor de volgende stap op basis van hierop mee te nemen. vijf leidende principes. Dit is het uitgangspunt voor deze kadernota. 3. De veranderende omstandigheden worden voor een belangrijk deel bepaald door stikstof We blikken in deze kadernota eerst terug op de start en COVID-19 die zich voordeden na het opstellen van deze bestuursperiode, wat we onderweg zijn van het coalitieakkoord. Maar ook door tegengekomen en wat we hebben bereikt. ontwikkelingen ten aanzien van de klimaat– We schetsen u de stand van zaken ingedeeld naar de verandering en specifiek droogte. ambities in deze bestuursperiode en blikken vooruit naar de inzet voor de komende twee jaar. 4. Bij de MTR bepalen we met elkaar wat onze inzet voor de resterende bestuursperiode wordt. In deze kadernota leggen we u onze inzet voor die we als richtinggevend beschouwen voor de uitwerking 5. We kijken naar wat we willen bereiken om van de MTR, inclusief een aanvullend financieel vervolgens te kijken naar of en hoe we dat kader. De voorgenomen inzet gaat over investeren én kunnen dekken. In ogenschouw genomen dat bijstellen, samen met onze partners. Dit biedt u ook de middelen voor deze bestuursperiode een goede basis om de reflectie van inwoners op te grotendeels zijn bestemd. halen.

Na de besluitvorming van de kadernota in uw Staten en mede op basis van de reflectie van inwoners volgt in juni 2021 het voorstel voor uitwerking van de MTR bij de Perspectiefnota 2022. Daarmee legt u dan de verdere programmering van onze inzet in de komende twee jaar vast.

We leggen deze kadernota nu graag ter besluitvorming aan u voor.

3 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 1. Terugblik

In deze terugblik gaan we eerst in op de start van deze bestuursperiode en daarna gaan we in op wat we onderweg zijn tegengekomen.

Start van de bestuursperiode

De start van deze bestuursperiode ligt alweer enige tijd achter ons. We nemen u even mee terug naar het moment toen de ambities voor deze bestuursperiode zijn bepaald. Deze uitgangssituatie is bepalend voor wat er daarna is gebeurd én voor de resterende bestuursperiode.

Totstandkoming Coalitieakkoord ‘Samen voor Gelderland’ ‘Samen voor Gelderland’ is de titel van ons Coalitieakkoord voor de periode 2019 tot en met 2023. Het Coalitieakkoord kwam tot stand na de verkiezingen van 20 maart 2019. We zagen een nieuw politiek landschap met 12 verschillende partijen in uw Staten. Tijdens de formatiefase is een inspiratiebijeenkomst georganiseerd op zaterdag 11 mei 2019. Aan inwoners, partners, bedrijven en instellingen is gevraagd input te leveren voor het op te stellen Coalitieakkoord. In het Coalitieakkoord is aangegeven hoe dit is verwerkt en in bijlage 4 gaan we hier verder op in.

Op 27 mei 2019 is het Coalitieakkoord Samen voor Gelderland gepresenteerd. Op 5 juni 2019 zijn wij als college van Gedeputeerde Staten geïnstalleerd. Het Coalitieakkoord is ambitieus en richtinggevend voor de gehele bestuursperiode.

Gaaf Gelderland De Omgevingsvisie Gaaf Gelderland met daarin de ambities richting 2030 en 2050 is aan het einde van de vorige bestuursperiode vastgesteld. De Omgevingsvisie werkt in deze én komende perioden door. Naast de 7 ambities beschrijft het ook onze rolopvatting en werkwijze. We willen deze werkwijze doorontwikkelen en de Omgevingsvisie op meer vraagstukken nadrukkelijker toepassen. De noodzaak ervan bleek ook uit de bestuurskrachtmeting (cie Huijbregts) van 2018. Partners vragen van ons (nog) meer scherpte, heldere keuzes en maatwerk, want de opgaven verschillen per gebied.

te & LAT ruim EN: f de We tie sti ac m n ul ke er oe en z n n i e e s ts u b c u fo kli i ngs maa t t igi t e e t • W n es m V o o d n n e • e z e n e e r i v b • i m s n B i o e e V e k n e j r & i o m r e k c b

a i o

e E k a

n z b W

e d

r d a l

r

: e

i e a u e N Gezond

a r n b E l u

h r

O o u Veilig

D e

D

o

c i v

r d

i Schoon e

&

d

• C

e • S Welvarend o

A g E

M t t i n e E e e h N E g t r n : i i g c e t s W i o r v e n h e e c e g t o a d m v r Kr i n o a isch e e d n n o d s i i h i B e e t h t i • k e e j s • i li a K at e m lim pt d e aatada r n o e o n tw m n e ra t o ve og n v me oor ne inn We ovatie & ZELF:

4 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Integrale werkwijze in uw Staten Bij de start van deze bestuursperiode bent u afgestapt van sectorale commissies en ging uw werkwijze over in het BOB-model van beeldvorming, oordeelsvorming en besluitvorming. Onze benadering en werkwijze die we in gang hebben gezet met Gaan voor Gaaf (vanuit de Omgevingswet) passen bij deze nieuwe werkwijze in Provinciale Staten. Het integraal en gebiedsgericht werken aan opgaven krijgt zo steeds meer vorm ten opzichte van de meer sectorale aanpak uit vorige perioden.

Financiën: één investeringsbudget In het Coalitieakkoord 2019-2023 is een financiële paragraaf opgenomen voor € 790 miljoen aan nieuwe investeringen. Deze middelen zijn gerangschikt per ambitie voor de jaren 2019-2023 en verder onderverdeeld naar benoemde thema’s. Vanaf de start (bij de eerste Perspectiefnota van deze periode) beschouwen we deze investeringsmiddelen in het licht van de opgave. Dat betekent dat we geen schotten tussen genoemde investeringsbedragen zien en de opgaven niet vanuit de middelen aanvliegen. De opgave staat centraal en niet de structuur. Het gaat erom wat we willen bereiken voor onze ambities. We zetten onze middelen daarom zoveel mogelijk voor meer doelen tegelijk in en programmeren het investeringsbudget integraal.

Opbrengsten stamkapitaal onder druk Bij de start van deze bestuursperiode hadden we een economie die hard groeit en tegelijkertijd zeer lage rentestanden. De lagere rentestanden hebben ook invloed op de provinciale begroting en de opbrengsten van ons stamkapitaal. Dat maakt dat we ook goed moeten kijken naar de inzet en mogelijkheden naar de toekomst, zoals we met het Perspectieffonds Gelderland onlangs hebben gedaan.

Een vooruitziende blik In het Coalitieakkoord staat dat de wereld van vandaag niet de wereld is van morgen. Wanneer wenselijk kan de aandacht verlegd worden naar andere actuele thema’s, maar er kan ook een andere inzet van instrumenten of middelen gewenst zijn. Dit getuigt van een vooruitziende blik weten we nu. Daarbij staat ook dat u naar voorbeeld van de inspiratiebijeenkomst ‘Samen voor Gelderland’ iedereen met een hart voor Gelderland wil uitnodigen om tussentijds de balans op te maken en deze kadernota geeft u een basis om dat te doen.

Wat kwamen we onderweg tegen?

Na de start van deze bestuursperiode lagen er meteen vele uitdagingen. We noemen u hier de meest bepalende uitdagingen en ontwikkelingen die van grote impact zijn op de realisatie van onze ambities.

Klimaat en droogte Om de effecten van klimaatverandering tegen te gaan is het van belang dat we onze broeikasgas emissies fors terugdringen en de opwekking van duurzame energie mogelijk maken. Dit vraagt de aandacht in meerdere bestuursperiodes, zoals ook is vastgelegd in onze Omgevingsvisie. Via de aanpak van de Regionale Energie Strategie werden de zes Gelderse regio’s gevraagd samen met partners een bod te doen. Meteen in 2019 hebben we hier een start mee gemaakt. Ook zien we dat weersextremen, zoals wateroverlast, hitte en droogte als gevolg van klimaatverandering toenemen. De droogte heeft zich al voor het derde jaar op rij gemanifesteerd en actie is geboden.

Stikstof De gevolgen op de natuur door de neerslag van stikstof zijn de afgelopen jaren meer en meer duidelijk geworden. Ook in de Gelderse natuurgebieden, die van grote maatschappelijke en economische betekenis zijn voor onze provincie. De uitspraak van de Raad van State op 29 mei 2019 was een keerpunt en zette een streep door de Programmatische Aanpak Stikstof. Er ontstond veel maatschappelijke onrust met protesten op de Markt voor het Huis der Provincie. We hebben snel stappen gezet in dit complexe dossier waar veel van onze ambities van afhangen door samen met onze partners de Gelderse Maatregelen Stikstof te ontwikkelen. U heeft hiervoor € 33,5 miljoen vrijgemaakt.

Covid-19 Waar we als compleet nieuwe ontwikkeling mee geconfronteerd werden was de uitbraak van covid-19. De pandemie heeft een enorme impact op de Gelderse economie en samenleving, was onvoorzien en heeft geleid tot ongekende omstandigheden. Vanwege de onzekerheid die hiermee gepaard gaat spraken we over “varen op zicht” in de eerste maanden van de crisis en over “koers houden” om te blijven werken aan onze ambities. Uw Staten hebben € 60 miljoen beschikbaar gesteld voor acute hulp en overbruggingsmaatregelen in getroffen sectoren.

5 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023

Gemeenten De financiële situatie van veel Gelderse gemeenten was bij de start van deze bestuursperiode niet goed en deze is daarna verslechterd. Enkele Gelderse gemeenten zijn onder preventief toezicht komen te staan. Ook de bestuurskracht van gemeenten staat onder druk. Deze kwetsbare positie van gemeenten werkt door in de realisatie van ambities. Regelmatig hebben we onze zorgen uitgesproken over de financiële situatie en het financieel perspectief van de gemeenten. Deze zorgen hebben we overgebracht naar het Rijk en met uw Staten gedeeld. Het betekent dat de investeringsruimte bij verschillende gemeenten afneemt, terwijl juist ook zij geconfronteerd worden met een groot aantal maatschappelijke opgaven.

Kracht van Oost 2.0 We hebben een wetenschappelijk onderzoek laten uitvoeren naar de kracht van Oost Nederland samen met Overijssel. De centrale vraag luidde: ‘Wat is de kracht van de ruimtelijk-economische structuur en in hoeverre is deze toekomstbestendig?’ Voor het beantwoorden van deze vraag heeft multidisciplinair team wetenschappers gekeken naar de ruimtelijke samenhang van de regionale economie van Oost Nederland als geheel. Hierbij is met name gekeken naar de relaties tussen economie, ruimte en samenleving. Het onderzoek leert ons dat bij de ontwikkeling van de regio’s het allang niet meer alleen gaat om het stimuleren van economische groei, werkgelegenheid of concurrentiekracht, maar om het vergroten van de brede welvaart. Steeds meer moet rekening gehouden worden met regio-overstijgende trends zoals digitalisering of duurzaamheid. En steeds vaker hebben de verschillende keuzes die gemaakt moeten worden te maken met schaarsere ruimte. De uitkomsten van de Kracht van Oost 2.0 gaan doorwerken in te maken keuzes voor de tweede helft van deze bestuursperiode.

Landelijk verkiezingen en een nieuwe regeerperiode Binnenkort zijn er verkiezingen voor de Tweede Kamer en breekt een nieuwe regeerperiode aan. Dit biedt Gelderland kansen waarop we ons nu voorbereiden. Onze inzet hebben we aan u verwoord in een Statenbrief (PS2021-139). Via het Interprovinciaal Overleg en andere koepels doen we een kabinetsaanbod naar een krachtig Groen Herstel. In Oost Nederlands verband werken we samen met Overijssel aan de Agenda Oost Nederland. De inzet voor de Gelderse lobby maken we concreet via de Gelderse Public Affairs kalender. Een nieuwe regeerperiode betekent mogelijk ook iets voor de rolinvulling van het Rijk op gebied van wonen en ruimte. Als uitvloeisel van de Nationale Omgevingsvisie worden mogelijk nieuwe langjarige afspraken met het Rijk gevraagd.

6 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 2. Keuzes waar we voor staan

In de afgelopen twee jaar hebben we ingespeeld op de sterk gewijzigde omstandigheden én bleven we ons onverminderd inzetten voor de ambities van het Coalitieakkoord Samen voor Gelderland en de Omgevingsvisie Gaaf Gelderland. We stelden de opgave centraal, werkten integraal en gebiedsgericht en samen met partners aan de provinciale ambities. Nu hebben we samen met u de richting te bepalen voor de tweede helft van deze periode. We willen gaan investeren en bijstellen, ook in het licht van de langere termijn ambities. We schetsen u onze overwegingen en hoe wij tot een invulling voor de resterende bestuursperiode willen komen.

Overwegingen voor deze kadernota met het oog op de komende twee jaren

Inhoudelijke overwegingen • We hebben door de coronapandemie te maken met de grootste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog met grote gevolgen voor de Gelderse economie en samenleving. • De impact van covid-19, stikstof, klimaat en droogte bij elkaar is fors en werkt door in de uitvoering en realisatie van de ambities. • Als provincie hebben wij een belangrijke verantwoordelijkheid om Gelderland door deze crises heen te helpen naar de toekomst. • De stand van zaken en voortgang per ambitie (zie bijlage 2) laat zien dat er al veel is bereikt, maar dat op diverse fronten we samen met partners nog een stevige uitdaging hebben om de gezamenlijke ambities te realiseren. • Op sommige onderdelen hadden we verder willen zijn, maar speelden omgevingsfactoren een bepaalde rol of waren we afhankelijk van partners. Het is continu nodig de inzet van instrumenten, benodigde randvoorwaarden (Rijk en EU) en bijdragen van partners bij elkaar af te wegen. • De druk op de ruimte in Gelderland neemt toe. De ambities voor wonen, werken, landbouw, natuur en energie stapelen zich op en vragen om nadere afwegingen, combinaties en keuzes in de schaarse ruimte. Integraal en gebiedsgericht samenwerken met onze partners is essentieel.

Financiële overwegingen • We zien bij de uitwerking van ambities welke investeringen daarvoor in beeld zijn en dat dit bij elkaar meer middelen vraagt dan het investeringsbudget dat bij de start van deze bestuursperiode door u beschikbaar is gesteld. • Covid-19 en stikstof hebben geleid tot een hogere besteding van middelen dan voorzien. • De renteopbrengsten uit ons stamkapitaal nemen nog steeds af en maken dat het in te zetten rendement ook jaarlijks afneemt. • De mogelijkheden van Rijks- en EU Fondsen nemen toe, maar deze staan nu nog niet tot onze beschikking. Op nationaal en EU-niveau worden de komende tijd de spelregels en voorwaarden nader ingevuld.

Overwegingen voor de werkwijze • Vanuit de uitdaging uit het Coalitieakkoord en geïnspireerd door de Inspiratiebijeenkomst van 11 mei 2019 willen we zaken met lef aanpakken en realiseren. Zo kunnen we de instrumenten richten naar het doel dat we met elkaar willen bereiken. We blijven sturen op doelen en minder op voorwaarden. • We willen de uitvoeringskracht versterken. Dit geldt breed voor onze verordeningen en regels, zowel ruimtelijk als subsidies. Sneller en beter, met meer flexibiliteit. We willen nog beter gebruik maken van de digitale mogelijkheden en waar mogelijk eenvoudige subsidies sneller kunnen verlenen. • We zien dat ‘bestemmen’ van middelen niet automatisch leidt tot het ‘besteden’ van middelen. Sommige projecten kennen meer afhankelijkheden en een langere doorlooptijd dan andere projecten, ook doordat het onderdeel kan zijn van een grotere transitie. Onze rol en sturingsmogelijkheden verschillen per situatie. Door ons vermogen tot samenwerking verder te ontwikkelen zal onze uitvoeringskracht vergroten en kunnen bestemde middelen versneld besteed worden. • De impact van covid-19, stikstof, klimaat en droogte raken de samenleving en onze ambities breed. Het zit verweven in de verschillende onderdelen van onze aanpak. We willen de impact breed opvangen vanuit de bestaande programma’s. Door integraal te programmeren creëren we geen afzonderlijke budgetten in de tweede helft van deze periode. De in de eerste helft van deze periode beschikbaar gestelde middelen voor stikstof en covid-19 zijn integraal opgenomen in het investeringsbudget voor de gehele periode.

7 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Overwegingen voor de toekomst • We willen in de komende twee jaar over de gehele linie blijven investeren in onze ambities in samenwerking met onze partners. Hierbij moeten we goede en gerichte keuzes maken, want onze middelen zijn niet oneindig. • De toekomst is onzeker, ook wat covid-19 betreft. Wat we wel zeker weten is dat we de brede welvaart en het duurzaam verdienvermogen willen versterken. Met het einde van de pandemie zal de directe impact afnemen, maar de gevolgen zullen nog lang merkbaar zijn. Het gaat om herstellen, aanpassen en vernieuwen. • De inzichten uit wetenschappelijke rapport naar de Kracht van Oost 2.0 helpen ons bij de verdere onderbouwing van toekomstige keuzes voor de middellange en lange termijn. • We kijken verder dan alleen naar het hier en nu. Richting komende bestuursperiodes willen we ruimte voor afwegingen en inzet vanuit (de opbrengsten van) het stamkapitaal houden voor de noden die dan spelen, mede in het licht van de ambities richting 2030 en 2050 uit de Omgevingsvisie.

Afwegingen voor onze inzet

De afweging van bovenstaande punten vormen de basis voor het kader dat we u ter besluitvorming voorleggen. Met die bril is ook gekeken naar de vele initiatieven en ideeën die bij ons in beeld zijn en aan onze ambities bij kunnen dragen. Er zijn meer initiatieven dan er financiële ruimte is, en dat betekent dat nadere keuzes nodig zijn. Niet alles kan, daar moeten we echt samen een weg in vinden. Het gaat om investeren én bijstellen. We hebben dit keuzeproces in de afgelopen maanden in enkele stappen gedaan en dit heeft geleid tot een afgewogen inzet die wij voornemens zijn te gaan realiseren, passend bij een reële invulling van de ambities. We hebben ons hierbij de volgende vragen gesteld:

• Welke initiatieven dragen het meest bij aan onze ambities? • Welke financiële ruimte gaat dit vragen in de komende twee jaar? • In hoeverre kunnen we onze eigen bijdrage verlagen door gebruik te maken van andere mogelijkheden? • Waar kunnen we bijstellen gezien onze rol en sturingsmogelijkheden?

Ruimte voor afwegingen in uw Staten We stellen u voor deze inzet als richtinggevend te beschouwen ter verdere uitwerking van de MTR. U stelt daarmee deze initiatieven nu niet vast, zodat u ruimte houdt voor uw afwegingen en besluitvorming. Ook in ons college van GS is over deze initiatieven nu nog geen besluit genomen.

We willen richting de uitwerking van de MTR en bij Perspectiefnota een nadere duiding geven op onze prestaties in relatie tot de maatschappelijke effecten. Waar kunnen we als provincie meer doen en waar zijn we afhankelijk van anderen? Welke omgevingsfactoren spelen een rol en wat betekent dat voor de werkwijze voor de komende twee jaar? Op deze manier kunnen we onze inzet nog meer richten.

De vaststelling van voorgenomen initiatieven volgt straks bij het voorstel voor de MTR bij de komende Perspectiefnota. De formele besluitvorming vindt plaats via de reguliere P&C-cyclus. Verschillende projecten bevinden zich nog in de voorbereidingsfase waarbij overleg met partners nog in volle gang is. Andere projecten zijn al bijna gereed voor besluitvorming. We hebben voor het totaal een inschatting gemaakt van de benodigde middelen en leggen dit via een aanvullend financieel kader aan u voor.

8 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 3. Stand van zaken ambities en de blik vooruit

We nemen u mee in de stand van zaken van de maatschappelijke ambities die gesteld zijn bij de start van deze bestuursperiode. Inhoudelijk, financieel en qua werkwijze. We kunnen u mooie en zichtbare prestaties laten zien. Daar zijn we trots op!

Per ambitie zoomen we in op de zaken die we onderweg zijn tegengekomen, zoals de impact van de crises. Daarnaast geven we u een doorkijk. We benoemen onze prioriteiten voor de komende twee jaar en geven aan welke zaken wij voornemens zijn om nog deze bestuursperiode positief aan u voor te leggen.. Meer uitgebreide informatie over de voortgang per ambitie vindt u in bijlage 2. In bijlage 3 vindt u een financieel overzicht.

Samen voor Gelderland

Coalitieakkoord Beschikbaar gesteld Voorgenomen investering

€ 75,0 € 49,3 € 36,6

Sterk bestuur De samenwerkings- en bestuurskracht van Gelderse regio’s en gemeenten moeten op een voldoende niveau zijn. Dit is een belangrijke randvoorwaarde om onze maatschappelijke opgaven aan te kunnen. De bestuurskracht van onze partners staat onder druk. Dit wordt nog eens versterkt en eerder zichtbaar door de covid-crisis die veel van gemeenten vraagt. Op dit moment zijn we met 16 gemeenten in gesprek over een maatwerktraject en werken we aan een herindeling van de huidige gemeenten Scherpenzeel en Barneveld tot een nieuwe gemeente. Twee gemeenten (Brummen en Westervoort) staan vanwege hun financiële situatie onder preventief toezicht.

We moeten concluderen dat ondanks de inspanningen die we leveren, de problematiek groeit en we iets achterlopen op de ambitie. We gaan op dezelfde voet verder, zo ook met de Gelderland Academie met gemeentelijke partners. We zijn trots op het succes hiervan. Naast het verhogen van de bestuurskracht van onze gemeenten en regio’s, hebben we ook aandacht voor onze eigen bestuurskracht.

Voorgenomen investeringen: • het versterken van de bestuurkracht van onze gemeenten • een vervolg op onze eigen bestuurkrachtmeting (Huijbregts) • het democratiefestival

Gebiedsagenda’s Met gemeenten en andere partners maken we door middel van gebiedsagenda’s afspraken over de gezamenlijke aanpak van gedeelde of aan elkaar rakende ambities. Voor de Achterhoek, de Corridor en de Veluwe liggen er concrete gebiedsagenda’s die in uitvoering zijn. Voor de Fruitdelta, CleanTech, Veluwe en de regio Zwolle hebben we Rijksmiddelen en Rijksbetrokkenheid in de vorm van een regiodeal weten te koppelen aan opgaven in die gebieden. Dat is ons in het verleden samen met de partners ook gelukt voor de Achterhoek en Foodvalley. We willen de komende 2 jaar stappen maken naar concretisering en uitvoering van gebiedsagenda’s die nog in ontwikkeling zijn: Fruitdelta, CleanTech, Arnhem-Nijmegen, Regio Zwolle (incl. Kop van de Veluwe) en Foodvalley. De gebiedsagenda’s zien we als werkwijze om gedeeld eigenaarschap te creëren en om gezamenlijke prioriteiten te stellen en tot uitvoering te brengen. Zo versterken we onze uitvoeringskracht. Het recent opgeleverde onderzoek Kracht van Oost 2.0 biedt handvatten voor regionale accenten. Bijvoorbeeld zicht op de brede welvaart, op de sectoren die van belang zijn voor het duurzaam verdienvermogen (van de regio, de provincie, het landsdeel en heel Nederland), welke netwerken en verbindingen daarvoor van belang zijn en op welke schaal. Het onderzoek levert ook argumenten om onze opgaven goed neer te zetten voor het binnenhalen van Rijks- en Europese fondsen. We investeren in het organiserend vermogen van de regio’s en zullen via procesgelden regiospecifieke initiatieven bevorderen. In de gebiedsagenda’s maken we afspraken over provinciale programma’s en projecten die neerslaan in het betreffende gebied en zo bijdragen aan provinciale ambities.

Voorgenomen investeringen: • Procesgelden en het organiserend vermogen van in ieder geval de gebiedagenda’s van de regio’s: Zwolle (Kop van de Veluwe), Foodvalley, Arnhem-Nijmegen, FruitDelta Rivierenland en de Cleantech regio

9 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 • cofinanciering voor de Europese thematische fondsen • Bijdragen aan Eerbeek-Loenen 2030 met de onderdelen Logistiek centrum Eerbeek (LCE), Mayr-Melnhof en Wegennet Eerbeek.

Weerbaarheid We zetten ons in om Gelderland weerbaarder te maken tegen de invloeden van ondermijnende criminaliteit. De huidige omstandigheden, zoals het gemis aan gemeenschappelijkheid en de toenemende polarisatie, onderstrepen de noodzaak hiertoe. Het programma Weerbaarheid is door uw Staten vastgesteld en voeren we uit. Een toename in het aantal drugsvondsten en meer zichtbare ondermijning bevestigen dat de problematiek aanwezig is. Door de covid-crisis leggen gemeenten meer aandacht bij handhaving. Mede door onze inzet lukt het om grote projecten zoals Theseus en Ariadne van de grond te krijgen, waardoor we samen ondermijnende criminaliteit op bedrijventerreinen en vakantieparken aanpakken. Dit is als individuele gemeente nauwelijks te organiseren.

Het programma Weerbaarheid is een ontwikkelprogramma waarin gepionierd wordt met de rol die de provincie kan spelen bij de aanpak van ondermijnende criminaliteit. Daarbij zoeken we ook de verbinding met bijvoorbeeld de aanpak toekomstbestendige bedrijventerreinen. Hier is weerbaarheid een belangrijk onderdeel, want alleen een veilig bedrijventerrein is toekomstbestendig. Zo dragen we bij aan meerdere doelen tegelijkertijd. De komende periode willen we stappen zetten met vrijkomende agrarische bebouwing (VAB’s) en het tegengaan van illegale afvaldumpingen in de natuur.

Voorgenomen investeringen: • de verdere uitvoering van het programma Weerbaarheid

Duurzaam

Coalitieakkoord Beschikbaar gesteld Voorgenomen investering

€ 140,0 € 104,9 € 65,8

Energietransitie In 2050 moet Gelderland klimaatneutraal zijn. Als tussenstap moet in 2030 de broeikasgasuitstoot met 55% verminderd zijn ten opzichte van 1990. Daarom zetten we in op energiebesparing en moet het aandeel hernieuwbare energie omhoog. We hebben als provincie een belangrijke bijdrage geleverd aan grote projecten die nodig zijn voor de overschakeling, zoals de Wijken van de toekomst en de proeftuinen aardgasvrij. We zijn partner bij het opstellen van de Regionale Energie Strategieën, die samen opgeteld, kunnen leiden tot meer dan 6 TWh aan duurzame elektriciteit (17% van de landelijke doelstelling). Daarnaast investeerden we in de grootste vloot elektrische bussen binnen Europa en in de energieloketten.

Ondanks de inzet van ons en vele andere partijen en bedrijven in Gelderland liggen we niet op schema om de klimaatambities te realiseren. Dit is mede afhankelijk van de inzet en resultaten van bijvoorbeeld het Rijk en de Europese Unie. We zijn een onderdeel van dit geheel. Om onze ambities te halen moeten we de komende periode consequent doorpakken op de ingeslagen weg en waar mogelijk meer versnelling aanbrengen en stimuleren, samen met de samenleving en onze partners binnen en buiten het Gelders Energie Akkoord (GEA). Juist daarom hebben wij in december 2020 het Gelders klimaatplan met meer dan 50 klimaatregelen vastgesteld.

Door kansen en maatregelen te combineren maken we meer meters. Zo blijven we kijken naar hoe maat– regelen voor het terugdringen van de stikstofuitstoot ook positief doorwerken voor de energietransitie. Bij Eerbeek-Loenen stimuleren we de verduurzaming van de papierindustrie én werken we zo tegelijkertijd aan het verminder van de stikstofuitstoot en de energietransitie.

Voorgenomen investeringen: • Uitvoering van het programma Energietransitie en klimaataanpak met vijf domeinen: − Verduurzaming van de gebouwde omgeving, waaronder bestaande woningen (zie ook wonen), maatschappelijk vastgoed en het mogelijk opzetten van een Gelders Warmte Infra Bedrijf − Verduurzaming van de mobiliteit, waaronder de ondersteuning van de transitie naar elektrische/ waterstof voertuigen en de laadinfrastructuur die daarvoor nodig is. − Het continueren van de langjarige samenwerking in de Gelderse regio’s voor de realisatie van de RES-en met als doel de realisatie van zoveel mogelijk hernieuwbare energie inclusief een bijbehorend stabiel (elektriciteits)netwerk.

10 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 − Het verduurzamen van de industrie, samen met de programma’s Gelderse Maatregelen Stikstof en Eerbeek-Loenen 2030. − De verduurzaming van de landbouw en het landgebruik, dit vijfde domein wordt via Agrifood opgepakt.

Klimaatadaptatie In 2050 moet Gelderland klimaatbestendig zijn. Deze bestuursperiode leggen we daarvoor een stevig fundament, waar we de komende jaren mee vooruit kunnen. In november vorig jaar heeft u hiervoor het beleidsprogramma klimaatadaptatie vastgesteld. Op dit moment vinden door onze partners in de werkregio’s inventarisaties plaats in de vorm van stresstesten en worden maatregelpakketten ontwikkeld. Daarmee leggen we de basis. De problematiek wordt steeds duidelijker. Gelet op de grote maatschappelijke impact is het op korte termijn belangrijk om klimaatadaptatie volwaardig mee te wegen als structureel integraal onderdeel van alle beleidsthema’s. Bijvoorbeeld bij het bouwen en renoveren van woningen en het aanleggen van infrastructuur is de uitdaging van klimaatadaptatie ook altijd aan de orde. Klimaatadaptatie moet een vanzelfsprekendheid worden. Om onze doelstelling voor 2050 te halen is een forse inspanning nodig, zeker op het gebied van hittestress en droogte.

Voorgenomen investeringen: • het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie. Hieronder vallen ook de Regionale adaptatie strategieën (RASSEN) • verdere uitvoering van het actieplan Klimaatadaptie om Gelderland klimaatbestendig te maken • Verdere uitvoering Aanpak Droogte Achterhoek

Water We willen voldoende, veilig en schoon water, ook als basis voor andere functies en ambities. Daarvoor zijn afspraken gemaakt met de waterschappen, Rijk en andere partners. Wat betreft het aspect hoogwaterveiligheid is de inschatting dat dit goed loopt. Wat betreft ‘schoon’ en ‘voldoende’ water worden er nog de nodige potentiële knelpunten gezien, zoals de impact van het veranderende klimaat en de toenemende druk op de ruimte. Dit zijn belangrijke aandachtspunten voor het opstellen van het nieuwe (verplichte) Regionaal Water Programma en de doelen en maatregelen voor 2021-2027 voor de Kaderrichtlijn Water. Daarnaast maken we de komende periode met de waterschappen lange termijn afspraken, die worden vastgesteld in samenwerkingsovereenkomsten.

We werken gebiedsgericht onze ambities voor onder andere biodiversiteit, klimaatadaptatie en energietransitie uit voor de Gelderse rivieren. Dit leidt tot een integrale middellange programmering, afgestemd met opgaven van partners. Dit zijn opgaven als dijkversterkingen van de waterschappen (Hoogwaterbeschermingsprogramma) en het in ontwikkeling zijnde programma Integraal Riviermanagement (IRM). Daarin werken we samen met het Rijk en andere partners toe naar een vitaal, bevaarbaar, veilig en aantrekkelijk rivierengebied. Onze prioriteiten voor de ambitie Water de komende 2 jaar liggen bij schoon drinkwater, droogte en dijkversterkingen met ruimtelijke kwaliteit.

Voorgenomen investeringen: • Samenwerkingsovereenkomsten met de Gelderse Waterschappen (2022-2028) • het Regionaal Waterprogramma • Gelderse rivieren: gebiedsgerichte uitwerking om in het rivierengebied te komen tot een gezamenlijk aanpak voor het realiseren van onze provinciale ambities (procesgeld)

Natuur en cultuur

Coalitieakkoord Beschikbaar gesteld Voorgenomen investering

€ 185,0 € 191,0 € 74,0

Recreatie en toerisme We werken aan het versterken van de kwaliteit en mogelijkheden voor toerisme en recreatie in Gelderland (‘Beleef het in Gelderland’). De sector wordt hard geraakt door de covid-crisis, ondanks onze extra inzet met overbruggingsmaatregelen. Door covid-19 zijn bij recreatieondernemers net als bij andere bedrijven vooral achterstanden ontstaan op het gebied van kwaliteit, innovatie en duurzaamheid. Al het geld is nodig om overeind te blijven, waardoor de sector kampt met een lage investeringskracht. De verwachting blijft dat het toerisme in Nederland exponentieel zal groeien. Dit maakt dat spreiding in tijd en ruimte steeds belangrijker wordt.

11 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Voorgenomen investeringen: • Verdere uitvoering van de koers Recreatie en Toerisme met de drie sporen: − bekend maken: bestemmingsmanagement, marketing en onderzoek − aanbod verbeteren: ontwikkeling van kwaliteit, vernieuwing en verduurzaming van het toeristisch/ recreatief aanbod − samenwerking aan thematische verhalen: ontwikkeling en bekendheid van de historisch karakteristieke Gelders toeristisch profielen (Hanze, Kastelen, Romeinen)

Vrijheid en herdenken Door de covid-omstandigheden zijn 300 evenementen en activiteiten om stil te staan bij onze vrijheid stilgelegd. Frequent zijn er scherpe maatschappelijke discussies, vaak aangejaagd door incidenten, rond tolerantie, vrijheid en gelijkheid, inclusiviteit en ondermijning van democratische waarden. Deze discussies en uitingen van onvrede illustreren dat vrijheid en democratische waarden actueel zijn en aandacht vragen. De activiteiten in het kader van ’75 jaar vrijheid’ zijn uitgesteld.

Voorgenomen investeringen: • uitvoering van het programma Vrijheid

Cultuur en erfgoed We zijn trots op een provinciebrede infrastructuur op het gebied van cultuur, die zowel de topinstellingen bevat als een grote diversiteit aan amateurgezelschappen. En alles daar tussenin. De enorme impact van de covid-crisis zet de infrastructuur sterk onder druk. De crisis maakt het noodzakelijk om samen te werken met gemeenten en instellingen om de infrastructuur op de langere termijn goed te houden.

Wij stimuleren deze samenwerking en hebben vanuit dit oogpunt de regio’s gevraagd om in samenwerking tot een voorstel te komen voor een herstelprogramma. Hier wordt op dit moment nog aan gewerkt. Los van de reguliere investeringen die we doen voor cultuur, zien we het verzoek op ons afkomen om bij te dragen aan de gezamenlijke huisvesting voor Introdans en Oostpool.

De erfgoedopgave is groot. Steeds meer monumenteneigenaren willen werk maken van verduurzaming. Voor erfgoed willen we de stap maken van subsidies naar het meer revolverend inzetten van onze middelen. Na jarenlange voorbereidingen zijn de UNESCO nominatiedossiers voor de Romeinse Limes en de Nieuwe Hollandse Waterlinie ingediend bij het Unesco Werelderfgoedcomité. Voor beide erfgoederen schatten we de kans op een positief besluit hoog in.

Voorgenomen investeringen: • Uitvoering van het programma Cultuur en erfgoed met de onderdelen: − Versterken van de culturele infrastructuur: we stimuleren dat er in heel Gelderland culturele voorzieningen zijn van hoge kwaliteit, met grote diversiteit en optimaal toegankelijk − Stimuleren van deelname aan cultuur en erfgoed: we stimuleren dat iedereen kan deelnemen en zijn of haar talenten kan ontplooien − Versterken van de Gelderse identiteit: hiervoor maken we het verhaal van Gelderland zichtbaar en beleefbaar voor alle inwoners en bezoekers − Behouden en ontwikkelen van erfgoed: we stimuleren en faciliteren erfgoedinitiatieven vanwege de historische waarde, de waarde voor de leefomgeving en de verbindende waarde. • Bijdragen aan de gezamenlijke huisvesting van Introdans en Oostpool

Natuur Het streven is dat het goed gaat met de biodiversiteit, maar daar zijn we nog niet. We werken aan een positieve trend in de Living Planet Index (LPI) voor Gelderland. Een positieve trend is voor enkele soortgroepen gerealiseerd, maar voor een groot deel niet. De komende jaren wordt ook met het oog op de stikstofcrisis fors geïnvesteerd in het verbeteren van de biodiversiteit. Het nieuwe Programma Natuur 2021-2030, waarover provincies en Rijk in 2021 een akkoord hebben gesloten, levert aanvullende middelen boven op het huidige natuurpact. Een substantieel deel van dit budget komt ten goede aan de Gelderse natuur. Onze huidige inzet is om de uitvoering van het natuurpact en het recent vastgestelde uitvoeringsprogramma biodiversiteit met kracht voort te zetten. Tegelijkertijd werken we aan de actualisatie van de Natura 2000 beheerplannen en het nieuwe Programma Natuur 2021-2030. We zien dat er nog winst te halen is door de cruciale (bron-) factoren aan te pakken: gewasbeschermings-/bestrijdingsmiddelen, vermesting, verzuring, verbinding van natuurgebieden en verdroging.

12 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Er is de afgelopen twee jaar meer geld beschikbaar gesteld aan natuur dan in het Coalitieakkoord aan deze ambitie is toegekend. Dit komt door investeringen in het kader van de Gelderse Maatregelen Stikstof. Ook in de komende twee jaar zullen in dit kader extra investeringen nodig zijn. Deze aanpak is niet alleen van belang voor de natuur, maar ook randvoorwaardelijk voor het behalen van andere ambities zoals de transitie van de landbouw, de bouw van woningen en het aanleggen van wegen. We zoeken daarbij zoveel mogelijk de verbinding met andere programma’s. Zo heeft het duurzaam bevoorraden van de binnensteden een positief effect voor de stikstofopgave en past het bij de mobiliteitsopgave om te verduurzamen. Covid-19 houdt ons aan huis gekluisterd. Om toch even te ontspannen, trekken we massaal de natuur in. Dit onderschrijft het belang van de natuur voor de mensen. Maar hierdoor neemt de druk op natuurgebieden, die al groot is, ook toe. Daarom werken we aan recreatiezonering op de Veluwe en in andere kwetsbare Natura 2000 gebieden.

Voorgenomen investering: • Gelderse Maatregelen Stikstof: innovatie emissiearme stallen

Agrifood De agrarische sector maakt deel uit van de Gelderse identiteit en draagt bij aan de maatschappelijke waarden zoals genoemd in Gaaf Gelderland: een vitaal platteland, de economie, energietransitie, natuur en een gezonde leefomgeving. Net als bij de industrie, mobiliteit en de bouw vraagt daarnaast de structurele daling van stikstofdepositie afkomstig uit de landbouw bijzondere aandacht. In de transitie naar een duurzame landbouw willen we de boeren en tuinders toekomstperspectief geven in Gelderland.

We bieden ruimte aan de diverse vormen van landbouw. Hierbij ondersteunen wij de ontwikkeling naar een natuurinclusieve kringloop landbouw met een duurzaam verdienmodel. Het ondernemersperspectief van de agrariër staat daarbij centraal. Dat willen we versterken zodat boeren en tuinders de duurzame keuzes kunnen maken die het beste passen bij hun bedrijfsvoering rekening houdend met de lokale omstandigheden. We richten ons op de brede groep van gangbare agrarische ondernemers, zodat we de sector in zijn geheel kunnen helpen verduurzamen. De focus ligt hierbij niet op schaalvergroting maar op waarde vermeerdering. Met het programma Agrifood werken we gebiedsgericht. De transitie naar een meer duurzame landbouw willen we financieel en juridisch mogelijk maken. Daarbij zetten we in op kennisdeling en innovatie. Ook willen we ons er voor inzetten dat agrarische ondernemers beloond worden voor hun bijdrage aan maatschappelijke diensten. We werken hierbij samen met de regio’s Foodvalley en de Achterhoek, Greenport Gelderland, gemeenten, de agrarische sector en diverse gebiedspartners.

Voorgenomen investeringen: • de uitvoering van de Kadernota Agrifood ‘Toekomst voor de Gelderse boer 2021-2030, waarbij we onder meer inzetten op: − Keukentafelgesprekken en kennisdeling − Omschakel/garantiefonds om over te schakelen naar een natuurinclusieve en/of kringlooppandbouw − Subsidieregeling voor innovaties in aanvulling op het Europees Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) − Landschapsfonds − Verdienmodel door inzet op waardcreatie van natuurinclusieve en/of kringlooplandbouw (korte keten, biologisch landbouw, agroforestry) − Kavelruil

Gezond, veilig, schoon en welvarend

Coalitieakkoord Beschikbaar gesteld Voorgenomen investering

€ 150,0 € 98,2 € 62,9

Gezonde en veilige leefomgeving We willen een gezonde en veilige leefomgeving. Waar het goed wonen, werken en verblijven is. Een gezonde (fysieke) leefomgeving staat centraal in de nieuwe Omgevingswet. Een begrip dat wij tot nu toe vooral inhoud hebben gegeven door te zorgen voor schone lucht en bodem. Het enkel nastreven van de afgesproken normen blijkt echter niet voldoende te zijn om een schone luchtkwaliteit te kunnen waarborgen die geen nadelig effect heeft op onze gezondheid. Het schone lucht akkoord hebben we ondertekend om te sturen op de gezondheidseffecten.

We zien in toenemende mate dat de kwaliteit van de lucht, de bodem en het water verslechtert door opkomende stoffen zoals medicijnresten en Pfas. Het precieze effect van deze stoffen op de gezondheid en het milieu is nog onvoldoende bekend.

13 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 We werken integraal vanuit verschillende programma’s aan een gezonde en veilige leefomgeving. Zo bevorderen we gezondheid via het programma sport. Daarnaast werken we aan een schone en levende bodem die CO2 vasthoudt via de programma’s Agrifood en Klimaatadaptatie en besteden we samen met gemeenten aandacht aan het vervoer, gebruik en opslag van gevaarlijke stoffen. Onze prioriteiten voor de komende twee jaar liggen bij: − het implementeren van de Omgevingswet en uitwerken van het begrip gezonde, veilige leefomgeving en de daarbij horende overdracht van (bodem en veiligheid) taken aan gemeenten − de uitvoering van de maatregelen van het schone lucht akkoord − het beleidsmatig vastleggen van een aanpak van de opkomende stoffen die nog niet genormeerd zijn maar wel een groot nadelig effect op de gezondheid kunnen hebben.

Voorgenomen investeringen: • Werkbudget voor de implementatie van de Omgevingswet voor de diensten die de Omgevingsdiensten Arnhem en Nijmegen voor ons uitvoeren.

Sport De covid-crisis is van grote invloed op de sportwereld. Sportevenementen kunnen niet doorgaan. De Nijmeegse Vierdaagse zal dit jaar voor het tweede jaar op rij niet starten, iets wat eerder alleen in oorlogstijd is voorgekomen. Het beweegniveau van de gemiddelde inwoners is gedaald en verenigingen en commerciële aanbieders verkeren in financieel zwaar weer. Topsporters en sporttalenten krijgen te maken met extra kosten en wegvallende wedstrijdvergoedingen, sponsorbijdragen en andere financiële bijdragen. Anderzijds maakt deze crisis ook duidelijk hoe belangrijk beweging en sociale interactie is voor ons welzijn. We kijken vooruit en bereiden ons voor op het moment dat de mogelijkheden die nu nog beperkt zijn, weer groter worden. Zo werken we samen met het ministerie, provincies Noord-Brabant en Limburg en Gelrestad om het Super WK-wielrennen in 2027 naar Nederland te halen.

Voorgenomen investeringen: • Uitvoering van het programma Sport met de onderdelen: • Meedoen en ontmoeten: we stimuleren clubs en sportparken om open te staan voor nieuwe doelgroepen en ondersteunen het Jeugd Sport en Cultuurfonds. • Gezond in gezonde leefomgeving: we bieden ondersteuning op maat aan gemeenten die werk maken van de integrale aanpak in de domeinen sport-zorg-preventie. Daarnaast ondersteunen en inspireren we initiatiefnemers (verenigingen, bewoners en gemeenten) om te komen tot een meer sportieve inrichting van de bebouwde omgeving • Talentontwikkeling • Sportevenementen • Bijdragen aan het Super WK Wielrennen 2027

Nieuw noaberschap en leefbaarheid Covid-19 is van grote invloed op de leefbaarheid en onderlinge verbondenheid in Gelderland. De huidige omstandigheden onderstrepen het belang van sociale cohesie in onze samenleving. Primair staan gemeenten aan de lat voor leefbaarheidsvraagstukken. Als provincie hebben we een ondersteunende en faciliterende rol. Gemeenten staan door de covid-crisis echter onder grote druk en hebben minder mogelijkheden om te investeren. In 2020 heeft u het beleidsprogramma Leefbaarheid vastgesteld. De vier organisaties van de leefbaarheidsalliantie Gelderland zijn belangrijke partners voor de uitvoering hiervan. Met deze partners zijn opnieuw afspraken gemaakt over de ondersteuning van onze inwoners voor de komende vier jaar.

Voorgenomen investeringen: • Uitvoering van het programma Leefbaarheid met de onderdelen: − Kennis: faciliteren van kennisuitwisseling tussen en voor gemeenten en initiatiefnemers, onder andere op de thema’s ‘kwetsbare wijken’ en ‘eenzaamheid’. Daarnaast gaat het om het voortzetten van de Gelderse monitor Welbevinden. − Ondersteuning initiatieven en ontmoetingsplekken: via de leefbaarheidsalliantie halen wij op wat inwoners nodig hebben en bieden we specifieke ondersteuning als bewonersinitiatieven hier behoefte aan hebben. − Dorpendeals: samen met de Gelderse inwoners, gemeenten, ondernemers, maatschappelijke organisaties maken we samenwerkingsafspraken om te werken aan de (sociale) verbondenheid van een wijk of dorp. − Iedereen doet mee: ondersteuning van initiatieven op het gebied van armoedebestrijding, eenzaamheid en inclusie waaronder activiteiten in het kader van de regenboogprovincie.

14 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Wonen We hebben de ambitie dat er in Gelderland voldoende en betaalbare woningen zijn voor iedereen die hier wil wonen, rekening houdend met het uitgangspunt van clustering van bebouwing en groen open landschap. Voldoende woningen betekent: voor de verwachte huishoudensontwikkeling en met een woningtekort dat niet hoger is dan 2%. Dit doen we door zowel nieuwbouw als transformatie. Dat stelden we ons ten doel in het Actieplan Wonen aan de start van deze bestuursperiode. Toen was al bekend dat het tekort aan woningen toeneemt, de betaalbaarheid onder druk staat en de verduurzaming van de bestaande bouw en duurzame nieuwbouw een grote inspanning vergt. Ondanks dat we op koers liggen om in 2030 83.000 woningen in Gelderland bij te bouwen, neemt het woningtekort sneller toe dan we kunnen bouwen en blijven de prijzen stijgen. Dit heeft allerlei oorzaken. Huishoudens worden steeds kleiner, mensen blijven langer alleen wonen, er komen meer arbeidsmigranten en er is sprake van een netto instroom in Gelderland uit andere provincies. Doordat we woningen willen waar we over 30 jaar ook blij mee zijn nemen we de energietransitie, circulariteit, biodiversiteit, klimaatadaptatie, bereikbaarheid en leefbaarheid allemaal mee in de ontwerpen. Dat kan zorgen voor langere processen en hogere kosten. Daarnaast zorgt stikstof op de korte termijn voor vertraging in de realisatie van de bouwopgave. En neemt de druk op de ruimte toe, waardoor verschillende ambities elkaar beconcurreren.

Met het actieplan Wonen, de woondeal Arnhem-Nijmegen, de regionale woonagenda’s, SteenGoed Benutten aanpak en de verstedelijkingsstrategie zetten we ook de komende 2 jaar fors in op het versnellen van de duur– zame woningbouwproductie en de betaalbaarheid. Dit doen we samen met onze partners. We zetten daarbij onder andere in op ‘doorbraakprojecten’, die zonder onze hulp niet van de grond komen. En we willen de komende 2 jaar nog een grote stap maken in het verduurzamen van woningen met de laagste energielabels

Voorgenomen investeringen: • de aanpak SteenGoed Benutten in reguliere projecten en in maatwerk bij complexe opgaven. • het versnellen van de bouw van betaalbare woningen door bij te dragen aan de regionale cofinanciering van de Rijksregeling Woningbouw Impuls en Volkshuisvestingsfonds • Vervangende middelen voor het Actieplan Wonen, een deel hiervan wordt ingezet als cofinanciering voor Rijksregelingen. • Verduurzamen van corporatiewoningen naar label A of B met aandacht voor circulair bouwen, klimaatadapatie en biodiversiteit.

Economie en mobiliteit

Coalitieakkoord Beschikbaar gesteld Voorgenomen investering

€ 240,0 € 177,3 € 122,5

Economie De Gelderse economie staat er in structureel (productiecapaciteit en concurrentiepositie) opzicht gunstig voor. Covid-19 heeft een grote economische impact gehad (wegvallen van vraag), en meer gevolgen zijn te verwachten. Hierdoor blijven investeringen achter, bijvoorbeeld op het gebied van innovatie. Dit is voor ons reden geweest om fors en extra te investeren in de Gelderse economie. Hierbij hebben we het accent gelegd op innovatie in maatschappelijke missies als richtpunt voor al onze inzet via onder meer onze ontwikkelings– maatschappij OostNL, innovatieprogramma’s (zoals bijvoorbeeld Briskr en Startlife) en samenwerkings– verbanden als OnePlanet en het Chip Integration Technology Centre (CITC). Programma’s voor Innovatie en internationalisering en Onderwijs en arbeidsmarkt zijn nu in uitvoering. Met dit laatste programma konden we snel en flexibel acteren op de gewijzigde omstandigheden.

De covid-crisis leidt ertoe dat de situatie voor leegstand in de binnensteden versneld en vergroot zichtbaar zijn geworden. We zijn bovendien massaal thuis aan het werk, wat mogelijk ook op de langere termijn invloed heeft op de vraag naar kantoorruimtes. De Regionale Programma’s Werklocaties zijn in iedere regio (bijna) geactualiseerd en zijn beter en integraler geworden. Deze bevatten ook afspraken over duurzaamheid, xxl-logistiek en een integrale ruimtelijke afweging. Er ligt een aanpak voor toekomstbestendige bedrijventerreinen. De komende 2 jaar investeren we om deze aanpak in de praktijk te brengen.

Met het opstellen van het uitvoeringsprogramma voor circulaire economie is de eerste stap gezet, nu gaat het om de daadwerkelijke uitvoering met partners in de praktijk. De komende 2 jaar zetten we de afgesproken acties in gang, brengen we de monitoring op orde en bereiden we ons partnerschap verder uit.

15 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Voorgenomen investeringen: • Mkb-innovatiestimulering Regio en Topsectoren (MIT) waarmee we innovatie stimuleren bij het midden- en kleinbedrijf, door subsidiëring van haalbaarheidsstudie en innovatie-samenwerkingsprojecten. • Gelrepact, waarmee we doorlopend met partners in de Gelderse arbeidsmarktregio’s samenwerken en programmeren om arbeidsmarktvraagstukken het hoofd te kunnen bied. Denk bijvoorbeeld aan het bestrijden van de enorme personeelstekorten in de energietransitie. • de aanpak toekomstbestendige bedrijventerreinen

Bereikbaarheid We willen de reiziger faciliteren en verleiden om op de slimste en schoonste manier te reizen. Dit is het uitgangspunt van de Visie voor een bereikbaar Gelderland (PS2020-289) die u onlangs heeft vastgesteld. Op de korte termijn is covid-19 van grote invloed op ons reisgedrag; er is minder verkeer en er wordt veel thuisgewerkt. De verwachting is echter dat het in 2025 en op de lange termijn drukker is op de weg en in het openbaar vervoer dan voor de covid-crisis. Met een afnemende bezetting momenteel van het openbaar vervoer met 50-60% is de impact enorm.

In Gelderland draagt mobiliteit voor bijna een derde deel bij aan de totale CO2-uitstoot. Op dit moment is er helaas nog sprake van een stijging van de mobiliteitsgerelateerde CO2-uitstoot. Dit staat in contrast met de klimaatdoelstelling van 55% CO2-reductie die we hebben gesteld. Met de maatregelen opgenomen in het Klimaatplan en de Visie voor een bereikbaar Gelderland werken we aan het realiseren van de klimaatdoel– stelling van 55% CO2-reductie die we hebben gesteld.

De komende twee jaar voeren we de mobiliteitsvisie uit. We zetten in op nieuwe en bestaande hubs, snelfietsroutes, hoogwaardig openbaar vervoer (inclusief metrobus-systemen), het vergroenen van het goederenvervoer. Ook zetten we een aantal al eerder in gang gezette mobiliteitsprojecten door waar de voorbereiding of bestuurlijke afspraken al in ver gevorderd stadium zijn, zoals Beter Bereikbaar Wageningen. We gaan verder met de planvorming van een aantal grote OV-projecten zoals de Regio-expres. Het verbeteren van de verkeersveiligheid heeft onze prioriteit: het aantal verkeersdoden moet afnemen. Het realiseren van de mobiliteitsvisie met de focus op slimme en schone mobiliteit is nog een grote opgave.

Voorgenomen investeringen: • Uitvoering van de Visie voor een bereikbaar Gelderland met investeringen in de hubs, snelle fietsroutes, vergroenen van het goederen vervoer, verkeersveiligheid en veranderen. Met dit laatste onderdeel dragen we bij aan gedragsverandering en slimme en schone keuzes in de mobiliteit. • Beter Bereikbaar Wageningen • Bijdragen aan tunnel Wolfhezerweg • Bijdragen aan station Ede-Wageningen • Bijdragen aan stationsomgeving Nijmegen • Mobiliteitsaanpak MIRT-projecten A28 en A2 Deil Vught

16 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 4. Financiën

Voorgenomen inzet en financiële ruimte We hebben de afgelopen 2 jaar veel gedaan en in de steigers gezet. Dat uit zich ook in financiële zin met de reeds gedane beschikbaarstellingen bij P&C Cyclus (zie bijlage 1). De ambities uit het Coalitieakkoord zijn hoog en met covid-19, stikstof, klimaat en droogte zijn er grote uitdagingen bijgekomen die wij bij de start van deze bestuursperiode niet voorzagen. Door deze uitzonderlijke omstandigheden en crises waarin we ons bevinden hebben we opnieuw alle opties moeten bekijken. We zijn van mening dat de ontstane situatie vanwege covid-19, stikstof, klimaat en droogte een extra inzet van het stamkapitaal rechtvaardigt én noodzakelijk maakt. We hebben ook al extra inzet gepleegd vanwege deze crises, met investeringen op covid-19 en stikstof, maar ook door bijvoorbeeld extra te investeren in de economie. De gezamenlijke uitdagingen zijn zo groot geworden dat we voorstellen het investeringsbudget met € 200 miljoen op te hogen. We baseren dit investeringsbudget op de stand van zaken, de impact van de crises en de voorgenomen inzet om de ambities voor deze bestuursperiode te gaan realiseren.

Financiële dekking voor de resterende bestuursperiode Om de voorgenomen investeringen te dekken die we in de komende twee jaar aan uw Staten willen voorleggen, stellen we voor in totaal € 200 miljoen uit het stamkapitaal te halen. We hebben te maken met de grootste crisis in ons land sinds de Tweede Wereldoorlog, waardoor de economie en de samenleving hard worden geraakt. We zien het als onze verantwoordelijk als overheid om Gelderland hier doorheen te helpen naar de toekomst. Dat willen we doen door te blijven investeren in het geheel van onze ambities en samen met onze partners. Dit bedrag is nodig om de ambities uit het Coalitieakkoord te kunnen uitvoeren. Ook zien we dat de ambities uit het Coalitieakkoord meer investeringen vergen dan de daaraan toegekende middelen.

Met een uitname van € 200 miljoen uit het stamkapitaal moeten er nog steeds goede en gerichte keuzes gemaakt worden. Zoals eerder aangegeven zullen we op projectniveau onze eigen financiële bijdragen veelal moeten verlagen en meer gebruik moeten maken van mogelijkheden van andere partijen en of fondsen om het geheel passend te krijgen. Ook willen we onderzoeken of we tot proposities kunnen komen voor andere vormen van financiering. Zo zijn Connectr fase II en Noviotech campus voorbeelden van projecten die we in beeld hebben voor externe financiering.

Het investeringsbudget voor de komende twee jaar komt met de uitname van € 200 miljoen uit het stamkapitaalkomt op € 369,4 miljoen. Dit is een totaalbedrag. Dat betekent dat aanpassing- en vernieuwingsmaatregelen in het kader van covid-19 niet een apart budget hebben maar integraal onderdeel vormen van de investeringen voor de komende twee jaar.

Het investeringsbudget is als volgt opgebouwd:

Resterende middelen investeringsbudget voor € 70,6 mln deze bestuursperiode Uitname stamkapitaal € 200,0 mln Nog te zoeken bedrag € 98,8 mln Totaal € 369,4 mln

Onze inschatting is dat dit voldoende moet zijn om de voorgenomen inzet te realiseren en er nauwelijks vrije ruimte zal overblijven. Dit betekent dat bij de uitwerking van de projecten nog steeds scherp gekeken moet worden of het niet met minder eigen middelen kan. Dit om meer lucht te krijgen voor eventuele kansen en zaken die we niet hebben voorzien.

Resterende middelen coalitieakkoord Van het totale investeringsbudget voor deze bestuursperiode van € 790 miljoen is in totaal nu € 691,2 miljoen gevonden. Daarvan is reeds € 620,6 miljoen beschikbaar gesteld (zie bijlage 1). Er resteert dus een bedrag van € 70,6 miljoen. Zie ook bijlage 3.

17 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Uitname stamkapitaal Een uitname van € 200 miljoen houdt met de huidige raming van de opbrengsten van het vermogensbeheer in dat er op den duur € 4 miljoen minder opbrengst per jaar is. Dit gevolg van de uitname verwerken we bij Perspectiefnota 2022 in de incidentele ruimte. Mocht de verwachte rente stijgen, dan is de gemiste renteopbrengst uiteraard ook hoger. Minder opbrengsten heeft negatieve gevolgen voor de gedane toewijzingen in de incidentele ruimte. Uw Staten hebben aan een aantal opgaven (Deltaprogramma waterveiligheid, Gebiedsopgaven, Mobiliteit, Agenda klimaat en energie en OnePlanet Gelderland) langjarig incidentele middelen toegewezen. Zoals in de Begroting 2021 en de Visie stamkapitaal en incidentele ruimte (PS2020-852) vermeld staat, kunnen deze toewijzingen in diverse jaren al niet meer gedekt worden door verwachte opbrengsten. Dit ondanks dat uw Staten de toewijzingen in het kader van het doorlichten van de bestemmingsreserves (Perspectiefnota 2021) op een paar onderdelen hebben herzien.

We verwijzen naar de eerder genoemde Visie stamkapitaal en incidentele ruimte (PS2020-852) voor nadere toelichting van de relevante aspecten met betrekking tot het stamkapitaal en de incidentele ruimte.

Nog te zoeken bedrag Er is momenteel nog een te zoeken bedrag van € 98,8 miljoen. Dit bedrag moet eerst gevonden worden voordat we alle genoemde projecten kunnen uitvoeren. Bij uitwerking MTR/Perspectiefnota 2022 bekijken we of het nog te zoeken bedrag gedeeltelijk kan worden ingevuld na o.a. het jaarrekeningresultaat, extra dividend van Alliander, het naar voren halen van toewijzingen. Daarnaast volgt er dit jaar nog een evaluatie van de Kadernota Risicomanagement 2018-2022, waarin ook de uitgangspunten van de geblokkeerde reserves worden herzien. Dit zou ook mogelijkheden kunnen bieden voor projecten als de duurzaamheidsleningen en de regeling voor sanering van asbestdaken bij bedrijven die door het Rijk wordt vormgegeven in overleg met provincies. Op dit moment geldt dat de helft van onze inzet in de geblokkeerde reserves moet worden gezet, terwijl de ervaring bij deze projecten leert dat het risicoprofiel lager is. Een eventuele vrijval van geblokkeerde middelen zal worden ingezet als invulling van het nog te zoeken bedrag. Mocht deze vrijval hoger zijn dan het nog te zoeken bedrag, dan wordt dit toegevoegd aan de reserve stamkapitaal.

Mogelijkheden voor externe financiering Zoals geschetst bij de financiële overwegingen en keuzes waar we voor staan (zie ook onder 2. Keuzes waar we voor staan) zien wij mogelijkheden voor het inzetten van externe fondsen. We geven u hierbij een overzicht en inschatting van de kans en hoe deze te benutten. Naast provinciale financiering inclusief het nieuwe Perspectieffonds Gelderland zijn er ook externe financieringsbronnen. De meest interessante financieringsmogelijkheden zijn:

Nationaal • Nationaal Groeifonds: dit fonds richt zich op het duurzaam versterken van het verdienvermogen van Nederland, € 20 miljard voor Nederland 2021-2025 • InvestNL: dit fonds verstrekt kapitaal (dat terugbetaald moet worden, dus revolverend) aan R&D- en duurzame projecten van ondernemingen, € 1,7 miljard voor Nederland

Europese fondsen • EFRO OP Oost: dit fonds richt zich op het versterken van innovatie en technologische ontwikkeling, € 55 miljoen voor Gelderland 2021-2027. • REACT-EU: dit fonds betreft een crisis herstel fonds (covid-19) en richt zich op R&D-projecten en het versterken van het innovatie ecosysteem, € 60 miljoen voor Gelderland 2021-2023. • Recovery and Resilience Facility (RRF): dit fonds richt zich op hervormingen (economie, energie, arbeidsmarkt, fiscaal) die de EU voor NL aanbeveelt, € 5,4 miljard voor Nederland 2021-2026, indien Nederland een herstelplan indient. • Plattelands Ontwikkelings Programma: transitieprogramma (POP3plus) in periode 2021/22 dat zich richt op plattelandsdoelen op het gebied van biodiversiteit, klimaat, water, kringlooplandbouw, bodem & water, ca € 21 miljoen voor Gelderland.

18 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 De meeste externe financieringsbronnen zijn al langer bekend (EFRO OP Oost, POP en Interreg). Het Nationaal Groeifonds, REACT-EU en het RRF zijn relatief nieuwe fondsen. De voor ons meest interessante fondsen richten zich op duurzaamheid en innovatie (inclusief digitalisering). Hierbij gaat het vaak om het verstrekken van onderzoeks- en investeringsmiddelen en niet om procesmiddelen. Wanneer we de mogelijkheden van externe fondsen koppelen aan onze vijf ambities zien we het volgende globale beeld:

• ambitie 1, Samen voor Gelderland: weinig aanknopingspunten om in aanmerking te komen voor externe financiering. • ambitie 2, Duurzaam, onderdeel: Energietransitie (inclusief klimaat) veel aanknopingspunten om externe financieringsbronnen in te zetten. • ambitie 3, Natuur en cultuur: onderdeel Natuur en landbouw: mogelijke kansen voor de Gelderse innovatieve maatregelen stikstof. • ambitie 4, Gezond, veilig, schoon en welvarend: enige aanknopingspunten voor innovatie. • ambitie 5, Economie en mobiliteit: veel aanknopingspunten voor innovatie, weinig voor mobiliteit (infra).

Zoals in de startnotitie MTR is aangegeven vraagt het indienen van voorstellen bij dit soort fondsen een forse investering aan tijd en inzet en is het niet altijd zeker of het ook lukt deze fondsen te benutten. Tevens wordt ook een provinciale financiële bijdrage gevraagd. Dit betekent dus dat we ons moeten concentreren op projecten die zowel hoog scoren op de bijdrage aan onze ambities als een grote kans van slagen hebben voor externe financiering. Wij zullen dan ook voor de komende periode enkele kansrijk geachte projecten die met name vallen onder ambitie 2, 3 en 5 toetsen op de mogelijkheden van externe financiering.

Mens en middelen De omvang van Mens en middelen is afhankelijk van de werkvoorraad van de provincie. Deze werkvoorraad bestaat uit onze wettelijke taken, werkzaamheden voortvloeiend uit ambities uit eerdere bestuursperioden en werkzaamheden ter realisatie van onze huidige ambities. Voor deze bestuursperiode zijn er geen extra middelen voor Mens en middelen aangevraagd toen de ambities van het coalitieakkoord bekend werden. Ook de extra inzet op covid-19 en stikstof is opgevangen binnen het bestaande budget. De flexibiliteit van de ambtelijke organisatie maakt dit mogelijk. Eerder is aangegeven dat we bij MTR de balans zullen opmaken of het huidige vierjarige budget van Mens en middelen toereikend is voor de realisatie van de ambities uit het Coalitieakkoord. De kaders die uw Staten bij deze Kadernota meegeven voor de inzet voor de komende twee jaar zullen hiervoor mede bepalend zijn.

19 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 5. Samen sterk voor Gelderland

We hebben ingespeeld op de sterk gewijzigde omstandigheden én we hebben de afgelopen twee jaar veel met elkaar bereikt. Samen met u en onze partners hebben we de schouders eronder gezet en waren we samen sterk voor Gelderland. Dat geeft vertrouwen voor de tweede helft van deze bestuursperiode.

Met deze kadernota blikken we samen met u terug, gaan we in op de stand van zaken en wat we hebben bereikt. Ook kijken we samen vooruit naar de komende twee jaar. We leggen u onze keuze en inzet voor in het licht van onze ambities, inclusief een aanvullend financieel kader. De stand van zaken en crises maken dat we het gerechtvaardigd en noodzakelijk vinden om in deze bestuursperiode € 200 miljoen extra te investeren in de Gelderse samenleving. Dit is nu de keuze waar we samen met u voor staan.

We gaan met deze kadernota richting de uitwerking van de MTR en horen graag welke ideeën, wensen, overwegingen u heeft, mede gebaseerd op de reflectie van onze inwoners. Het woord is nu aan u en aan de samenleving waar we de komende twee jaar de focus op moeten leggen voor de realisatie van ambities.

20 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 21 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Bijlagen bij deze kadernota:

1 Lijst met initiatieven die al beschikbaar zijn gesteld 2 Stand van zaken Ambities en prestaties 3 Stand van zaken investeringsbudget voor deze bestuursperiode 4 Inspiratiesessie 11 mei 2019

22 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Bijlage 1 Lijst met initiatieven die al beschikbaar zijn gesteld

Perspectiefnota 2020:

1 Uitvoeringskosten POP3 € 5,9 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

2 Marketingcampagne toerisme in Gelderland € 1,4 Ambitie 3 Natuur en cultuur

3 Regeling producties en festivals € 1,2 Ambitie 3 Natuur en cultuur

4 Archeologisch depot bodemvondsten € 4,3 Ambitie 3 Natuur en cultuur

5 Regeling functioneel gebruik erfgoed € 13,1 Ambitie 3 Natuur en cultuur

6 Greenport Gelderland € 3,9 Ambitie 3 Natuur en cultuur

7 Greenports NL € 0,2 Ambitie 3 Natuur en cultuur

8 Regio Deal Foodvalley en Agrifood 2030 € 10,3 Ambitie 3 Natuur en cultuur

9 Extra middelen leefbaarheidsalliantie € 0,7 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

10 Ondersteuning bewonersinitiatieven en € 0,7 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en gemeenschapsvoorzieningen welvarend

11 Gelders sportakkoord € 0,1 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

Totaal Perspectiefnota 2020: € 41,9

Najaarsnota 2019:

12 Project code groen € 10,0 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

13 Gelderland herdenkt € 0,6 Ambitie 3 Natuur en cultuur

14 Regiodeal en Agrifood 2030 € 10,0 Ambitie 3 Natuur en cultuur

15 Zandtovenaar Harderwijk € 0,1 Ambitie 3 Natuur en cultuur

16 Landelijke Sinterklaasintocht Apeldoorn € 0,1 Ambitie 3 Natuur en cultuur

17 Spoorkruising Rijksweg-Noord in Elst € 2,3 Ambitie 3 Natuur en cultuur

Totaal Najaarsnota 2019: € 23,0 Ambitie 3 Natuur en cultuur

Begroting 2020:

18 Versterken bestuurskracht gemeenten € 2,0 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

19 Goed bestuur en veilige en weerbare samenleving € 0,9 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

20 CO2 leiding Bommelerwaard (specifiek toegewezen) € 1,9 Ambitie 2 Duurzaam

21 Uitvoering thema Energietransitie € 9,3 Ambitie 2 Duurzaam

22 Toekomst bestendig wonen lening € 2,5 Ambitie 2 Duurzaam

23 Subsidieregeling voorfinanciering ontwikkelkosten € 0,5 Ambitie 2 Duurzaam

24 Proces- en opdrachtmiddelen klimaatadaptatie € 0,5 Ambitie 2 Duurzaam

25 Uitvoeringsprogramma Gebiedsdossiers € 1,0 Ambitie 2 Duurzaam grondwaterbescherming

26 Eerbeek-Loenen 2030 € 0,3 Ambitie 2 Duurzaam

23 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Begroting 2020:

27 Uitvoeringsagenda 2020 Beleef het in Gelderland 2020 € 3,3 Ambitie 3 Natuur en cultuur

28 Nationale Toerisme Top 2020 € 0,2 Ambitie 3 Natuur en cultuur

29 Vervolg Boek Verhaal van Gelderland € 0,8 Ambitie 3 Natuur en cultuur

30 Uitvoering beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed 2017-2020 € 3,7 Ambitie 3 Natuur en cultuur Beleef het mee!

31 Vervolg aanpak werkvoorraad archeologie € 0,3 Ambitie 3 Natuur en cultuur

32 Jeugdfonds Sport en Cultuur Gelderland € 0,1 Ambitie 3 Natuur en cultuur

33 Meerjarenprogramma Instituut voor Natuureducatie € 0,9 Ambitie 3 Natuur en cultuur Gelderland 2020-2024

34 Uitvoeringsprogramma 2020-2023 Agrifood € 0,5 Ambitie 3 Natuur en cultuur

35 Proefboerderij De Marke € 0,3 Ambitie 3 Natuur en cultuur

36 Verkenning thema Vrijheid en uitvoering van enkele € 0,3 Ambitie 3 Natuur en cultuur doorlopende activiteiten

37 Agrifood 2030 Programmaorganisatie € 4,1 Ambitie 3 Natuur en cultuur

38 Programmaorganisatie Agrifood 2030 (specifiek toegewezen) € 13,6 Ambitie 3 Natuur en cultuur

39 Excellente gastvrijheid in een gezonde vrijetijdseconomie van € 1,1 Ambitie 3 Natuur en cultuur de gebiedsagenda Veluwe

40 Aanvulling krediet renovatie museum KAM € 3,4 Ambitie 3 Natuur en cultuur

41 Leefbaarheid € 7,0 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

42 Actieplan Wonen € 0,5 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

43 Projecten in uitvoering SteenGoed Benutten € 14,0 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

44 Programma Sport € 2,6 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

45 Sports Valley € 0,3 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

46 Eat2Move € 0,7 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

47 Mkb-innovatiestimulering Regio en Topsectoren 2020 € 2,6 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

48 Orion 2020 € 0,4 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

49 Proces- en opdrachtmiddelen Economie € 1,7 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

50 Digitale werkplaatsen € 0,2 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

51 Overcommitering EFRO-programma OP Oost 2014-2020 € 2,0 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

52 Circulaire economie € 1,0 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

53 Health & Energy € 0,2 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

54 Opstart projecten en proceskosten Gebiedsagenda Arnhem- € 1,0 Ambitie 5 Economie en mobiliteit Nijmegen

55 Gelderse Corridor € 7,0 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

56 Verbetering stationsomgeving Nijmegen-Heijendaal € 0,7 Ambitie 5 Economie en mobiliteit (specifiek toegewezen)

Totaal Begroting 2020 € 93,2

24 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Tussendocument 2020:

57 Democratiefestival 2020 € 0,1 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

58 Verbetering bedrijfsvoering gemeente Zutphen € 0,2 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

59 Provinciale aanpak COVID-19: spoor 1 acute hulp bieden € 5,0 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

60 Aanvulling Provinciale aanpak COVID-19: spoor 1 acute hulp € 5,0 Ambitie 1 Samen voor Gelderland bieden

61 Biogaswinning Papierfabriek Doetinchem en € 1,2 Ambitie 2 Duurzaam Rioolwaterzuivering Doetinchem

62 Perspectief Hanzesteden 2020-2025 € 0,2 Ambitie 3 Natuur en cultuur

63 Ondersteuning vrijwilligers landschapsbeheer € 3,3 Ambitie 3 Natuur en cultuur

64 Park of Dutch Dreams € 0,2 Ambitie 3 Natuur en cultuur

65 100.000 bomen en struiken voor CO2, biodiversiteit en € 0,2 Ambitie 3 Natuur en cultuur landschapsherstel

66 Procesmiddelen aanpak en financiering van grote € 1,5 Ambitie 5 Economie en mobiliteit maatschappelijke opgaven

Totaal Tussendocument: € 16,9

Perspectiefnota 2021:

67 COVID-19 overbrugging € 50,0 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

68 Gebiedsagenda Zwolle € 0,2 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

69 Regio Deal 'FruitDelta Rivierenland' € 3,0 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

70 Stichting KiEMT € 3,2 Ambitie 2 Duurzaam

71 Herstructurering en warmtetransitie woonwijk Jerusalem, € 0,7 Ambitie 2 Duurzaam Nijmegen

72 Samenwerkingsovereenkomst Waterschap Rijn en IJssel € 0,8 Ambitie 2 Duurzaam

73 Gastvrije Waaldijken € 5,0 Ambitie 2 Duurzaam

74 Regio Deal 'Duurzame Cleantech Regio met Veerkracht' € 7,2 Ambitie 2 Duurzaam

75 Kwaliteitsimpuls Klompenpaden € 0,3 Ambitie 3 Natuur en cultuur

76 Hollandcity lijn Castles and Countryhouses 2020 € 0,0 Ambitie 3 Natuur en cultuur

77 De Spaanse weg beleefbaar maken - Progressive Web App € 0,0 Ambitie 3 Natuur en cultuur

78 Boekjaarsubsidie Natuur en Milieu Gelderland (NMG) € 0,2 Ambitie 3 Natuur en cultuur

79 Uitvoering programma Biodiversiteit € 7,1 Ambitie 3 Natuur en cultuur

80 Uitvoeringsprogramma Agrifood € 1,1 Ambitie 3 Natuur en cultuur

81 Uitvoering actieplan Natuurinclusieve Landbouw Gelderland € 6,0 Ambitie 3 Natuur en cultuur

82 Cofinanciering Europees Transitieprogramma € 14,4 Ambitie 3 Natuur en cultuur Gemeenschappelijk Landbouwbeleid 2020-2021

83 Omroep Gelderland € 1,3 Ambitie 3 Natuur en cultuur

84 Regio Deal ‘Werken aan een veerkrachtige Veluwe’ € 12,5 Ambitie 3 Natuur en cultuur

85 Investeringsagenda vestigingsklimaat Foodvalley € 0,1 Ambitie 3 Natuur en cultuur

86 Duurzame kalversector en onderzoeksgelden (Gelderse € 32,5 Ambitie 3 Natuur en cultuur Maatregelen Stikstof)

87 VroegeFaseFinanciering Startup Fonds Gelderland € 5,5 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

88 ORION startupondersteuningsprogramma € 1,6 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

89 Regionaal Centrum voor Technologie (RCT) Gelderland € 3,2 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

25 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Perspectiefnota 2021:

90 Health Valley Netherlands, clusterorganisatie voor de health € 2,4 Ambitie 5 Economie en mobiliteit sector

91 Snelle fietsroute via Oude Zevenaarseweg Arnhem € 2,5 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

92 Briskr Health & High Tech Accelerator € 1,4 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

93 Regeling Slimme en Schone duurzame productielocaties € 1,0 Ambitie 5 Economie en mobiliteit (Gelderse Maatregelen Stikstof)

Totaal Perspectiefnota 2021: € 163,2

Najaarsnota 2020:

94 Subsidieregeling Vitaal Openbaar Bestuur € 2,0 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

95 Producties en festivals € 1,2 Ambitie 3 Natuur en cultuur

96 Uitvoering programma leefbaarheid € 1,1 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

97 Samen sterk (omgevingsdiensten) + frictiekosten € 0,5 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en Omgevingsdienst Rivierenland welvarend

Totaal Najaarsnota 2020 € 4,8

Begroting 2021:

98 Extra lobby activiteiten Tweede kamer verkiezingen en € 0,3 Ambitie 1 Samen voor Gelderland organiseren internationale conferentie Association of European Border Regions (AEBR)

99 INTERREG VI A Duitsland - Nederland 2021-2027 € 12,3 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

100 Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO), € 23,0 Ambitie 1 Samen voor Gelderland programma OP Oost 2021-2027

101 Bevorderen goed bestuur en een veilige en weerbare € 0,6 Ambitie 1 Samen voor Gelderland samenleving

102 Stimuleringslening Toekomstbestendig Wonen € 10,0 Ambitie 2 Duurzaam

103 Uitvoering activiteiten Gelders klimaatplan € 29,9 Ambitie 2 Duurzaam

104 Extra middelen subsidieregeling Voorfinanciering € 0,3 Ambitie 2 Duurzaam ontwikkelkosten grootschalige zon- en windprojecten

105 Bevorderen klimaatadaptatie € 2,2 Ambitie 2 Duurzaam

106 Aanpak wateroverlast dorp Breedeweg € 0,6 Ambitie 2 Duurzaam

107 Zuiveringsstraat Waterfabriek Wilp € 1,5 Ambitie 2 Duurzaam

108 Onderzoek interactie grond- en oppervlaktewater € 0,4 Ambitie 2 Duurzaam (Kaderrichtlijn Water)

109 Uitvoeringsgereed maken projecten Eerbeek-Loenen 2030 € 1,2 Ambitie 2 Duurzaam

110 Uitvoeringsagenda 2021-2022 Recreatie en toerisme € 3,4 Ambitie 3 Natuur en cultuur

111 Uitvoeringsprogramma 2021 Cultuur en erfgoed € 12,8 Ambitie 3 Natuur en cultuur

112 Jeugd sport fonds 2021 € 0,1 Ambitie 3 Natuur en cultuur

113 Laatste fase restauratie en herbestemming Eusebius te € 2,5 Ambitie 3 Natuur en cultuur Arnhem

114 Co-financiering Agrarisch Natuur Beheer 2023-2025 (Europees € 4,5 Ambitie 3 Natuur en cultuur Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB))

115 Activiteiten uitvoeringsprogramma Agrifood 2021 € 3,6 Ambitie 3 Natuur en cultuur

116 Extra activiteiten Regiobureau Foodvalley 2021-2025 € 1,3 Ambitie 3 Natuur en cultuur

117 Ontwikkelingsmaatschappij Vitale Vakantieparken € 4,0 Ambitie 3 Natuur en cultuur

26 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Begroting 2021:

118 Uitvoeringsprogramma Veluweop1 2021-2023 € 6,3 Ambitie 3 Natuur en cultuur

119 Ondersteuning Netwerk Veluweop1 2021-2023 € 0,8 Ambitie 3 Natuur en cultuur

120 Uitvoering programma Leefbaarheid 2021-2023 € 12,4 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

121 Huisvesting arbeidsmigranten 2021 € 0,1 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

122 Subsidieregeling Procesondersteuning SteenGoed Benutten € 0,5 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en 2021 welvarend

123 Programma Sport 2021-2023 € 1,7 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

124 Projecten onderwijs- en arbeidsmarkt 2021-2023 € 5,0 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

125 De Groeiversneller 2021-2023 € 4,5 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

126 De Startversneller 2021-2023 € 1,9 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

127 Vouchers digitalisering en innovatie MKB Gelderse € 1,2 Ambitie 5 Economie en mobiliteit maakindustrie 2021-2023

128 Mkb-innovatiestimulering Regio en Topsectoren (MIT) 2021 € 2,6 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

129 Go4Export 2021-2023 € 1,5 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

130 Uitvoeringsprogramma Circulaire economie € 7,0 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

131 Aanleg snelle fietsroutes Apeldoorn-Epe en Deventer-Zutphen € 19,0 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

132 Gebiedsagenda Arnhem-Nijmegen, clusterontwikkeling € 0,3 Ambitie 5 Economie en mobiliteit Energy

133 Gebiedsagenda Arnhem-Nijmegen, clusterontwikkeling € 0,4 Ambitie 5 Economie en mobiliteit Health & High Tech

134 Opstartfase nieuwe regio-organisatie Arnhem Nijmegen 2021 € 1,2 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

135 Extra middelen t.b.v. realisatie Railterminal Gelderland € 20,5 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

Totaal Begroting 2021 € 201,2

Besluitvorming buiten P&C documenten:

136 Beleidsprogramma onderwijs en arbeidsmarkt (PS2019-639) € 8,0 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

137 Emissieloos busvervoer (PS2019-713) € 3,0 Ambitie 2 Duurzaam

138 Emissieloos busvervoer (PS2019-713) (specifiek toegewezen) € 2,0 Ambitie 2 Duurzaam

139 Aktieplan Wonen Gelderland (PS2020-195) € 32,0 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

140 Gebiedsopgaven algemeen (PS2020-211) € 0,2 Ambitie 1 Samen voor Gelderland

141 Gebiedsagenda Achterhoek (PS2020-211) € 9,4 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

142 Beleidsprogramma Leefbaarheid (PS2020-288) € 13,0 Ambitie 4 Gezond, veilig, schoon en welvarend

143 Beleidskader Vrijheid 2021 - 2023 (PS2020-728) € 1,1 Ambitie 3 Natuur en cultuur

144 Aanpak A1/A30 (PS2021-16) € 3,0 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

145 Connectr energy innovation (PS2021-31) € 4,7 Ambitie 5 Economie en mobiliteit

Totaal besluitvorming buiten P&C documenten € 76,3

Totaal: € 620,6

27 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Bijlage 2 Stand van Zaken Ambities en prestaties

Inleiding

De Midterm review (MTR) zet op een rij wat de stand van zaken is van de maatschappelijke ambities van de Provincie Gelderland en de prestaties die wij als provincie daarvoor hebben geleverd. Op basis hiervan is bijsturing of herprioritering mogelijk.

Onderscheid tussen maatschappelijke effecten en provinciale prestaties Hierbij is het belangrijk om onderscheid te maken tussen: • Maatschappelijke effecten, ofwel hoe het er in Gelderland voor staat, bijvoorbeeld de woningnood, de diversiteit in soorten, de risico’s op wateroverlast et cetera. Onze inzet is erop gericht op een positieve invloed te hebben op deze effecten, maar in de meeste gevallen is de provincie niet de enige partij met invloed. Om maatschappelijke effecten positief te beïnvloeden is vaak de gezamenlijke inzet van een hele coalitie van partners noodzakelijk: overheden, maatschappelijke organisaties, ondernemingen en inwoners. Omdat het ons uiteindelijk te doen is om deze effecten vormt ‘werken in partnerschap’ het hart van onze sturingsfilosofie. • Provinciale prestaties, ofwel de resultaten die we als provincie bijdragen door acties en instrumenten in het samenspel met andere partners een positieve invloed te hebben op de effecten. In diverse kaderstellende beleidsstukken is op basis van een analyse van het betreffende inhoudelijke vraagstuk èn het daarbij horende krachtenveld van samenwerkingspartners bepaald met welke rol en inzet de provincie haar bijdrage het meest effectief kan leveren. Als bijlage bij deze MTR is de strategische aanpak over de hele linie beknopt op een rij gezet in een set zogenaamde “beleidsprogramma’s”.

MTR als middel om te leren en bij te sturen Het is dus mogelijk dat de geplande provinciale prestaties allemaal uitgevoerd zijn en dat stand van zaken ten aanzien van het maatschappelijk effect toch niet gunstig is. Bijvoorbeeld: ondanks een hoog tempo in de aanleg van nieuwe natuur conform de afspraken met het Rijk, staan de beoogde natuurdoelen ten aanzien van het versterken van de biodiversiteit er nog niet gunstiger voor. Zulke constateringen kunnen aanleiding geven tot bijsturing. Een MTR is dan ook niet alleen een verantwoordingsdocument, maar ook een document om als bestuursorgaan transparant te reflecteren en te leren om zo tot nog effectievere aanpakken te kunnen besluiten.

Bijsturingsmogelijkheden De inzichten uit deze MTR kunnen op beide niveaus tot bijsturing leiden 1 Een aanpassing in onze maatschappelijke ambities kan aan de orde zijn vanwege de volgende redenen: • We leren dat we scherper kunnen zijn over waar het nu echt om gaat (bijv. woningnood i.p.v. woningproductie); • Er zijn ontwikkelingen in de samenleving (bijv. covid-19), wetenschappelijke inzichten en/of innovaties (bijv. elektrische fiets). NB: het gaat hier nog steeds over ambities deels doe groter zijn dan de eigen ‘cirkel van invloed’!

2 Een aanpassing van onze inzet kan in de volgende variaties aan de orde zijn: a. Meer doen: door aanvullende instrumenten in te zetten (bijv. naast regels, ook voorlichting, of naast investeringen, ook kennisontwikkeling) of de bestaande inzet te intensiveren (bijv. meer budget of meer handhaving); b. Minder doen, bijvoorbeeld omdat een deel van de inzet niet effectief of doelmatig blijkt of de voortgang in het bereiken van de ambitie voorspoedig is; c. - last but not least - Anders doen: in twee variaties: i. Betere keuzes maken in de inzet van ons eigen instrumentarium en inzet (incl. houding en gedrag in samenwerking met anderen); ii. Beter mobiliseren van partners, zodat zij vanuit eigen overtuiging (meer) bijdragen aan het realiseren van de beoogde effecten (ofwel: het versterken van een vitale coalitie).

28 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 NB: Ten aanzien van prestaties geldt dat er verschillende soorten prestaties zijn. Sommige prestaties zijn tamelijk eenvoudig in gang te zetten, te realiseren (en eventueel bij te sturen). Denk hierbij aan het sluiten van een dorpendeal, het organiseren van een bijeenkomst of evenement, het uitvoeren van een onderzoek et cetera. Andere prestaties zijn complex, hebben een langere doorlooptijd, zijn daarin wel bij te sturen, maar niet ineens over een andere boeg te gooien, omdat er verschillende vraagstukken in samen komen of veel verschillende belanghebbenden betrokken zijn. Denk hierbij aan ruimtelijke processen rond energietransitie, ontwikkeling van infrastructuur, integrale gebiedsontwikkelingen et cetera.

Aan het eind van deze bijlage is een beknopte verantwoording opgenomen over de wijze waarop de stand van zaken in deze MTR is bepaald.

Samenvattend overzicht stand van zaken

Leeswijzer stand van zaken overzicht In de Omgevingsvisie zijn de provinciale ambities voor Gelderland vastgelegd. Deze hebben we naar aanleiding van het coalitieakkoord voor deze periode in de begrotingen en verschillende uitvoeringsprogramma’s van de afgelopen jaren nader uitgewerkt. Verderop in deze bijlage is voor alle beleidsthema’s een compleet overzicht opgenomen van de op dit moment beschikbare (monitorings) informatie om de stand van zaken van de ambities te duiden, plus een overzicht van de afgesproken, gerealiseerde en aangekondigde prestaties. Op enkele onderdelen is nog nadere uitwerking nodig van de wijze waarop monitoring plaats kan vinden. Hierna geven we voor alle hoofambities een samenvattend beeld van de stand van zaken. Ten behoeve van de concreetheid illustreren we dit voor elke hoofdambitie aan de hand van een selectie van subdoelen.

29 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 1. Samen voor Gelderland

De stand van zaken in de maatschappelijke ambitie is als volgt samen te vatten:

Beleidsprogramma Ambitie Stand van zaken

Vitaal bestuur Gelderse regio’s en gemeenten Gelderse bestuurskracht op ± 50% die voldoende bestuurs- en samenwerkingskracht hebben om maatschappelijke opgaven aan te kunnen.

Gelderland weerbaarder maken tegen Meer inzicht leidt tot meer zichtbare de invloeden van ondermijnende problematiek criminaliteit

Conclusies en eventuele bijsturingsvoorstellen • Vitaal bestuur: Ten aanzien van ‘sterk bestuur’ nu geen aanleiding om de in gang gezette aanpak met maatwerk-trajecten bij te sturen (sterk bestuur). Het programma weerbaarheid is een ontwikkelprogramma; flexibiliteit in de bijdrage aan de gezamenlijke overheidsaanpak van ondermijnende criminaliteit blijft noodzakelijk.

2. Duurzaam

De stand van zaken in de maatschappelijke ambitie is als volgt samen te vatten:

Beleidsprogramma Ambitie Stand van zaken

Energietransitie/klimaat In 2050 is Gelderland klimaatneutraal; Huidig tempo niet op schema in 2030 is de broeikasgasuitstoot met 55% verminderd ten opzichte van 1990.

Energiebesparing: -1,5% per jaar Afgelopen periode juist toename

Aandeel hernieuwbare energie: 14% (2020), Doel 2020 niet gehaald, toename niet op 16% (2023) schema

Klimaatadaptatie Gelderland in 2050 klimaatbestendig Monitoring in ontwikkeling, maar bekend is dat de opgave zeer groot is.

Water Grond- en oppervlaktewaterkwaliteit Sinds 2016 heeft 0% van het oppervlaktewater levert geen gezondheidsrisico’s op, draagt voldoende ecologische kwaliteit, ± 25% risico bij aan bodemkwaliteit en voldoet om voor grondwaterkwaliteit natuurdoelen te bereiken

Behoefte aan water voor consumptie en Droogteperiodes hebben forse impact productie en aanbod zijn duurzaam in evenwicht.

Conclusies en eventuele bijsturingsvoorstellen • Energietransitie/klimaat: Het Gelders Klimaatplan 2021-2030 is zeer recent vastgesteld. Om de ambities te realiseren is een forse inzet nodig van alle partijen, overheden, bedrijven, maatschappelijke organisatie en inwoners. Rijk en EU zijn cruciaal voor randvoorwaarden en middelen. In het licht van de aanscherping van de nationale doelstelling (van 49% naar waarschijnlijk 55%) en de Europese klimaataanpak zijn aanvullende afspraken met Rijk en EU wenselijk. Voor de provincie staat voorop het uitvoeren van de acties in het Klimaatplan, waarin onder meer is benadrukt dat energietransitie alleen maar gerealiseerd kan worden als hier in andere beleidsterreinen invulling aan wordt gegeven, zoals economie, wonen, agrifood en mobiliteit. De provincie heeft hierbij de opgave om nog effectiever te worden in het mobiliseren van commitment in de Gelderse samenleving van zowel inwoners, bedrijven, overheden en maatschappelijke initiatieven voor inzet van hen en bij het Rijk en de EU voor de noodzakelijke randvoorwaarden.

• Klimaatadaptatie: Op dit moment vinden inventarisaties plaats in de vorm van stresstesten en worden maatregelpakketten ontwikkeld. Er is geen twijfel dat er nog een grote opgave ligt en dat daar in de toekomst intensivering voor nodig zal blijken. Op dit moment is vooral belangrijk dat klimaatadaptatie integraal meegenomen wordt in alle beleidsontwikkeling en projecten op andere beleidsterreinen, zoals

30 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 wonen, natuur, economie en agrifood. • Water: Om de doelen op het gebied van waterkwaliteit te behalen, zullen in het binnenkort aan PS voor te leggen (verplichte) regionale waterprogramma voorstellen worden gedaan.

3. Natuur en cultuur

De stand van zaken in de maatschappelijke ambities is als volgt samen te vatten:

Beleidsprogramma Ambitie Stand van zaken

Aantrekkelijke Zorgdragen voor een cultureel aanbod voor Culturele parels zijn verzekerd van leefomgeving: cultuur een breed publiek en dat van belang is voor rijksfinanciering, brede culturele en erfgoed, toerisme en een positief vestigingsklimaat. infrastructuur onder druk door covid-19 recreatie, vrijheid en sport

Behouden en ontwikkelen van 10-15% in slechte of matige staat, behalve monumentale waarden, zowel gebouwd aanvraag werelderfgoed ingediend als groen erfgoed, met specifieke een ambitie voor het werelderfgoed

Het versterken van de kwaliteit en Monitoring in ontwikkeling mogelijkheden voor toerisme en recreatie in Gelderland

Een impuls geven aan het besef dat Monitoring in ontwikkeling vrijheid niet vanzelfsprekend is

Sportdeelname en beweegniveau boven Licht bovengemiddeld het Nederlands gemiddelde

Biodiversiteit/natuur In 2050 gaat het goed met de Algemene afname gekeerd, maar nog veel biodiversiteit: positieve trend in de Living bedreigde soorten Planet Index (LPI) voor Gelderland.

In 2030 75% van de doelen van de Vogel- Sinds 2006 op 55% en Habitatrichtlijn gerealiseerd, met als tussenstappen 55% in 2017 en 65% in 2027

Toevoeging areaal natuur: 8414 ha voor 31 2025 zal waarschijnlijk niet gehaald worden, december 2025 t.o.v. areaal 2010 (tijdstip maar de eigenlijke afspraak met het Rijk natuurpact). (2027) is wel haalbaar

Agrifood Ontwikkeling van nauurinclusieve en/of Monitoring in ontwikkeling, wordt kringloop landbouw binnenkort met PS besproken

Stikstof emissies zijn in 2030 gehalveerd Pm medio 2021 tov 2019

Conclusies en eventuele bijsturingsvoorstellen • Aantrekkelijke leefomgeving: Op dit moment zijn we erop gericht voorbereid te zijn op het moment dat de mogelijkheden die nu beperkt zijn i.v.m. covid-19 weer groter worden. De acties die nu stilliggen zullen we dan voortzetten, waarbij de structurele invloeden van de pandemie uiteraard tot aanpassingen zullen leiden. We hebben in dit verband de regio’s gevraagd om ten aanzien van regionale culturele infrastructuur in samenwerking tot een voorstel te komen voor een herstelprogramma. Hier wordt op dit moment nog aan gewerkt.

• Biodiversiteit/natuur: Voorop staat dat de huidige inzet in de uitvoering van het natuurpact (toevoegen areaal natuur) en het recent vastgestelde uitvoeringsprogramma biodiversiteit met kracht voortgezet moeten worden, inclusief de aandacht voor biodiversiteit in andere thema’s zoals agrifood, wonen, recreatie, mobiliteit, werklocaties. Komend jaar zullen uit de afspraken over het rijksprogramma Natuur en de Actualisatie Natura-2000 (beheerplannen) waarschijnlijk aanvullende acties volgen. Echter, om niet alleen de achteruitgang in biodiversiteit te stoppen, maar ook de ambitie te realiseren dat biodiversiteit zich weer herstelt, is bijsturing van het beleid nodig. Dit kan door meer aanpak van bronfactoren, waaronder het terugdringen van de stikstofuitstoot (GMS). Maatregelen zijn altijd effectiever als deze in samenwerking met en vanuit eigen overtuiging van partners, zoals bedrijven en inwoners, worden genomen. Al kan het nodig blijken om voor de laatste noodzakelijke cruciale percelen die verworven moeten worden, of voor ingrepen in de waterhuishouding van gebieden, in ultimo t.b.v. N2000 ook zwaardere instrumenten in te zetten zoals onteigening of onvrijwillige vernatting in te zetten.

31 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 • Agrifood: Met het recent vastgestelde uitvoeringsprogramma Agrifood heeft de benodigde bijsturing plaatsgevonden, waarbij wel middelen nodig zijn om de daarin aangekondigde activiteiten ook te kunnen uitvoeren.

4. Gezond, veilig, schoon, welvarend

De stand van zaken in de maatschappelijke ambitie is als volgt samen te vatten:

Beleidsprogramma Ambitie Stand van zaken

Gezonde leefomgeving Een gezonde en veilige leefomgeving: Op alle thema’s zijn achterstanden op de een schone en frisse lucht, een schoon streefwaardes milieu, een niet vervuilde bodem, voldoende schoon en veilig (drink)water, bescherming van onze flora en fauna.

Wonen: Gelderland 83.000 woningen erbij in de periode Woningbouwproductie is op stoom, anno heeft een aanbod 2019-2030 2020 18.700 gerealiseerd aan woningtypen en woonmilieus passend Terugdringen woningtekort, inlopen Opgelopen tot 4,9% bij de diversiteit aan woningtekort tot 2% woningvraag; eenieder een passende, duurzame Verduurzamen bestaande woningvoorraad In 2019: 3,5% stadsverwarming, 42% tenminste woning. (in 2050 gasloos, in 2030 90% tenminste label B, 25% label A. label B, 50% label A)

Meer betaalbare woningen (betaalbaar: PM (als stand van zaken bekend is) sociale huur, middenhuur en goedkope koop)

Nieuw naoberschap en Versterken van de (sociale) verbondenheid Nu geen concrete stand van zaken leefbaarheid op dorps-, wijk- en buurtniveau; iedereen beschikbaar, monitoring in ontwikkeling moet mee kunnen doen.

Conclusies en eventuele bijsturingsvoorstellen • Gezonde leefomgeving: Het is belangrijk om de huidige inzet door te zetten en bijvoorbeeld het schone luchtakkoord en actieplan geluid voortvarend uit te voeren. Omdat veel andere opgaven invloed hebben op de ambities van een gezonde leefomgeving is het gezien de stand van zaken belangrijk om de impact van ook die opgaven op de gezonde leefomgeving meer te expliciteren bij besluitvorming. Extra aandacht is nodig i.v.m. overgang van bodemtaken naar gemeenten en t.a.v. Zeer Zorgwekkende Stoffen (ZZS).

• Wonen: woningproductie is weliswaar op stoom, maar het woningtekort loopt op (mede door naar boven bijgestelde demografische verwachtingen). Er is geen bijsturing nodig op het ingezette instrumentarium, maar wel aanleiding de gezamenlijke inzet met gemeenten èn marktpartijen te blijven intensiveren.

• Nieuw naoberschap en leefbaarheid: geen aanleiding voor bijsturing.

32 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 5. Economie en mobiliteit

De stand van zaken in de maatschappelijke ambitie is als volgt samen te vatten:

Beleidsprogramma Ambitie Stand van zaken

Economie Economisch krachtig zijn, zodat er een In structureel opzicht voldoet de Gelderse sterke aantrekkingskracht van onze economie aan de meeste streefwaarden provincie uit gaat naar ondernemers en inwoners

Het vergroten van het innoverend R&D uitgaven als % BRP stijgen, maar nog vermogen en bijdragen aan onder Nederlands gemiddelde maatschappelijke missies voor agrifood, gezondheid, energietransitie en sleuteltechnologieën

Voldoende passende en Concretisering ambitie en wijze van toekomstbestendige werklocaties monitoring volgt. Op dit moment geen overaanbod meer en achterstand op gebied van duurzaamheid

Goed functionerende arbeidsmarkt en dito Op dit moment evenwicht, in een aantal kennis- en onderwijsinstellingen sectoren iets meer krapte dan Nederlands gemiddelde

Circulaire economie “Eerste afvalloze provincie”: Totale grondstoffengebruik in Nederland − Gebruik van primaire grondstoffen in sinds 2010 nauwelijks veranderd (PBL, 2020) Gelderland met 50% teruggebracht in 2030 (t.o.v. nulmeting 2019) − In 2050 volledig circulaire economie

Mobiliteit In de stedelijke netwerken stimuleren Aandeel fiets, te voet en ov stagneert tot om slim en schoon te reizen en ontlasten reisafstanden van 15 km en is laag daarboven wegennet, plus versterken verbindingen met landelijk gebied

Congestie op wegen, filelengte (indicator en streefwaarde zijn in ontwikkeling)

Dalende lijn verkeersslachtoffers, met Geen sprake van dalende lijn extra aandacht voor fietsers.

In 2030 is de totale mobiliteitsgerelateerde Op dit moment nog stijging, met verwachte CO2 uitstoot gereduceerd van 5.2 Mton per toename van (auto-)mobiliteit in het verschiet jaar naar 2.3 Mton per jaar

Conclusies en eventuele bijsturingsvoorstellen • Economie: de Gelderse economie staat er in structureel opzicht gunstig voor. Covid-19 heeft een grote economische impact gehad, en meer gevolgen zijn te verwachten. Er is geen bijsturing nodig in het structurele beleid en voor werklocaties is uitvoering van de vastgestelde aanpak belangrijk. Ondersteuning van de economie op korte termijn kan een welkome aanvulling zijn op de inzet van het Rijk. Hierbij zou synergie met andere ambities als randvoorwaarde gesteld kunnen worden, zodat er een impuls vanuit gaat voor de overige maatschappelijke ambities.

• Circulaire economie: Deze opgave is complex, en zal van alle actoren de komende decennia zeker extra inzet vergen. Nu is het zaak de acties uit het recent vastgestelde uitvoeringsprogramma in gang te zetten, de monitoring op orde te brengen en partnerschappen uit te breiden.

• Mobiliteit: het realiseren van de recent vastgestelde mobiliteitsvisie (PS2020-289) met de focus op slimme en schone mobiliteit is nog een grote opgave. De urgentie van de uitvoering van de door de Staten vastgestelde mobiliteitsvisie is door de ontwikkelingen verder toegenomen.

33 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Compleet overzicht stand van zaken

1. Samen voor Gelderland

De ambities op het gebied van “Samen voor Gelderland” zijn uitgewerkt in het beleidsprogramma “Vitaal bestuur”, waarin Sterk Bestuur en weerbaarheid zijn onderscheiden.

1.1 Vitaal bestuur

Opgave: Hoe zorgen voor voldoende bestuurskracht van onszelf en hoe ondersteunen we de bestuurskracht van andere overheden?

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Hoofddoel Sterk Bestuur Bestuurskracht is in eerste instantie de verantwoordelijkheid van Gelderse regio’s en gemeenten die voldoende de overheden zelf. De inzet van de provincie is erop gericht om bestuurs- en samenwerkingskracht hebben goede basisvoorwaarden te creëren en waar nodig én gewenst te om maatschappelijke opgaven aan te kunnen. ondersteunen. De provincie levert maatwerk (PS 2020-144).

Er is een globaal vertrekpunt geformuleerd over de bestuurskracht bij gemeenten. Daarin zijn gemeenten ingedeeld in de categorieën strategisch, tactisch, operationeel, onder operationeel. Criteria daarvoor zijn: politiek-bestuurlijk leiderschap; politiek-bestuurlijk samenspel; lokale democratie; samenspel met ‘buiten’/externe partners; competenties van de ambtelijke organisatie; en financiële en economische basis.

Hier schetsen we het totaalbeeld als indicator voor de omvang van de (sterk bestuur-)opgave waar we als provincie voor staan. Dat doen we omdat het niet de bedoeling is dat dit stand van zaken-overzicht discussies op roept ten aanzien van afzonderlijke gemeenten. Het gaat hier om het maatschappelijk effect in de provincie Gelderland. De bestuurskracht in Gelderland (geijkt op ‘tenminste functioneren op tactisch niveau’) was 50% (in 2019), en 65% (in 2018). De achteruitgang heeft te maken met over de hele linie van gemeenten een achteruitgang in de financiële situatie ten gevolge van gedecentraliseerde taken, naast enkele meer gemeentespecifieke factoren, zoals tijdig keuzes maken.

• Financieel toezicht: Sinds 2017 0 gemeenten onder preventief toezicht

Subdoel Op basis van deze analyses zijn 16 aandachtgemeenten gedetecteerd Een structurele verbetering van de waarmee wij in dialoog zijn. We delen ons beeld met deze gemeenten Gelderse bestuurskracht in het bijzonder om te komen tot een gezamenlijke probleemstelling en bestuurlijke bij de 51 gemeenten in Gelderland in 2030. afspraken om maatwerktrajecten te starten om aan bestuurskracht te werken. Per maatwerktraject worden de prestaties en uitkomsten gemonitord.

Hoofddoel weerbaarheid Afgelopen jaren zien we een toename van (ondekte) drugsproducerende “Bestrijden én beschermen: bestrijden locaties, vaak op bedrijventerreinen en in het buitengebied zoals recent van criminelen die onze samenleving in Drempt, Baak en Emst. Bij de synthetische labs lijkt sprake van ondermijnen en het beschermen van toenemende professionalisering. kwetsbaren die slachtoffer zijn van deze De omvang en invloeden van ondermijnde criminaliteit zijn door hun criminaliteit”. Deze opdracht uit het verborgen karakter lastig in beeld te krijgen. Hiervoor geldt: coalitieakkoord hebben wij vertaald in de “je ziet het pas als je het door hebt”. Vanuit de ambitie om de aanpak ambitie om Gelderland weerbaarder te maken van ondermijnende criminaliteit in Gelderland te ondersteunen heeft tegen de invloeden van ondermijnende de provincie het Regionale Informatie- en Expertisecentrum Oost criminaliteit. Nederland (RIEC-ON) opdracht gegeven alle Gelderse gemeenten te voorzien van een ondermijningsbeeld. Op basis van deze gemeentelijke beelden is een ‘Rode Draden beeld’ opgesteld om de meest voorkomende ondermijningsfenomenen in Gelderland in kaart te brengen. Dit beeld is een gezamenlijk product van de provincie en de Gelderse gemeenten. Zie PS2020-14.

34 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

Sterk bestuur

Afgesproken prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd • Maatwerktrajecten gemeenten/partners Kaderstellend • Gelderland Academie • De provincie levert maatwerk (PS 2020-244 ‘Vitaal Openbaar Bestuur’) • Democratiefestival voorSterk Bestuur • Vervolg commissie Huijbregts Resultaten • Subsidieregeling Vitaal Openbaar Bestuur vastgesteld. • 16 aandachtsgemeenten zijn nu in beeld, we zijn in dialoog om te komen tot maatwerktrajecten • Verschillende netwerk- en kennisbijeenkomsten om positie bestuurders en ambtenaren te verstevigen (Gelderland Academie). • Stichting tbv democratiefestival is opgericht. • Trialoog met PS, vereenvoudiging subsidieverlening, gemeentebezoeken, etc. • Varianten voor bestuurskrachtversterking Scherpenzeel afgewogen, gekozen voor fusie en herindelingsontwerp vastgesteld. • Gebiedsagenda’s

Aangekondigd • Met 16 gemeenten aan de slag om bestuurlijke afspraken voor maatwerktrajecten te maken, we verwachten dat er meer gemeenten bij komen gezien de zorgelijke situatie bij gemeenten. • Uitvoeren en monitoren maatwerktrajecten. • Invullen platformfunctie en samenwerking partners. • Vraaggericht organiseren netwerk- en kennisbijeenkomsten. • Jaarlijkse programmering maken voor Democratiefestival. • Uitvoeren diverse evaluaties met partners bij projecten, samenwerking, etc..

Weerbaarheid

Afgesproken prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd • Om criminele activiteiten geen kans Kaderstellend te geven en wit-was-praktijken tegen • Programmaplan weerbaarheid (PS2020-14) te gaan, blijven we gebruik maken van het instrument ‘BIBOB-onderzoek’ Resultaten in het kader van subsidieverlening, Weerbare organisatie vergunningverlening, vastgoedtransacties en aanbestedingen. • sept 2020: Interne verkenning en opdracht Weerbaarheid en Integriteit • In de komende periode voeren we de agenda veilig buitengebied uit. • Jaarlijks 80 tot 100 Bibobonderzoeken • Grondeigenaren die slachtoffer zijn van een dumping van drugsafval ontvangen Weerbare overheid een vergoeding van 100% voor de kosten • Jan 2019: Gelderse Subsidieregeling Verwijdering drugsafval die gemoeid zijn met het opruimen van • Jan 2019:Start Project Ariadne drugsafval. Indien de grond in eigendom is • Mei 2019: Ondermijningscongres voor Gelderse raads- en statenleden van een overheid, wordt 50% van de kosten • Juli 2019: Start project Veilige Gelderse Bedrijventerreinen vergoed. • Sept 2019: Agenda Veilig Buitengebied • Oplossingen vinden voor vrijkomende • Dec 2019: Project Nummering recreatieobjecten agrarische bebouwing • 2020: Campagne Drugslabs met Meld Misdaad Anoniem • Jan 2020: Rode Draden beeld incl. 51 ondermijningsbeelden • December 2020: Start Project Theseus

Weerbare samenleving • Jan 2020: Project #Leerlingalert • Dec 2020: Onderzoek Sport en Ondermijning

35 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Aangekondigd Kaderstellend

Resultaten • Ontwikkeling trainingen voor leidinggevenden • Intern integriteitsbeleid actualiseren • Organisatie Landelijk Bibob Congres • Voorzetten van de projecten: Ariadne; Theseus, Project Nummering recreatieobjecten doorzetten. • Wetenschappelijk reflectie op rol provincie bij aanpak Ondermijning • Onderzoek naar het in beeld krijgen van vrijkomende agrarische bebouwing • Op districtelijk niveau ondersteuning aan gemeenten operationaliseren. • Op basis van de uitkomsten van het onderzoek Sport en ondermijning Gelderse partners ondersteunen op dit onderwerp • Uitvoering geven aan de Agenda Veilig Buitengebied • Onderzoek uitvoeren naar grensoverschrijdende ondermijningsproblematiek rondom het thema arbeidsmigranten • Voortzetten van project # Leerlingalert • Opzetten/ondersteunen van maatschappelijke projecten om kwetsbare groepen te ondersteunen.

36 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen • Door covid-19 zijn m.n. gemeenten zwaarder onder druk komen te staan waardoor bestuurskrachtproblemen • versneld zichtbaar zijn geworden. Deze ontwikkeling zet zich de komende periode nog door. • Gemeenten als eerste overheid hebben meer taken gekregen van het Rijk maar niet de benodigde middelen/ instrumenten. Dit heeft geleid tot verzwakking van de gemeenten (ambtelijk en bestuurlijk). Dit uit zich op velerlei manieren en verschilt per gemeente. • Het nieuwe Kabinet zal naar verwachting met nieuwe regelgeving en beleid komen over de toekomst van het openbaar bestuur (Thorbeckebrief) dat het bestuurlijk landschap zal beïnvloeden de komende jaren (denk aan de Wet decentrale overheden). • De complexiteit en meerschaligheid van de verschillende opgaven nemen toe waardoor de noodzaak om met meerdere bestuurslagen samen te werken ook toeneemt. Denk aan regionale samenwerking en de samenwerking tussen provincie en gemeenten. De provincie heeft daarom ook voor haar ambities steeds meer belang bij bestuurskrachtige gemeenten. • Voor weerbaarheid zien we een groeiende noodzaak om de ingezette lijn vast te houden. We zien een toename van zichtbare ondermijning gecombineerd met gemeenten die een steeds grotere rol krijgen op onderwerpen als mensenhandel en zorgfraude terwijl hun uitvoeringscapaciteit onder financiële druk niet mee groeit. • Daarnaast zien we dat doordat de covid-19 crisis kwetsbare groepen extra hard treft, juist de noodzaak voor aandacht voor een weerbare samenleving toeneemt. • Een ontwikkeling die de scope van het programma mogelijk kan uitbreiden, is de toename van cybercriminaliteit. Naast bedrijven en onderwijsinstellingen zijn ook gemeenten doelwit van gerichte digitale aanvallen die grote impact kunnen hebben op alle vormen van gemeentelijke dienstverlening.

Partnerschap en krachtenveld • Dit verschilt per situatie en is afhankelijk van de context (opgave(n), regio, gemeente, etc.). • Doordat gemeenten verschillende andere prioriteiten moeten stellen komt partnerschap en uitvoeringskracht voor provinciale opgaven onder druk te staan. • We zien ten aanzien van weerbaarheid dat de capaciteitsparadox groter wordt; hoe meer capaciteit de veiligheidspartners zetten op het in beeld krijgen van ondermijning, hoe groter het capaciteitstekort wordt om het aan te pakken. • De aandacht voor ondermijning groeit zowel ambtelijk als bestuurlijk in Gelderland. Het aantal initiatieven waarmee het wordt aangepakt groeit en veiligheidspartners zoeken vaker verbinding met elkaar om een integrale aanpak op te zetten. De ondersteunende rol van de provincie sluit hier heel goed bij aan en wij zien ook een toename aan ondersteuningsverzoeken vanuit gemeenten. Waar de focus in het begin meer lag op individuele contacten met gemeenten, sluiten we nu vooral op districtelijk niveau aan bij de partners. Op projectniveau werken we in de aanpak toekomstbestendige bedrijventerreinen ook samen aan oplossingen. • De voortrekkersrol die de provincie Gelderland heeft genomen in het aansluiten bij de aanpak van ondermijning als provinciaal bestuur, heeft eraan bijgedragen dat steeds meer provincies (politiek) vorm gaan geven aan hun rol. Dit brengt in toenemende mate samenwerking te weeg met vooral de provincies Overijssel en Noord-Brabant

Conclusie en eventuele bijsturingsvoorstellen Gezien de aard van de onderwerpen bestuurskracht en weerbaarheid is de provincie slechts ten dele van invloed op het bereiken van de ambities. De provincie zet structureel in op een gemeenschappelijke kennisbasis en organiserend vermogen. Gezien de context voor bestuurskracht (druk op gemeentefinanciën, COVID-19, stapeling complexe opgaven) is de conclusie voor dit moment dat we achterlopen op de ambitie. De problematiek groeit, waarbij onze inspanningen weliswaar worden gerealiseerd, maar niet wegnemen dat de bestuurskracht verder onder druk komt te staan. De context ten aanzien van weerbaarheid (drugsvondsten, meer zichtbare ondermijning) laat ook zien dat de problematiek aanwezig is. Maar daar staat tegenover dat met de prestaties en voorgenomen activiteiten er nu een meer (en zeker meer bewust) weerbare organisatie, overheid en samenleving is (‘van nul naar iets’)

Bijsturingsvoorstellen Het programma Weerbaarheid is een ontwikkelprogramma waarin gepionierd wordt met de rol die de provincie kan spelen bij de aanpak van ondermijnende criminaliteit. Dit betekent dat de lijst van acties voor de komende twee jaar niet uitputtend is en juist wordt gezocht naar nieuwe initiatieven.

37 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 2. Duurzaam

De ambities op het gebied van “Duurzaam” zijn uitgewerkt in de beleidsprogramma’s: • Energietransitie/klimaat; • Klimaatadaptatie; • Water.

2.1 Energietransitie/klimaat

Opgave: Hoe zorgen we ervoor dat Gelderland in 2050 klimaatneutraal is?

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Hoofddoel • Uitstoot CO2-equivalenten licht dalend, in 2018 op 17% vermindering In 2050 is Gelderland klimaatneutraal; ten opzichte van 1990: in 2030 is de broeikasgasuitstoot met 55% verminderd ten opzichte van 1990. Domeinen Emissie 1990 Emissie 2017 Beoogde in Nationaal Emissie 2030 Klimaatakkoord

Gebouwde omgeving 6,0 MtCO2 3,0 MtCO2

Mobiliteit 5,2 MtCO2 2,6 MtCO2

Industrie 2,7+1,3 MtCO2-eq 2,2 MtCO2-eq

Landbouw en 0,8+3,9 MtCO2-eq 2,8 MtCO2-eq landgebruik

Totaal 23,6 MtCO2-eq 19,9 MtCO2-eq 10,6 MtCO2-eq

• T.a.v. alleen CO2 is tussen 2010 en 2018 is 1 Mton reductie gerealiseerd

Subdoel • Energieverbruik is sinds 2014 stijgende met 0,1 tot 2,0% per jaar Streefwaarde energiebesparing: -1,5% per jaar (t.o.v streefwaarde -1,5%, dus ± 10%-punt achterstand in periode 2014-2018 (+3,6% i.p.v. beoogde -6%)

Subdoel • Aandeel hernieuwbare energie in Gelderland is sinds 2014 licht Streefwaarde aandeel hernieuwbare energie: gestegen (van 6,1% naar 7,6%= 1,5%/4 jaar=0,375% per jaar). 14% (2020), 16% (2023)

38 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

Afgesproken prestaties coailtieakkoord Gerealiseerd Kaderstellend • Het is de ambitie van de coalitie om de • Landelijk Klimaatakkoord (mede ondertekenaar) (PS2019-678) komende 4 jaar significante en voor de • Gelders Energie Akkoord (mede ondertekenaar) (PS2015-543) burgers zichtbare stappen te zetten in • Gelders klimaatinitiatief van Provinciale Staten (2018) (PS 2018-39) de realisatie van de in 2018 afgesproken • Beleidsprogramma Klimaat (ligt voor bij Provinciale Staten) doelstellingen. (PS2020-871) • Provincie voert de regie voor innovatie, • Gelders Klimaatplan 2020-2030 (vastgesteld door GS in 2020) kennisuitwisseling en stimuleren van (PS2020-871) pilots • 6 concept Regionale EnergieStrategieën (vastgesteld door GS in 2020) • Onderzoeken burgerparticipatie zon- en (PS2020-403, PS2020-201, PS2020-273, PS2020-214) windenergie, ook in financiële zin • Visie voor een bereikbaar Gelderland (vastgesteld door Provinciale • Bestaande innovatieclusters zoals in Staten in 2020) (PS2020-289) Arnhem krijgen een impuls • Uitvoeringsprogramma Agrifood (ligt voor bij Provinciale Staten) • Opstellen Klimaatplan (PS2020-880) • Alle mogelijkheden benutten voor • Uitvoeringsprogramma Bos en bomen (vastgesteld door GS in 2020) (PS zonne-energie 2020-875) • Nakomen afspraken met Rijk over RES • Uitvoeringsprogramma Biodiversiteit (vastgesteld door GS in 2020) (incl. windenergie) en andere zaken (PS2020-873) klimaatakkoord • Uitvoeringsprogramma Circulaire Economie (vastgesteld door GS in • Uitbouwen energie-infrastructuur 2020) (PS2020-679) • Strategische Agenda Biomassa (PS2020-115) • Gelders-Overijsselse Regionale Aanpak Laadinfrastructuur (GO-RAL) met provincie Overijssel opgesteld (PS2020-751) • Intern klimaatplan Code Groen (Verwijzing in PS2020-871)

Resultaten Gebouwde omgeving • Subsidie energiescan voor 90 Vereniging van Eigenaren (VvE) • Procesbegeleiding aan 10 VvE • Stroomlijning subsidieregelingen • Onderzoek versnelling warmtenetten (met gemeenten Arnhem, Culemborg, Ede, Nijmegen, Lingewaard en Wageningen) • Stimuleringslening Toekomstbestendig Wonen Gelderland opgezet (met 37 gemeenten en het Stimuleringsfonds Volkshuisvesting) • De onderzoeksfase van Transform, een van de projecten in de Try-out Financiële arrangementen, is afgerond • 5 Gelderse proeftuinen opgenomen in landelijk programma aardgasvrije wijken • Aanbesteding voorbereid van expertteam Warmte (met gemeente Nijmegen, Alliander en GEA) • Business case warmtenet op thermische energie uit oppervlaktewater in de Gelderse proeftuin Smartpolder in Arnhem • Aardgasvrij en toekomstbestendig maken van de wijk Jerusalem gestart; de eerste proefwoningen zijn opgeleverd. • Subsidie t.b.v. continuïteit en verdere professionalisering van de energieloketten • Projecten Steengoed benutten

Energie en bedrijven (Industrie en bedrijven) • Toekenning van 5 aanvragen ‘Stimulering energiebesparing bij bedrijven en instellingen’ en gesprekken met potentiële aanvragers. • 32 gemeenten ondersteund bij energiecontroles bij bedrijven en instellingen vanuit subsidieregeling ‘Gemeentelijk toezicht op energiebesparing’ • Start verduurzaming 3 bedrijventerreinen in Doetinchem, Berkelland en Oude IJsselstreek • Deelname 20 middelgrote bedrijven aan Koplopersproject Apeldoorn-Epe • Onderzoeken t.b.v. papier- en keramische industrie t.a.v. alternatieve brandstoffen, energiebesparing via drogen, ruimtelijke aspecten verduurzaming, mogelijkheden waterstof via leidingen, mogelijkheden biogas, electrificatie. Alsmede vertaling Routekaart 2030 van de Koninklijke Vereniging van Nederlandse Papier- en kartonfabrieken naar de Gelderse situatie

39 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 • Onderzoek naar natuurvezelcluster op Industrie Park Kleefse Waard. • Projecten GEA-tafel Biomassa: verwaarding, mestvergisting en als warmtebron voor de gebouwde omgeving. • Wegwijzer Biobased Gelderland (website). • Projecten via Stichting Kiemt: De Groeiversneller Energie, Kennisvoucher, via Clean Mobility Centrum is onderzoek uitgevoerd naar waterstofinfra. • Waterstofprojecten,, zoals de ontwikkeling en opening van het waterstoflab Industrie Park Kleefse Waard op de HAN Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, waterstofbussen samen met Industrie Park Kleefse Waard, tankinfra door Clean Mobility Centrum en power- to-power. • Aanbesteding en subsidie van 90 waterstofauto’s rond Arnhem; • Verkenning naar waterstof in de Concessie Rijn-Waal • Bedrijven ondersteund via de Subsidieregeling toekomstbestendige bedrijventerreinen • Tussentijdse evaluatie Subsidieregeling Stimulering energiebesparing bij bedrijven en instellingen

Energie en ruimte (Elektriciteit en duurzame opwek) • Regeling ‘Verzilver uw dak’ waarmee we bedrijven helpen met het realiseren van zonnepanelen op bedrijfsdaken. • 21 (2019) en 19 (2020) projectaanvragen waaraan ongeveer 1.000 mensen deelnemen voor subsidieregeling ‘Lokale hernieuwbare energieprojecten’ • 3 coöperatieve initiatieven gebruik gemaakt van onze regeling Voorfinanciering Ontwikkelkosten (éen wind- en twee zonne-energie projecten) • De Zonnewijzer, de Gelderse Gebiedsgids voor zonnevelden met GEA. • Inhoudelijke ondersteuning, inhuur van externe deskundigen en procesbegeleiders, en het opstellen van onderzoeken, quick scans, 3D-modellen en op verzoek inpassingsplannen voor windenergieprojecten t.b.v. 230,5 MW in 2020. Resultaat per 1-1-2021: 241,1 MW onherroepelijk. • Onherroepelijk worden van windpark Den Tol, Koningspleij, RWZI Duiven en De Groene Delta. • Waterkrachtinitiatieven op rijkswateren mogelijk maken (met RWS). • Cofinanciering onderzoek bij Parenco over ultradiepe geothermie • Samen met de regio’s hebben we verder gewerkt aan de Regionale Energiestrategieën: modelberekeningen uitgevoerd met het Energietransitiemodel, het inventariseren van ideeën en wensen bij gemeenten voor de invulling van versnellingsteams • Werkgroep Regionale Structuur Warmte met vertegenwoordigers van de regio’s en Alliander. • Verkenningen gestart en/of afgerond voor de A15, A28, A1, A18 en A30 over grootschalige opwek langs hoofdinfra met gemeenten en andere relevante partijen (motie 18M39) • Facilitering ateliers voor stakeholders als input voor de Concept Regionale Energiestrategieën • Implementatie CO2-Prestatieladder (met gemeenten) • Vaststelling concept RES’en (PS2020-552) van de regio’s • Kwartiermaker voor Strategische Omgevingsmanagement en ontwerpbureau’s voor de ruimteatelier t.b.v. RES • Overleg van communicatieadviseurs van de RES-regio’s • een ambtelijk en bestuurlijk overleg tussen de 6 regio’s, provincie, GEA en Alliander. • Bovenregionaal atelier kansen en knelpunten in de concept RES’en. • Tussentijdse evaluatie en een rondetafelgesprek tussen de stuurgroepvoorzitters en de provincie tav RES • Ondersteuning bij een verkenning naar de (on)mogelijkheden van wind op en rond de Veluwe. Ook hebben we een • Ecologische studie uitgevoerd naar mogelijkheden voor windprojecten langs de A28 en de A50/IJsselvallei. • Actief betrokken bij de ruimtelijke procedures van windparken IJsselwind, Lorentz (Harderwijk), Midden-Betuwe, Culemborg, Caprice, Beuningen en Lage Rooijen (Maasdriel)

40 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 • Warmtevraag en -aanbod geïnventariseerd, de mogelijkheden van clustering van de vraag/warmtenetten zijn in beeld gebracht. online dashboard voor de gemeenten, 24 quickscans over mogelijke warmteoplossingen in verschillende situaties.

Energie en mobiliteit (Mobiliteit) • 316 (2019) en 355 (2020) openbare laadpalen vanuit concessie ‘Publieke laadpalen voor elektrisch vervoer’ (met gemeenten en de provincie Overijssel) • Stappenplan Snelladers opgesteld • Dekkend netwerk snelladers (binnen 30 minuten rijden) • Handreiking e-deelauto’s voor energiecoöperaties met GEA-partners, subsidieregeling voor de aanschaf van elektrische deelauto’s en Interreg B-project cofinancieren e-hubs met een deelmobiliteitaanbod. • In het Bestuurlijk Overleg MIRT Meerjarenprogramma infrastructuur, ruimte en transport (Rijksprogramma) in november 2019 is afgesproken dat elke regio in 2020 een werkgeversaanpak heeft die zich richt op zowel doorstroming als CO2-reductie. We hebben onderzocht hoe werkgeversaanpakken kunnen bijdragen aan CO2-reductie en doorstroming. De uitkomsten worden verwerkt in regionale werkgeversaanpakken. Ook hebben we onderzocht hoe we laadinfra bij werkgevers, en zo het gebruik van elektrisch vervoer, kunnen stimuleren. • Samen met de netbeheerder en de provincie Overijssel zijn we binnen de concessie ‘Publieke laadpalen voor elektrisch vervoer’ gestart met een proef met slim laden van een variabel laadprofiel. • We hebben bij twee energieloketten onderzocht of het onderwerp Duurzame Mobiliteit aansluit bij de informatiebehoefte. Dit bleek zo te zijn. We gaan nu het informatiepakket verder ontwikkelen. • Uit onderzoek blijkt dat zero-emissiegoederenvervoer vooral kansrijk is voor licht en middelzwaar goederenvervoer. Daarom hebben we een subsidieregeling Duurzame vrachtauto’s ontwikkeld die de aanschaf van dit soort voertuigen stimuleert. Deze regeling is per 1 januari 2020 beschikbaar. • In de GO-RAL staan de thema’s, zoals Snellaadinfra, gemeentelijke laadvisie’s, waar we als provincies de komende jaren samen mee aan de slag gaan. Dit doen we onder andere. met laadconsulenten die in het najaar van 2020 zijn gestart. Zij helpen gemeenten om uitvoering te geven aan de opgave laadinfrastructuur. • Procesondersteuning en ondersteuning businesscases • Gelderse Lange Termijn Integrale Programma’s (PS2019-860). • Via Stichting Kiemt hebben we gewerkt aan de versterking van de sector Cleantech & Energy. • We hebben de Dutch Circular Textile Valley opgezet. Dit is een samenwerking tussen Hogeschool ArtEZ, WUR Wageningen University & Research en bedrijven. • Samen met de regio Hauts-de-France hebben we een mogelijke Europese samenwerking verkend op het gebied van textiel, cellulose en waterstof. • Via het Europese programma EFRO hebben we projecten ondersteund op het gebied van koolstofarme innovatie. • Met het Innovatie- en Energiefonds Gelderland dat onderdeel is van Topfonds hebben we geïnvesteerd in energiebesparing en de opwek van hernieuwbare energie. • Samen met onze partners hebben we binnen het GEA gewerkt aan projecten en kennisdeling binnen de nieuwe structuur conform het landelijk klimaatakkoord. Teven hebben we het GEA ondersteund door het beschikbaar stellen van menskracht. • De tweedejaars trainees hebben drie duurzaamheidschallenges georganiseerd • We hebben samen met Climate Cleanup de Film 2040 naar Gelderland gehaald • We hebben de challenge ‘Kraak de Crisis’ gesponsord • • •

41 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Aangekondigd 2021-2023 Kaderstellend • Opstellen RESsen • Strategische Agenda Waterstof

Resultaten Gebouwde omgeving • 50 Wijken van de Toekomst (met GEA) • 2 door Gelderland gefinancierde proeftuinen aardgasvrije wijken • Toekomstbestendig wonen lening • Ondersteuning regionale energieloketten • Besluitvorming oprichting Gelders Warmte Infra Bedrijf (samenwerking met gemeenten) • Uitvoering Verduurzaming maatschappelijk vastgoed en utiliteitsbouw • Uitvoering warmtenet op thermische energie uit oppervlaktewater in de Gelderse proeftuin Smartpolder in Arnhem • In samenwerking met de Gelderse woningcorporaties hebben we plannen uitgewerkt voor een Investeringsimpuls verduurzaming sociale huurwoningen • Verduurzaming via dorpendeals

Mobiliteit • Uitvoering vanuit ‘Visie voor een bereikbaar Gelderland − Clean energy hubs − Verduurzaming vrachtverkeer − Verduurzaming personen vervoer (individueel en OV) • Samen met de gemeenten realiseren we een provinciedekkend en adequate laadinfrastructuur. • Ook bereiden we een nieuwe concessie Laadinfrastructuur in publieke ruimte voor, die de huidige concessie vervangt zodra deze is afgelopen in 2021. Voor semipubliek en privaat terrein gaan we vanuit der GO-RAL de mogelijkheden voor gezamenlijke inkoop verkennen. Ondersteuning maatschappelijke initiatieven

Industrie en bedrijven • Verduurzaming van hoog energie vragende industrie zoals papier-, metaal- en steenindustrie • Energiebesparing bij bedrijven door ondersteuning en handhaving • Ontwikkelen en uitvoering van CCS en CCU • Verbeteren van hoogwaardige inzet biobrandstoffen • Aanpak toekomstbestendige bedrijventerreinen

Landbouw en landgebruik • Stimuleren van kringlooplandbouw • Verminderen emissies bij veehouderijen • Het gebruik van warmte en CO2 optimaliseren in de glastuinbouw • Bevorderen van de eiwittransitie • Uitbreiden van bosareaal en duurzaambosbeheer • Verbeteren van dde bodem onder ander voor CO2-afvang

Elektriciteit (duurzame opwekking) • Stimuleren van zonnepanelen op daken van woningen en bedrijfsdaken • Bevorderen van de participatie van inwoners bij lokale energieprojecten • Ondersteunen van het RES-proces en de realisatie van Wind- en zonprojecten • Toekomstbestendig maken van energiesysteem (netwerk) • Bevorderen energieprojecten vanuit aquathermie, geothermie en biobrandstoffen. • Er is een plan gemaakt voor de opzet van versnellingsteams dat het in 2021in uitvoering gaat.Voorbereidingen van de Raad van State-zaken voor de windparken IJsselwind (Zutphen) en Harderwijk. •

42 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Procesondersteuning en ondersteuning businesscases • Via Stichtingen Kiemt en Orion werken we aan de versterking van de sector Cleantech & Energy. • Via het Europese programma’s EFRO en Interreg en het Recovery and Resilience Fund en nationale programma’s zoals het Groeifonds ondersteunen we projecten op het gebied van koolstofarme innovatie. • Met het Innovatie- en Energiefonds Gelderland dat onderdeel is van Topfonds en met het Perspectieffonds investeren we via onder andere Oost NL in energiebesparing en de opwek van hernieuwbare energie. • Samen met onze partners werken we binnen het GEA aan projecten en kennisdeling binnen de nieuwe structuur conform het landelijk Klimaatakkoord. Teven hebben we het GEA ondersteund door het beschikbaar stellen van menskracht. • We rapporteren jaarlijks de voortgang op de reductie en afvang van alle broeikasgassen en gebruiken die om het klimaatplan 2021 -2030 bij te sturen waar nodig. • We hebben een pilot uitgevoerd op het gebied van CO2-beprijzing. • De dialoog met de samenleving verstevigen we waarbij we gebruikmaken van een Strategisch Communicatie Plan.

Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen Het klimaatplan is recent vastgesteld. Daarin staan actuele trends en ontwikkelingen. We zien onder meer een toename van het energiegebruik door het gebruik van ICT en sociale media, een komende discussie over kernenergie (rijkstaak), de opkomst van waterstof en de toename van airconditioners in relatie tot meer warme dagen (hetgeen netto extra opwarming betekent). Een positieve ontwikkeling is dat de Europese Green Deal ook uitgaat van 55% broeikasgasreductie in 2030. Dit betekent dat ook de maatregelen in het nationale Klimaatakkoord moeten worden aangescherpt, hetgeen waarschijnlijk leidt tot extra steun vanuit het Rijk (in bijvoorbeeld wet- en regelgeving, het belastingregiem en financiën) om de ambitie te halen. De COVID-crisis heeft tot een kleine daling geleid in de broeikasgasuitstoot (met name door minder verkeer). In het Klimaatplan heeft GS gekozen voor een - zoveel mogelijk - Groen Herstel met nadruk op de Gelderse duurzaamheidsambities. De keuzes die de Europese Unie en het Rijk maken, hebben ook een belangrijke invloed op de voortgang van klimaatmaatregelen. Het oplossen van de stikstofcrisis is nu acuut, omdat zowel voor de natuur als voor de voortgang van projecten. Veel Gelderse Maatregelen Stikstof zullen ook bijdragen aan de reductie van broeikasgassen.

Partnerschap en krachtenveld Het Gelders Energieakkoord (GEA). Dit is een platform waar gemeenten, waterschappen en overkoepelende organisaties zoals VNO-NCW en NGO’s onderling klimaatmaatregelen af te stemmen én een impuls te geven.

Conclusie en eventuele bijsturingsvoorstellen Reductie van broeikasgassen en energietransitie is bij uitstek een onderwerp van innovatie, waarop versnel– ling in realisatietempo mogelijk is (mits er geïnvesteerd wordt). Echter, zelfs met een verhoging van het tempo is het gat tussen de geëxtrapoleerde verwachting en het doel heel groot. Het klimaatplan geeft ook aan dat, zelfs bij voorspoedige uitvoering van alle daarin opgenomen maatregelen, het erg lastig zal zijn om de ambitie gerealiseerd te krijgen. In het huidige tempo zal het aandeel hernieuwbare energie in 2020 en 2023 ongeveer 40% achter lopen op schema (8% ipv 14% in 2020, en ±9% ipv beoogde 16% in 2023). Veel hangt af van de (juridische) procedures van bijvoorbeeld wind- en zonneparken. Bovendien hebben we te maken met de beperkingen vanuit de Natura 2000 wetgeving, die bescherming biedt aan soorten zoals de wespendief en concurrende claims op de ruimte. Het werkelijk beoogde maatschappelijk effect is in dit geval een beperking van de mondiale temperatuurstijging. Vanzelfsprekend kan noch de Provincie Gelderland alleen noch samen met Gelderse partijen daarvoor zorgen. Maar het Klimaatplan 2021-2030 geeft wel aan wat als provincie bijgedragen kan worden en wat er in heel Gelderland zou moeten gebeuren.

Bijsturingsvoorstellen Het Gelders Klimaatplan 2021-2030 is zeer recent vastgesteld. Om de ambities te realiseren is een forse inzet nodig van alle partijen, overheden, bedrijven, maatschappelijke organisatie en inwoners. Rijk en EU

43 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 zijn cruciaal voor randvoorwaarden en middelen. Voor de provincie staat voorop het uitvoeren van de acties in het Klimaatplan, waarin onder meer is benadrukt dat energietransitie alleen maar gerealiseerd kan worden als hier ook in andere beleidsterreinen invulling aan wordt gegeven, zoals economie en mobiliteit. De bijsturing die op dit moment overwogen kan worden is om nog effectiever te worden in het mobiliseren van commitment in de Gelderse samenleving.

2.2 Klimaatadaptatie

Opgave Hoe zorgen we dat overlast en schade door klimaatverandering zoveel mogelijk beperkt worden?

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Hoofddoel Wateroverlast: Gelderland in 2050 klimaatbestendig, • Aantal woningen in/nabij risicogebieden (streefwaarde: 0): stand van d.w.z. overlast en schade veroorzaakt door zaken: pm klimaatverandering (wateroverlast, droogte, • Schade aan woningen, op basis van verzekeraars (streefwaarde: pm): hitte(stress) en overstromingsgevaar) is zoveel stand van zaken: pm mogelijk beperkt. Droogte: • Geen water (over-)vragende functies op plekken die gevoelig zijn voor droogte: stand van zaken: pm • Omvang schadeclaims ivm droogte (streefwaarde: afname) • Aantal bermbranden (streefwaarde: pm): stand van zaken: pm

Hitte: • Temperatuur stedelijk gebied t.o.v. (streefwaarde: normgetallen GGD): stand van zaken: pm • In functie blijven infrastructurele werken (streefwaarde: geen uitval door hitte): stand van zaken: pm

Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

Prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd • Een agenda om klimaatadaptatie vanaf Kaderstellend 2020 verankerd te hebben in eigen beleid, • Beleidsprogramma Klimaatadaptatie (nov 2020) uitvoering en handelen • Programma Biodiversiteit (i.v.m. klimaatadaptatieve natuur)

Resultaten Klimaatadaptatie in eigen systeem • Klimaateffectatlas Gelders wegennet (maart 2020) • Normering en regierol Hittestress • Projecten Steengoed benutten

Klimaatadaptatie in de streek • Onderzoeken tav droogte Achterhoek, bosbrandrisico Veluwe, Overstromingsrisico rivierenland, • Nederland 2021 vertaald in achterhoek • Strategieën zijn voor 5/8 van de werkregio’s opgesteld, restant verwacht najaar 2021 (december 2020) • Uitvoeringsplannen zijn voor 4/8 van de werkregio’s opgesteld, 1 verwacht begin 2021, restant zomer en najaar 2021

Klimaatslim • Challenge Groene Iconen (jan 20210) • Deelchallenge ‘Mijn Huis staat in Gelderland’

44 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Aangekondigd 2021-2023 Kaderstellend • Regionaal Waterprogramma (normeringen zoals peilbeheer) • Integreren in alle beleid en uitvoering

Klimaatslim • Programma ‘Beat the Heat’

Resultaten • Klimaatadaptatie in eigen systeem • Stresstesten provinciale wegen • Klimaatadaptatief inrichten bestuurskwartier • Steengoed benutten • Toekomstbestendige bedrijventerreinen

Klimaatadaptatie in de streek • Regionale uitvoeringsplannen voor subsidiëring bij Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie, cofinanciering vanuit provincie • Verkenning bescherming natuurlijk systeem Veluwe en stuwwal Nijmegen

Klimaatslim • Klimaateffectmonitor (met WUR) • Onderzoek en kennisvalorisatie i.r.t. hittestress, zelfvoorzienende groenstructuur in stedelijk gebied • Hitteweek

Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen De KNMI stelt dat de stijging van de temperatuur een structureel fenomeen is. Dat betekent dat dat het aantal tropische dagen toeneemt en de extreme hitte, en droogte in de zomer toeneemt. Vooral in de steden zal dat voor gezondheidsproblemen zorgen. De verwachting is dat bijna alle functies op de zandgronden aanpassingen behoeven door klimaatverandering. Kansen zijn er om natuurlijk systeem aan te passen/ herstellen door meer ruimte te geven voor natuur, in zowel het landelijk gebied als het stedelijk gebied.

Partnerschap en krachtenveld Aanpak behoeft samenwerking van provincie met gemeenten en waterschappen (verenigd in werkregio’s) In de Achterhoek, de Stuwwal en de Veluwe wordt steeds meer gevraagd dat de Provincie hier een sturende rol inneemt. Het betreft hier de hogere zandgronden waar de droogte zeer manifest is. Op het gebied van de hittestress werken we ook samen met de GGD’s.

Analyse en conclusie Op dit moment ligt de focus op de afspraak in het landelijke bestuursakkoord klimaatadaptatie: gemeenten, waterschappen en provincies brengen uiterlijk in 2020 de opgaven voor klimaatadaptatie in beeld, evenals de noodzakelijke maatregelen voor een klimaatbestendige en waterrobuuste inrichting. Begin 2021 is voor 60% van de werkregio’s een strategie en uitvoeringsplan gereedgekomen, de rest volgt in 2021. De uitvoering staat goeddeels nog aan het begin, en moet vooral geïntegreerd met andere werkzaamheden plaatsvinden, zowel bij de provincie als bij andere overheden, ontwikkelaars, particulieren en ondernemers. De opgave richting 2050 is nog fors.

Bijsturingsvoorstellen Gezien de potentieel grote maatschappelijke impact op alle aspecten in de samenleving en in relatie tot alle beleidsterreinen, is het belangrijk om klimaatadaptatie te erkennen als integraal onderdeel van alle beleidsthema’s, en niet als apart beleidsterrein of programma. Bijvoorbeeld bij woningen bouwen, infrastructuur aanleggen, natuur ontwikkelen, transformatie agrosector is de uitdaging van klimaat– adaptatie altijd ook aan de orde.

45 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 2.1 Water

Opgave: Hoe zorgen we voor het beperken van wateroverlast, waarborgen we waterveiligheid en voldoende beschikbaar schoon water?

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Hoofddoel In toekomst: ontwikkeling van een monitorwijze/indicator op dit Voldoende, veilig en schoon water, ook als doelniveau. basis voor andere functies en ambities.

Subdoel schoon (Oppervlaktewater) Ecologische kwaliteit waterlichamen: sinds 2016 Grond- en oppervlaktewaterkwaliteit levert 0% (bij een ambitie van 100% in 2027). Deze werkt via het ‘one out – all geen gezondheidsrisico’s op, draagt bij aan out’ principe. Dat wil zeggen dat als één parameter niet voldoet, het bodemkwaliteit en voldoet om natuurdoelen betreffende waterlichaam rood kleurt (voldoet niet). te bereiken: − 100 % (van in totaal 78) (Grondwater) De vijf Gelderse grondwaterlichamen voldoen gemiddeld oppervlaktewaterlichamen met goede aan de criteria van de Kaderrichtlijn Water. Lokaal zijn er wel ecologische kwaliteit in 2027 knelpunten. In het Regionaal Waterprogramma worden maatregelen − Aantal grondwaterlichamen dat voldoet opgenomen om de kwaliteit van het grondwater te beschermen en de aan de norm. knelpunten op te lossen.

In deze ‘alles of niets-indicatoren is al jaren geen verandering. Om toch meer zicht te geven op het maatschappelijk effect en of we de toestand ten aanzien van schoon water zien veranderen geven we een nadere illustratie op het onderdeel grondwaterkwaliteit (niet het complete beeld dus)

Aantal winningen met een risico voor de grondwaterkwaliteit: in individuele pompputten worden concentraties gevonden die boven de KRW-norm of signaleringswaarden zijn. In het gezamenlijk ruwwater van de winning blijven de concentraties daaronder. Daarbij onderscheid in • risico’s door bemesting • risico’s door gebruik gewasbeschermingsmiddelen (landbouw en stedelijk).

door bemesting (NO3, ofwel nitraat): In 10 van de 40 grondwaterbeschermingsgebieden is een risico voor de grondwaterkwaliteit als gevolg van bemesting. In de gebieden Dinxperlo en Haarlo/Olden Eibergen wordt de norm voor nitraat in het grondwater overschreden (50 mg nitraat/l).

door gewasbeschermingsmiddelen (agrarisch): Bij 12 van de 40 drinkwaterwinningen is een risico voor de grondwaterkwaliteit als gevolg van gewasbeschermingsmiddelen vanuit de landbouw.

door gewasbeschermingsmiddelen (stedelijk gebied): Bij 15 van de 40 drinkwaterwinningen is een risico voor de grondwaterkwaliteit als gevolg van gewasbeschermingsmiddelen vanuit stedelijk gebied.

Aantal winningen met een probleem met de grondwaterkwaliteit: in het gezamenlijk ruwwater komt de concentratie van het gezamenlijk ruwwater uit boven de KRW-signaleringswaarde of norm.

Bij één winning (Dennewater, gemeente Bronckhorst) is een probleem met de grondwaterkwaliteit. In het gezamenlijk ruwwater is de concentratie gewasbeschermingsmiddelen boven de KRW-signaleringswaarde.

46 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 NB: voldoen aan KRW-doelen wil niet zeggen schoon. Zo is sprake van “vergrijzing” van het grondwater: er worden, weliswaar in betrekkelijk lage concentraties, in toenemende mate en tot steeds grotere diepte allerlei uiteenlopende stoffen gemeten. Veel van deze stoffen zijn door het Rijk toegelaten, maar er zijn (nog) geen normen voor vastgesteld (maar vormen wel degelijk een risico voor milieu en gezondheid).

Subdoelen Voldoende Het systeem staat onder druk, de afgelopen drie zomers is door de • Behoefte aan water voor consumptie en hoge temperaturen de vraag groter dan het aanbod geweest. Het (landbouw-)productie en aanbod zijn beeld is dat door droogte het grondwater dieper wegzakt en zich niet duurzaam in evenwicht. geheel herstelt in de naterre periodes. Hierdoor worden toekomstige • Goede waterhuishoudkundige droogteperiodes droger en langduriger. omstandigheden voor de natte landnatuur • De zoetwatervoorziening is robuuster en beter op orde en de waterketens zijn meer circulair

Subdoel Veilig Dijkversterkingen langs de grote rivieren worden Om in een VEILIG Gelderland te kunnen landelijk geprogrammeerd en geprioriteerd in het wonen en werken, werken we actief mee Hoogwaterbeschermingsprogramma. Uiterlijk in 2050 moeten alle aan de bescherming tegen overstromingen dijken in Nederland/Gelderland aan hun wettelijke norm voldoen. In vanuit de grote rivieren en tegen regionale kilometers gaat dit langzaam, maar in risicoreductie gaat dit sneller, wateroverlast in landelijk en stedelijk gebied: aangezien de meest urgente dijktrajecten het eerst worden versterkt: Stand van zaken (2020): 159 km van 591 km voldoet aan wettelijke norm

Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

Afgesproken prestaties coalitie-akkoord Gerealiseerde prestaties Kaderstellend

Resultaten • Periodieke overleggen met waterschappen over voortgang dossiers wateroverlast, waterveiligheid, waterkwaliteit, grondwater, klimaatadaptatie en samenwerking op gebied van Landbouw en Natuur. • Periodiek overleggen met Duitse partners over grensoverschrijdende waterveiligheidszaken. Oa opstellen van gemeenschappelijke verklaring Hoogwater (2019) • Met Vitens hebben we afspraken gemaakt in het uitvoeringsprogramma ‘Gebiedsdossiers drinkwaterwinningen Gelderland 2019-2025’. • Provinciale KRW maatregelen.:Doelen en maatregelpakketten voor laatste KRW-periode in ontwerp gereed. (PS2020-356) • Ontwerp Regionaal waterprogramma Inclusief maatregelen en doelen KRW (2021-2027) en ROR (ronde 2021-2027) • Uitvoering Deltaprogramma zoetwater • Natte landnatuur (68 gebieden hersteld in 2025) 36 gebieden verbeterd, 23 gebieden in voorbereiding • Grondwatervoorraadbeheer: Verkenning Droogte Achterhoek opgestart (PS2020-511) • Vastlegging Aanvulling Strategische Voorraden grondwater. Voorbereidende studies afgerond en MER proces gestart. PS2019-673, PS2020-317 • Jaarlijkse vaststelling zwemwaterlocaties • Samenwerkingsovereenkomsten opstellen met de waterschappen (Water irt brede werkvelden Natuur, circulair etc.).

47 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 • Voor alle grondwaterbeschermingsgebieden zijn in 2019 gebiedsdossiers opgesteld waarin deze risico’s benoemd zijn inclusief een maatregelpakket om deze risico’s te voorkomen. Via het Uitvoeringsprogramma Gebiedsdossiers Gelderland werken we samen met partners aan de uitvoering van dat maatregelpakket. • Vaststelling projectplan dijkversterking

Aangekondigde prestaties 2021-23 Kaderstellend • Regionaal waterprogramma Inclusief maatregelen en doelen KRW (2021-2027) en ROR (ronde 2021-2027) • Plan-MER en voorbereiding besluit strategische drinkwatervoorraden • Vaststelling projectplannen dijkversterking

Resultaten • Continuering periodieke overleggen met waterschappen en Duitse partners • Uitvoeren maatregelen in laatste KRW-periode 2022-2027 • Natte landnatuur (68 gebieden hersteld in 2025): 6 gebieden maatregelen uitvoeren • Met regionale partners in de drie waterschapsgebieden invulling geven aan duurzaam grondwater beheer • Vastlegging Aanvulling Strategische Voorraden grondwater MER afronden en besluit nemen over aan te wijzen gebieden, het beschermingsbeleid en een overkoepelde adaptieve strategie voor inzetten van deze gebieden • Jaarlijkse vaststelling zwemwaterlocaties • Samenwerkingsovereenkomsten opstellen met de waterschappen (Water irt brede werkvelden Natuur, circulair etc.).

Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen a. Stijgend maatschappelijke interesse in water en belang om water mee te nemen in afwegingen. b. Drie droge zomers met grote watervraag op de hoge zandgronden en een breed stijgende vraag naar drinkwater, c. Meer aandacht voor nieuwe stoffen en nutriënten. d. De KRW, en vooral het mogelijk niet halen van de doelen. e. Wens om dijkversterkingen niet alleen veilig maar ook met een goede ruimtelijke inpassing uit te voeren. De droge zomers van de afgelopen 3 jaar hebben laten zien dat de natte landnatuur kwetsbaarder is dan gedacht. Binnen de opgave verbetering van de biodiversiteit zal daarom ook het herstel van (grond) watersystemen voor natte landnatuur een belangrijke plaats in nemen in het nieuwe natuurpact 2.0. Het komende jaar moet er een nieuwe uitvoeringsorganisatie worden opgebouwd en ook worden nagedacht over de instrumenten die de provincie heeft om de uitvoering van natuurpact 2.0 te hand te kunnen nemen. De droogte van de afgelopen zomers geeft bovendien aanleiding om via processen als droogte achterhoek de draagkracht van onze grondwatersystemen tegen het licht te houden. Waterschappen en Vitens maken hierin ook stappen in hun denken en beleidsplannen. De vraag naar meer drinkwater en de beregening voor de landbouw wordt een belangrijk thema in de zoektocht naar en duurzaam en klimaat bestendige regionale watersystemen. Beleidstafel droogte en het droogte onderzoek hoge zandgronden geven aan dat de oplossing voor een klimaatbestendig regionaal watersysteem vooral ligt in het nemen van structurele maatregelen. Hierbij is herontwerp van het oppervlaktewater systeem de belangrijkste maatregel. Omdat het herstel van de grondwatersystemen in hellend zandgebied in het winterseizoen veel langer duurt na een droge zomer worden de maanden februari en maart steeds belangrijker. In deze maanden hebben landbouw en natuur binnen de huidige landbouwpraktijk tegengestelde belangen. Natuur wil hoge grondwaterstanden en de landbouw wil lage grondwaterstanden om het land op te kunnen. Binnen de landbouwtransitie is het van belang om wegen te vinden waarbij landbouw en natuur in deze belangrijke maanden gezamenlijkheid vinden. De provincie kan de grondaankoop en kavelruilprocessen hierbij een belangrijke rol spelen.

48 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Partnerschap en krachtenveld In het waterdomein werken we als provincie samen met waterschappen, Rijk, Rijkswaterstaat, gemeenten, Vitens en private organisaties als TBO`s. Gezien de trends en ontwikkelingen is de verwachting dat deze samenwerkingen steeds intensiever worden. − De Omgevingswet vraagt om een intensievere samenwerking tussen de overheden. − De stijgende vraag naar drinkwater moet samen met de partners worden opgelost. − De aanpak rond nieuwe stoffen en nutriënten vraagt een aanpak met en in de hele keten. Vooral het Rijk is hier aan zet (toelatingsbeleid en normering van stoffen).

Voor het duurzaam gebruik van onze grondwatervoorraden wordt het erg belangrijk dat provincie, waterschap en Vitens hun lange termijn visies op elkaar afstemmen. Waarbij de afstemming over vergunningverlening en handhaving voor grondwateronttrekkingen tussen provincie en waterschap een speciale actie is om tot een duurzaam beheer van onze grondwater voorraden te komen. Dit begint met een goed inzicht in de plaats en hoeveelheid van onttrekkingen. Voor de beregening is hiervoor extra actie nodig van de waterschappen.

Conclusie en eventuele bijsturingsvoorstellen In het waterdomein zijn voor alle opgaven afspraken gemaakt met de waterschappen, Rijk en andere partners. Wat betreft het aspect veiligheid is de inschatting dat dit goed loopt. Wat betreft ‘schoon’ en ‘voldoende’ water worden er nog de nodige potentiële knelpunten gezien (van belang bij het gezamenlijk maken van nieuwe afspraken). − KRW 2021-2027. Nog een groot verschil tussen huidige toestand en de gewenste toestand in 2027 − Bescherming van grondwater tegen nutriënten en nieuwe stoffen. − Impact van veranderd klimaat op regionaal watersysteem. − Grote opgave te versterken primaire waterkeringen oa irt stikstofdossier. − Grotere druk op kwaliteit en kwantiteit van grond en oppervlaktewater. − Toenemende druk op de ruimte. Waarbij een knelpunt tegelijkertijd een kans is om samen te komen tot oplossingen die bijdragen aan meerdere belangen en opgaven. Gegeven deze stand van zaken beoordelen we de stand van zaken als licht achterlopend op schema.

We gaan derde KRW-periode (2022-2027) van 6 jaar in. De afgesproken maatregelen tot nu toe zijn allemaal uitgevoerd. Hoewel er in de afgelopen twee periodes belangrijke stappen zijn gezet, zijn de ontwikkelingen zodanig, deels ook onder invloed van droogte, dat de vooruitzichten voor het behalen van de doelen deze derde periode ongunstig zijn. De noodzakelijke ingrepen om dat te veranderen liggen in belangrijke mate in onze eigen keuzes bij andere opgaven en bij partners.

Bijsturingsvoorstellen We hebben geleerd van de droge zomers van de afgelopen jaren. We zijn actief in gesprek met de waterschappen om te kijken hoe we samen kunnen werken om onze doelen en opgaven te behalen. We participeren (pro)actief in alle takken van het Deltaprogramma. De beschreven ontwikkelingen vormen de basis onder het opstellen van het nieuwe (verplichte) Regionaal Water Programma en de doelen en maatregelen voor 2021-2027 voor de Kaderrichtlijn Water. Hiervoor is besluitvorming voorzien eind 2021. De toenemende druk op de Ruimte vereist een provincie brede strategie waarin keuzes worden gemaakt voor de grote ruimtelijke opgaves op het gebied van Wonen, Natuur, Landbouw Energie etc. waarbij rekening wordt gehouden met de kwaliteiten en eigenschappen van de fysieke leefomgeving.

49 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 3. Natuur en cultuur

De ambities op het gebied van Natuur en cultuur zijn uitgewerkt in de beleidsprogramma’s: • Aantrekkelijke leefomgeving (incl. cultuur, recreatie en toerisme, sport, vrijheid); • Biodiversiteit; • Agrifood.

3.1 Aantrekkelijke leefomgeving

De ambities die zijn uitgewerkt in het beleidsprogramma “aantrekkelijke leefomgeving” omvatten: • Cultuur en erfgoed • Toerisme en recreatie • Vrijheid en herdenken • Sport

Opgave: Hoe zorgen we voor een aantrekkelijke leefomgeving waarin mensen kunnen ontspannen, recreëren en geïnspireerd worden? Om onderscheidend te blijven, halen we in 2050 maximaal profijt uit onze unieke combinatie van stedelijke en groene kwaliteiten.

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Hoofdambitie De ambities op het gebied van cultuur en erfgoed, toerisme en recreatie, Iedereen in huidige én toekomstige vrijheid en herdenken zijn niet nog niet zo concreet uitgewerkt generaties kan ontspannen en recreëren: het (bijvoorbeeld met behulp van indicatoren en streefwaarden) dat er een karakteristieke erfgoed, de natuur en stand van zaken op effectniveau kan worden gerapporteerd. De duiding het landschap, de culturele infrastructuur van de stand van zaken bestaat uit enkele specifieke feiten. en de vele culturele en recreatieve activiteiten (incl. sport) kan beleven op een schaal die past bij wie we zijn. In Gelderland vertalen we dat in kwaliteit niet kwantiteit.

Subdoelen Cultuur • Het aantal Gelderse topinstellingen die in de landelijke financiering Zorgdragen voor een cultureel aanbod voor een plek heeft gekregen is toegenomen. versterken van de culturele infrastructuur Daarvoor zijn culturele voorzieningen en • Een brede culturele infrastructuur is voorhanden maar staat sterk producties nodig van hoge kwaliteit, met een onder druk vanwege covid-19. grote diversiteit en die optimaal toegankelijk zijn

Stimuleren van deelname aan cultuur en erfgoed Wij willen dat iedereen in Gelderland deel kan nemen aan culturele activiteiten en zijn of haar talenten kan ontplooien. Deelname aan culturele activiteiten draagt immers bij aan de verbinding en ontmoeting tussen mensen en daarmee aan de leefbaarheid in onze provincie

Subdoel erfgoed • Het aandeel monumenten dat in slechte of matige staat verkeert zit • Duurzaam behouden en ontwikkelen van meestal tussen de 10 en 15%. Afgelopen jaar was dat 13%. Daarmee monumentaal erfgoed zodat inwoners en zitten we op koers. bezoekers van Gelderland ervan kunnen genieten • Werelderfgoed : Na jarenlange voorbereidingen zijn de UNESCO nominatiedossiers voor Romeinse Limes als NHW bij het Unesco • Versterken van de Gelderse identiteit: Werelderfgoedcomité ingediend. Voor beide erfgoederen schatten Wij willen dat iedereen zich thuis voelt we kans op een positief besluit hoog in. Hiermee ligt de ambitie voor in Gelderland. Daarom versterken wij de werelderfgoed op schema. identiteit van Gelderland door het verhaal van Gelderland zichtbaar en beleefbaar te maken.

50 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Subdoel Recreatie en toerisme Concretisering ambitie en bijpassende indicatoren nog in ontwikkeling. Het versterken van de kwaliteit en Er wordt gewerkt aan: mogelijkheden voor toerisme en recreatie in • Evenwichtig tussen vraag en aanbod: druktemeting en meting druk Gelderland (‘Beleef het in Gelderland’): en draagkracht • Bekendheid vergroten • Dekkend routnetwerk: • Aanbod versterken − Fiets: dekkend Wandelen: nog niet (destinatieontwikkeling) waaronder − MTB: toename in vraag een een Gelders dekkend − Hippisch en varen: geen focus routenetwerk, voor fietsen en − • Gelderse streken: resultaatmeting ahv Kpi’s wandelen. • Verder monitoren we ontwikkelingen via veschillende onderzoeken • Thematische verhaallijnen (waaronder CVO/CVTO)

Subdoel Vrijheid In ontwikkeling (nog niet bepaald): Een impuls geven aan het besef dat vrijheid Een combinatie van niet vanzelfsprekend is 1. Op onderdeel educatie een effectmeting op mensen die we bereiken: bewustzijn vergroot? 2. Publiek bereik van regioprogramma’s Grote Gelderse evenememten Bereiken van een breed publiek: bezoekersaantallen

Subdoel Sport Stand van zaken: in Gelderland is dat sportdeelname en beweegniveau Sportdeelname en beweegniveau boven het licht bovengemiddeld is t.o.v. het Nederlands gemiddelde Nederlands gemiddelde (Bron: gezondheidsmonitor Volwassenen en Ouderen 2016 GGD’en, CBS en RIVM)

Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

Cultuur

Afgesproken prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd • Culturele parels ondersteunen in heel Kaderstellend Gelderland, waaronder het Gelders Orkest, • Uitgangspuntennotitie cultuur en erfgoed (PS2020-842) Ereprijs en Go Short • In het voorjaar van 2020 een voorstel voor Resultaten een vervolgaanpak laaggeletterdheid • Noodmaatregelen Covid-19: gemeenten, theaters, musea, makers • Stimuleren Gelderse musea: plan voor het ondersteund toekomstbestendig maken van de Gelderse • Door lobby bijdragen aan meerjarige financiering van de Gelderse musea culturele (top-) infrastructuur; eigen bijdrage aan infrastructureel in • Onderzoek (her)invoering Gelderse UPN vastgelegd Museumdag • Laaggeletterdheid: Concept-evaluatie Gelderse aanpak laaggeletterdheid • Musea zijn gesteund door Covid maatregelen, naast reguliere stimuleringsregelingen. Steun aan erfgoed Gelderland voor museum wordt voortgezet. Aanpak voor het toekomstbestendig maken van de sector is in voorbereiding. Daarin krijgt alternatief voor Gelderse museumdag een plek. • Via Cultuur educatie met Kwaliteit stimuleren we dat jongeren in contact komen met cultuur en erfgoed. Ook hebben we een participatieregeling die is ondergebracht bij het prins Bernard Cultuurfonds. • Afgelopen jaren is door middel van stimuleringsregelingen, netwerken en regionale samenwerking breed ingezet op het versterken van deze brede infrastructuur. Echter is daar afgelopen jaar door de Covid-19 maatregelen extra inzet nodig geweest om de sector overeind te houden.

Aangekondigd 2021-23 Kaderstellend • Vervolgaanpak laaggeletterdheid (aanvullend op inzet gemeenten) • Plan voor toekomstbestendig maken Gelderse musea

Resultaten • We hebben de regio’s gevraagd om ten aanzien van regionale culturele infrastructuur in samenwerking tot een voorstel te komen voor een herstelprogramma naar aanleiding van covid-19.

51 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Erfgoed

Afgesproken prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd • restauratieopgave programmatisch Kaderstellend aanpakken • De nieuwe aanpak monumentaal erfgoed . (PS2020-227) • herbestemming en verduurzaming van • Uitgangspuntennotitie cultuur en erfgoed (PS2020-842) monumenten helpen mogelijk maken en bevorderen Resultaten • draaipremie Gelderse molens blijven geven • Herbestemming en verduurzaming zijn onderdeel geworden van de • organisaties voor behoud van monumenten nieuwe restauratie aanpak. ondersteunen • Complete besteding van (extra) beschikbaar gestelde middelen • herbestemming van vrijkomend (er was overvraag), ook gecombineerd met maatregelen voor maatschappelijk vastgoed, waaronder duurzaamheid en toegankelijkheid kerken. Dit in het verlengde van het • In de UPN is vastgelegd dat de organisaties voor behoud van pilotproject van het ministerie van OCW te monumenten steun blijven ontvangen. Evenals de steun voor de komen tot een integrale kerkenvisie molens en het Nedersaksisch • landschappen (historische buitenplaatsen) als onderdeel van ons erfgoed in stand kunnen houden • initiatieven steunen die het gebruik van het Nedersaksisch stimuleren

Aangekondigd 2021-23 Kaderstellend • Kerkenvisie

Resultaten • Voorstel voor buitenplaatsen als onderdeel van erfgoed (2021) • Voortzetting subsidieregeling • Het boek “het verhaal van Gelderland” • Werelderfgoederknning Limes en Nieuwe Hollandse Waterlinie

Toerisme en Recreatie

Afgesproken prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd • goede balans tussen natuur en recreatie op Kaderstellend de Veluwe: met recreatieondernemers en • Uitvoeringsagenda Beleef het in Gelderland 2020-2021 (PS2020-185) natuurorganisaties formuleren we hierop • Nieuwe visie en strategie voor campagne Gelderse streken een gezamenlijke aanpak. • Ontwikkelen datagebruik voor zowel vraag- als aanbod ontwikkeling • Routenetwerken (met de landelijke data alliantie) • het thema bevrijding en vrijheid moet een eigen plek hebben (‘Gelderland als het Resultaten Normandië van Nederland’), de betekenis • Aanbod beter bekend maken: nieuwe campagne Gelderse streken van vrijheid voor vandaag centraal (door de 3 Regionale bureaus voor Toerisme) (extra structurele financiering) • Aanbod verbeteren: regeling voor routeontwikkelaars fiets, • innovatie, herstructurering en aan wandelen, MTB, hippisch en varen de veiligheid en leefbaarheid op de Gelderse vakantieparken, onder andere • Innovatievouchers voor verbetering aanbod via de ontwikkelingsmaatschappij Vitale • De verhaallijnen Hanze, kastelen, romeinen zijn geladen met Vakantieparken. inhoudelijke verhalen gericht op beleving (ipv louter marketing) • Wij zorgen voor regionale verbindingen • covid-19 overbruggingspakket en de snelfietspaden. De realisatie van recreatieve fietspaden en de fietsverbindingen binnen steden en dorpen Aangekondigd 2021-23 zien wij als een verantwoordelijkheid van Kaderstellend gemeenten. • In 2021 zal er een 1 meting uitgevoerd worden over de resultaten tussen 2019 en 2021 van de campagne Gelderse streken zichtbaar worden, op grond waarvan er mogelijk wordt bijgestuurd

Resultaten Uitvoeringsagenda 2022 en 2023 met daarin: • Campagne Gelderse Streken • Druktemonitor • Stimulering van productontwikkeling in relatie tot verhaallijnen, waar mogelijk op basis van data-analyse (door marktpartijen) • Vevolgstappen dekkend Gelders route netwerk • Regionale ontwikkelingen toeristisch aanbod (destinatieontwikkelplannen) • PM. Herstel na covid-19

52 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Vrijheid en Herdenken

De uitwerking van het thema vrijheid, Gerealiseerd als elementaire waarde en grondrecht, Kaderstellend die onderhouden dient te worden. • Beleidskader Vrijheid 2021-2023 (PS2020-728) Daarbij staat de betekenis van vrijheid voor • Verlenging GH75 (i.v.m. covid-19 ) vandaag centraal. En dat is meer dan het oorlogsverleden zelf.. Deze uitwerking moet een eigen plek hebben (met hierbij horende Resultaten extra structurele financiering). • Diverse herdenkingen, evenementen en educatieactiviteiten GH75 (najaar 2019) • Aangepaste uitvoering zoals de online uitvoering van Bridge to Liberation

Aangekondigd Kaderstellend

Resultaten • Uitvoering van programma Vrijheid met de sporen: − Regioprogramma’s. − Overkoepelende projecten (educatie, innovatie en communicatie) − Grote Gelderse evenementen • Gefaseerde start (i.v.m. afronding GH75)

Sport

Afgesproken prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd • Gelderland heeft zich ontwikkeld tot de Kaderstellend sportprovincie van Nederland. • In 2020 is de beleidsagenda Gelderland Sport! 2020-2023 • In de komende periode bouwen we voort (PS2020-400) vastgesteld. op het Gelders Sportakkoord en hebben we speciale aandacht voor de maatschappelijke Resultaten functie van sport. • Meerjarige subsidie GSF: projecten, buurtcoaches, kennisoverdracht • We vertalen het nationaal • Subsidie aan jaarlijks ± 20 sportevenementen (in 2020 door Covid preventieakkoord naar een Gelderse maat. niet) • We blijven bijdragen aan het • Voorbereidingen (in aangepaste vorm) op WK-BMX (2021), jeugdsportfonds en jeugdcultuurfonds. WK-vrouwenvolleybal (2022) en European Companies Sportgames • We helpen verenigingen om krachtige (2022) open en vitale clubs te worden en • Samen met de provincies Limburg en Noord-Brabant wordt gewerkt verduurzaming van de accommodaties. aan een bid voor het Super WK-cycling 2027 • we leveren een bijdrage aan de sociale • project More2Win om Voeding en Duurzaamheid in bovengenoemde cohesie en het versterken van de economie evenementen een plaats te geven. door sportevenementen mede mogelijk te • Meerjarige subsidie aan TSG om ±700 sporttalenten te begeleiden in maken. hun ontwikkeling • We hebben aandacht voor ‘Sport en • Ontwikkeling van het model ‘Sportief groot worden in Gelderland’ ondermijning’. om een omgeving te ontwikkelen waarin Gelderse kinderen zich optimaal motorisch kunnen ontwikkelen en talenten de mogelijkheid biedt zich te ontwikkelen tot toppers • Subsidie aan projecten Eat2Move en Sportsvalley, gericht op het stimuleren van gezondere leefgewoonten • Ontzorgingstrajecten voor sportclubs (GSF) en gemeenten om de duurzaamheid van sportaccommodaties te vergroten • pilotprojecten voor het meer bio-divers en klimaat adaptief inrichten van sportparken en het terugdringen van chemisch beheer van sportvelden

Aangekondigd 2021-23 Kaderstellend

Resultaten • Ervaringen met het verduurzamen van de WK’s BMX en vrouwenvolleybal toepassen bij de overige provinciale sportevenementen

53 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen Covid-19 heeft voor de aantrekkelijke leefomgeving van Gelderland grote gevolgen. Sportevenementen kunnen niet door gaan, het beweegniveau van de gemiddelde inwoner is gedaald, commerciële aanbieders in bijvoorbeeld de vrijetijds-, sport-, toeristische sector draaien amper omzet, verenigingen hebben het financieel zwaar en bij de culturele sector staat met het water aan de lippen. Ook hebben topsporters en sporttalenten te maken gekregen met extra kosten en wegvallende wedstrijdvergoedingen, sponsorbij– dragen en andere financiële bijdragen. Op dit moment levert het Rijk veel steunmaatregelen waardoor grote aantallen aan faillissementen vooralsnog uitblijven, maar verwachting is dat als de steunmaatregelen ophouden er veel bedrijven alsnog failliet zullen gaan. Anderzijds wordt des te meer duidelijk hoe belangrijk een aantrekkelijke leefomgeving is voor welzijn van inwoners. Inwoners zijn aan huis gebonden en missen de sociale factor van bovengenoemde sectoren. Tegelijk wordt ervaren dat ook dichtbij nog voldoende te ontdekken is, waardoor ver reizen voor bewegen, recreatie of cultuur misschien minder populair zal worden. Deze twee punten zullen veel effect hebben op de structuren en ontwikkelingen in de komende jaren. Omdat de duur en de effecten van covid-19 nog niet te voorspellen zijn, is er niet te kwantificeren hoe deze ontwikkelingen er uit gaan zien.

We zien dat er op gebied van cultuur een provinciebrede infrastructuur is die zowel de topinstellingen bevat als een grote diversiteit aan amateurgezelschappen. En alles daar tussenin. Om dat ook in de toekomst zo te houden wordt met andere overheden samengewerkt. covid-19 zet deze infrastructuur sterk onder druk maar maakt daarmee ook de noodzaak om gezamenlijk naar de toekomstbestendigheid te kijken allen maar groter. Op het gebied van Erfgoed zien we vier dingen. Ten eerste dat de grote hoeveelheid aanvragen voor verkennende gesprekken voor provinciale ondersteuning bij restauratie en/of herbestemmingsopgave op dit moment ) ca. 150 i en daarmee naar verwachting groter is dan de beschikbare middelen,Ten tweede willen steeds meer monumenteneigenaren werk maken van verduurzaming. Ten derde is er toenemende vraag naar inzet van erfgoed bij het aangaan van grote (gebiedsgerichte) opgaven, zoals de wijkaanpak van verduurzaming van erfgoedrijke stads- en dorpsgebieden, de klimaatadaptatie in landgoedzones, en de versterking van toeristisch-recreatieve structuren, steun en deelname aan cultuur- en erfgoedpacten (provinciaal instrument) en erfgoeddeals (landelijk instrument). Als laatste is er een grote kans dat vanaf zomer 2021 we voor het eerst 1 of 2 werelderfgoederen in Gelderland hebben (Nieuw Hollandse Waterlinie en Romeinse Limes). Dat is een nieuwe ontwikkeling die bestuurlijke en ambtelijke aandacht vraagt de komende 2 jaar.

Voor Toerisme en recreatie is er naast de grote impact van covid-19 ook een aantal trends te voorspellen. De sector zal meer data gedreven gaan werken. Data voorspelt zowel drukte als mogelijkheid voor verkoop. Door doelgroepen te analyseren kunnen bedrijven in de toekomst gerichter klantrelaties aan gaan bieden. Ook overheden zullen hier meer gebruik van gaan moeten maken om gerichtere keuzes te gaan maken, vooral in het kader van ‘overtoerisme’. Passend bij die trend, toerisme zal gaan groeien. Voor covid-19 was de aankondiging dat toerisme in Nederland exponentieel zou groeien. Van 17 milj. bezoekers in 2018 naar 29 milj bezoekers in 2030. Covid-19 zal effect kunnen hebben op het gemak van mensen om ver te gaan reizen, maar de faciliteiten en de techniek om snel van de ene naar de andere plek te komen zullen blijven groeien. Daardoor zullen overheden meer oog moeten hebben voor druk en draagkracht in een gebied. Niet meer uitgaan van kwantiteit (meer toerisme is economisch beter) maar zorgen voor beter spreiden van toerisme, zowel in tijd als in ruimte. Toerisme en recreatie is daarmee een factor om zowel kwalitatief als kwantitatieve te betrekken in de keuzes met betrekking tot het ruimtegebruik. Er zal daardoor ook meer oog en vraag komen voor duurzame ontwikkelingen van het aanbod. Bezoekers willen niet alleen nog maar een dienst of een product consumeren, maar een hele beleving (geen stadswandeling alleen waar de wandeling langs verschillende panden gaat, maar een wandeling waar een smeuïg verhaal verteld wordt door een goede stadsgids en waar ook nog wat geleerd kan worden). De sector wordt meer en meer experience based. Overal moet een verhaal en een passende doelgroep achter zitten. Door covid-19 is ook meer gebruik gemaakt van routes; mensen blijven dichterbij.

Op het gebied van kwaliteit, innovatie en duurzaamheid zijn door Covid-19 achterstanden ontstaan. Al deze onderwerpen vragen ten alle tijden veel investeringen, niet alleen vanuit overheden maar vooral ook uit de sector. De sector heeft op dit moment weinig investeringskracht, omdat liquide middelen nodig zijn (geweest) voor de overbrugging van lock downs. Er is in het eerste deel van de coalitieperiode veel samen gewerkt met regio’s, er zijn innovatievouchers beschikbaar gesteld aan ondernemers en er was veel

54 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 samenwerking met green key op de Veluwe, maar zeker in het tweede deel van de coalitieperiode zal hier focus op gaan liggen; juist ook nu gezien ondernemers doen de crisis met innovatieve bedrijfsplannen (moeten) komen.

Aandacht voor vrijheid en herdenken krijgt inhoud via ontmoeting en dialoog. Dat wordt werd en wordt door covid-omstandigheden bemoeilijkt. De actualiteit gaat echter verder dan door covid-19 alleen. Politieke en sociaal-culturele issues (bijvoorbeeld religieus of etnisch van oorsprong) leiden tot grote tegenstellingen en polarisatie in het maatschappelijke debat. De urgentie om aandacht te geven aan het belang van vrijheid en de daarmee samenhangende waarden van democratie, rechtstaat, gelijkheid (enz) is daarmee groot. Het vraagt om ontmoeting en dialoog, aangaan van open gesprek en leggen van de verbinding die polarisatie tegen gaat. covid-19 geeft aanleiding tot bijsturing. Door covid-19 zijn ca 300 evenementen en activiteiten stilgelegd. Voor GH75 is de looptijd verlengd van mei 2020 naar mei 2021, en zijn extra provinciale middelen toegekend voor meerkosten tgv het doorschuiven of aanpassen van activiteiten. Voor Vrijheid is de start vertraagd. De eerste activiteiten zouden plaatsvinden vanaf mei 2020. Verwachting is dat de eerste activiteiten najaar 2021 uitgevoerd worden.

Partners en krachtenveld Voor de thema’s Cultuur, Erfgoed, Sport, Recreatie en toerisme en Vrijheid werken we samen met gemeenten en vertegenwoordigers uit de sectoren (sport, cultuur, erfgoed, toerisme) bepalen we welke kansen of uitdagingen die lokale schaal overstijgen en, of welke bijdrage van de provincie nodig is. We maken daarbij gebruik van verschillende samenwerkingsverbanden en van intermediaire organisaties met expertise op de verschillende terreinen, denk bijvoorbeeld aan Erfgoed Gelderland, Gelderse Sportfederatie, Regionale Bureaus voor Toerisme, enz.

Conclusie en eventuele bijsturingsvoorstellen T.a.v. aantrekkelijke leefomgeving is explicitering van de ambitie nodig om gefundeerde uitspraken te kunnen doen over de stand van zaken (dit is ook mogelijk bij continu doorlopende ambities). Grote invloed van covid-19 op de (lange termijn-)ambitie. De maatschappelijke schade (iig geval voor de korte termijn) ligt wat betreft provinciale ambities vooral op deze terreinen (cultuur, erfgoed, toerisme, recreatie, vrijheid en sport) tastbaar. Wel kansen voor duurzaam herstel: juist nu erfgoed restaureren en verduurzamen om straks weer te kunnen benutten. Voor culturele infrastructuur nu juist zorgen dat de basis op orde is of tijd voor extra of andere impulsen? Ten aanzien van (kwaliteit) toerisme en recreatie is de balans-vraag extra actueel: behalve in relatie tot stikstof en natuur is ook voorkomen van drukte van belang bij bestrijding van covid-19. Door de covid-19-maatregelen, zowel die op korte termijn als op de langere termijn zullen de gebruikelijke omgangsvormen tussen mensen voor langere tijd veranderen. Afstandseisen zullen daar waar groepen mensen bij elkaar komen zoals in de horeca, sport- en cultuurevenementen en musea grote gevolgen hebben.

Bijsturingsvoorstellen We blijven daar waar mogelijk investeren in een aantrekkelijk leefomgeving en zullen zodra de maatregelen het toelaten activiteiten voortzetten die nu stilliggen. Tegelijkertijd zullen we bijsturen daar waar er structurele gevolgen blijken naar aanleiding van de covid-19 maatregelen. We hebben in dit verband de regio’s gevraagd om ten aanzien van regionale culturele infrastructuur in samenwerking tot een voorstel te komen voor een herstelprogramma. Hier wordt op dit moment nog aan gewerkt.

55 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 3.2 Biodiversiteit (Natuur)

Opgave Hoe stoppen we de achteruitgang in soorten?

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Hoofddoel Bron ‘Hoe gaat het met de Gelderse natuur? Uit 2018 In 2050 gaat het goed met de biodiversiteit: • Vanaf circa 1950 is in Nederland de biodiversiteit sterk afgenomen. positieve trend in de Living Planet Index (LPI) In Gelderland is de afname van de biodiversiteit bijna tot stilstand voor Gelderland gebracht, er ligt echter nog een forse opgave voor herstel. Zo staat 40% van alle in Gelderland thuishorende soorten nog op de rode lijst (‘soorten die zijn verdwenen of die dreigen te verdwijnen’) en gaat het niet goed met de soorten van het cultuurlandschap. • Soorten gebonden aan de bossen en heiden van de droge Veluwe staan onder druk. Een overmaat aan stikstofdepositie ligt hieraan ten grondslag. • Trend positief bij zoogdieren en libellen, licht negatief bij vogels, heiden en bossen stabiel (maar geen herstel ivm stikstofdepositie, verdroging en achteruitgang buiten natuurgebieden). • In 2021 komt een nieuwe LPI met data t/m 2019.

Subdoel • Sinds 2006 is de realisatie gestagneerd op 55% (bron: PBL) In 2030 75% van de doelen van de Vogel- • 65% kan bereikt worden met maatregelen binnen natuurgebieden, en Habitatrichtlijn gerealiseerd, met als om 75% te halen ook maatregelen nodig daarbuiten tussenstappen 55% in 2017 en 65% in 2027

Subdoel • Verwachte stand op 1-1-2021 (concept cijfers, formele cijfers komen Toevoeging areaal natuur: 8414 ha voor 31 pas medio 2021 in de nieuwste landelijke Voortgangsrapportage december 2025 t.o.v. areaal 2010 (tijdstip Natuur): 5178 ha, ± 62% opgave aanleg nieuwe natuur in het GNN natuurpact). gereed (totaal 8414 ha toevoegen t.o.v. 2010). • Dat betekent dat er in de jaren 2021 tot en met 2025 (Gelderse ambitie), of uiterlijk tot en met 2027 (cf. natuurpact/afspraak met Rijk) nog 3.236 ha (±38% van de opgave) nieuwe natuur aangelegd moet worden. Hiervan is de inrichting voor de helft (1.561 ha) onderhanden en voor de andere helft nog niet.

Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

Afgesproken prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd en aangekondigd

• Realisatie van het Gelderse Natuurnetwerk Gerealiseerd (GNN) richting 2027 (uitbreiding met Kaderstellend nieuwe natuur) • Uitvoeringsprogramma Biodiversiteit (PS2020-873) • Uitvoeren van de benodigde • Uitvoeringsprogramma Bomen en Bos (PS2020-875) herstelmaatregelen om de bestaande • Gelderse Maatregelen Stikstof Natura 2000 gebieden en natte natuurgebieden in Gelderland te behouden en versterken. Resultaten • Biodiversiteitsherstel in natuurgebieden, • 5.178 ha nieuwe natuur landbouwgebieden en de openbare ruimte • Verwerving gronden voor aanleg klimaatbossen buiten het GNN (25 in en rond de stad ha) en realisatie van natuurcompensatiepools (30 ha) • Verbinden van natuurgebieden, ook over • Uitvoering maatregelen uit de eerste PAS gebiedsanalyses Natura provinciegrenzen heen 2000 zijn uitgevoerd (alle prestaties gereed voor eind 2021). • Zorgdragen voor goed beheer van • Natuurgebieden op de Veluwe verbonden door ecoducten. natuur- en landschap in Gelderland en • Kwaliteitsverbetering en biodiversiteitsverhoging door aangepast beschermen van waardevolle natuur- en beheer of eenmalige investeringsingrepen in half natuurlijke landschapselementen (kruiden en faunarijke) graslanden en natuurakkers in Gelderland • Aanleg van extra bos in Gelderland en bij (pilots in 2020, verdere uitrol in 2021 in 2022). bomenkap compensatie • Beter toezicht en meer samenwerking in handhaving en toezicht in • Gewenste omvang van wildpopulaties natuurgebieden. bepalen op basis van ecologische principes • Aanpak en bestrijding van invasieve exoten in Gelderland: en afspraken maken over het faunabeheer projecten en kennisoverdracht naar gemeenten, waterschappen en in Gelderland natuurbeheerders.

56 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Afgesproken prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd en aangekondigd

• Uitkeren van faunaschades en steun voor • Eerste leefgebieden voor de wolf aangewezen en regeling getroffen preventieve maatregelen tegen faunaschade voor preventieve maatregelen tegen schade door wolven aan schapenhouders. aan landbouwgewassen • Extra agrarisch natuur- en landschapsbeheer afgesloten met • Roofdieradaptatiemaatregelen agrariërs en geïnvesteerd in aanleg van plas-dras situaties ten • Meer aandacht voor natuureducatie en natuur behoeve van de versterking van weidevogels. dichter bij de mens brengen. • Totaal 211 subsidies toegekend aan scholen voor aanleg groen • Betrokkenheid van vrijwilligers stimuleren en schoolplein in 2019 en 2020. • 21 subsidies voor bescherming of herintroductie van beschermde verruimen. prioritaire soorten. • Extra investeringen in natuureducatie, burgerbetrokkenheid, kind en natuur en versterking en vergroening van landschap en de omgeving in steden, dorpen en op het platteland. (via de SLG en IVN) • 15 subsidies verleend voor projecten gericht op het vergroten van de betrokkenheid van inwoners bij de natuur en aanleg van groen of biodiversiteit door burgers in hun woonomgeving. • Samenwerkingsovereenkomst Natuurinclusieve landbouw met 20 partners afgesloten. • Gebiedsprocessen gestart in de gebieden Waardevol Brummen, Veenhuizerveld en Veluwezoom gericht op het behalen van integrale doelen vanuit de opgaven voor natuur, water en natuurinclusieve landbouw. • Projecten gericht op investeringen, kennisoverdracht en draagvlak voor versterken van biodiversiteit in de bebouwde omgeving en langs wegen en waterlopen (waaronde Steengoed benutten, aanpak toekomstbestendige bedrijventerreinen)

Aangekondigd 2022/23 Kaderstellend • Afspraak met het Rijk over extra natuurgelden voor 2021-2030 • Herstelprogramma’s Natura2000 Veluwe: gedetailleerde uitwerkingen van het N2000 beheerplan Veluwe voor heide & stuifzanden, bos, vennen & venen, beken en het recreatiezonering (Uitvoering vanaf 2021) • Uitwerking beheerplan N2000 gebied Rijntakken • Actualisatie N2000-beheerplannen voor de kleinere Natura 2000 gebieden (vanaf 2021)

Resultaten • Aanleg van circa 1.000 tot 1.200 hectare nieuwe natuur vanuit het het Natuurpact 2014 • Acties uitvoeringsprogramma Biodiversiteit • Uitvoering aanleg klimaatbossen buiten het GNN (25 ha) en realisatie van natuurcompensatiepools (30 ha) • Eerste projecten en maatregelen vanuit het Programma Natuur, waaronder maatregelen uit de herstelprogramma’s N2000 Veluwe en Rijntakken en de aanleg van extra natuur en bossen in Gelderland

Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen • Rijksprogramma Natuur 2021-2030 levert aanvullende middelen op bovenop het huidige natuurpact (inclusief aanvullende opgaven, in relatie tot stikstof). De minister en de provincies zijn tot een akkoord gekomen over de verdeling van circa €3 miljard extra natuurgelden voor een periode van 10 jaar (2021- 2030). Een deel hiervan is gereserveerd voor generieke onderdelen zoals natuurbeheer, boscompensatie en riviernatuur. Voor de resterende natuurgelden, circa €2 tot 2,4 mrd, is een verdeling afgesproken tussen Rijk en provincies, hiervan komt 25-30% beschikbaar voor de Gelderse natuur (PS2020-853). • Uit de actualisatie N2000 beheerplannen volgt een nieuw zesjarig maatregelenprogramma met uit te voeren acties om de instandhoudingsdoelen N2000 te borgen (via beheerplannen).

Partnerschap en krachtenveld Geen nieuwe opmerkingen ten opzichte van uitvoeringsprogramma Biodiversiteit.

57 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Analyse en conclusie De ambitie ‘het gaat goed met de biodiversiteit’ is op dit moment vertaald in: positieve trend in LPI. Een positieve trend is voor enkele soortgroepen gerealiseerd, maar voor een groot deel niet. De ambitie is op deze wijze concreet gemaakt niet helder. Immers, die positieve trend is tegen de achtergrond van een reeds voltrokken halvering en een situatie waarin nog altijd 50% van de soorten kwetsbaar of (ernstig) bedreigd is. Om aan de VHR-doelen te voldoen zijn zowel natuurgebieden nodig als maatregelen buiten natuurgebieden. T.a.v. de natuurgebieden geldt voor de afgelopen 9 jaar een gemiddeld realisatietempo van 551 ha per jaar. In begroting 2021 staat als de geplande prestatie in 2021: 250 ha nieuwe natuur (dat is verlaging van realisatietempo). De realisatie voor 2020 is naar verwachting ± 200 ha (definitieve cijfers medio 2021). Om de ambitie voor 31 december 2025 te realiseren is een gemiddeld realisatietempo nodig van gemiddeld meer dan 600 ha per jaar. Ofschoon ongeveer de helft van de restopgave al wel onder handen is, is het gezien de vraagstukken rond stikstof, rijksprogramma natuur, grondverwervingsprocessen aannemelijk dat dat benodigde realisatietempo niet wordt gehaald en deel van de realisatie in de jaren 2026 en 2027 zal plaatsvinden (hetgeen nog in lijn is met de afspraken met het Rijk in het natuurpact). Bovendien voor VHR doelen ook inzet buiten natuurgebieden nodig, waar op dit moment gegevens voor ontbreken. De conclusie is dat er hard gewerkt wordt aan de biodiversiteitsambitie, dat er ook effect te zien is, maar op dit moment achterloopt op schema.

Bijsturingsvoorstellen Voorop staat dat de huidige inzet in de uitvoering van het natuurpact (toevoegen areaal natuur) en het recent vastgestelde uitvoeringsprogramma biodiversiteit met kracht voortgezet moeten worden. Komend jaar zullen uit de afspraken over het rijksprogramma Natuur en de Actualisatie Natura-2000 (beheerplannen) waarschijnlijk aanvullende acties volgen. Echter, om niet alleen de achteruitgang in biodiversiteit te stoppen, maar ook de ambitie te realiseren dat biodiversiteit zich weer herstelt, is bijsturing van het beleid nodig: • Aangezien de uitbreiding van het areaal wel gerealiseerd zal worden, is winst te halen door de cruciale (bron-) factoren aan te pakken: gewasbeschermings-/bestrijdingsmiddelen, vermesting (vermindering fosfaten), verzuring (terugdringing emissies van stikstof, nitraat), verbinding van natuurgebieden en verdroging. Het programma Gelderse Maatregelen Stikstof zal impact hebben op een deel van deze factoren, maar niet voor alle. • Maatregelen zijn altijd effectiever als deze in samenwerking met en vanuit eigen overtuiging van partners, zoals bedrijven en inwoners, worden genomen. Bij de vergroting van het areaal natuur lukt dit tot nu toe ook in de praktijk. Al kan het nodig blijken om voor de laatste noodzakelijke cruciale percelen die verworven moeten worden, of voor ingrepen in de waterhuishouding van gebieden, in ultimo t.b.v. N2000 ook zwaardere instrumenten in te zetten zoals onteigening of onvrijwillige vernatting in te zetten. Ook in specifieke situaties van bronreductie kan het nodig zijn om over te gaan op een meer gerichte aanpak van de grootste bronnen van emissies.

3.3 Agrifood

Opgave Hoe zorgen we ervoor dat agrariërs natuurinclusief kunnen werken met een duurzaam toekomstperspectief?

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Vrijheid en Herdenken Stand van zaken

Hoofddoel De ontwikkeling naar een natuurinclusieve N.a.v. de recente oordeelsvormende sessie over het programma Agrifood en/of kringloop landbouw met een duurzaam vindt nadere uitwerking en overleg met PS plaats over de concrete verdienmodel. Hiermee bedoelen we dat subdoelen waarop bij dit hoofddoel gestuurd wordt. Hieronder is het de agrariër in zijn bedrijf het beheer van overzicht weergegeven zoals dat in een aparte statenbrief aan PS natuurlijke hulpbronnen economisch verstuurd zal worden. rendabel kan integreren, inclusief de zorg voor ecologische functies en de biodiversiteit op en om het bedrijf.

Subdoel Monitoringgegevens ten opzichte van 2019 zullen medio 2021 • Structurele stikstofdepositiedaling beschikbaar komen

58 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Voorbeeld vertaling van KPI’s naar bedrijfsniveau en mate van bijdrage aan de doelstelling (n.a.v. oordeelsvormende sessie programma Agrifood is deze uitwerking gemaakt, waarover nader met PS gesproken wordt. Als dit omarmd wordt als de aspecten om op te sturen, worden de indicatoren concreet gedefinieerd, gemonitord en van streefwaarden voorzien).

Aandachtsveld Opgaven Thema’s Voorzet KPI* Streef doel

Landbouw Biodiversiteit, Verkaveling Huiskavel past bij omvang bedrijf + -structuur & landschapsbeheer, adaptatie, grond– droogte, waterkwaliteit, gebondenheid economie

Weidegang Structurele verhoging weidegang +

Aandeel blijvend grasland Blijft gelijk of wordt hoger o/+

Landschapselementen Toename houtwallen ++

Structurele afspraken beheer 600 ++ hectare landschapselementen

Natuurinclusief beheer % bedrijven stijgt conform +++ Actieplan NIL**

# hectaren agrarisch natuurbeheer +

Aandeel gezonde Areaal gezonde landbouwbodems + landbouwbodems

Economie Missiegedreven innovaties Verdienmodel Aantal boeren met renderende + Circulaire economie bedrijfsplannen Leefbaarheid

Aantal boeren met korte ketens ++

Aantal boeren met andere functies +

Aandeel omzet uit + maatschappelijke diensten

Aantal biologische bedrijven ++

Jonge boeren Aantal ondersteunde jonge boeren +

Circulaire economie Verlaging mineralentransport over + grote afstand

Inzet reststromen + voedingsmiddelen voor veevoer

Sociaal maatschappelijke Inzet op sociale activiteiten o/+ inbedding

Inputs in het Natuur / Gelderse Maatregelen Eiwit uit de omgeving Toename eiwitten < 20 km bedrijf + bedrijf Stikstof

Kunstmest Daling gebruik ( inzet groene ++ meststoffen)

Energie Antibiotica Verlaging gebruik (biologische + Dierenwelzijn Gezondheid landbouw)

Energie Besparing fossiel energie verbruik +/-

Outputs/emissies Bodem- en waterkwaliteit, Ammoniak Substantiële daling van de emissies ++ door het bedrijf Natuur, Stikstof, Energie, Nitraten en fosfaten (staltechnieken)

Geur Verlaging overlast +

Broeikasgassen Opslag CO2 in hout en/of bodem ++

Organische stofgehalte in de + bodem

* Bronvermelding van de geselecteerde KPI’s: • Louis Bolk Instituut: Integraal op weg naar Kringlooplandbouw 2030; Een voorstel voor kritische prestatie indicatoren systematiek, 2020 • Set Kritieke Prestatie Indicatoren Biodiversiteitsmonitor Akkerbouw, aug 2020 • Tijdschrift Milieu: Vergroenen landbouw door te sturen op indicatoren, sept 2020. • Advies GLB Pilot VALA VKA, maart 2021 • NSP/GLB, Puntensystematiek, zie KD-2020-089_Puntensysteem Nationaal Strategisch Plan GLB (BO-43-014.01-090)

59 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 ** Invulling van de ambities uit het Actieplan Natuurinclusieve landbouw voor de grondgebonden landbouw: • 100% niveau: basis NIL (agrarisch natuurbeheer op delen van het bedrijf) • 40% niveau: bewust NIL (integrale natuurinclusieve bedrijfsvoering) • 10% niveau: best NIL (kringlopen vergaand gesloten)

Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

Prestaties coailtieakkoord Gerealiseerd • Ambitieus uitvoeringsprogramma op Kaderstellend voor het stimuleren van de landbouw- en • Convenant natuurinclusieve landbouw voedseltransitie • SOK Actieplan natuurinclusieve landbouw met 20 partners • Mestoverschot terugdringen • Kadernota Agrifood (PS2020-880) • Afspraken om de stikstofuitstoot verder • Gelderse Maatregelen Stikstof omlaag te brengen • Regeling voor innovaties binnen de agrarische sector die bijdragen • Investeringsbudget in voor ondersteuning aan de maatschappelijke doelen aan boeren die (deels) over willen gaan op natuurinclusieve kringlooplandbouw/ nieuwe verdienmodellen Resultaten • Ondersteuning diverse initiatieven terugdringing mestoverschot • Plussenbeleid Intensieve veehouderij in Achterhoek • Bevorderen van stallen waarbij • subsidiereling voor innovaties op het agrarisch bedrijf dierenwelzijn en veiligheid voor de dieren voorop staan. • Regio Deal Foodvalley en Veluwe zijn we gestart met de voorbereiding van gebiedsprocessen • Bevorderen de toename van grondgebonden landbouw en weidegang • via het investeringsfonds Kavelruil zijn zeven kavelruilprocessen van dieren ondersteund via grondaankopen en verkopen. De processen zijn ondersteund via POP. • Onderzoeken of landinrichting via grondruil een impuls geeft aan duurzame • Toezicht plussenbeleid Intensieve veehouderij omslag in de landbouw • Quick scan vrijkomende agrarische bebouwing • Oplossingen vinden voor vrijkomende agrarische bedrijven

Aangekondigd 2021-2023 Kaderstellend • Ontwikkeling van integrale KPI’s met gebiedsgerichte accenten

Resultaten • Verkenning Gelders omschakel-/garantiefonds • Faciliteren van onafhankelijke bedrijfsadvies en kennisdeling, waaronder keukentafelgesprekken en kennismakelaars • Verkennen en ontwikkelen van een omschakelfonds • Voor 600 hectare landbouwgrond boeren langjarig (30 jaar) het beheer van natuur- en landschapselementen regelen. • Een pilot uitvoeren waarbij 100 hectare landbouwgrond verkocht wordt aan agrariërs met een natuurinclusieve bedrijfsvoering en waar ook in de toekomst geborgd is. • Blijvende ondersteuning van innovaties via samenwerking met de regio’s, proeftuinen. • Ondersteuning van bedrijfsvormen waarbij de maatschappelijke kosten onderdeel uitmaken van het product, zoals korte keten of biologische landbouw.

60 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen Nu geen aanvullingen op het recent vastgestelde programma Agrifood.

Partnerschap en krachtenveld De relatie tussen de Provincie Gelderland en de agrarische sector is goed. Om de ambities uit het actieplan natuurinclusieve landbouw te realiseren hebben met 20 partners uit de landbouwsector en de groene sector een SamenwerkingsOvereenkomst gesloten. Binnen de regio Food Valley en de Achterhoek werken we nauw samen met gemeenten en de agrarische sector aan een innovatieve landbouwsector. In verschillende gebiedsprocessen ondersteunen we de agrarische sector samen met gebiedspartners om stappen door te ontwikkelen naar een meer natuurinclusieve landbouw. Door onze bijdrage aan Greenport Gelderland en de herstructurering glastuinbouw werken we samen aan een duurzame tuinbouw in Gelderland.

Analyse en conclusie De doelstelling gericht op het verbeteren van het verdienmodel voor natuurinclusieve en/of of kringlooplandbouw is relatief nieuw. Gezien de indicatieve stand van zaken in 2020 is de opgave nog fors, zeker gezien de invloed van mondiale markten en het marktfalen in deze sector is de opgave fors.

Bijsturingsvoorstellen Een gedeelte van het stamkapitaal investeren in grondaankoop. Door te investeren in gronden die voor kortere of langere termijn worden uitgegeven aan boeren die toewerken naar niveau best natuurinclusief, kunnen middelen uit het stamkaptitaal benut worden voor de beleidsdoelen, terwijl de investering waardevast is. Kosten en risico’s kunnen worden gefinancierd uit het programma Agrifood, en aanpalende beleidsdoelen zoals Natuur, Water, GMS. Ten aanzien van de belangrijkste stikstofuitstotende sectoren is het wenselijk om afspraken te maken over een reductiepercentage ten aanzien van de Gelderse emissies.

61 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 4. Gezond, veilig, schoon en welvarend

De ambities op het gebied van “Gezond, veilig, schoon en welvarend” zijn uitgewerkt in de beleidsprogramma’s: • Gezonde leefomgeving; • Wonen; • Nieuw naoberschap en leefbaarheid.

4.1 Gezonde leefomgeving

Opgave Hoe zorgen we voor een gezonde leefomgeving (incl. geluid, bodem, luchtkwaliteit, donkerte, stilte)?

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Hoofddoel Een gezonde en veilige leefomgeving: een Zie uitwerking indicatoren bij subdoelen. schone en frisse lucht, een schoon milieu, een niet vervuilde bodem, voldoende schoon en veilig (drink)water, bescherming van onze flora en fauna.

Subdoel (gezondheid) • Een (woon)omgeving die uitnodigt tot • Wijze van monitoring (indicator) is in ontwikkeling; onderstaande bewegen en waar de invloed van de lucht, indicatoren hebben ook zeggingskracht bodem, geluid positief is zonder negatieve effecten op mens en milieu

Subdoel (bodem) Biologisch: • Een gezond, duurzaam en robuust • Indicator: massa bodemorganismen (bacteriën, schimmels, insecten bodem en watersysteem zowel in en wormen) 3.000 kg/ha tot 25 cm diepte: doelstelling in 2030 100% biologisch (bodemorganismen/landbouw), van het landbouw areaal nu is dat 3% (afstemming met doelstelling chemisch (sanering, ZZS een aanpak CO2-opslag n.a.v. klimaatplan moet nog plaatsvinden) signaleringsysteem) als fysisch opzicht (grondstromen, hergebruikt grond/circulair Chemisch: geen afvalstromen). • Indicator: Aantal locaties met indicatie zwaar vervuild/te saneren (Streefwaarde: 0 en aanpak van spoedlocaties binnen 2 jaar): Van de in 2015 bekende locaties is nog 33% in nazorg of uitvoeringsfase. Van de spoed saneringen (die na bijvoorbeeld ongelukken met schadelijke stukken optreden) zijn er van de in 2020 (163) bekende locaties 63 die gesaneerd moeten worden in 2021. • Hoogwaardig hergebruik van alle in Gelderland vrijkomende grond en slib: uitwerking in statenbrief baggeren, verwerken en bergen

Fysisch: • dit gaat vooral over het terugbrengen van hoeveelheid afval en voor indicatoren wordt verwezen naar indicatoren bij het programma circulair

Subdoel (Geluid) • Aantal woningen met geluidshinder (>70 db op de gevel) • Een substantiële vermindering van (streefwaarde: 33 dB in de woning): stand van zaken 2018: geluidsoverlast voor de Gelderse inwoners en we zetten in op afname van geluid door wegverkeer op onze provinciale wegen. Nb maatregelen aan de 70+ woningen zijn op basis van vrijwilligheid. . Stil asfalt is op basis van de beleidskaders (Actieplan Geluid 2018-2022)

• Bij bescherming van stiltegebieden wordt • Dit doel in stiltegebieden is niet te meten. In de aanstaande evaluatie uitgegaan van ‘stand still’ en niet gestreefd zal hier een nader voorstel op worden ontwikkeld. naar vermindering van het geluid.

62 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Subdoel (Luchtkwaliteit) Stand van zaken 2019 NO2 (donker is minder goede luchtkwaliteit): • een lucht waar geen stoffen in voorkomen die een negatief effect hebben op gezondheid of milieu: minimaal voldoen aan de WHO normen.

NB: kleuren zijn nu nog niet in verband gebracht met de ambitie van WHO-normen. Dit vergt nadere ontwikkeling in de monitoring.

Overigens, in `Gelderland wordt bijna overal aan de wettelijke grenswaarden voor luchtkwaliteit (gebaseerd op Europese Richtlijn) voldaan, behalve op een paar locaties in Arnhem (verkeer Eusebiusbuitensingel) en in de Foodvalley (fijnstof pluimveehouderijen).

Subdoel (Externe veiligheid) Nader overleg met omgevingsdiensten nodig om de volgende • Alle risicovolle activiteiten in Gelderland indicatoren specifiek voor externe veiligheid te kunnen bepalen: zijn in beeld en conform de landelijke • aantal overtredingen (streefwaardes: 0, stand van zaken is op dit wettelijke normen (kans op overlijden moment niet te geven omdat geen onderscheid wordt bijgehouden zonder bescherming < 1:10^6) met gewone overtredingen. • % up to date zijn risico-informatie (100%, stand van zaken is op orde voor zover de vergunningen up to date zijn.

Subdoel (Geur) • Aantal aandachtsbedrijven waar geur een rol speelt (streefwaarde: 0, • Geen geurhinder veroorzaakt door stand van zaken: ± 10 (van de 20, met in totaal 220 bedrijven, waar bedrijven onder provinciaal gezag provicnie bevoegd gezag is) (niet zijnde landbouwactiviteiten)

Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

63 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Prestaties coailtieakkoord Gerealiseerd • Ruimtelijke plannen waarin het aspect Kaderstellend gezondheid integraal is meegenomen en • Ondertekening Schone Luchtakkoord: in 2030 50% gezondheidswinst meegewogen. uit binnenlandse bronnen te realiseren ten opzichte van 2016 • Gemeenten stimuleren zodat hun • Evaluatie Geurbeleid inwoners in de nabijheid van hun woning • Monitoring bodemsanering kunnen fietsen en wandelen (en zo • Gezondheid wordt meegenomen in ruimtelijke plannen eenvoudig 10.000 stappen per dag kunnen zetten). • Regeling voor groene schoolpleinen (zie Resultaten biodiversiteit/natuur) Gezondheid • Omdat asbestdaken in 2025 niet meer • Aandacht in gesprek met gemeenten voor mogelijkheden tot fietsen aanwezig mogen zijn, wordt voor het en wandelen en aanleg van provinciale (snel) fietspaden. verwijderen en het ingezamelde asbest gezocht naar innovatieve oplossingen. Bodem We onderzoeken hoe we de helpende • Van de in 2015 36 bekende locaties zijn er 10 locaties in nazorg of hand kunnen bieden om bijvoorbeeld een uitvoeringsfase. Alle locaties zijn/worden na afronding sanering asbestdak te vervangen door een zonnedak. gemonitord op stabiliteit. Van de spoed saneringen (die na bijvoorbeeld ongelukken met schadelijke stukken optreden) zijn er van de in 2020 (163) bekende locaties 63 die gesaneerd moeten worden in 2021. Dit aantal kan toenemen agv incidenten. • Kennisontwikkeling, Data opbouw en beheer (bodemkwaliteitskaart): Bodemkennis voor boeren, Verrijkende landbouw, Monitoring klimaatadaptatiemaatregelen (DPRA), Klei in zand (Achterhoek), DNA voor stad en omgeving, Samen die diepte in, POP-UP, VONDST • Subsidie vertrekken voor data en informatieprojecten • Subsidie SCAN voor diepe ondergrond analyse voor oa winning aardwarmte.

• (integrale) adviezen aan EKZ ikv mijnbouwwet ikv Zaltbommel, Ede • Actief meedoen en denken bij aardwarmte trajecten (Ede en Parenco)

Geluid • Advisering en kennisdeling over geluidwetgeving (o.a. bij infrastructurele projecten) • Tussen 2018 en 20202 wordt ca. 45 km provinciale weg stil asfalt aangebracht Voor ruim 2.500 woningen (ongeveer 6.000 bewoners) met een geluidbelasting boven 53 dB wordt daarmee de geluidbelasting verminderd. Tussentijds wordt de voortgang niet gemonitord.Uitvoering project 70dB+ woningen, bij de start van het actieplan waren er 29 woningen bekend. 23 daarvan zijn afgevallen door afname van het verkeer door aanleg van rondwegen of de bewoners hebben aangegeven geen maatregelen aan het huis te willen. De overgebleven 6 woningen worden momenteel aangepast. • Voorbereiding, implementatie en kennisdeling, project over de nieuwe geluidwetgeving(geluidproductieplafonds)

Lucht • Provinciaal Verbod varend ontgassen • Deelname Schone Lucht akkoord en internationale samenwerking • Deelname aan project luchtkwaliteitmetingen burgers bijvoorbeeld snuffelfietsen • Luchtkwaliteitskaart en samenwerking GGD rapport ‘Luchtkwaliteit in Gelderland’ (2019)

Veiligheid • Gelderse signaleringskaart • Toezicht afvalketen door omgevingsdienst Rivierenland (in opdracht van Provincie Gelderland) om risico’s voor milieu gericht aan te pakken en vervuiling te voorkomen. • Licht • Geen verlichting meer op provinciale wegen en fietspaden tenzij • Bij tunnels etc rekening houden met vleermuizen door bijvoorbeeld alleen te verlichten bij betreding.

64 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Aangekondigd 2021-2023 Kaderstellend • Actualisatie Actieplan Geluid • Beleid verondiepen (diepe) plassen • Programma Verwijdering asbestdaken (met Rijk) • Bepalen indicatoren voor gezondheid (met GGD) • Vergunningverlening, toezicht en handhaving voorbereiden op Omgevingswet: overdracht bodemtaken aan gemeenten (o.a. Samen de diepte in, Bodembeheer van de toekomst) • Effectieve invulling coördinatietaken Wabo • Evaluatie van stiltegebieden en eventuele aanpassingvoorstellen voor begrenzing.

Resultaten Gezondheid • kennisontwikkeling ZZS/opkomende stoffen en bewustwording bij de consument hoe verdere verspreiding in het milieu te voorkomen (microplastics, medicatie, Pfas in verpakkingen) • Deelname aan landelijk gezondheidsonderzoek naar een gezondheidsstimulerende inrichting van woongebieden.

Bodem • Het (door)ontwikkelen van een regionaal kennisknooppunt (Gelders Ondergrond Overleg) • Adviseren en coördineren aanpak Pfas en overige nieuwe bedreigingen

Veiligheid • Berekenen aandachtsgebieden provinciale bedrijven • Input landelijk risicoregister

65 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen • covid-19 heeft veel effect op vermindering verkeersbewegingen en daarmee geluids- en luchtvervuiling in stedelijk gebied. Het is de vraag of deze dalende trend stand houdt. Daarnaast leidt covid-19 tot meer aandacht voor dierziekten en verspreiders (zoönosen): vogelgriep, Q koorts, botulisme, moratorium geitenhouderijen etc. Nertsen zijn nu allemaal geruimd. Vervuiling door mondkapjes en andere beschermingsmiddelen. • De inwerkingtreding van de Omgevingswet per 1-1-2022 betekent een omslag in denken en doen. Alle dossiers die onder gemeenten gaan vallen zijn eind 2023 overgedragen. Alle gemeenten participeren in het kennis en samenwerkingsnetwerk GOO. In 2022 zijn regionaal afspraken gemaakt over beheer van data en informatie. Natuurlijk systeem en 3D: in 2023 werkt 75% van de overheden volgens deze pricipes / methodes. • Toename van nieuwe Zeer Zorgwekkende Stoffen (ZZS), die in kleine hoeveelheden een heel groot negatief effect hebben op de gezondheid, zoals bijvoorbeeld Pfas (een veelvoorkomende stof in diverse productieprocessen). Deze zijn nog niet genormeerd, maar behoeven wel een integrale aanpak. In 2024 is een signaleringsysteem zzs/opkomende stoffen operationeel.

Partnerschap en krachtenveld • Door krappe beurzen bij gemeenten bestaat de angst dat de verantwoordelijkheid voor een veilige en gezonde leefomgeving niet de grootste urgentie heeft terwijl eenieder het belang erkent. De zorg bestaat dat door gedecentraliseerde uitkeringen (bodem, veiligheid) de toekenning van de middelen niet vanzelfsprekend wordt ingezet voor de doelen. Dit leidt tot afname van kwaliteit van de leefomgeving. Door de decentralisatie versnippert kennis en kunde, de effectiviteit van de inzet van geld daalt. • Rijksinitiatieven zoals het basisnet goederenvervoer (Rotterdam-Duitsland) en vliegveld Lelystad zullen tot extra geluidsbelasting en luchtvervuiling in Gelderland leiden (binnen de wettelijke normen, maar mogelijk wel verslechtering en niet conform ons streven naar WHO-normen).

Analyse en conclusie De ambities op het gebied van een gezonde leefomgeving worden over het algemeen niet gehaald.

Voorstellen tot bijsturing Het is belangrijk om de huidige inzet door te zetten en bijvoorbeeld het schone luchtakkoord en actieplan geluid voortvarend uit te voeren. Omdat veel besluiten invloed hebben op de ambities van een gezonde leefomgeving is het gezien de stand van zaken belangrijk om de impact van die besluiten meer te expliciteren bij besluitvorming. Extra aandacht is nodig i.v.m. overgang van bodemtaken naar gemeenten om ook op langere termijn kennis over te kunnen dragen en gemeenten te begeleiden (hetgeen een provinciale taak blijft). T.a.v. Zeer Zorgwekkende Stoffen (ZZS) is flexibiliteit nodig om kennis te kunnen verwerven op nieuwe stoffen en zo landelijk bij te dragen aan normering, voorlichting en kennisoverdracht te kunnen verzorgen naar bedrijven en gemeenten t.b.v. bronaanpak, en via het uitvoeringsprogramma circulaire economie bij te dragen aan innovaties. Hierbij is een integrale aanpak noodzakelijk aangezien tot nu toe ingezet werd op voorkomen in bodem, daar is aandacht voor effect op water nu bij aan het komen. Maar de stoffen verspreiden zich ook door de lucht en hebben daarmee invloed op de gezondheid.

66 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 4.2 Wonen

Opgave: Hoe zorgen we voor voldoende, betaalbare, duurzame woningen op de juiste plek met oog voor de bereikbaarheid?

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Gelderland heeft een aanbod aan woningtypen en woonmilieus passend bij de diversiteit aan woningvraag; eenieder een passende, duurzame woning.

Subdoel Woningproductie Realisatie 2019-2020: 18.700 83.000 woningen erbij in de periode (=23% van de opgave) 2019-2030

Subdoel Woningtekort Geraamd woningtekort, % van de woningvoorraad: Terugdringen woningtekort, inlopen 2019: 35.500 (3,9%) woningtekort tot 2% 2020: 39.200 (4,3%)

Subdoel Verduurzaming Gasloos: Verduurzamen bestaande woningvoorraad In 2019: (streefwaarde: In 2050 is de gehele • 96,5% gasaansluiting, woningvoorraad gasloos en in 2030 heeft de • 3,5% stadsverwarming (was 2,3% in 2015) woningvoorraad voor: • Alle nieuwbouw gasloos. • 90% tenminste label B • 50% tenminste label A) Energielabels: In 2019: • 46% van woningen heeft geldig energielabel (dat zijn ca 412.000 woningen), was 30% in 2015 • 25% heeft een geldig energielabel A en • 17% label B (dus 42% tenminste label B) • Bijna een derde label C.

(Zonnepanelen: In 2019: 15,2% woningen met geregistreerde zonnepanelen (was 4,6% in 2015))

Subdoel Betaalbaarheid • De cijfers die hierover worden bijgehouden door verschillende Meer betaalbare woningen (streefwaarde: instanties houden hier cijfers voor bij, lastig te vergelijken zijn door tenminste 50% van de nieuwbouwplannen gebruik van verschillende definities. Ter illustratie: gemiddelde bestaat uit koopwoningen tot 320.000 euro verkoopprijzen per type woning en aantallen geplande nieuwbouw en huurwoningen van max. 1.000 euro per goedkope koop, sociale huur en middenhuur. Het beeld is dat er een maand) fors tekort is. • Gegevens over stand van zaken: PM

Subdoel Actieplan Wonen Voortgangsrapportage PS2020-789: nu nog beperkte datamateriaal Versnelling, betaalbaar en flexibel. Doel: beschikbaar over voortgang. 45.000 woningen versnellen in 5 jaar (2025), waarvan 2.000 flexwoningen, 9.500 betaalbare woningen toevoegen

67 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

Prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd Door het gezamenlijk opstellen en richting Kaderstellend blijven geven aan regionale woonagenda’s • Actieplan wonen (2020) (PS2020-195) weten de provincie, gemeenten, investeerders, − november 2020: Openstelling subsidieregeling “Ondersteuning woningcorporaties maar ook grote werkgevers gemeenten bij oplossen knelpunten” (actie 3): 11 toekenningen en onderwijsinstellingen elkaar te vinden. De − november 2020: Openstelling en verbreding regeling Collectieve juiste woning voor de juiste vraag op de juiste wooninitiatieven (actie 4b) plek blijft het devies. • Woonagenda beschikbaar voor x/6 regio’s . • Woondeal Arnhem/Nijmegen • Monitoring en onderzoek voldoende betaalbare woningen • Wijken van de toekomst • Lening toekomstbestendig wonen • Startdocument ‘Contourennotitie’ Verstedelijking strategie Arnhem– Nijmegen-FoodValley • Eind 2019 regionale kwalitatieve toetsingscriteria vastgesteld voor de beoordeling van de extra woningbouw Woonagenda Achterhoek • Aanpak Steengoed benutten • Integrale wijkaanpak (PS2020-194)

Resultaten • Woondeal Arnhem/Nijmegen (2020) • Tussenevaluatie Woonagenda clean tech • 2019: Onderzoek Gelderse bevolkings- en huishoudensprognose en kwalitatieve woningbehoefte op regionaal niveau. • 2019: Onderzoek Arbeidsmigranten: aantallen en kenmerken arbeidsmigranten zijn in beeld gebracht, evenals verwachte ontwikkeling voor de periode tot 2030. • Woonagenda Arnhem/Nijmegen • Subregio Liemers, vastgesteld najaar 2020 • Subregio Nijmegen, gereed eind 2020, wordt in januari 2021 vastgesteld door GS • Subregio Arnhem: planning gereed in Q1, vaststellen omstreeks april 2021 • Woonagenda Noord-Veluwe (2019) • Woonagenda Foodvalley (2018) • Evaluatie woonagenda Foodvalley (2020) • Wijken van de Toekomst (zie energietransitie) • Lening toekomstbestendig wonen (zie energietransitie) • Highlights voortgangsrapportage Actieplan Wonen: • november 2020: Oplevering eerste voortgangsrapportage Actieplan Wonen (PS2020-789) met resultaten eerste half jaar Actieplan • Openstelling regeling ondersteuning gemeenten bij knelpunten en verbreding regeling Collectieve Wooninitiatieven (per november) • Medio november uitvoeringsovereenkomst met Stimuleringsfonds Volkshuisvesting (SVn) voor 50%-meefinanciering gemeentelijke startersleningen (actie 12) Verstrekking eerste starterleningen (totaal 23 stuks in 2020) • Projecten met in totaal 326 woningen ondersteund met aanpak SteenGoed Benutten: − Betrokkenheid bij ca 125 projecten − 30 projecten via regeling procesondersteuning verder richting realisatie gebracht − 28 projecten financieel het laatste zetje gegeven. Hiermee dragen we bij aan de bouw van 825 woningen. Daarnaast in deze projecten aandacht voor leefbaarheid (MFA’s), economische vitaliteit, energietransitie, klimaatadaptatie, circulaire economie, biodiversiteit − Inzet Ontwikkelings- en Herstructureringsmaatschappij om projecten ‘investeringsgereed’ te maken. Tevens heeft OHG eigenstandige bevoegdheid om zelf te kunnen financieren − Start nieuwe SteenGoed Challenge ‘mijn huis staat in Gelderland’ waarbij op 6 locaties ruimte geboden wordt aan groepen die op zoek zijn naar een passende woonlocatie. In challenge tevens drietal ‘deelchallenges’ op ambities Gaaf Gelderland Coalitieakkoord

68 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 • 8 extra collectieve wooninitiatieven ondersteund. In 2020 is regeling verbreed naar collectieve huurinitiatieven (<€850) en is er extra geld voor een duurzaam projectplan in haalbaarheidsfase

Aangekondigd 2021-2023 Kaderstellend

Resultaten • Woondeal Arnhem/Nijmegen − Versnellen woningbouw − Woondeallocaties Nijmegen Centrum/stationsomgeving, Nijmegen Kanaalzone/Goffert/Winkelsteeg, Arnhem-Oost • Verstedelijking strategie Arnhem–Nijmegen-FoodValley: ontwerpend onderzoek naar relaties wonen, werken, bereikbaarheid en leefomgeving (feb 2021) en strategie zelf en akkoord over realisatie, samen met rijk en gemeenten (eind 2021) • Woonagenda clean tech: verwerking hogere behoefte in woonagenda en verstedelijkingsstrategie • Uitvoeren woonagenda Arnhem/Nijmegen • Woonagenda Achterhoek: adaptief programmeren • Uitvoeren en waar nodig bijstellen, verdieping monitoring Woonagenda Noord-Veluwe • Woonagenda Foodvalley: tussenevaluatie Q1 van 2021 • Monitoring en onderzoek voldoende betaalbare woningen • Actieplan Wonen − Inzet op versnelling (doorbraakprojecten, ondersteuning met aanpak SGB, van zacht naar hard etc.) − Inzet op betaalbaar: subsidieregeling betaalbare woningen, doorstroomregeling sociale huur, besluit over KoopGarantfonds − Handboeken woningsplitsingen en moderne parkeernormen − Verbreden bestaande initiatieven voor aantrekken talent en versterken innovatie op gebied van woningbouw − Inzet op flexibel: benoemen 25 flexibele woningbouwlocaties, handboek flexwonen en kennisateliers • Uitvoering Steengoed benutten

Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen Belangrijke trend is het tekort aan woningen. Er is versnelling nodig in de bouw van nieuwe woningen en transformatie. De betaalbaarheid van de woningen staat onder druk. En verduurzaming van bestaande bouw en duurzame nieuwbouw vergt een grote inspanning. Dat was al bekend bij het opstellen van het coalitieakkoord, maar door allerlei oorzaken neemt het tekort verder toe en blijven de prijzen stijgen. De prognoses voor de bevolkingsontwikkeling voor 2040 zijn naar boven bijgesteld, vooral door een hogere immigratie dan verwacht. Dat leidt samen met andere ontwikkelingen tot een blijvende stijging in vraag naar woonruimte. covid-19 en stikstof zijn ontwikkelingen die hier effect op kunnen hebben. De effecten van covid-19 zijn nu nog lastig in te schatten. covid-19 kan leiden tot een trek naar het oosten. De economische gevolgen van covid-19 kunnen leiden tot extra druk op betaalbare woonruimte enerzijds en vrijkomen van kantoorruimte anderzijds. De ontwikkelingen rondom covid-19 zijn daarnaast een extra aanleiding voor aandacht voor huisvesting van arbeidsmigranten. Stikstof vormt op de korte termijn een belemmering voor de bouw en veroorzaakt daarmee vertraging in de realisatie van de bouwopgave. Voor de lange termijn is de verwachting dat de belemmeringen voor de bouw vanuit stikstof gedeeltelijk zijn opgelost. Het is echter de vraag of dat ook voor de Veluwe het geval is. Het veranderende klimaat leidt eerder dan verwacht tot de noodzaak van aanpassing van eisen aan woningen en woonomgeving.

Partnerschap en krachtenveld Belangrijke partners zijn het rijk, gemeenten, corporaties, bouwbedrijven en ontwikkelaars, en banken en andere financiers. Het rijk zet vanwege de urgentie van het onderwerp zwaar in op wonen, stelt middelen beschikbaar en neemt sterker regie. Verwachting is dat wonen ook een belangrijk onderwerp zal zijn voor het nieuwe kabinet.

69 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Gemeenten hebben en voelen een grote verantwoordelijkheid voor wonen. Voor gemeenten ligt daar ook een link met het toenemende druk op het sociaal domein bv extramuralisering en vergrijzing, maar ook met taakstelling voor statushouders en arbeidsmigranten. Gemeenten lijken in toenemende mate kwalitatief en kwantitatief ondersteuning nodig te hebben voor het oplossen van de woonopgaven.

Conclusie en eventuele bijsturingsvoorstellen Op stoom, blijvend grote opgave. Met het Actieplan Wonen is al in belangrijke mate voorzien in de kwalitatieve opgave (snel, betaalbaar, flexibel). Het realisatietempo van de afgelopen jaren is hoger dan nodig om de kwantitatieve ambitie in 2030 te realiseren. Wel valt op dat het inlopen van het woningtekort daarmee niet gerealiseerd wordt. Wat verder resteert is vooral de duurzaamheidsopgave in de bestaande voorraad en voldoende locaties voor nieuwbouw (wat primair bij gemeenten ligt).

Ten aanzien van dat laatste: “De grootste toename qua plancapaciteit (in 2019), met 19 duizend woningen, heeft plaatsgevonden in de provincie Gelderland. Hier is afgelopen tijd hard gewerkt aan het verbeteren van de inventarisatie en verhoging van de plancapaciteit. Met het actieplan Wonen en de woondeal Arnhem- Nijmegen zet de provincie Gelderland in op versnelling van de bouwproductie. Gemeenten ontwikkelen nieuwe locaties, schuiven woningbouwplannen naar voren en proberen versneld zachte woningbouwplannen hard te maken. De grootste aantallen worden gehaald in de grote steden in Gelderland.” (bron: ABF Rapportage Inventarisatie Plancapaciteit, december 2020).

Bijsturingsvoorstellen Hoewel de aanpak stevig staat, met woonagenda’s in elke regio, duidelijke instrumenten en plannen is de ontwikkeling op de woningmarkt zodanig dat het woningtekort blijft oplopen. Gezien de aard van de woningmarkt vraagt dit per definitie om gezamenlijke inzet van alle overheden én marktpartijen.

4.3 Nieuw naoberschap en leefbaarheid

Opgave: Hoe zorgen we ervoor dat mensen onderlinge verbondenheid voelen?

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Versterken van de (sociale) verbondenheid op • Er wordt onderzocht hoe deze ambitie door een indicator gemonitord dorps-, wijk- en buurtniveau; iedereen moet kan worden aan de hand van een passende streefwaarde. mee kunnen doen. • Sociale verbondenheid is een belangrijke factor voor welbevinden: − Gelderlanders die zich heel erg verbonden voelen met de medemens zijn gemiddeld een stuk gelukkig dan Gelderlanders die zich helemaal niet verbonden voelen (7,7 vs. 5,9). − Hetzelfde geldt voor eenzaamheid, inwoners die zich helemaal niet eenzaam voelen scoren een stuk hoger op geluk dan inwoners die zich heel erg eenzaam voelen (7,9 vs. 5,6).

• De totale (gemiddelde) scores in de monitor welbevinden zijn:

Gelderland Nederland

2019 7,4 7,5

2020 7,6 7,4

Enkele indicatoren voor ‘Iedereen doet mee’: • Positie LHBTI+ (streefwaarde: LHBTI+ voelt zich niet minder verbonden of veilig dan anderen): uit samenlevingsonderzoek Oost- Nederland (2019): LHBTI+’ers zich minder verbonden te voelen met de buurt en zich twee keer zo vaak onveilig voel als niet-LHBTI+’ers.

70 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Subdoel Om de gevolgen van de covid-19 pandemie zichtbaar te maken Om de sociale verbondenheid in de Gelderse hebben we na de eerste monitor welbevinden in 2019 in 2020 samen dorpen, wijken en buurten te versterken, met Kieskompas acht extra metingen en twee verdiepende analyses stellen we de opgave van de inwoner centraal. uitgevoerd.

Door de vraaggerichte wijze van werken zijn we in staat geweest om bij de uitvoering in te spelen op de gevolgen van de pandemie voor onze inwoners

Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

71 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd Wij staan voor een Gelderland met een Kaderstellend inclusieve samenleving waarin iedereen • Het beleidsprogramma leefbaarheid is op 1 juli 2020 vastgesteld zich veilig en thuis voelt, ongeacht afkomst, (PS2020-288) . gender, seksuele oriëntatie, religie, leeftijd of sociaal-economische achtergrond. Resultaten Kennis Focus op: • Diverse kennisbijeenkomsten over de relaties tussen inwoners en 1. Kennis gemeenten waaronder een conferentie over lokale democratische 2. Ondersteuning van initiatieven en vernieuwing /betrokkenheid van inwoners ontmoetingsplekken 3. Dorpendeals: Ondersteuning initiatieven en ontmoetingsplekken 4. Iedereen doet mee, inclusie • Ruim 1200 inwonerinitiatieven ondersteund door de Leefbaarheidsalliantie Gelderland • Verlenging met 4 jaar van de afspraken met de Leefbaarheidsalliantie Gelderland • Ondersteuning van 112 inwonerintiatieven vanuit subsidieregeling voor inwonerinitiatieven die de sociale cohesie bevorderen • Subsidie aan 30 gemeenschapsvoorzieningen voor het verbeteren van de toegankelijkheid, energiebesparende maatregelen en/of noodzakelijke aanpassingen • Begin 2021 een subsidieregeling voor Gelderse inwonerinitiatieven bij het Oranjefonds ingesteld • Transformatie van leegstaand vastgoed naar een maatschappelijke functie op 10 locaties via SteenGoed Benutten

Dorpendeals • 2 dorpendeals zijn afgesloten voor de wijk Ermelo-West en Slijk-Ewijk (met inwoners, gemeenten en maatschappelijke organisaties)

Iedereen doet mee • 3 regionale LHBTI-bijeenkomsten in Tiel (Zuid), Arnhem (Midden) en Harderwijk (Noord). • Samen met provincie Overijssel een belevingsonderzoek naar LHBTIQ+ uitgevoerd (PS2019-414 • Een regenboogplatform t.b.v. LHBTIQ+initiatieven in Gelderland-Zuid opgericht en een regenboogpact opgesteld. • Met een regionale werkconferentie, acht regionale bijeenkomsten, Webinars, een online community, een klankbordgroep van vluchtelingen en een magazine is kennis over integratie en de nieuwe inburgeringswet gedeeld • Vier maatjesprojecten voor nieuwkomers hebben meer dan 100 maatjeskoppels gerealiseerd in vier gemeenten. • We hebben het Huis der Provincie Oranje laten oplichten en via een sociale mediacampagne hebben we deelgenomen aan Orange The World en ons hiermee uitgesproken tegen geweld tegen vrouwen • Ondersteuning aan het regionale distributiecentrum van de voedselbank in Arnhem bij de verbetering van haar bedrijfsvoering. • Met de gemeente Nijmegen voorbereidende werkzaamheden (subsidieregeling in ontwikkeling, menu- en inspiratiekaart opgeleverd) voor de side-events bij de Euro Games 2022. Hiermee worden gemeenten en sportverenigingen ondersteund om inclusie in de sport te vergroten.

72 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Aangekondigd 2021-2023 Kaderstellend

Resultaten

Kennis • Voortzetten en uitbreiden van activiteiten tbv het verzamelen en delen van kennis en ervaringen over de relatie van de gemeente met haar (inwoners)initiatieven, het betrekken van inwoners en het bereiken van inwoners in kwetsbare dorpen en wijken. • Inhoud geven aan onze rol bij kwetsbare wijken en dorpen. • Gemeenten ondersteunen bij pilots in kwetsbare wijken om daarmee kennis op te doen over werkbare methodieken waar andere gemeenten dan weer hun voordeel mee kunnen doen. • Voortzetting en doorontwikkeling van de monitor welbevinden. • Ontwikkelen van een mogelijkheid voor inwonerinitiatieven om specifieke expertise in te roepen dmv expertpool of vouchersysteem.

Ondersteuning initiatieven en ontmoetingsplekken • Voortzetting bestaande ondersteuningsmogelijkheden door de Leefbaarheidsalliantie Gelderland en subsidiemogelijkheden. • monitoring ontwikkeling t.a.v. de impact van (onze ondersteuning van) inwonerinitiatieven. • Uitvoeren van een evaluatie van de Leefbaarheidsalliantie Gelderland en het onderzoeken van de mogelijkheid om in de toekomst ook andere partijen tot de Leefbaarheidsalliantie Gelderland te kunnen laten toetreden • Uitvoeren aanpak Steengoed benutten

Dorpendeals • Op basis van de eerste twee dorpendeals ontwikkelen van een subsidieregeling voor dorpendeals. • Afsluiten van minimaal 10 dorpendeals per jaar.

Iedereen doet mee • Voortzetten en verder ontwikkelen van activiteiten in het kader van inclusie. “Iedereen doet mee” Gelderland. • Uitvoeren van activiteiten voor Gelderland Regenboogprovincie waaronder het uitvoeren van het tweejaarlijkse belevingsonderzoek naar LHBTIQ+ • Inhoud geven aan onze rol bij armoedebestrijding, eenzaamheid en andere groepen die onvoldoende mee (kunnen) doen in de samenleving

Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen Duidelijk is dat covid-19 van grote invloed is op de leefbaarheid en onderlinge verbondenheid in Gelderland. Uit de Impact monitor is op verschillende terreinen zichtbaar dat de covid-19 crisis de grootste impact heeft op de minst weerbare delen van de samenleving. De sociaaleconomische en maatschappelijke impact zijn daar het grootst. De meest kwetsbare groepen worden het hardst geraakt in inkomen, werk en opleidingsmogelijkheden en hebben ook minder kans zich na de crisis snel te herstellen. Problemen van werkloosheid, armoede en psychisch welbevinden (eenzaamheid) stapelen zich op bij groepen zoals laagopgeleiden, mensen met een onzeker dienstverband, arbeidsbeperking of ouderen en met name de praktisch opgeleiden die in een dorp of stadscentrum wonen voelen zich neerslachtiger dan diegenen in het buitengebied of een buitenwijk van de stad wonen (uit Impactmonitor covid-19). Scheidslijnen worden duidelijker zichtbaar tussen groepen in de samenleving. Deze zijn ook zichtbaar in verschillen tussen wijken die zich al jarenlang, soms generatieslang voordoen. Dit is niet nieuw, maar de covid-epidemie maakt het zichtbaarder. Gemeenten worstelen met de vraag op welke wijze, met welke partners en met welke financiële middelen hierin kan worden samengewerkt. In deze tijd van covid-19 is het extra duidelijk geworden wat het belang is van sociale cohesie in onze samenleving. Dit kan de overheid niet kunt opleggen of organiseren. Dit behoeft betrokken inwoners. De overheid kanwel initiatieven van deze inwoners omarmen door ze te ondersteunen. Met praktische adviezen, specialistische kennis en geld. Dit betekent ook dat de overheid aansluit bij deze initiatieven en

73 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 niet vooraf als voorwaarde stelt dat deze initiatieven moeten bijdragen aan onze eigen (ruimtelijke) provinciale ambities. Dat veel van deze initiatieven in de praktijk hier wel vaak aan zullen bijdragen is mooi meegenomen.

Partners en krachtenveld Gemeenten staan primair aan de lat voor de leefbaarheidsvraagstukken (onderlinge verbondenheid) in hun gemeente. Als provincie pakken wij een ondersteunende en faciliterende rol op. We merken dat gemeenten als gevolg van de covid-19 crisis ook onder grote druk staan en minder mogelijkheden hebben om te investeren in leefbaarheidsvraagstukken in bijvoorbeeld kwetsbare wijken en bewonersinitiatieven. De vier organisaties van de leefbaarheidsalliantie Gelderland zijn belangrijke partners voor de uitvoering van ons beleidsprogramma. Met deze partijen zijn opnieuw afspraken gemaakt over de ondersteuning van onze inwoners voor de komende vier jaren. Zoals door uw Staten gevraagd komen wij uiterlijk in 2022, gebaseerd op een onafhankelijke evaluatie, met een voorstel om in 2024 ook andere partijen tot de leefbaarheids– alliantie toe te kunnen laten treden. Ondertussen maken wij ook nu al voor speciale projecten gebruik van andere marktpartijen. Samenwerking met partners zoals het oranjefonds vergroot ook de slagkracht.

Conclusie en eventuele bijsturingsvoorstellen Midden in het jaar 2020 waarbij door de covid-19 uitbraak de leefbaarheid onder druk staat is het nieuwe beleidsprogramma leefbaarheid vastgesteld. Uiteraard heeft de pandemie invloed gehad op de uitvoering. De uitvoering is daarbij niet direct minder geworden, maar wel anders. Alle voorgenomen acties zijn in gang gezet en het programma zit op schema wat betreft de uitvoering. In hoeverre hiermee de beschreven ambitie voldoende gerealiseerd wordt is op basis van de beschikbare informatie niet te achterhalen.

Bijsturingsvoorstellen Met de twee speciale covid-19 subsidieregelingen en de aangepaste ondersteuning door de Leefbaarheidsalliantie Gelderland is het afgelopen jaar door het Programma leefbaarheid ingespeeld op de gevolgen die de pandemie voor de sociale cohesie heeft. Samen met gemeenten onderzoeken we wat onze inzet en rol wordt op het gebied van armoedebestrijding. Daarbij kunnen de gevolgen van covid-19 zeker mee gaan spelen.

74 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 5. Economie en mobiliteit

De ambities op het gebied van “economie en mobiliteit” zijn uitgewerkt in de beleidsprogramma’s: • Economie; • Circulaire economie; • Mobiliteit.

5.1 Economie

Opgave Hoe zorgen we ervoor dat bedrijven zich kunnen blijven ontwikkelen?

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Hoofddoel Algemeen: Economisch krachtig zijn, zodat er een sterke • Bruto Regionaal Product (% groei per jaar) (Bron: CBS) (streefwaarde: aantrekkingskracht van onze provincie uit negatieve afwijkingen t.o.v. nationaal gemiddelde max. 1 %punt): gaat naar ondernemers en inwoners. stand van zaken: rond nationaal gemiddelde (scherpere pieken/dalen zijn het gevolg van het lagere geografische schaalniveau):

2018 en 2019 voorlopige cijfers)

• Werkgelegenheid (indexcijer 2019 = 100). (Bron: PWE/LISA) (streefwaarde: indexcijfer op niveau Nederland):

75 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

• Werkloosheidspercentage (Bron: Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland) (streefwaarde: Gelderse positie onder Nederlands gemiddelde

Consumentenvertrouwen:

Ondernemersvertrouwen:

Subdoel (innovatie) • Private R&D uitgaven als percentage van het BRP (jaarcijfers) Bron: • Het vergroten van het innoverend Eurostat: (streefwaarde: op of boven Nederlands gemiddelde): vermogen en bijdragen aan maatschappelijke missies voor agrifood, gezondheid, energietransitie en sleuteltechnologieën

(NB: cijfers wijken af van begroting, omdat daarin ook publieke R&D was meegenomen)

76 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Subdoel (werklocaties) • Concretisering van ambitie en wijze van monitoring/streefwaarde in Voldoende toekomstbestendige werklocaties ontwikkeling (inhoudelijke ambitie en richting zijn scherp, daarbij passend bij de diversiteit van de vraag, zijn ook data beschikbaar, maar een bondige weergave behoeft zodat bedrijven een goede plek hebben om nadere uitwerking). Dit wordt gebaseerd op de aanwezige informatie te ondernemen en er zorgvuldig wordt uit: omgesprongen met de schaarse ruimte: • Vraag-aanbodconfrontaties uit de 6 regionale programma’s • Kwantitatief en kwalitatief evenwicht werklocaties; tussen vraag en aanbod • Monitor toekomstbestendige bedrijventerreinen (Bureau Buiten • Optimaal benutten van bestaande 2019) bedrijventerreinen • Aantal terreinen waarvan de toekomstbestendigheid met onze hulp • Realiseren van toekomstbestendige verder is gebracht werklocaties: in 2050 zijn alle werklocaties duurzaam ingericht • Op dit moment geen overaanbod meer en achterstand op gebied van duurzaamheid

Subdoel (arbeidsmarkt) • Spanningsindicator UWV (jaarcijfer) (Bron: UWV) (streefwaarde: • goed functionerende arbeidsmarkt en dito evenwicht op het totaal/minder krap of ruim dan Nederland als kennis- en onderwijsinstellingen geheel, met oog voor evenwicht in onderliggende sectoren): In 2017 is er evenwicht v.w.b. het totaal, gevolgd door een krappe arbeidsmarkt in 2018 en 2019. De Corona pandemie heeft grote gevolgen gehad voor de arbeidsmarkt. Momenteel is er weer evenwicht op de arbeidsmarkt als we kijken naar het totaal. In een aantal beroepsklassen is de arbeidsmarkt momenteel (zeer) krap in Gelderland. In met name de Ict-, agrarische-, technische- en zorg en welzijn beroepen (score > 2,0) is dit het geval, zij het in geringere mate t.o.v. de situatie in de jaren 2018 en 2019. In vergelijking tot Nederland is de krapte in genoemde beroepsklassen op dit moment iets sterker in Gelderland.

• Gemiddelde Times Higher Education Ranking WUR en Radboud: plek 107 (2015) via 86 (2016) naar 94 (2020) (Streefwaarde: top 100)

Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

77 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd • Foodvalley sterk te positioneren als Kaderstellend internationale topregio op het gebied van • Het beleidsprogramma leefbaarheid is op 1 juli 2020 vastgesteld kennis en innovatie rond agrofood (PS2020-288) . • Toekomstbestendig maken van onze valleys • Innovaties toepassen het MKB Resultaten • Band met MKB en Gelderse • Uitwerking economische accenten (innovatie en familiebedrijven versterken internationalisering) (sept 2020) • Pact voor publieke sector, plus social return • Gelders beleidsprogramma onderwijs en arbeidsmarkt 2020 - 2023 • Extra inzet op zorg- en techniekpact, (sept 2019) inclusiviteit en een ‘leven lang leren’ • Integrale aanpak toekomstbestendige bedrijventerreinen • Kansen met nieuwe technologieën als (PS2020-168, maart 2020) robotisering uitnutten • Met beleidsruimte gemeenten Resultaten ondersteunen bij het realiseren Organiserend vermogen missies van passende huisvesting voor • Vertaling van missies in jaarplannen van partijen in het arbeidsmigranten organiserend vermogen incl. onderlinge afspraken • Regionaaal programma werklocaties voortzetten Financiële impuls aan bedrijven • Extra XXL logistieke centra alleen • Voortzetting van de instrumenten (innovatie- en toegestaan op locaties aan logistieke samenwerkingssubsidies en fondsen voor MKB (Groeiversneller en corridors die op provinciaal en regionaal Startversneller), naast specifieke programma’s (Gebiedsopgaven, draagvlak kunnen rekenen en een positieve Regiodeals, MKB-deals) en incidentele projectsubsidies impact hebben op de lokale en regionale werkgelegenheid • Langetermijn investeringsprogramma’s en InvestNL. • Partnerschap met Oost NL, maar mogelijk ook Invest-NL Stimuleren internationalisering bedrijven • Versterken contacten Nord Rhein- • Doorgaande acquisitie. Westfalen • Go4Export • Taalprogramma’s in grensstreek • Europese programma’s • Twee kwartalen op rij economische krimp • Brexitinformatie verstrekken. (onder 0) -> bijstellen van onze inzet voor behoud van werkgelegenheid

78 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Beter vestigingsklimaat • Gebiedsagenda’s. • Regionale programma’s werklocaties in elke regio (bijna) geactualiseerd inclusief afspraken over duurzaamheid, xxl-logistiek en integrale ruimtelijke afweging • Uitvoering integrale aanpak toekomstbestendige bedrijventerreinen: − Expertpool en subsidieregelingen toekomstbestendige bedrijventerreinen ontwikkeld − Werken aan 20 projecten toekomstbestendige bedrijventerreinen − 1e aanvragen subsidieregelingen binnen • Programma voor Onderwijs-arbeidsmarkt • Investeringen in ontsluiting bedrijfslocaties, woon-werkverkeer en logistieke voorzieningen

Aangekondigd 2021-2022 Kaderstellend

Resultaten Organiserend vermogen missies • De jaarplannen van ov blijven opstellen en breder delen • Goede representatieve voorbeelden per missie

Financiële impuls aan bedrijven • Demonstratieprojecten energietransitie, beheer en onderhoud van wegen, landbouw, natuur, circulair (launching customer, innovatief aanbesteden of challenge). • Nieuw: opschaling van innovaties

Stimuleren internationalisering bedrijven • Chinamissie. • Implementeren aanbevelingen Kracht van Oost 2

Beter vestigingsklimaat • Programma voor Onderwijs-arbeidsmarkt • Investeringen in ontsluiting bedrijfslocaties, woon-werkverkeer en logistieke voorzieningen • Alle regionale programma’s werklocaties definitief vastgesteld • Uitvoeren integrale aanpak toekomstbestendige bedrijventerreinen: − Projecten toekomstbestendige bedrijventerreinen gerealiseerd met maatwerk − Spoor kennisontwikkeling/-deling uitgewerkt

79 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen • In het coalitieakkoord is opgenomen dat bij twee kwartalen op rij economische krimp (onder 0), we onze inzet voor het behoud van werkgelegenheid bijstellen. Deze situatie heeft zich voorgedaan,

Ontwikkeling BRP T.o.v. zelfde kwartaal in 2019 T.o.v. voorgaande kwartaal

NL Gld NL Gld

Q1 -0,2% 0 à 1 % -1,7%

Q2 -9,4% - 8 à 10% -9,6%

Q3 -2,5% -1 à 2 % +7,8%

• Covid-19: lokale, regionale, nationale en internationale vraaguitval, recessie, ziektedruk op personeel, onvrede in de samenleving, thuiswerken, begrotingstekort, financieel draagvalk gemeenten, etc. • Brexit treft 10.000 bedrijven in Oost Nederland en 7% van de handel. Dit betekent hogere kosten voor export of import. • Nieuwe president/regering USA, gevolgen voor de internationale handel en de relaties met China • Analyse Kracht van Oost 2 geeft o.a. nieuwe inzichten in clusterversterking o.a. door verbinding met andere regio’s ook in de EU, en nieuwe ruimtelijke en bereikbaarheidsinzichten voor arbeidsmarktvraagstukken.

Partnerschap en krachtenveld Samenwerking met het ‘organiserend vermogen’ is afgelopen periode geïntensiveerd. Door covid-19 ook periodiek gesprek met ondernemers (‘het platform’) en meer samenwerking Oost-Nederland.

Analyse en conclusie Het economische beleid van de vorige periode was vooral gericht op economische groei, werkgelegenheid en versterking van Gelderland als innovatieve regio. Het doel is nu om bedrijven te laten verdienen aan het oplossen van maatschappelijke opgaven. Die focus is ingezet met vaststelling van de nieuwe economische accenten in 2020. De ambities voor de Gelderse economie worden in structureel opzicht gerealiseerd, maar de impact van covid-19 is nog niet volledig zichtbaar in de nu beschikbare data. De eerste 3 kwartalen vertonen een daling ten opzichte van 2019. Wel vertoont Q3 weer een groei ten opzichte van Q2. Het is nog niet duidelijk wat de impact van covid-19 in structureel opzicht is. Aangezien de huidige impact min of meer globaal plaatsvindt, zal de impact op Gelderlands economische aantrekkelijkheid in relatief opzicht neutraal zijn. Onze beoordeling van de stand van zaken van deze ambitie is dan ook in structureel opzicht voorlopend op schema, met als kanttekening dat de structurele impact van covid-19 nog onzeker is.

Bijsturingsvoorstellen Op dit moment geen voorstellen tot bijsturing

80 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 5.3 Circulaire economie

Circulaire economie Hoe zorgen we ervoor dat grondstoffencycli gesloten worden?

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Ambitie Stand van zaken

− Eerste afvalloze provincie De eerste Integrale Circulaire Economie Rapportage van het PBL (2021) − Gebruik van primaire grondstoffen in geeft aan: Gelderland met 50% teruggebracht in 2030 • Efficiëntie in het gebruik van grondstoffen is toegenomen; (t.o.v. nulmeting 2019) • Totale grondstoffengebruik sinds 2010 nauwelijks veranderd; − In 2050 volledig circulaire economie • Zes van de zeven nationale doelen voor afval worden naar verwachting niet gehaald; Deze ambitie is/wordt geconcretiseerd in • De leveringsrisico’s voor de Nederlandse economie zijn toegenomen, de volgende indicatoren/streefwaardes in het bijzonder voor kritieke metalen; (indien nog geen streefwaarde weergegeven, • Verbonden milieudruk en sociaaleconomische effecten. dan wordt de monitoring en streefwaarde De ICER zal tweejaarlijks verschijnen. komende maanden nader uitgewerkt): De monitoring op de hierna genoemde subdoel-indicatoren wordt de komende tijd voor Gelderland nader uitgewerkt.

Subdoelen Bouw Uit Circulaire Atlas 2019: 1. Hoeveelheid toegepaste primaire/ • Voor bouwopgave is per jaar 940 kton bouwmaterialen nodig. hernieuwbare grondstoffen bij nieuwbouw • Uit sloop van woningen komt hiervoor jaarlijks 35 kton materiaal van woningen. beschikbaar • Op dit moment kan dus maximaal <4% van de behoefte worden ingevuld met secundaire bouwmaterialen, maar veel verdwijnt nog onder de grond

2. Percentage primair materiaalgebruik c.q. Uit Circulaire Atlas 2019: hoogwaardig hergebruik bij aanleg en • Per jaar 10.276 kton bouwmaterialen (ca. 4.186 kton onderhoud wegen funderingsmateriaal, ca. 3.774 kton zand, ca. 2.115 kton asfalt) nodig voor onderhoud gemeentelijk en provinciale wegen. Er vindt toepassing plaats van gerecyclde materialen zoals beton- en mengranulaat als funderingsmateriaal en asfaltgranulaat voor nieuw asfalt. • Hoeveel materiaal er vrijkomt is niet bekend. Het vrijkomende materiaal wordt veelal gebruikt in wegenbouw (maar wel ‘downcyscling’ i.p.v. recycling). • Nieuwe cijfers voorjaar 2021 in Strategisch Asset Management Plan

Subdoel Agrifood Uit circulaire atlas 2019: 3. Hoeveelheid voedselafval en • Ca. 540 kton/jaar plantaardige co-producten uit voedselverspilling (streefwaarde: -50% t.o.v. voedingsmiddelenindustrie (zoals aardappelschillen, bierborstel en 2019) bietenpulp) wordt gebruikt voor diervoeding. • 73 kton/jaar aan voormalige levensmiddelen wordt gebruikt voor diervoeding

Subdoel Maakindustrie Uit Circulaire Atlas 2019: 4. Aandeel circulaire activiteiten en banen in • Jaarlijks 870 kton papier en karton producten geproduceerd en de Gelderse maakindustrie. verwerkt in Gelderland • Jaarlijks 553 kton kunststofproducten vervaardigd binnen de provincie Gelderland • Oud papier levert 77% van de grondstoffen voor de productie van papier en karton

Subdoel Consumenten en afval Uit Circulaire Atlas 2019: 5. Hoeveelheid huishoudelijk restafval • Jaarlijks produceren huishoudens in Gelderland 1.043 Kton/jaar afval (streefwaarde in 2022: -50% t.o.v. 2012)

81 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

Prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd • Waar mogelijk snelle transformatie van de Kaderstellend grootste geïmporteerde grondstofstromen • Uitvoeringsprogramma Circulaire Economie 2021-2023 naar circulair en hergebruik • Circulaire invulling gegeven aan o.a. woonprogramma, programma • Bevorderen circulaire landbouw Vitaal Platteland en Klimaatplan • Bevorderen circulaire woningbouw • Inzet VTH instrumentarium: adviesfunctie Resultaten omgevingsdiensten • nieuwe tender Verduurzaming productie-lokaties: 14 bedrijven ondersteund die investeren in projecten voor reductie op grondstoffen, CO2 en stikstof • Kiemt: impuls circularitei in MKB • Binnen Interreg Europe-project CircE : actieplan voor textiel, bouw en biomassa: effectiever inzet instrumenten voor recycling textiel, circulaire bouw en biobased materialen • Acties t.a.v. oeilijk te recyclen afvalproducten zoals cv-ketels (ombouw voor waterstof), kunstgrasmatten (innovatie-projecten via Rijk) en zonnepanelen (haalbaarheid recycling-plant) (motie 18M87) • Samenwerking met andere provincies en IPO-kansenkaart (publicatie begin 2021) • Borging circulariteit in aanpak Steengoed benutten en Aanpak Toekomstbestendige bedrijventerreinen

Aangekondigd 2021-2023 Kaderstellend Uitwerking monitoring

Resultaten • Uitvoering 25 impactprojecten uit het programma: − adviesfunctie omgevingsdiensten

Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen In het recent vastgestelde uitvoeringsprogramma zijn diverse concrete subdoelen opgenomen. Onlangs is met PS besproken de monitoring te richten op de 5 hierboven weergegeven indicatoren.

Partnerschap en krachtenveld Geen aanvulling ten opzichte van het recent vastgestelde uitvoeringsprogramma.

Analyse en conclusie Met het opstellen van het uitvoeringsprogramma ligt circulaire economie op koers ten opzichte van de landelijke afspraken. Dat betekent wel dat het effect buiten nog gerealiseerd moet worden. De provincie wil met de nieuwe aanpak maximaal impact veroorzaken, maar is voor het doelbereik (halvering van grondstofverbruik in 2030) grotendeels afhankelijk van anderen (bedrijven), van wetgeving (Rijk en EU) en ontwikkeling wereldeconomie.

Gezien beschikbare landelijke gegevens over de ontwikkeling de afgelopen jaren ligt het realiseren van deze ambitie vooralsnog achter op schema (al is de bedoeling van het nieuwe provinciale programma om een versnelling tot stand te brengen).

Bijsturingsvoorstellen Deze opgave is complex, en zal van alle actoren de komende decennia zeker extra inzet vergen. Nu is het zaak de acties uit het recent vastgestelde uitvoeringsprogramma in gang te zetten, de monitoring op orde te brengen en partnerschappen uit te breiden.

82 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 5.3 Mobiliteit

Opgave: Hoe zorgen we ervoor dat mensen in Gelderland op de slimste en schoonste manier reizen en goederenvervoer slimmer en schoner wordt? Ofwel slimme en schone ‘bereikbaarheid’.

Stand van zaken in het maatschappelijk ambitiebereik

Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Hoofddoelen Zie indicatoren bij de verschillende subdoelen Er voor zorgen dat mensen in Gelderland op de slimste en schoonste manier reizen en goederenvervoer slimmer en schoner wordt: 1. Slim en schoon reizen en ontlasten van het wegennetwerk in de stedelijke netwerken 2. Vergroten bereikbaarheid van stedelijke netwerken en landelijke gebieden 3. Versterken van de goederencorridors 4. Dalende lijn verkeersslachtoffers, met aandacht voor fietsers 5. Vergroenen van de Gelderse mobiliteit

Subdoel Stedelijke netwerken 1. Aandeel vervoersbeweging per fiets van totale vervoersbewegingen: In de stedelijke netwerken stimuleren • 2015: 28,9% (CBS, OVIN) om slim en schoon te reizen en ontlasten • 2017: 27,8% (CBS, OVIN) wegennet: • 2018: 30,5% (CBS, ODIN) • In 2030 zullen daardoor 35% van de totale • 2019: 29% (NVP, DatMobility) vervoersbewegingen per fiets plaatsvinden. • 2020: 27% (NVP, DatMobility) • Door inzet op meer actieve mobiliteit en hubs vindt er op afstanden tot 15 kilometer 2. Aandeel fietsbewegingen ten opzichte van totale een modal shift plaats van autovoertuigen vervoersbewegingen in stedelijk gebied (onder de 15 kilometer). naar fietsen/lopen en OV. 3. Aandeel loopbewegingen ten opzichte van totale vervoersbewegingen in stedelijk gebied • 2019: Fiets 33%| Lopen 17%| Auto 47%| OV 2% (NVP, DatMobility) • 2020: Fiets 32%| Lopen 20%| Auto 47%| OV 1% (NVP, DatMobility)

4. Voertuigverliesuren/piek-dal in het stedelijk gebied 5. Indicator en data: In ontwikkeling.

NB: uit data komt grote congestie op de wegen naar voren, files:

83 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Subdoel Bereikbaarheid stedelijke netwerken en 1. Aandeel schone kilometers (OV/Fiets/lopen) van totaal gereisde landelijke gebieden kilometers. >15km De stedelijke netwerken en landelijke gebieden zijn op een slimme en schone 2019: OV 7%| Fiets 4%| Auto 89% manier met elkaar verbonden: 2020: OV:4% |Fiets 6%| Auto 90% • Optimaliseren capaciteit verbindingen Bron: NVP, DatMobility • Inzet op een schone en slimme verbinding tussen stedelijke netwerken zal in 2030 2. Percentage wegvakken provinciale wegen met ongewenste resulteren tot een modal shift naar schone vertraging (piek 1,5 keer hoger dan dal) vervoerswijze op reizen boven de 15 kilometer. 2018: 2,20% • Het aandeel schone kilometers (OV/fiets/ lopen) van het totaal gereisde kilometers 2019:2,03% zal in Gelderland daarmee toenemen en 2020: 0,29%. de druk op de provinciale wegen tussen Bron: FloatingCarData NDW (bewerking Provincie Gelderland) de stedelijke netwerken zal afnemen. • Kwalitatieve verbetering van stedelijke In ontwikkeling: Voertuigverliesuren/piek-dal tussen stedelijke hubs dragen bij aan slimme en schone gebieden (snelwegen en provinciale wegen) verbindingen • Grensoverschrijdende treinverbindingen NB: uit data komt grote congestie op de wegen naar voren, files: dragen bij aan slimme en schone verbindingen

Subdoel Goederenvervoer 1. Knelpunten Lange Zware Vrachtwagens worden weggewerkt in Versterken van de goederencorridors trajectaanpak, Toelichting: 2. Aantal vervoerde mln. ton voor water en spoor: op provincieniveau • Belangrijke knelpunten in logistiek en geen exacte cijfers voorhanden, dit is in ontwikkeling. Op dit goederenvervoer (weg, water en spoor) zijn moment 200 containers per jaar over water in plaats van over weggewerkt. de weg. • Vergroenen goederenvervoersector: CO2 uitstoot naar beneden • Versterken belangrijkste clusters logistieke bedrijven

Subdoel Verkeersveiligheid 1. Totaal geregistreerde verkeersslachtoffers Gelderland Dalende lijn verkeersslachtoffers, Alle wegen: met aandacht voor fietsers 2018 :1.607 (80 dodelijk) • We willen een dalende lijn van het aantal 2019: 1.627 (73 dodelijk) verkeersslachtoffers op de wegen en Provinciale wegen: fietspaden in Gelderland. Streefwaarde 2018: 196 (18 dodelijk) (Strategisch plan Verkeersveiligheid) is nul 2019: 321 (21 dodelijk) verkeersslachtoffers in 2030

• Inzet op een risico gestuurde, gezamenlijke, integrale aanpak op verkeersveiligheid Totaal geregistreerde fietsslachtoffers Gelderland (infrastructuur, gedrag, handhaving), om Alle wegen: zo te zorgen voor een dalende lijn van het 2018: 543 (16 dodelijk) aantal verkeersslachtoffers 2019: 580 (25 dodelijk) Provinciale wegen 2018: 59 (4 dodelijk) 2019: 62 (5 dodelijk)

Bron: VIA

84 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Maatschappelijke ambitie Stand van zaken

Subdoel Vergroening 1. Mobiliteitsgerelateerde CO2 uitstoot in Mton per jaar: Vergroenen van de Gelderse mobiliteit: 5.3 Mton in 2018

• In 2030 is de totale mobiliteitsgerelateerde CO2 uitstoot gereduceerd van 5.2 Mton per jaar naar 2.3 Mton per jaar • In 2030 bus volledig CO2 neutraal • Vergroening van het busvervoer en ook de inzet op reizen per fiets en OV zal mede leiden tot een afname van mobiliteit gerelateerde CO2 uitstoot. Dit resulteert in een jaarlijks afnemende trend naar 2.3 Mton per jaar mobiliteit gerelateerde CO2 uitstoot per jaar in 2030

Bron: Emissieregistratie 2004-2018.

2. In december 2020 zijn er met de start van de concessie IJsel-Vecht 253 emissieloze voertuigen gaan rijden. Samen met de elektrische trolleys is dat al een behoorlijk deel van de Gelderse vloot en liggen we op koers om in 2030 geheel emissieloos busvervoer te hebben. De gehele vloot in Gelderland bedraagt 738 voertuigen, waarvan 296 bussen elektrisch aangedreven zijn.

Arnhem/Nijmegen = 305 bussen, waarvan 43 elektrisch. Achterhoek-Rivierenland = 158 bussen, waarvan 0 elektrisch. IJssel-Vecht= 275 bussen, waarvan 253 elektrisch. Bron: OV Oost, 2021

Afgesproken, geleverde en aangekondigde prestaties

Afgesproken prestaties coalitieakkoord Gerealiseerd We stellen een integrale visie mobiliteit Kaderstellend op. We verleiden de reiziger de slimste en • Visie voor een bereikbaar Gelderland (PS2020-289), vastgesteld door schoonste keuzes te maken om door het Provinciale Staten netwerk te reizen: Resultaten 1. Hubs als schakel in het netwerk 1. Verkenningen gestart: a. Stadsrandhubs − voor een aantal stadsrandhubs in Apeldoorn, Arnhem, Nijmegen b. Stedelijke hubs − voor enkele stedelijke hubs Arnhem, Nijmegen, Ede-Wageningen, c. Regionale hubs Zutphen, Harderwijk 2. Focus op fiets voor de korte afstanden − voor een aantal regionale hubs a. Snelfietsroutes route Maaswaalpad (van Nijmegen naar Cuijk), 2. Verkennen/realiseren snelfietsroutes: fietsroute Ede – Wageningen en − Maaswaalpad (van Nijmegen naar Cuijk) fietsroute Zaltbommel – Den Bosch − fietsroute Ede – Wageningen 3. Optimaliseren verbindingen tussen fietsroute Zaltbommel – Den Bosch stedelijke netwerken en verbindingen − tussen landelijk gebied en stedelijke netwerken 3. Projecten: a. Beter bereikbaar Wageningen: besluit − Besluit Beter Bereikbaar Wageningen over optimale en duurzame oplossing − afspraken Toekomstbeeld OV voor de bereikbaarheid van Wageningen − concessies Openbaar Vervoer en Wageningen Campus − afspraken BO MIRT 2020 over A1/A30, A50, A28, A2 b. Knelpunten in ons weg- of spoorsysteem vragen onze aandacht de komende 4. Goederenvervoer jaren. We kijken naar mogelijkheden RWS onderzoek vaarwegennetwerk voor OV-verbindingen met Duitsland − en we blijven streven naar nog betere − Terinzagelegging ontwerp-inpassingsplan Railterminal, plus verbindingen binnen de provincie. verwerven percelen en voorbereiding aanbesteding Daarbij denken we aan vergroting van − project maatwerkadvies binnenvaart goederenvervoer over water de capaciteit van de spoorverbinding − implementatie van 4 Zero Emissie Zones voor stadslogistiek in tussen Arnhem en Doetinchem. 2025 in Gelderland − subsidies voor duurzame vrachtwagens, elektrische bestelauto’s en vrachtfietsen

85 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 e. De provincie is actief aan de slag om de 5. Risico-analyse verkeersveiligheid, verkeersveiligheid in relatie tot concessies en het fijnmazige openbaar bomen vervoer net actief aan elkaar te koppelen. Ondertussen lopen trajecten rondom 6. Verbinden, veranderen, vergroenen: kwaliteitsverbetering spoor Arnhem- − - Start Verstedelijkingsstrategie Arnhem-Nijmegen-FoodValley Winterswijk, kwaliteitsverbetering - vervolg werkgeversaanpak Maaslijn en spoorzone Nijmegen − Centraal (Westzijde). − - aanpak gedragsmaatregelen f. Investeringen in weginfrastructuur − - start uitrol Nationale Agenda Laadinfrastructuur en lopende verkenningen zoals − - start concessie IJssel-Vecht met grootste elektrische busvloot ter Rijnbrug, A15, de aansluiting van de wereld. A1 met de A30, de verbetering van de A28, doortrekking A15 en knooppunt Aangekondigd 2021-2023 Bankhoef. 1. Verkenningen hubs afronden en realiseren enkele stadsrandhubs, g. We gaan een actieve lobby inzetten om stedelijke hubs en regionale hubs ervoor te zorgen dat het rijk de tol van 2. Verkennen/realiseren snelfietsroutes, programma Hoofdfietsnetwerk de A15 afhaalt. 3. Realiseren Beter Bereikbaar Wageningen, afspraken Toekomstbeeld h. Deelname in programma’s van rijk en OV (scope 2040, het Rijk beslist over op welke trajecten verdere ProRail om het aantal gelijkvloerse verkenningen en studies gaan plaatsvinden), noodconcessies spoorwegovergangen in Gelderland Openbaar Vervoer, afspraken BO MIRT over A1/A30, A50, A28, A2 terug te dringen. uitvoeren; i. Uitvoering vastgestelde 4. Inpassingsplan railterminal vaststellen. Start met aanbesteding onderhoudsprogramma’s voor onze RTG, Uitwerken en invoeren Landsdelige aanpak Oost Nederland kunstwerken Zero Emissie Stadslogistiek met gemeenten en bedrijven, Aanpak 4. Goederenvervoer binnenhavens, Start realisatie clean energy hubs met partners a. De Corridor Onderzoek robuustheid vaarwegen, Plannen knooppunt Emmerich/ b. Railterminal Gelderland Zevenaar/Montferland, 5. Verkeersveiligheid 5. Uitvoeren aanpak verkeersveiligheid op basis van risico-analyse a. Wij komen met een plan om de 6. Besluit Verstedelijkingsstrategie Arnhem-Nijmegen-FoodValley, verkeersveiligheid in Gelderland te Uitvoeren werkgeversaanpak, aanpak gedragsmaatregelen, uitrol vergroten en een eenduidige lijn te van de Nationale Agenda Laadinfrastructuur, start pilot met 10 vinden hoe dit op te pakken in relatie tot waterstofbussen landschap en natuur. b. We kijken hoe we op innovatieve wijze de verkeersveiligheid op de snelfietspaden, specifiek gevaarlijke kruisingen, kunnen verbeteren met als doel dat de fietser goede doorgang kan vinden 6. Verbinden/Veranderen/Vergroenen: a. We gaan de mobiliteit verduurzamen waarbij we denken aan innovaties als waterstof en smart mobility. b. Voor de A348 gaan we een proef doen om te leren of we wegonderhoud CO2 neutraal kunnen maken. c. We omarmen het idee om op luchthaven Teuge een proeftuin te ontwikkelen voor energiezuinig of zelfs helemaal schoon vliegen. d. Inzet op slimme en schone mobiliteit

Verstedelijkingsstrategie, kiezen woonlocaties die slim en schoon bereikbaar zijn, bij OV locaties

86 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Analyse, trends, krachtenveld en conclusie

Trends en ontwikkelingen De bereikbaarheid staat onder druk door 3 trends: 1. De groei van het aantal verplaatsingen: we verplaatsen ons steeds meer en het aantal verplaatsingen blijft groeien. Door die groei kunnen knelpunten ontstaan. De covid-19 crisis zorgt voor een naar verwachting tijdelijke trendbreuk (zie onder bij impact covid-19). 2. De klimaatopgave: de opgave voor het klimaat is 55% CO2-reductie in 2030 en een energieneutraal Gelderland in 2050. In Gelderland draagt mobiliteit voor bijna 1/3 bij aan de totale CO2-uitstoot. Een grote opgave die het gehele mobiliteitssysteem raakt, maar ook het elektriciteitsnetwerk en de opwek van hernieuwbare energie. Daarbij komt de stikstofopgave waar wij ook een taak hebben. De covid-19 crisis verandert deze opgaves niet. 3. De ontwikkeling van het aantal verkeersslachtoffers: Het aantal verkeersdoden stijgt, nadat het jaren daalde. Ook zien we steeds meer ongevallen met fietsers. De covid-19 crisis verandert deze trend niet.

Impact van covid-19 op Mobiliteit en prognoses De impact van covid-19 op mobiliteit is groot. In 2020 is er minder verkeer en wordt er veel thuisgewerkt. In 2025 en op lange termijn is het drukker op de weg en in het openbaar vervoer dan voor de covid-19 crisis is de prognose. De trend van groei van verplaatsingen en knelpunten in het mobiliteitsnetwerk zet zich door.

Samenvattend zien we de volgende impact van covid-19 en de volgende ontwikkelingen: − 2020: Minder verkeer op de weg, minder fietsers en vooral minder gebruik van openbaar vervoer. Bij versoepelingen van maatregelen tegen covid-19 zit het wegverkeer op hetzelfde niveau als in 2019. − Middellange termijn (2020-2025): Het wegverkeersvolume op het hoofdwegennet zal na de flinke dip in 2020 in de jaren daarna weer groeien. In 2025 ligt het ongeveer 5% tot 10% boven het volume van 2019. Het ov-gebruik zal, zodra de coronamaatregelen van de baan zijn, weer in lijn met voorgaande jaren gaan groeien. Het fietsgebruik zal in 2025 3% tot 4,5% hoger zijn dan in 2019. − Scenario’s voor de lange termijn laten een sterke groei zien van het aantal verplaatsingen.

Partners en krachtenveld Knelpunt voor samenwerking met gemeenten is de slagkracht van gemeenten. Gemeenten worden hard geraakt door de covid-19 crisis: inkomsten lopen terug, terwijl uitgaven toenemen.

Als provincie zijn we verantwoordelijk voor de aanleg, het beheer en onderhoud van provinciale wegen. Daarnaast hebben we een wettelijke taak als opdrachtgever van het openbaar vervoer. We werken aan de regionale bereikbaarheid en werken samen met partners zoals gemeenten, bedrijfsleven, onderwijsinstellingen en belangenorganisaties, aan Regionale Mobiliteitsagenda’s en Gebiedsagenda’s. Middels een afwegingskader bakenen we als provincie de projecten af, prioriteren en selecteren we ten einde de beste projecten te realiseren die bijdragen aan de doelstellingen van de Visie voor een bereikbaar Gelderland. We kijken vervolgens samen met partners in de regio waar de gezamenlijke prioriteiten liggen.

Het Rijk ontwikkelt haar aanpak door naar een opgavegerichte benadering: welke bereikbaarheid is waar nodig. Voorbeelden hiervan zijn een andere financiering (Mobiliteitsfonds) en de nieuwe Nationale Markt en Capaciteitsanalyse, waarbij een analyse wordt gemaakt van opgaven en bereikbaarheidsambities.

Met partners (bedrijfsleven en gemeenten) zetten we in op de vergroening van het goederenvervoer. We hebben in overleg met het Rijk en provincie Overijssel en de Oost Nederlandse gemeenten een landsdelige Oost Nederlandse aanpak ontwikkeld voor zero emissie stadslogistiek.

Conclusie en eventuele bijsturingsvoorstellen De cijfers geven aan dat de gewenste ontwikkelingen stagneren. Covid-19 heeft veel invloed momenteel op de situatie op de weg en spoor. Op basis van de data concluderen we dat sommige doelen (tijdelijk) dichterbij komen (zoals minder congestie), andere raken verder weg zoals OV-gebruik. Fietsgebruik en verkeersveiligheid stagneren opvallend genoeg. Prognoses laten zien dat na de crisis groei op weg en spoor te verwachten valt. Hierop anticiperen door te werken aan de genoemde opgaven en ambities. Daarnaast blijft het voor duurzaamheidsdoelstelling nodig om te werken aan slimme en schone mobiliteit. Dit geldt ook voor verkeersveiligheid. Per opgave: − Aandeel fiets- en loopbewegingen van vervoersbewegingen tot 15 kilometer: stagneert − Aandeel schone kilometers boven de 15 kilometer is laag. Vertraging tussen stedelijke netwerken is groot

87 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 (congestie op snelwegen, volle treinen). Grote inspanning nodig voor slim en schoon reizen. − Goederenvervoer: work in progress − Dalende lijn verkeersslachtoffers nog nauwelijks zichtbaar. Veel inspanning nodig. − CO2 uitstoot: nog grote daling nodig, veel inspanning nodig om doel te halen.

Bijsturingsvoorstellen Deze ontwikkelingen hebben ook aanleiding gegeven om de Visie voor een bereikbaar Gelderland op te stellen, waar doelstellingen staan geformuleerd. Op basis hiervan zijn activiteiten geformuleerd en ingebracht bij de Midterm Review. Deze activiteiten zijn nodig om de gestelde provinciale doelstellingen (Coalitieakkoord, de omgevingsvisie en Visie voor een bereikbaar Gelderland) te behalen en de gewenste maatschappelijke effecten te bereiken.

Onze ervaring is dat de samenwerking met partners effectiever wordt wanneer we als provincie helder zijn welke prioriteiten wij hebben. We zijn duidelijker wat wij willen, waardoor het voor partners beter mogelijk is hulpvragen te stellen en afspraken te maken. Basis hiervoor is de Omgevingsvisie/Visie voor een bereikbaar Gelderland. Onze ervaring is ook dat door tegelijk te kijken naar ambities wonen, werken, bereikbaarheid, energietransitie het duidelijker wordt wat de beste oplossing is. Concreet knopen we opgaven aan elkaar, waardoor we de meest effectieve maatregelen kunnen kiezen. Het is tenslotte de bedoeling dat elke Gelderlander zich snel, betaalbaar en klimaatneutraal kan blijven verplaatsen, zodat woonwijken, werklocaties, economische clusters, recreatieve voorzieningen slim en schoon bereikbaar zijn.

Bijlage: Beknopte verantwoording Deze stand van zaken-rapportage geeft inzicht in de stand van zaken ten aanzien van: • Maatschappelijke effecten, ofwel hoe het er in de samenleving voor staat • Provinciale prestaties, ofwel de activiteiten die de provincie verricht en de instrumenten die de provincie inzet om in het samenspel met andere partners een positieve invloed te hebben op de effecten

Bij sommige ambities ligt er nog een opgave om monitoring op de beoogde effecten verder te ontwikkelen. Deze bouwsteen voor de MTR biedt een transparante basis in de provinciale bijsturingscyclus die erop gericht is om te blijven leren en ontwikkelen en tot steeds effectievere aanpakken te komen.

In de beoordeling van de stand van zaken ten aanzien van maatschappelijke effecten is gekeken naar de situatie in de samenleving en in welke mate die ontwikkeling wel of niet op schema ligt voor de ambities die de provincies heeft geuit. Voor de duidelijkheid: het realiseren van de ambities is niet de verantwoordelijkheid van de provincie (als enige), ze kunnen alleen door gezamenlijke inzet gerealiseerd worden. Wel kan de provincie zich verantwoordelijk opstellen voor het mobiliseren van die inzet, het vormen van productieve allianties en vitale coalities. De rapportage van de stand van zaken weerspiegelt dus hoe het er in de samenleving voorstaat. Veel ambities zijn op langere termijn gesteld. Zeker bij thema’s als energietransitie en circulaire economie is het voorstelbaar dat door innovatie het realisatietempo zal versnellen. In de beoordeling is daar rekening mee gehouden (met andere woorden: het oordeel ‘onwaarschijnlijk dat ambitie wordt gerealiseerd’ is er alleen als de achterstand op dit moment erg fors is. Ondanks de realiteit van innovatie, willen we al te positief wensdenken voorkomen. Immers, evengoed kunnen er ontwikkelingen zijn die tot stagnatie leiden (zoals covid-19 op sommige terreinen teweeg heeft gebracht).

Daarnaast is op een rij gezet welke prestaties de afgelopen jaren door de provincie zijn geleverd, en welke voor de komende 2 jaar zijn aangekondigd. Tenslotte wordt aangegeven of er aanleiding tot bijsturing is en waar deze uit zou kunnen bestaan. Bijsturing kan plaatsvinden in de wijze waarop huidige (voorgenomen) acties worden uitgevoerd, welke acties worden ingezet en eventueel ook in de gestelde ambities zelf. Er kunnen maatschappelijke redenen zijn snellere voortgang op de ene ambitie op de korte termijn belangrijker te vinden dan op de langere termijn. Wij nemen de nu gestelde ambities als referentie. Het kan een politieke keuze zijn om naar aanleiding van dit overzicht ambities bij te stellen (met de eerder gemaakte opmerking over (inter-) nationale afspraken en wettelijke verplichtingen als randvoorwaarde).

Ordening We zijn uitgegaan van de ordening van de begroting, die ook aansluit bij het scorekader in Integraal Programmeren. Daarbinnen hebben we de indeling cf. de 13 beleidsprogramma’s aangehouden, zodat er een eenduidige ordening van het beleid ontstaat.

88 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 NB: De afspraak is om bij de MTR in juni een complete set, verder verbeterde, beleidsprogramma’s mee te sturen (als referentie voor de MTR).

89 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Bijlage 3 Stand van zaken investeringsbudget voor deze bestuursperiode

Met de werkwijze van integraal programmeren is aan uw Staten bij Perspectiefnota 2021 voorgesteld om: • de aanwezige middelen van het Coalitieakkoord te bundelen in één integrale reserve (onderdeel van de reserve Algemene dekkingsmiddelen) én • de activiteiten die tezamen het Coalitieakkoord realiseren uit die integrale reserve te dekken.

Bij de Begroting 2021 hebben we een indicatief overzicht opgenomen van de verdeling van de middelen naar investeringsopgaven van het Coalitieakkoord. Het geactualiseerde overzicht treft u onderstaand aan en zullen we vervolgens bij eindbalans opnieuw maar dan geactualiseerd aan u doen toekomen. Ten opzichte van het overzicht (Begroting 2021) hebben er, enkele wijzigingen plaatsgevonden: • De verdeling van de dekking van de covid-19 middelen (€ 60 miljoen) was in het overzicht bij Begroting 2021 gebaseerd op een inschatting. Nu hebben we de middelen verdeeld aan de hand van de projecten die zijn uitgevoerd voor de betreffende middelen. • De verdeling van de dekking van de projecten over de verschillende investeringsopgaven hebben we nogmaals beoordeeld. Dit heeft geleid tot enkele verschuivingen. Daar zitten ook projecten bij van vóór het integraal programmeren. Aangezien uw Staten destijds hebben besloten over deze dekking, geven we hier aan welke verschuivingen het betreft: − Regeling Functioneel gebruik erfgoed: bij Perspectiefnota 2020 is een bedrag van € 13,1 miljoen beschikbaar gesteld met een dekking uit de investeringsopgave Erfgoed. We stellen voor dit te wijzigen naar een dekking van € 12,1 miljoen uit investeringsopgave Erfgoed en € 1 miljoen uit investeringsopgave Energietransitie, klimaat. − Uitvoeringsprogramma Gebiedsdossiers grondwaterbescherming: bij Begroting 2020 is een bedrag van € 1 miljoen beschikbaar gesteld met een dekking uit de investeringsopgave Klimaatadaptatie. We stellen voor dit te wijzigen naar een dekking van € 0,25 miljoen uit investeringsopgave Energietransitie, klimaat, € 0,25 miljoen uit investeringsopgave Klimaatadaptatie, € 0,25 miljoen uit investeringsopgave Natuur en landschap en € 0,25 miljoen uit investeringsopgave Landbouw. − Projecten in uitvoering SteenGoed Benutten: bij Begroting 2020 is een bedrag van € 14 miljoen beschikbaar gesteld met een dekking uit de investeringsopgave Wonen. We stellen voor dit te wijzigen naar een dekking van € 0,75 miljoen uit investeringsopgave Energietransitie, klimaat, € 3 miljoen uit investeringsopgave Klimaatadaptatie, € 3 miljoen uit investeringsopgave Leefbaarheid, sociale cohesie en voorzieningenniveau in wijken en dorpen en € 7,25 uit investeringsopgave Wonen.

Verder zijn er nog de volgende beschikbaarstellingen gedaan sinds de Begroting 2021, deze zijn verwerkt in onderstaand overzicht: • Beleidskader Vrijheid 2021 - 2023 (PS2020-728) voor € 1,1 miljoen • Aanpak A1/A30 (PS2021-16) voor € 3 miljoen • Connectr energy innovation (PS2021-31) voor € 4,7 miljoen

90 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Onderstaand het actuele overzicht van de stand van zaken van het investeringsbudget voor deze bestuursperiode, de bedragen zijn indicatief. Wat betreft de gebiedsagenda’s zijn de projecten zoveel mogelijk toegedeeld aan de ambities waar deze projecten aan bijdragen en zijn dus niet geheel ten last van de investeringsopgave Werkwijze Gelders bestuur gebracht. Investerings- opgave Coalitieakkoord Totaal gevonden per investerings- opgave Totaal beschikbaar gesteld Meer bijgedragen aan dan ambitie gevonden Minder bijgedragen aan dan ambitie gevonden Meer bijgedragen aan ambitie dan bedrag Coalitieakkoord Minder bijgedragen aan ambitie dan bedrag Coalitieakkoord nog Totaal beschikbare coalitieakkoord- middelen

Goed bestuur veiligheid en 15,0 12,5 13,1 0,6 1,9 handhaving

Werkwijze Gelders 60,0 50,1 36,2 13,9 23,8 bestuur

Energietransitie, 120,0 120,0 96,0 24,0 24,0 klimaat

Klimaatadaptatie 20,0 20,0 8,9 11,1 11,1

Recreatie en toerisme 20,0 16,7 28,1 11,4 8,1

Programma Vrijheid 5,0 4,1 2,3 1,8 2,7

Cultuur 30,0 25,1 27,0 2,0 3,0

Erfgoed 40,0 33,4 28,7 4,8 11,4

Natuur en landschap 40,0 40,0 45,0 5,0 5,0

Landbouw 50,0 41,8 59,9 18,1 9,9

Leefbaarheid, sociale 50,0 41,8 40,4 1,4 9,6 cohesie enz.

Gezonde leefomgeving, 20,0 16,7 11,0 5,7 9,0 voeding, sport en bewegen

Wonen 80,0 66,7 46,8 19,9 33,2

Economie 80,0 66,7 124,8 58,1 44,8

Mobiliteit 160,0 135,8 52,5 83,3 107,5

Totaal: 790,0 691,2 620,6 70,6

Bedragen x € 1 miljoen

Zoals ook in Begroting 2021 is aangegeven blijkt uit bovenstaand overzicht dat we deze bestuursperiode voortvarend aan de slag zijn met de uitwerking van alle ambities. Uitdagingen oppakken maakt dat de middelen ook grotendeels zijn bestemd. In totaal is er een bedrag van € 620,6 miljoen van het investerings– budget voor deze bestuursperiode beschikbaar gesteld. Dit is inclusief de extra stappen die we voor covid-19 en stikstof hebben gezet. Het gaat dan om een investering van € 60 miljoen voor covid-19. Dit ziet u vooral terug bij Goed bestuur, veiligheid en handhaving, Recreatie en toerisme, Cultuur en Economie. Voor stikstof gaat het om een bedrag van € 33,5 miljoen. Dit ziet u vooral terug bij Natuur en landschap en Landbouw.

91 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Bijlage 4 Wat is er gedaan met de oogst van 11 mei 2019? Inspiratiebijeenkomst Samen voor Gelderland

Inleiding Tijdens de behandeling van de Begroting voor 2021 op 11 november 2020 hebben wij u de toezegging gedaan een lijst te verstrekken van wat gedaan is met de opbrengst van de inspiratiebijeenkomst van 11 mei 2019.

In de Mededelingenbrief van 12 januari jl. (PS2021-34) hebben wij u aangegeven hoe we deze toezegging invullen en hebben we u het verslag en de uitnodiging van 11 mei 2019 gestuurd. We gingen in op de context waarin deze opbrengst tot stand is gekomen, die we hierna volledigheidshalve herhalen. We gaven vervolgens aan bij de Kadernota van de MTR verder in te gaan op de oogst van de inspiratiebijeenkomst van 11 mei 2019 zelf en de beoordeling daarvan in het licht van onze ambities en uitwerking in programma’s. Deze bijlage is de invulling van de toezegging.

Context opbrengst inspiratiebijeenkomst 11 mei 2019 Voor de Provinciale Statenverkiezingen van maart 2019 ontstond het idee om tijdens de coalitie– onderhandelingen de samenleving mee te laten denken bij de totstandkoming van het Coalitieakkoord (Cie Huijbregts cs. over wederkerig partnerschap). Dit idee is opgepakt en uitgewerkt vlak na de verkiezingen door de onderhandelaars uit uw fracties. De onderhandelende partijen hebben inwoners, partners, instellingen en bedrijven breed uitgenodigd om naar het Huis der Provincie te komen. De onderhandelende partijen zijn ambtelijk ondersteund bij de organisatie van deze inspiratiebijeenkomst.

Een groot aantal ideeën is opgehaald. In de uitnodiging en tijdens de inspiratiebijeenkomst zelf is de boodschap meegegeven dat deze input zou worden betrokken bij het opstellen van het Coalitieakkoord. Het Coalitieakkoord is vervolgens op 27 mei 2019 gepresenteerd. Daarin kunt u teruglezen wat er met de input uit de inspiratiebijeenkomst is gedaan:

Passage Coalitieakkoord Samen voor Gelderland

“Uit de inspiratiebijeenkomst ‘Samen voor Gelderland’ van 11 mei halen we de volgende hoofdpunten:

• Toon lef: vlucht niet in regels • Werk integraal; maak slimme verbindingen tussen thema’s en voorkom onnodige frustratie door zaken te verkokeren • Werk gebiedsgericht en heb aandacht voor de bijzondere kenmerken van de Gelderse streken. Een gebiedsgerichte benadering zorgt ervoor dat de kwaliteiten uit de verschillende regio’s nog sterker ontwikkeld kunnen worden • Bied ruimte en maak maatwerk mogelijk. Mét duidelijke kaders, maar zónder een volledig dichtgeregeld geheel • Geef inwoners en organisaties een volwaardige positie in de totstandkoming van beleid • De provincie moet vaker de regie nemen, zowel vanwege de bestuurlijke positie (boven gemeenten en instellingen) als het zichtbaar maken van de meerwaarde van het middenbestuur • De provincie kan innovaties aanjagen en initiëren. En experimenteren op thema`s, pilots en pionierprojecten ondersteunen • Breng ook in de begroting ruimte voor integrale projecten

Deze punten hebben een plek gekregen in voorliggend akkoord. Het coalitieakkoord bevat onze ambities voor de komende periode. Wat we willen bereiken hebben we op hoofdlijnen aangegeven. Daarnaast heeft de inspiratiebijeenkomst heel veel meer gedetailleerde suggesties opgeleverd die bij de nadere uitwerking in de komende jaren betrokken worden. Met onze inzet geven we de richting mee voor de verschillende opgaven en dit kan per gebied verschillen. Om onze ambities te realiseren maken we een investeringsbudget vrij van €650 miljoen. We staan open voor iedereen die met ons aan deze ambities wil werken, samen en integraal. Die uitdaging ligt er! Nu samen aan de slag voor Gelderland.”

Bij het duidingsdebat in PS op 5 juni 2019 is het nieuwe college van GS, na de presentatie van het Coalitie– akkoord, geïnstalleerd. Uw Staten hebben het Coalitieakkoord niet zelf vastgesteld in een Statenvergadering. Het college van GS heeft de opdracht aanvaard het Coalitieakkoord uit te werken in de Perspectiefnota van juni 2019, dit hebben uw Staten wel vastgesteld. Daarmee heeft u het college van GS het inhoudelijke en financiële kader meegegeven ter verdere uitwerking van het Coalitieakkoord in deze bestuursperiode en bij de Midterm review maakt u de balans op (zie Startnotitie MTR PS2020-839).

92 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Onderscheid rol GS en rol PS Het college van GS heeft geen directe rol gehad bij de inspiratiebijeenkomst of het verwerken van de input in het Coalitieakkoord. Het college van GS wordt nu – vanaf de zijlijn en achteraf – wel gevraagd wat er met deze input is gedaan. Vanuit de toezegging bij de Begroting voor 2021 en de Mededelingenbrief van 12 januari jl. gaan wij nu bij de kadernota van de MTR hier verder met u op in.

Opbrengst inspiratiebijeenkomst 11 mei 2019

De inspiratiebijeenkomst was een succes. In korte tijd zijn circa 450 ideeën opgehaald. Deze gaan over zowel de inhoud als de rol en werkwijze. Deelnemers aan de inspiratiebijeenkomst kwamen gericht voor dit doel (geven input coalitieakkoord) naar het Huis der Provincie en daarmee waren de verwachtingen ‘aan de voorkant’ door u helder gemaakt.

We hebben de lijst met ideeën, uiteenlopend van heel generiek naar specifiek, doorgenomen en gekeken waar volgens ons de input is geland: in het Coalitieakkoord zelf of in (de uitwerking) van de verschillende (uitvoering)programma’s. We zien dat veel ideeën actief zijn opgepakt en betrokken bij de verschillende onderwerpen die in uw Staten zijn behandeld. We kunnen niet zeggen dat alle ideeën ook daadwerkelijk zijn opgevolgd, bijvoorbeeld bij het ondergronds brengen van hoogspanningsleidingen rond Zutphen of de geuite wens om te stoppen met de Railterminal Gelderland. Hier heeft u een andere afweging in gemaakt. Daar waar ideeën naar ons inzicht niet zijn verwerkt, geven we dit aan.

Naar onze mening was deze bijeenkomst niet een eenmalige en losse gebeurtenis. Voor de vormgeving van programma’s en projecten staan wij continu in contact met de samenleving. De input van inwoners, partners, instellingen en bedrijven is essentieel en kenmerkt onze werkwijze. Ook is iedereen welkom op ons platform van Sprekend Gelderland om mee te praten over de provincie. Hier kunnen inwoners en organisaties in gesprek over verschillende thema’s die spelen.

We hopen u hiermee, conform de toezegging, u inzicht te hebben gegeven welke ideeën waar zijn verwerkt en wat er eventueel nog ‘op de plank’ ligt. De uitkomsten en ervaring met de inspiratiebijeenkomst kunnen door u ook benut worden bij de Midterm Review hoe de inbreng vanuit de samenleving daarbij kan worden vormgegeven.

Leeswijzer: U leest eerst het betreffende onderdeel uit het verslag van de inspiratiebijeenkomst waarna u onder ‘Wat is hiermee gedaan’ kunt lezen hoe dit volgens ons is opgepakt in de uitwerking.

93 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Bestuursstijl en provincie als partner

Provincie als scharnierfunctie • Elke Gelderlander is een partner voor Gelderland • Maak een integrale gebiedsagenda per regio (met een aanzet in het GS-akkoord) • Werk samen aan een leefbaar Gelderland • Samen naar één echte provincie. Heb aandacht voor het Gelders manifest van de 7 Gelderse regio’s. Gelderland is meer dan Food Valley en KAN. Noordwest Veluwe is meer dan toerisme. Doe dit regionaal en integraal, vanuit vertrouwen en lef. • Samenwerking tussen regio’s intensiveren • Regionale samenwerking werkt alleen als je het samen doet: iedereen in de regio telt mee • Werk als partner in deze netwerken samen. Niet alleen bestuurlijk, maar ook op tactisch en operationeel niveau. Hoe kun je hogere samenwerkingsverbanden aan elkaar verbinden en zo meer bereiken? • Meer inhoud aan partnerschap (met lokaal bestuur). Samen waarde creëren, heb een visie op partnerschap. • Blijf investeren in bestuurskracht. Blijvende investering in Gelderland Academie • Proactiever en zichtbaarder transnationale en regionale belangen behartigen • Kijk over regio’s heen. Verbind regio’s. Probeer de partners die er toe doen bij elkaar te brengen • Onbalans hoe de diverse regio’s bediend worden • Regionaal verbinden van burgers en boeren. Boeren en voedselproductie lokaal zichtbaar maken • Verbindingen leggen tussen intern en extern • Provincie als aanjager. Energie, samenwerking en daadkracht nodig. Provinciaal, regionaal, lokaal en ook binnen provinciehuis • Kijk niet alleen naar Wageningen – Arnhem – Nijmegen • Stimuleer ervoor dat de visies van de regio’s op elkaar aansluiten • Wees partner van gemeenten als belangenbehartiger naar Den Haag. Vooral nodig voor jeugdzorg en beschermd wonen • Provincie nodig voor lobby in Den Haag, meer investeringen nodig. Den Haag nodig voor onderwijs, spoor • Meer (echt veel meer) aandacht voor de grensregio. Beter en effectiever overleg met Duitse partners, zeker in kwesties als infrastructuur/OV • Provincie heeft belangrijke schanierfunctie. Wees je hier bewust van. Tussen gemeenten weinig uitwisseling onderling. Verbind partners met elkaar

Wat is hiermee gedaan? Wij staan continu in contact met de Gelderse samenleving. Vanuit de programma’s wordt gekeken welke participatie gewenst is: gericht met samenwerkingspartners of breder met een ieder in Gelderland. Per regio is er een integrale gebiedsagenda gemaakt.

Samenwerking en gelijkwaardigheid is het uitgangspunt, maar soms vragen opgaven om een andere rol en aanpak. Er wordt vanuit de opgaven gekeken wat er nodig is. Opgaven houden zich niet aan bestuurlijke grenzen.

De provincie is vaak één van de vele partijen in het netwerk. Om doelen te bereiken, zijn ook anderen aan zet. Er wordt daarom altijd vanuit partnerschap gewerkt en scherp gekeken welke toegevoegde waarde de provincie is in deze heeft.

Samenwerken aan leefbaarheid is de kern van het Beleidsprogramma Leefbaarheid 2020-2024, dat zich richt op leefbaarheid en sociale cohesie. Ook vanuit andere programma’s wordt bijgedragen aan een gezond en aantrekkelijk leefklimaat.

Via Vitaal Bestuur maken we werk van de Gelderland Academie. Zie ook Statenbrief Vitaal Openbaar Bestuur (PS2020-244).

Verbinden van burgers en boeren is onderdeel van Agrifood en Programma Agrifood (PS2020-880), inzet op korte ketens en ook de afstand van boer naar consument.

Op basis van de Visie voor een bereikbaar Gelderland (PS2020-289) zetten we een lobby in voor het uitbreiden van het netwerk en stimuleren van treinverkeer op langere afstanden en grensoverschrijdende samenwerking met betrekking tot infrastructuur.

We zijn we ons bewust van onze scharnierfunctie. Daar waar we deze functie signaleren, nemen we deze op ons om kennis en ervaringen te delen en partijen te verbinden, ook richting Den Haag.

94 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Proactief contact (met inwoners, bedrijven, overheden, maatschappelijk middenveld) • Proactief contact bedrijfsleven, organisaties en bewoners • In ieder Statenvoorstel hoort een paragraaf over hoe het voorstel samen met de partners in de provincie tot stand is gekomen en welke mate van participatie is gehanteerd • Samen Statenvoorstellen maken met partners • Samen en open werken aan Gelderland met én voor iedereen, drempelloos • Samenwerking niet beperken tussen instituten. Verbreed dat naar burgers. Veel mensen die nauwelijks de weg vinden naar de instituties. Zorg voor meer inclusie. Inbedding van diversiteit van belangen • Hoe betrekken we een gewone inwoner en niet alleen de mondige inwoner? Veel doen om de gewone inwoner te trekken. De provincie als partner, hoe kun je de kennis van de gewone inwoner krijgen, die moet je mobiliseren. Leerproces. Stimuleer die gewone inwoner, laat ze betrokken zijn. Moet in de genen van het ambtelijke apparaat komen • Werkbezoeken leveren goede discussie op. Ter plekke kijken, levert mooie inzichten op • Aandacht voor participatie van door en met bestuurder van maatschappelijke organisatie • Bestuurlijk participeren, voorschot subsidie krijg je niet, proactief met bestuurlijke participatie • Actieve en integrale ondersteuning van maatschappelijke initiatieven van boeren, herders, bakkers, boswachters en inwoners • Partners van inwoners: leefbaarheidsalliantie uitbreiden, bijvoorbeeld richting sport • Betere communicatie richting inwoners en andere partners. Provincie actief op zoek naar samenwerking langs de grens op alle thema’s • Inwoners/Stichting initiatieven, laten meedenken, begeleiden met betrekking tot hun leefbaarheidsideeën en faciliteren van proces naar actie. Bestuurders meenemen in de leefwereld en verbinden • Ondersteun de inwoners. Dichter bij hen staan • Betrek inwoners bij veranderingsprocessen

Wat is hiermee gedaan? Wij staan continu in contact met de Gelderse samenleving. Vanuit de programma’s wordt gekeken welke participatie gewenst en nodig is: gericht met samenwerkingspartners of breder met een ieder in Gelderland. Er wordt altijd afgewogen op welke wijze participatie in te vullen. We hebben ook aandacht voor unusual suspects, bijvoorbeeld via de monitor Welbevinden/Kieskompas.

Via onze inzet voor Vitaal Bestuur en Leefbaarheid maken we hier werk van proactief contact, zie de Statenbrief Vitaal Openbaar Bestuur (PS2020-244) of het programma Leefbaarheid 2020-2024 (PS2020-288). We zetten de samenwerking met de Leefbaarheidsalliantie voort, ondersteuningen van initiatieven kunnen ook gericht zijn op sport.

Bekijk vraagstukken integraal • Maatschappelijke problemen zijn integraal. Verlaat de sectorale benadering. Integrale problematiek ook echt integraal houden. Stuur op integraliteit • Kijk naar de brede agenda van de minister van cultuur voor cultuureducatie en cultuurparticipatie • Integraal werken uitleggen aan de hand van foto. Bedoeling in het midden leggen, doel, integrale coalities maken rond een thema met verschillende partijen • Suggestie: andere bestuursstijl. Integrale samenwerkingen fondsen. (als voorbeeld: Stimulering van camperplaatsen in deze fraaie provincie goed voor recreatieondernemers, horeca en winkeliers in de city. Voor Agrarische bedrijven geeft dit een goede neveninkomsten, zodat ze minder afhankelijk zijn van Europese subsidies (boerderijwinkel). Camperplaatsen expliciet benoemen als onderdeel van de toeristische infrastructuur (omgevingsvisie) • Grote inhaalslag voor wonen, ouderen senioren, komen handen tekort. We moeten meer zelf doen. Provincie nodig op sociaal domein, ook graag Gelderland aan boord. Samen een transitiebureau ontwikkelen. Team die met dit vraagstuk rond gaat bij ouderen, wijken langs, maatwerk • Cultuur en toerisme zijn belangrijke bijdragers aan sociale cohesie en vestigingsklimaat. Ook middelgrote musea verdienen steun. Het provinciaal bestuur wil actief participeren in de ontwikkeling van nieuwe initiatieven uit de bevolking (partnership/facilitator) • Integrale aanpak conform omgevingsvisie niet alleen met de mond belijden, maar ook in de praktijk (dus samen met de inwoners)

Wat is hiermee gedaan? Alle programma’s richten zich op integraliteit en nieuwe vraagstukken bekijken wij vanuit de integraliteit van de Omgevingsvisie. Samen met partners, integraal kijken, opgave- en gebiedsgericht aan de slag is de rode draad in ons werk. Integraal programmeren sluit hier op aan en we richten het instrumentarium hierop in.

95 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Het programma Aantrekkelijke leefomgeving richt zich op cultuureducatie, -participatie en -toegankelijkheid.

Onze inzet voor Agrifood en Programma Agrifood (PS2020-880) richt zich op verbreding van activiteiten van de boer voor een goed verdienmodel.

Voor camperplaatsen voeren we geen specifiek beleid.

Via de inzet voor het Actieplan Wonen willen we zorgen voor voldoende en passend aanbod aan woningen voor ouderen. Ook de integrale wijkaanpak komt terug bij onze inzet voor wonen en klimaat. Zie verder ook het Uitvoeringsprogramma Cultuur en Erfgoed 2020 (PS2019-901).

Op het gebied van het sociaal domein ligt de verantwoordelijkheid bij de Gelderse gemeenten. Sociale cohesie vormt wel onderdeel van ons beleid, met name via het Beleidsprogramma Leefbaarheid 2020-2024 (PS2020-288).

Rolbewust • Provincie heeft veel rollen. Voor partners van belang dat provincie duidelijk is over de rol • Provincie heeft in ieder geval een coördinerende en verbindende rol • Veel aandacht voor het fysieke domein, maar meer aandacht nodig voor het sociale. • Belangrijk dat de provincie een rol houdt in gemeente-overstijgende thema’s als leefbaarheid en duurzaamheid. Energietransitie is vooral een sociale transitie • Gedraag je als provincie niet als rijke oom • Vanuit gedeelde ambitie met lef voorspelbaar en consistent uitwerken/uitgaan van wederzijds vertrouwen (één overheid) • Dat inwoners niet naar de RvS moeten om hun overheid ertoe te bewegen het eigen beleid en eigen regels na te leven • Denk na over het vereenvoudigen van regels • Onafhankelijke rol/partij faciliteren, om leef- en systeemwereld bij elkaar te brengen • Ene gemeenten gaat goed, andere niet. Oproep: provincie zit met alle gemeenten om tafel, graag deskundigheid om het grote belang te laten zien, waar het niet goed gaat vlot trekken. Rol van de provincie om het bij elkaar te brengen • De provincie neemt een actieve rol in het creëren van ruimte voor de energie infrastructuur in samenwerking met de netbeheerder en gemeenten • Durf ook nee te zetten tegen initiatiefnemers • Heb aandacht voor het lange termijn perspectief

Wat is hiermee gedaan? Welke rol wij nemen is onderdeel van het beleid en programma’s. We zijn duidelijk welke rol de provincie heeft binnen het netwerk. De provincie is één van de partners in het netwerk, welke rol de provincie heeft verschilt per opgave. Dit kan coördineren en verbinden zijn, maar hoeft niet altijd het geval te zijn.

De provincie richt zich vanuit haar wettelijke en kerntaken vooral op het fysieke domein en bekijkt welke noden in het sociale domein daarmee ook kunnen worden ingevuld. Het programma voor Leefbaarheid 2020-2024 (PS2020-288) gaat daarin nog een stapje verder, maar altijd gekoppeld aan de provinciale doelen en ambities. We voeren geen specifiek beleid met betrekking tot het sociaal domein, waar gemeenten verantwoordelijk voor zijn. De positie als middenbestuur wordt benut waar nodig.

De basisuitgangspositie vanuit de Omgevingswet waar we ons toe verhouden. Dit betekent decentraal wat kan, in wederkerig partnerschap. Ons uitgangspunt van Gaan voor Gaaf is continu kijken hoe we ons doelbereik kunnen vergroten en wat daarvoor nodig is (hoe we zo efficiënt mogelijk werken).

Via het programma voor Vitaal bestuur (PS2020-244) richten we ons op gemeenten in zijn algemeenheid. Daar waar het om specifieke onderwerpen gaat en dit probleem wordt gesignaleerd, wordt dit ook gedaan.

Omgevingsvisie Gaaf Gelderland geeft beleid voor de lange termijn (2030-2050). Daarnaast wordt vanuit beleidsvelden gekeken naar prognoses en ontwikkelingen, beleid anticipeert daarop. Zowel lange als korte termijn heeft onze aandacht.

Zie verder Statenbrief Vitaal openbaar bestuur (PS2020-244), het programma Leefbaarheid 2020 - 2024 (PS2020-288), de Statenbrief Gaan voor Gaaf Gelderland (PS2020-151) en Plan van aanpak Gelders Energie Akkoord (PS2020-287).

96 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Bredere instrumenten en durf te experimenteren • Andere vormen van samenwerking tussen overheid en bewoners. Zoek naar nieuwe vormen: bijvoorbeeld maatschappelijk aandeelhouderschap • Experimenteer. Nu vooral subsidie-instrument. Provincie Utrecht onderzoekt mogelijkheden • Maatschappelijke transities vragen om nieuwe instrumenten • Houd de uitvoering van onze (subsidie)regelgeving tegen het licht en probeer ze drastisch te vereenvoudigen • Regelgeving tegen het licht houden met betrekking tot subsidie. Vereenvoudigen. POP 3 subsidies, garantstelling lening, hoorzitting over POP 3. Makkelijker maken • Integrale ondersteuning, biodiversiteit, alles proppen in kleine subsidiepotjes, niet werkbaar. Ook hoorzitting POP 3. Angst om POP aan te schrijven. Leren van andere provincies • Ontwikkel Sterk bestuur 2.0. Behoefte aan kennisbank GR-en en bedrijfsvoeringorganisaties • Overheid (rijk, provincie, gemeente) beleidsoverstijgende verbinding en planvorming/financiering laagdrempelig, flexibele financiering (bijvoorbeeld Mobiliteit, cultuur, sociaal) • Experimenteren op thema’s, pilot, pionierprojecten ondersteunen • Kijk minder naar financieel rendement en meer naar het maatschappelijk rendement • Flexibiliteit bij realisatie van projecten • Flexibiliteit om in te kunnen spelen op nieuwe ontwikkelingen. Teveel onderzoek naar risico’s, rapporten, waardoor je soms te laat bent. Ruimte geven om te improviseren • Zorg voor inhoudsdeskundige ambtenaren. Nimmer juridiseren, verspil geen geld aan onderzoekjes met voorspelbare uitkomst • Spendeer niet teveel geld aan onderzoekjes. Stimuleer investeringen in mobiliteit, incl OV • Niet alleen financieel als partner • Vragen om bestuurlijke ruimte. Staan woonvormen klaar om droom te realiseren, wel vanuit klein verband, burgerparticipatie. Stuiten op verbanden en structuren en kunnen niet door. Hebben hier ondersteuning bij nodig. Kennis delen en maatwerk mogelijk maken, verbinden als provincie • Vereenvoudiging digitaal subsidie aanvraagsysteem

Wat is hiermee gedaan? Het uitgangspunt van Gaan voor Gaaf is continu kijken hoe we ons doelbereik kunnen vergroten en wat daarvoor nodig is. Dit betekent dat we kritisch blijven op welke instrumenten nodig zijn om zo efficiënt mogelijk te werken. Integraal kijken, flexibel inspelen op nieuwe ontwikkelingen en experimenteren zijn nodig om maatschappelijke opgaven aan te pakken. Dit hebben we onder meer laten zien in de provinciale aanpak van COVID-19 (PS2020-675 en meer).

Via het programma Vitaal Bestuur focussen we op de rol van gemeenten bij de realisatie van maatschappelijke opgaven. Via het programma voor Bereikbaarheid zetten we in op mobiliteit en OV. We benutten de kracht van partner op verschillende manieren, passend bij de opgave. We werken altijd vanuit partnerschap, dat is het uitgangspunt.

Zie verder de Statenbrief Gaan voor Gaaf Gelderland (PS2020-151), Samen werk maken van Gaaf Gelderland doorontwikkeling subsidies (PS2019-837), Statenbrief wijzigingsvoorstel subsidieverordening (PS2020-254), de Statenbrief Vitaal Openbaar Bestuur (PS2020-244), het Actieplan Wonen Gelderland 2020-2025 (PS2020-195), Oordeelsvorming rapport Rekenkamer Oost-Nederland Zicht op subsidies (PS2019-715).

Doorgaan op de huidige weg • Inspirerende partnerrol tussen provincie en museum. Blijven optreden als partner in de ontwikkeling van het Valkhofkwartier. Uniek kans benutten. Culturele hotspot en erfgoed zichtbaar maken • De Gelderse stijl was, is: samenwerken = samen werken. Hopelijk blijft dat zo • Blijf doen wat je nu doet. Open houding blijven houden. Iedereen is een partner. Dit is gegroeid. 10 – 15 jaar geleden was dat niet zo • Momenteel onafhankelijke manier ondersteunt graag continueren. Provincie doet dit nu heel goed, graag voortzetten en niet loslaten • Durf huidige programma’s te continueren. Niet om de vier jaar het wiel opnieuw uitvinden. Dat is niet nodig.

Wat is hiermee gedaan? We werken altijd vanuit partnerschap, dat is het uitgangspunt. Samen werken continueren we. Zie specifiek de Gebiedsvisie Valkhofkwartier Nijmegen (PS2019-290), Gemeenschappelijk archeologisch depot en museum Valkhof-Kam (PS2019-394)

We zien een aantal grote opgaven, deze zijn opgenomen in de Omgevingsvisie Gaaf Gelderland die de visie voor de langere termijn geeft (2030-2050). Accenten kunnen per coalitie verschillen, maar deze opgaven zijn robuust en daar werken we aan. Met specifiek beleid

97 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 dragen we zowel bij aan de doelen op de langere termijn, als de acties die nodig zijn op de kortere termijn. Beiden zijn nodig. Duurzaamheid, klimaat & energie

Algemeen • De besluiten aan de klimaattafels in de gemeente in Gelderland gaan uitgevoerd worden, maar in alle gemeenten is te weinig geld daarvoor. In het komende beleid van de provinciale staten moet daar aandacht voor komen • Baseer het beleid op feiten, niet op emoties • Belangrijk dat er een goede op feiten/kennis gebaseerde discussie over bosbeheer wordt gevoerd. Stimuleer kennisdeling en discussie op lokaal niveau • De Gelderse ladder voor duurzaam ruimtegebruik moet worden toegepast • Durf te experimenteren. Brabant doet veel meer experimenten op het gebied van duurzaamheid • Over het algemeen zorg voor balans met de omgeving, het moet wel leuk blijven • Neem het VN verdrag handicap met als kern toegankelijkheid, inclusie en betrekken van ervaringsdeskundigen sla basis voor je akkoord • Promoot, ondersteun en help. Het is vaak ook een gebrek aan kennis

Wat is hiermee gedaan? Via het beleidsprogramma Klimaat en Gelders Klimaatplan 2021-2030, plus onze inzet voor Sterk Bestuur hebben we dit opgepakt. Zie Beleidsprogramma Klimaat en Uitvoeringsprogramma Klimaataanpak (PS2020-871), Statenbrief Vitaal Openbaar Bestuur (PS2020-244) en Statennotitie “Sterk bestuur voor de opgaven van morgen. Een tussenbalans en vooruitblik op het programma Sterk Bestuur” (PS2018-17).

In het Beleidsprogramma Biodiversiteit en Uitvoeringsprogramma Biodiversiteit (PS2020-873) nemen we bomen- en bosbeheer mee.

De ladder voor duurzame stedelijke ontwikkeling is één van de instrumenten die wordt ingezet bij ruimtelijke opgaven. Zie ook het Actieplan Wonen (PS2020-195).

In ons beleid streven we naar een aantrekkelijk en gezonde leefomgeving, waarbij we de (natuurlijke) kwaliteiten koesteren en een balans nastreven. De zorg voor de balans met de leefomgeving zit verweven in veel beleidsstukken, eigenlijk een uitgangspunt bij al ons handelen (klimaat, agrifood, wonen, recreatie en toerisme etc.).

Het Beleidsprogramma Leefbaarheid 2020-2024 zet de inclusieve samenleving centraal. Verbonden met je buurt, beleidsprogramma Leefbaarheid 2020 - 2024 (PS2020-288), een over motie 19M20 inclusieparagraaf verworpen (PS2019-462).

Daar waar we gebrek aan kennis opmerken, zetten we daar op in. Dit vormt een consequent onderdeel van alle acties die we in ze aanpak voor uitvoering opnemen.

Rol van de provincie (provincie als regisseur / facilitator) • Provincie moet aan burgers gelegenheid geven om in te spreken. Vergunningen ook op papier, burgers betrekken bij het proces. Afrekenbaarheid beleid belangrijk, heeft het gewerkt wat we hebben gedaan en worden doelen bereikt • Strijd voor natuur is strijd voor beter bestuur (in praktijk wint korte termijn economisch enthousiasme het altijd van lange termijn verstand). Zorgen voor borging en toetsing, anders blijven ambities in de lucht hangen. • Vereffening/compenseren natuur wordt vaak niet uitgevoerd, wordt nooit gekeken of het wel wordt uitgevoerd. Er zijn regels voor, maar er is geen controle op. Maak beleid af, zorg voor handhaving en borging • Co-creatie met bewoners (in combinatie met ontwerpers) inzetten op gebied van (sociale) duurzaamheid om vraagstukken aan te pakken, samen te veranderen • Door co-creatie in te zetten, creëren we meer draagvlak en eigenaarschap bij en door inwoners. • Om duurzaamheidsdoelen te halen moet het bottom-up gebeuren. Sociale duurzaamheid, mensen duurzamer laten handelen door als ontwerper samen met mensen aan vraagstukken te werken • Motto gewoon doen, dan blijkt dat er binnen de provincie veel mogelijk is. Er is veel aanwezig bij provincie, maar je moet het wel weten te vinden. Provincie doe er wat aan, wordt er bekender in • Er is veel mogelijk, maar schaf subsidies af en ga werken met revolverende fondsen. Fondsen terugbetalen als ondernemers resultaat bieden. Krediet faciliteit om daar waar liquiditeit probleem kan zijn een buffer te zijn. Provincie als faciliterend • Verklein afstand tussen bestuur en samenleving. Samenwerking met inwonergroepen om provinciale

98 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 agenda op te bouwen vanuit lokale agenda’s en leefwereld inwoners • Inwoner niet te veel belasten, luister naar de inwoner • Neem een actieve rol in infrastructuur samen met netbeheer en gemeenten • Aandacht voor integrale aanpak van thema gebiedsontwikkeling. Regie door provincie is bepalend voor succesvolle uitvoering • Iedere partij heeft goede ideeën, maar samenwerken is moeilijk. Let op regie/coördinatie van organisaties. Inkomenssubsidies voor boeren. Ze willen wel, maar inkomenspositie is slecht • Geef opdrachten via aanbestedingen. Leg opdrachten neer bij lokale bedrijven • Cluster de opdrachten niet, zodat ze te groot worden voor lokale bedrijven. Lokale kennis van belang om nieuwe technieken te ontwikkelen • Provincie, laat Liander & inwoners samenwerken en doe zelf een stapje terug • Stimuleer het maken van integrale dorps- en wijkontwikkelingsplannen waar bewoners een visie ontwikkelen op leefbaarheidsthema’s duurzaamheid, klimaat, energietransitie zodat van onderop plannen ontstaan met draagvlak • Kleine gemeenten hebben de kennis niet om wijk van het gas afhalen. Los het regionaal op. Investeer collectief in huizen, betaalbaar voor iedereen. Ontzorgen is belangrijk • Focus meer op bestaande mkb-bedrijven die de economie van Gelderland draaiende houden. Frustratie over wet- en regelgeving; het wordt er niet eenvoudiger op. Ondersteuning bij onderwerpen op het gebied van duurzaamheid, klimaat en energie. Is voor mkb tijdrovend • Verbinding, voorkom verdere polarisatie. Benut andere participatievormen • Breng klimaatdrammers en klimaatontkenners meer bij elkaar. Probeer draagvlak te vinden in directe omgeving voor bijvoorbeeld windmolens • Pilot asbestsanering & zonnepanelen op daken. Mensen van rond 85 gaan schuren van voormalig bedrijf niet meer aanpakken. Betaal als provincie saneringskosten. Wordt boerderij verkocht, dan geld terug naar provincie met 1,6% rente. Dit kan ook bij energieneutraal maken van woningen bij mensen die het niet kunnen betalen. Woning wordt meer waard bij verduurzaming • Heb aandacht voor ondernemers in de regio. Ondernemers weten vaak zelf het beste hoe ze geholpen kunnen worden met hun vragen over innovatie, groei en economie. De provincie kan deze vragen ophalen en de ondernemer faciliteren bij hun vragen over innovatie, groei en duurzaamheid. • Aandacht geven aan lokale bedrijven. D.A.E.B.-subsidie voor een tweede keer aanbieden om bedrijven te laten investeren in milieuvriendelijke machines • Neem een leidende rol in de energietransitie. Belangrijk voor de inwoners, bedrijven (economie) en onze gezondheid. Wordt koploper in energie. • Maak van de duurzaamheidsagenda een agenda van allemaal en doe dit bottom up. Neem inwoners mee. Maak gebruik van samenwerkende partners op het gebied van leefbaarheid om participatieproces rondom duurzaamheid in de wijk te ondersteunen. • Maatschappelijke vraagstukken zijn heel complex. Kan niet meer alleen, moet je samen doen. Mensen willen ook meegenomen worden. Ga niet van bovenaf op de mensen ploffen, maar doe het samen en neem ze mee. Anders voed je de emotie • Rol voor provincie om te zorgen dat ze weten wat de feiten zijn, zodat gemeenten en zo weten waar ze terecht kunnen. Verbinden van kennis en kunde • De Gelderse energieke samenleving is partner en uitvoerder in de Gelderse energietransitie. Met de partners van het Gelders Energie Akkoord (GEA) een brede en activerende burgercampagne voor betrokkenheid en uitvoering van de Gelderse energietransitie uitvoeren. Actieve betrokkenheid burgers stimuleren, campagne samen met provincie opzetten. In aanvulling op wat het Rijk doet. Rol samen met gemeenten, waterschappen, en dergelijke om de burger zijn rol te laten pakken • Maak inwoners onderdeel van een duurzaam Gelderland en ze ruimte geven en faciliteiten om bij te dragen aan een beter klimaat en energie milieu. Regelingen zijn nu teveel gericht op coöperaties. Verbind alle burgers aan het Gelders energie akkoord • Het Gelders Energieakkoord is onze gezamenlijke plek om de energietransitie te realiseren. Meer dan 90% van de transitie naar een duurzame energievoorziening kan alleen door de partners in de Gelderse samenleving worden gerealiseerd. Daarom moeten we niet alleen samen plannen maken, maar ook samen plannen uitvoeren en budgetten bij elkaar brengen • Zet vol in op het realiseren van afgesproken doelen voor klimaat en energie: 1. Maatschappelijke spelers in GEA maximaal faciliteren en zich daar als actieve partner opstellen. 2. Regisseren op ruimtelijke kwaliteit. 3. Sturen op bovenregionale samenwerking/afstemming/optelbaarheid. 4. Procesondersteuning bieden. 5. Faciliteer participatie. 6. Lokaal eigenaarschap borgen. Vul de verschillende rollen goed in. • Dring de vraag naar energie in absolute zin terug. Duurzame energievoorzieningen zijn belangrijk, maar nog belangrijker is het terugdringen van het totale energiegebruik. • Ons energieverbruik is te hoog. Zet in op subsidiëren en ontzorgen van mensen, vooral minder draagkrachtigen. Anderen op aarde zijn slachtoffer

99 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 • Maak daken van bedrijfspanden/hallen geschikt voor zonnepanelen. Vaak zijn daken – constructief gezien - niet geschikt om bijvoorbeeld zonnepanelen te plaatsen. Op die manier zorg je ervoor dat duurzame energievoorzieningen vooral in de huidige bebouwde omgeving plaatsvinden. • Denk na op welk economisch speelveld je de energietransitie en verduurzamingsopgave wil neerleggen. Pak dit lokaal op, bijvoorbeeld om dit via wijkbedrijven te organiseren. Laat het niet aan de ‘markt’ over • Kernenergie onder de aandacht, doe er minder negatief over, informeer jezelf erover. Het kan een heleboel oplossen

Wat is hiermee gedaan? In het Uitvoeringsprogramma Biodiversiteit gaan we in op de ‘strijd voor natuur’, hoe we het natuurbelang borgen en hoe we werken aan compensatie. Bij al onze projecten die zich afspelen op lokaal niveau, is participatie onderdeel van onze aanpak.

Via het Beleidsprogramma Klimaat en Uitvoeringsprogramma Klimaat maken we werk van onze klimaatambities en kunt u terugvinden in hoeverre we deze punten hebben uitgewerkt. Dit is onderdeel van beleidsprogramma Klimaat en Gelders Klimaatplan 2021-2030 (PS2020-871)

We hebben een wettelijke taak als het gaat provinciale wegen, hierbij nemen we een actieve rol als het gaat om circulair aanleggen.

De provincie werkt altijd vanuit partnerschap en kijkt hierbij welke rol hierbij wenselijk is voor de provincie. Dit kan een regierol zijn, maar kan ook een andere rol zijn afhankelijk van het vraagstuk. We benaderen gebiedsontwikkelingen, maar ook andere activiteiten, met een integrale blik. Hoe kunnen we meerdere doelen realiseren?

Het beleidsprogramma Agrifood en Programma Agrifood (PS2020-880) richt zich op de ontwikkeling en verduurzaming van de sector met daarbij een goed verdienmodel voor boeren.

Bij de energietransitie is brede inzet en samenwerking vereist, van iedereen. Afhankelijk van de opgave en specifieke activiteit nemen we een passende rol in en bekijken we welke aanpak hierbij past. Iedereen is hierbij nodig, daarom worden inwoners hierbij betrokken. Ook Alliander is een belangrijke partner in deze.

De Wijk- en buurtgerichte benadering is onderdeel van het beleidsprogramma Klimaat en Gelders Klimaatplan 2021-2030 (PS2020- 871). Stimuleren en faciliteren van het delen van kennis, ondersteunen van leerprocessen en verbinden van partijen is onderdeel van de uitvoering van het beleid.

Economisch beleid is gericht op het sterke MKB in Gelderland, dit willen we versterken en behouden.

De provincie draagt bij aan de sanering asbestdaken.

Gedachte- en besluitvorming over kernenergie zien wij als een verantwoordelijkheid van het Rijk. Om hierin te kunnen participeren, zetten we beschikbare kennis en inzichten in en sluiten we aan bij nationale onderzoeken op dit gebied. Zie ook het antwoord op Statenvragen PS2020-772.

Zie ook de Statenbrief Gaan voor Gaaf Gelderland (PS2020-151), het Uitvoeringsprogramma Biodiversiteit (PS2020-873), Beleidsprogramma Klimaat en Uitvoeringsprogramma Klimaataanpak (PS2020-871), Revolverende fondsen zie Perspectiefnota 2020 (PS2019-499) Visie voor een bereikbaar Gelderland ((PS2020-289) en Uitvoeringsprogramma Circulaire Economie 2021-2023 (PS2020-679),

Zie verder de Koersnotitie Agrifood Toekomst voor de Gelderse boer (PS2020-369), Dorpendeals, zie Statenbrief beleidsprogramma leefbaarheid 2020-2024, Actieplan Wonen (PS2020-195), Plan van aanpak Gelders Energie Akkoord (PS2020-287), Statenvragen over zon op bedrijfsdaken (PS2019-762), Aanpak toekomstbestendige bedrijventerreinen (PS2020-168), Aanvullende informatie naar aanleiding van beeldvorming doorrekening energiedoelstelling 2030 op 9 oktober 2019 (PS2019-661).

100 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Leefbaarheid en armoede • Realiteit is verduurzaming en armoede. Kijk hoe de energietransitie uitpakt voor minder draagkrachtigen • Bedenk hoe de energietransitie solidair wordt betaald. Mensen moeten ook langer thuis blijven wonen. Toegankelijke en betaalbare woningen. Betrek de burgers en hoe betrek je ook mensen die geen koophuis hebben of minder middelen hebben • Ga voor een gaaf Gelderland voor iedereen. Dit betekent ook aandacht voor armoedebestrijding en tegengaan voedselverspilling. Een gaaf Gelderland is duurzaam en voor iedereen. Vrijwilligersorganisaties doen het kosteloos, maar heeft wel kosten. Organisaties hebben het financieel lastig. Vragen aan provincie of er financiële ondersteuning mogelijk is. Er zijn veel producten, dat is het probleem niet. Knelpunt is dat ze goed gekoeld bij mensen terechtkomen • Iedereen moet mee kunnen doen, ook mensen die huren, ook mensen met kleine portemonnee. Zorg voor financieel technische instrumenten, hoeft niet helemaal door de provincie worden betaald • Laat de energietransitie de motor zijn voor een bredere maatschappelijke transitie naar een duurzame leefomgeving, waardevolle economie en inclusieve samenleving. Schep in de warmteplannen ruimte voor sociaal-economische aspecten zodat iedereen mee kan. Zorg dat de energietransitie een boost geeft aan de lokale economie en het organiserend vermogen van inwoners • 50% van de huishoudens heeft inkomen onder 26000 euro netto per jaar. Hoe maken we de energietransitie van iedereen? Dat vraagt om andere houding, echte samenwerking en een integrale aanpak • Geen enkel leven staat op zichzelf. Erkenning van gelijkwaardigheid in de diversiteit is een duurzaam uitgangspunt • Fatsoenlijke samenleving in Rivierenland. Onderzoek naar onvoorwaardelijk basisinkomen, met steun van rijk, provincie en gemeente. Ondersteun dit experiment onderzoek om te komen tot een nieuw sociaal contract waarbij onderzocht wordt of een basisinkomen een middel hiervoor kan zijn. • Aandacht voor breedtesport en cultuur voor kinderen/jongeren die het niet breed hebben. Topsport gaat niet zonder breedtesport. Investeer in jongeren voor wie sporten financieel minder bereikbaar is • Duurzaamheid heeft meerdere gezichten, natuur gaat eraan door windmolens. Aandachtspunt armoede, mensen kunnen transitie niet betalen • Vergeet huurders niet. Woningcorporaties krijgen subsidie voor verduurzamen, maar tegelijk stijgen de huren. Middeninkomens hebben het moeilijk • Denk ook aan sociaal aspect in coalitieakkoord. We missen beweging, vrijwilligers, er is vergrijzing • Luister naar mensen die in het gebied wonen, laat hen profiteren van energietransitie • Iedere partij heeft goede ideeën, maar samenwerken is moeilijk. Let op regie/coördinatie van organisaties. Inkomenssubsidies voor boeren. Ze willen wel, maar inkomenspositie is slecht. • Energiearmoede, maak iedereen eigenaar van de energietransitie. Steek warmteplannen op sociaaleconomische manier in: sociale aspecten die in een wijk spelen. Integraal wijkontwikkelingsplan: kijk ook naar hoe we naar economisch hoger plan komen in wijk • Subsidies gaan naar mensen die zelf al investeren. Is niet voor iedereen mogelijk • Werkleerplek heeft positieve invloed op wijk. Kijk wat mensen wel kunnen, sommigen zijn ongeletterd, zitten vast aan cultuur. Opbouw is nodig, eigen wijk verduurzamen. Aan de voorkant investeren zorgt voor besparing: 10 gezinnen uit probleemsituatie halen (minder vandalisme, uit huiszetting, schuldsanering) • Ontwikkel toerisme in algemeenheid. Advies: overleg met stakeholders uit toeristische sector. Leefbaarheid in plaatsen loopt achteruit: Steenderen, winkels staan leeg. Aanbod in overeenstemming brengen met leefbaarheid. • Druk autoverkeer op leefomgeving neemt toe. Vervuiling op Veluwe, we overschrijden de gezondheidsnorm. Waak ervoor dat het toeneemt. Concreet voorstel, elke m2 asfalt erbij = een m2 asfalt eraf. Gelderland wordt anders even lawaaierig als de Randstad • Duurzaamheid, geen geldverspilling, veiligheid, leefbaarheid. • Stop Rail Terminal Gelderland. Nut/noodzaak kostenberekening en wat het opleveren gaat? Veiligheid externe/interne verkeer. Dijken in slechte staat, maar wel geld voor een railterminal. Er ligt al een terminal aan de Waalhaven • Stop met RTG. Railterminal tast het klimaat nog verder aan, fijnstof, milieu, verkeer loopt nu al vast • Stop RTG, geen windmolens, geen lichtvervuiling. Overbetuwe rond Valburg loopt vast/ zit vast • Lichtmasten zorgen voor lichtvervuiling. Mensen hoeven geen lichtmasten. In Bemmel moeten kassen geblindeerd worden vanwege lichtvervuiling, maar er zijn wel lichtmasten op andere plekken. RTG stop ermee, ook voor het klimaat, loopt dicht

Wat is hiermee gedaan? De provincie werkt altijd vanuit partnerschap en kijkt hierbij welke rol hierbij wenselijk is voor de provincie.

Veel van de genoemde punten zijn onderdeel van Beleidsprogramma Leefbaarheid 2020-2024 (PS2020-288), beleidsprogramma Klimaat en Gelders Klimaatplan 2021-2030 (PS2020-871) en het Uitvoeringsprogramma Circulaire Economie 2021-2023 (PS2020-679)

101 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Breedtesport is onderdeel van de Beleidsagenda Gelderland Sport 2020-2023 (PS2020-400)

Duurzaamheid heeft vele gezichten en raakt meerdere beleidsvelden: onder andere leefbaarheid, energie/klimaat, en biodiversiteit zoals opgemerkt.

We zetten ook in op wijken, zie Wijkaanpak: samen naar toekomstbestendige dorpen en wijken (PS2020-194). Zie ook Gaan voor Gaaf Gelderland (PS2020-151).

In het Actieplan Wonen Gelderland 2020-2025 (PS2020-195) gaan we ook in op de positie van huurders en huursector.

Onderdeel van de werkwijze en aanpak bij de Energietransitie. beleidsprogramma Klimaat en Gelders Klimaatplan 2021-2030 (PS2020-871)

In het beleidsprogramma Agrifood en Programma Agrifood (PS2020-880) is aandacht voor de financiële positie van boeren.

Beleef het in Gelderland gaat over duurzame recreatie en toerisme in zijn algemeenheid. Uitvoeringsagenda Beleef het in Gelderland 2020-2021 (PS2020-185).

Actieplan Geluid 2018-2022 (PS2018-364) richt zich op geluidsbelasting langs provinciale wegen.

Ten aanzien in de Railterminal Gelderland is in het Coalitieakkoord aangegeven dat de Railterminal Gelderland (RTG) een cruciale rol speelt om de goederenstroom niet alleen door Gelderland te laten gaan, maar dat ook op een duurzame en multimodale wijze mogelijk te maken, op welke manier en onder randvoorwaarden.

Integrale aanpak • Maak keuze voor (integrale plannen) die de provincie (nog) mooier maken. Geef inwoners een aanspreekpunt uit de provincie. Wenselijk dat er pilots komen voor integrale aanpak. Veel mensen willen wat, maar het kan zoveel makkelijker. Inwoners zoeken praktische, korte lijnen met provincie • Integraal werken, provincie is gefragmenteerd. Kan een subsidieregeling zijn die integraal is. Niet per programma, maar vanuit waarden die we belangrijk vinden. Deel van het geld vrijmaken voor integrale projecten • Initiatieven ten aanzien van energietransitie gericht op een balans tussen natuur, economie en recreatie. Impact onderzoeken op natuur(ecologie), biodiversiteit en integrale aanpak in recreatief medegebruik. Windmolens hebben ook impact op de natuur, op de biodiversiteit. Integrale aanpak, welke kansen er te halen zijn met recreatie • Belangrijk dat provincie ook regie pakt, samenwerking met burgerinitiatieven, integrale aanpak nodig. Voor provincie regie pakken en integrale aanpak. Stakeholders betrekken om effect en draagvlak groter te maken • Zorg voor een betaalbare, betrouwbare en bereikbare energie-infrastructuur • Participatie is belangrijk. Duidelijke spelregels afspreken: hoe willen we participeren, wat is het einddoel? Sleutel voor energietransitie • Meer duurzame energie nodig. Er is snel actie nodig. Samen met inwoners aan de slag in wind- en zonneprojecten. Geef gemeente uitnodigingskader: doe dit samen met bewoners • Borg partnerschap met Gelderse energiecoöperaties. Zij zijn mede-uitvoerder van de Gelderse energietransitie • Sociaal werkgeverschap, arbeidstoeleiding in energietransitie van grote waarde. Druk op gemeenten neemt af. Vraagt kennis en techniek uit sociaal domein, nu geen goede verbinding met transitieopgave • Regie nodig op ontwikkelkosten, duurzame energieopwekking, bovenregionale taak van provincie. Werk samen met Alliander. Modellen snel aansluitend op infrastructuur. Maak het collectief, breng bedrijven samen, ontzorg ze, dat is belangrijk. Afgelopen vier jaar succesvol met omgevingsdiensten en bedrijfsleven. Meer doen • Duurzaamheidsloket botst met gemeente. Zij werken niet samen • Duurzaamheid, klimaat en energie moet integraal in het akkoord verwerkt worden. Met een behoorlijk autonoom budget • Verbind ook zaken met elkaar. Zoek de verbinding tussen de thema’s. Rol van de provincie: ruimtelijk beleid. Weet wat je wil en wat je waar kunt doen. Hoe kun je zorgen dat de verschillende functies elkaar niet in de weg zitten • Werk integraal door serieus verschillende beleidsterreinen te verbinden. Belangrijk om relaties te leggen tussen beleid voor verduurzaming, klimaatdoelen en leefbaarheid en recreatie en zorg. Stimuleer

102 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 bijvoorbeeld geluidsschermen langs snelwegen met zonnepanelen daarin geïntegreerd. Stel voor initiatieven budget beschikbaar • Realiseer de energietransitie samen met het gebied en laat bewoners, eigenaren meeprofiteren van energietransitie. Organiseer bottom up een gebiedsgerichte aanpak voor integrale oplossingen in combinatie met andere opgaven. Energietransitie is ook een ruimtelijk vraagstuk. Pak het gebiedsgericht aan samen met andere ruimtelijke vraagstukken. Er moet veel in dat stukje buitengebied, moet goed op elkaar afgestemd. Heb oog voor verbinden van die doelen, ook in het coalitieakkoord. Helpt ook mee voor draagvlak.

Wat is hiermee gedaan? De provincie werkt altijd vanuit partnerschap en kijkt hierbij welke rol hierbij wenselijk is voor de provincie. Dit kan een regierol zijn, maar kan ook een andere rol zijn afhankelijk van het vraagstuk. We benaderen gebiedsontwikkelingen, maar ook andere activiteiten, met een integrale blik. Hoe kunnen we meerdere doelen realiseren? Samen met partners, integraal kijken, opgave- en gebiedsgericht aan de slag is de rode draad in ons werk. Integraal programmeren sluit hier op aan en we richten het instrumentarium hierop in. Het opstellen van beleidsprogramma’s voor overzicht en samenhang past bij deze ontwikkeling. Hierbij wordt ook gekeken welke instrumenten, of mix hiervan, het beste bijdraagt aan doelrealisatie. Dit doen we zo integraal mogelijk, zodat een instrument wellicht meerdere doelen tegelijk kan dienen. Zie ook Samen werk maken van Gaaf Gelderland doorontwikkeling subsidies (PS2019-837).

Veel genoemde punten zijn onderdeel van beleidsprogramma Klimaat en Gelders Klimaatplan 2021-2030 (PS2020-871) en worden betrokken bij de participatieverordening die in ontwikkeling is, ter vervanging van de huidige inspraakverordening. Zie ook het Beleidsprogramma Leefbaarheid 2020-2024 (PS2020-288), de Wijkaanpak: samen naar toekomstbestendige dorpen en wijken (PS2020-194), Vitaal Openbaar Bestuur (PS2020-244) Gelderse Maatregelen Stikstof, beleidsprogramma Agrifood en Programma Agrifood (PS2020-880), Plan van aanpak Gelders Energie Akkoord (PS2020-287) en het Beleidsprogramma Onderwijs en Arbeidsmarkt (PS2019-639).

Arbeidsmarkt en economie • Ga door met financiering van Regionaal Centrum voor Technologie (RCT) Gelderland, die bedrijven ondersteunen bij schoner produceren. Dat provincie steunt, helpt bij krijgen van vertrouwen. Bedrijven zijn bezig met duurzame doelen, dat moet gestimuleerd blijven worden • Energiebesparing vraagt ook om arbeidskrachten die er niet altijd zijn • Ook tekort aan arbeidskrachten, graag proactieve rol van provincie • MBO/HBO’ers alvast tijdens opleiding bij projecten inzetten, studentenhub, voordat ze afgestudeerd zijn • Provincie doet haar best op arbeidsmarktvraagstukken, die focus moet er blijven

Wat is hiermee gedaan? Het economisch beleid anticipeert op met name een tekort aan arbeidskrachten in de zorg en techniek. Dit zijn sectoren die essentieel zijn in het kader van de realisatie van de energie-, klimaat-, en circulaire doelstellingen. Zie ook onze inzet voor Onderwijs- Arbeidsmarkt (PS2019-639) en de Evaluatie en doorontwikkeling van organisaties die bedrijven en kennisinstellingen verbinden (PS2019-46).

De financiering van RCT is gecontinueerd, via de Perspectiefnota op 8 juli jl., is de subsidiebijdrage beschikbaar gekomen € 3,2 miljoen. De subsidie is bedoeld voor de ondersteuning van het Gelderse MKB bij het vernieuwen en innoveren van hun activiteiten in de periode 2021-2024. Intussen zijn we met hen ook overeengekomen dat zij hun ondersteuning toespitsen op de nieuwe economische beleidsaccenten en meer samenwerken met de andere partners uit het organiserend vermogen, zoals Oost NL en de Valleybureaus.

103 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Duurzaamheid, klimaatadaptatie en energietransitie • Kwantificering energiebeleid (in getallen) en vermindering energieverbruik. Grote kranen dichtdraaien, industrie moet stappen zetten. Energie uit mest niet duurzaam mestvergister geen duurzaam systeem, draagvlak zoeken, klimaatadaptief onvermijdelijk, zuiniger met water, bodembederf verminderen in landbouw, hittestress verminderen, water schoon houden (drink water, natuur) • Zorg voor rationele energietransitie, die kwantificeerbaar is: natuurkundig onderbouwd. Klimaatadaptatie: water/hitte, minder intenties en convenanten, meer strikte wetgeving. Doelen SMART formuleren (afrekenbaar) en beleid evalueren, heeft het gewerkt? • Stuur op klimaatadaptatie in steden, ofwel: forse inzet op groeninclusief bouwen. Zorgen over invulling bouwopgave, zien te weinig groeninclusief opgeleverd worden. Stimuleer groen in stad • Werk aan een inspanningsverplichting voor alle bouwplannen in de provincie om vanaf het begin groen/ klimaatadaptief te bouwen (goed voorbeeld: Den Haag puntensysteem) • Aandacht voor megawindturbines, particulier initiatief in aangrenzende gemeente (andere provincie) die natuur, landschap en leefomgeving (gezondheidsrisico’s) aantasten. Aangenomen hinderzones zin in werkelijkheid veel groter. Geen windturbines waarvan hinderzones over provinciegrenzen gaan • OV kan mooie bijdrage leveren aan duurzaamheid. OV zo inrichten dat kleine dorpen ook gebruik kunnen maken net als inwoners van grote steden. Fietssnelroutes versterken. Stimuleren elektrisch busvervoer, waterstofvoertuigen • Vrijwilligers willen sportaccommodaties duurzaam maken. Pak de regie en zorg voor financiën om gemeenten hierbij te ondersteunen • Maak concessies voor openbaar vervoer energieneutraal. Infrastructuur het beste in Arnhem. Realiseer het meest ecologisch verantwoord busbeleid • Kosten duurzaam ondernemen, kijken naar langere termijn. Wat levert het uiteindelijk op? • Iedereen betaalt mee aan kosten energietransitie. Laten we dit zo laag mogelijk houden • De energieopgave moet het landelijk gebied niet schaden, maar vooruit helpen. Combineer de energieopgave met verbetering van landschap, biodiversiteit, recreatiemogelijkheden en landbouw in het landelijk gebied en start hiervoor een aantal ambitieuze pilots. • Verenig belangen: tegengestelde belangen natuur en landschap en energie. Klimaatopgave leidt ertoe dat er veel zonneparken komen. Het wordt gezien als aanslag op landelijk gebied. Meer natuur, meer recreatie, bedrijfsverbreding boer, kwaliteitsverbetering agrarisch landschap. Er moeten wel regels komen: waar mag je zonneparken aanleggen, organiseren via regels en subsidies • Verspilling van energie is alomtegenwoordig. Het stimuleren van energiebesparing is het belangrijkste onderdeel van ons klimaat- en energiebeleid • Hanteer een brede definitie van duurzaamheid en streef naar een goede balans tussen economie, maatschappelijk welzijn en natuur in al het beleid • De VN heeft 17 duurzame ontwikkelingsdoelen vastgesteld. Duurzaamheid is meer dan energie en grondstoffen. Klimaat en biodiversiteit kunnen elkaar versterken en tegenwerken. Kies voor een integrale benadering van klimaat en biodiversiteit en zoeken oplossingen die elkaar versterken • Extensivering landbouw, goederen en personenvervoer. Zet in op terugdringen van de vraag naar energie, ruimte en grondstoffen in absolute zin. Vraag naar grondstoffen en ruimte neemt toe, waardoor steeds meer schaarste ontstaat. • Nu wordt ingezet op zonnepanelen en windparken, die gebruiken energie en ruimte. Pas echte innovatie met terugdringen energiegebruik. Zie zonnepanelen en windturbines niet als vastgoed, maar tijdelijk in bestemmingsplan zodat ze ook weer kunnen verdwijnen • Inzetten op verhogen duurzame energiepotentieel bebouwde gebied. Verder stimuleren, ondersteunen, verbinden energieprojecten (zowel opwek als besparen) in bebouwd gebied, maak het zichtbaar en lokaal georganiseerd dat helpt ook om bereidheid inwoners te vergroten. Houd rekening of die investeren in de stad kunnen gebeuren, binnen de bebouwde kom • Realiseer een investeringsfonds voor energie en duurzaamheid • Fonds ‘slim combineren duurzaamheidsmaatregelen met verwijderen asbestdaken’. Provincie Gelderland zo snel mogelijk asbest vrij maken. En de daken zoveel mogelijk te voorzien van zonnepanelen • Stimuleer initiatieven en pilots voor duurzaam vervoer. Duurzaam vervoer stimuleren in brede zin. Durf te experimenteren, bijvoorbeeld waterstof. Brabant doet veel meer experimenten op het gebied van duurzaamheid • Houd zoveel mogelijk afstand van ontwikkeling van windenergie op lokaal niveau. Laat het lokaal. Een nieuwe schone energievoorziening is iets wat ons allemaal aangaat en moet niet beperkt worden door extra eisen • Kijk met je mobiliteitspartners hoe je het OV netwerk kan verbeteren door bijvoorbeeld pilot deur-tot-deur uit te voeren. Draag bij aan duurzaamheid in het openbaar vervoer en investeringen in stations. Graag het gesprek met partners hoe we het beter kunnen maken • Investeer in duurzame mobiliteit. OV heeft hier een hoofdrol in. Regie op openbaar en collectief vervoer:

104 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 1 geïntegreerd netwerk van deur tot deur werkt samen met andere vervoerswijzen (fiets! Wandelen!) Nederland heeft elektrische treinen vanaf 1908 (en bussen vanaf 1949) Moderniseren en verduurzamen! Spoornet op hogere spanning? • Neem ‘ruimte voor levende rivieren’ op in het akkoord, met +- 15.000 hectare integraal ingerichte uiterwaarden (nieuw). Het én klimaatprobleem oplost én biodiversiteit herstelt. Zet rivieren weer volop in de picture. Goed tegen klimaatverandering. Dijken te versterken. Ruimte houden voor toekomst zodat ook leefbaarheid en biodiversiteit er mee geholpen is • Duidelijke keuzes voor realisatie van duurzame energie in het landelijk gebied. Zonnepanelen op waardevolle landbouwgrond heeft niet de voorkeur. Boeren en tuinders kunnen een belangrijke bijdrage leveren, provincie graag als partner. Wel terughoudend met gebruik van de grond, specifiek met betrekking tot zonnepanelen. Zorgvuldig een afweging maken. Windenergie voorkeur in landelijk gebied • Duurzaamheid, klimaat en energie biedt grote kansen voor de economie. Gelderland gaat dat stimuleren door nauw samen te werken met onderzoek, onderwijs en bedrijfsleven. Wij zetten in op waterstof, biomassa en circulaire economie specifiek voor metaal, textiel en kunststoffen. Duurzaamheid, klimaat en energie integraal bekijken en niet in stukjes. Voorsprong behouden. Soms kunnen ze zelf de investeringen niet dragen, investeringsfonds helpt. Zet vooral in op waterstof. Te weinig bekend. Zet ook in op kennisontwikkeling biomassa en ook circulaire economie • Verbind duurzaamheid, ruimte en mobiliteit aan toegankelijkheid • Pak dingen die makkelijk kunnen snel op met betrekking tot energietransitie • Ondersteun en stimuleer maakindustrie bottom up in hun eigen taal, lokaal voor en door ondernemers. Continueer daarom RCT-Gelderland. Ondernemers die nog niet weten hoe ze moeten innoveren, koppelen aan ondernemers koppelen aan ervaren mensen. Maakindustrie moet circulair worden, anders haal je nooit de volledige transitie • Pak de lead bij afstemmen milieuzones van gemeenten. Nu wordt het een lappendeken waar de burger niets van begrijpt.

Wat is hiermee gedaan? Veel van bovenstaande punten zijn onderdeel van het beleidsprogramma Klimaat en Gelders Klimaatplan 2021-2030 (PS2020-871), Programma Klimaatadaptatie (PS2020-654) en beleidsprogramma Agrifood en Programma Agrifood (PS2020-880).

Zie het Actieplan Wonen en verordening m.b.t. kwaliteit van bouwen, de Visie voor een bereikbaar Gelderland (PS2020-289), Beleidsagenda Gelderland Sport 2020-2023 (PS2020-400)

Ook zijn enkele genoemde zaken onderdeel van beleidsprogramma Biodiversiteit (PS2020-873) en Beleef het in Gelderland (PS2020-185)

De provincie werkt altijd vanuit partnerschap en kijkt hierbij welke rol hierbij wenselijk is voor de provincie. Dit kan een regierol zijn, maar kan ook een andere rol zijn afhankelijk van het vraagstuk. Integraal werken en het afwegen van alle verschillende belangen is onderdeel van onze werkwijze, wetende dat de ruimte schaars is.

Economisch beleid (innovatie) richt zich op innovaties die aan duurzaamheid bijdragen. RCT is één van de partners in het netwerk om innovatie te stimuleren. Ook vanuit het Uitvoeringsprogramma Circulaire Economie 2021-2023 (PS2020-679) en beleidsprogramma Klimaat en Gelders Klimaatplan 2021-2030 (PS2020-871) wordt hieraan bijgedragen.

De financiering van RCT is gecontinueerd, via de Perspectiefnota op 8 juli jl., is de subsidiebijdrage beschikbaar gekomen € 3,2 miljoen. De subsidie is bedoeld voor de ondersteuning van het Gelderse MKB bij het vernieuwen en innoveren van hun activiteiten in de periode 2021-2024. Intussen zijn we met hen ook overeengekomen dat zij hun ondersteuning toespitsen op de nieuwe economische beleidsaccenten en meer samenwerken met de andere partners uit het organiserend vermogen, zoals Oost NL en de Valleybureaus.

Milieuzones zijn een gemeentelijke en nationale aangelegenheid. Gemeenten bepalen zelf of zij een milieuzone invoeren of dat zij mogelijk voor een ander middel kiezen om de luchtkwaliteit in hun stad te verbeteren. Landelijk wordt dit geharmoniseerd. Hier is ook een brief naar de Tweede Kamer gestuurd vanuit het Ministerie van I&W https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2019/11/11/harmonisatie-milieuzones

105 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Natuur en landbouw • Het platteland heeft te maken met een aantal transities die vragen om een andere werkwijze: een programmatische aanpak inclusief bijbehorende middelen. Alleen dan komen we tot systeemwijzigingen waar de boer en burger baat bij hebben • Programma’s die betrokken (agrarische) ondernemers en burgers inspireren tot actie • Boeren staan onder druk. Middelen overheid gaan te veel naar innovatoren landbouw, naar de voorlopers. Juist de middengroep moet in beweging worden gezet. Oproep dat er geen polarisatie in de sector zelf ontstaat. Middengroep helpen door erfcoaching/ keukentafelgesprekken met ondernemers helpt al, erover nadenken en keuze laten maken. Zorg dat de middelen niet allemaal bij een specifieke groep terecht komen • Behoud en versterk biodiversiteit. Geen plannen maar projecten. Start lokale initiatieven natuurinclusieve landbouw met behulp van de 4 Gelderse doe-principes: stimuleren, faciliteren, regulieren, regisseren. Willen dat natuurgebied wordt beschermd • Ondersteun het proces waarbij inwoners en boeren samenwerken aan hun regionale voedselsysteem: die binnen de planetaire grenzen valt. Geen overschrijding klimaat, energie, biodiversiteit en de andere SDG’s (Sustainable Development Goals) • Wees een partner van coöperatieve burgerboerderijen en heideboeren te beginnen in de pilot Veluwezoom. Provincie faciliteert het al door opdracht om het uit te werken. Wel lastig springen van project met subsidie naar ander project van een ijsschots naar de ander, het is een lange termijn proces dat vraagt om langjarig commitment. Integrale aanpak nodig vanuit provincie, niet versnipperen. Let daarmee ook op met nieuwe subsidieregelingen, zorg ervoor dat het faciliteert • Het zou mooi zijn als provincie agrariërs helpt bij bedrijfsvoering, bijv. op het gebied van energie en fosfaatwetgeving • Voldoende ruimte om af te wijken van de regels, belangrijk om keuzes te maken. Pilotruimte om van regels af te wijken, bijvoorbeeld bij weidevogelgebied. Kan elders gecompenseerd worden • In verband met de klimaatverandering zijn bomen erg belangrijk voor CO2-vastlegging. Dus niet kappen, maar aanplanten. Biomassa is geen groene energie • Geen uitbreiding, maar sluiting van biomassacentrales. • Heideboerderij Nederland: ontwikkeling van natuurgebieden. Doel: natuur zo ontwikkelen dat het van landbouw naar product gaat • Maak ruimte voor houtbouw en multifunctioneel bosbeheer met (meer) ruimte voor houtoogst ten behoeve van hoogwaardig gebruik; gerichte aanplant en verjonging voor toekomst. Stimuleer investeringen in inzet (Gelders) hout voor hoogwaardig gebruik in de bouw (in plaats van beton en staal). De Gelderse zagerijen vormen een essentiële schakel in de bio based keten. Echter veel voor niche markten. Hoe wordt voorkomen dat de bul in Duitsland wordt gezaagd? Benut economische meerwaarde. Gebruik inlands hout is erg beperkt. Bossen worden ouder, ook steeds meer volume, hout moet op korte termijn worden geoogst, anders zijn de bomen te dik om te zagen. Duurzaam beheer van belang, goede soorten bomen voor de toekomst hebben. • Saneer bedrijven met onaanvaardbare milieubelasting. Stop met uitbreiden recreatiewoningen op de Veluwe. De laatste tijd heel veel van aarde opgebruikt. Diversiteit gaat naar de knoppen. Aarde is leeggeroofd. Er wordt woningen gebouwd en megastallen op de Veluwe. Waarom moet het steeds meer? Iets minder is ook goed. Niet alles maar doen om meer winst te maken. Aandacht voor natuur en niet alleen voor toerisme op de Veluwe • Rapport van Rome 1972, 2018 rapport IpBes. Vitale natuur Veluwe is nodig. Bouw geen dure villa’s en grote vakantieparken, maar starterswoningen en kleinschalige bedrijvigheid. Pas de Gelderse ladder voor verstedelijking toe. Randstedelingen vestigen zich ten koste van inwoners nu. Stop met megastallen, stimuleer de biodiversiteit. Probeer zo mogelijk landbouwgronden terug te zetten naar de natuur. Geef terug aan de natuur en/of maak het extensief • Ruimte voor agrariërs. Duurzame uitbreidingsmogelijkheden voor onze voedselvoorzieners. Geen zonnevelden op voor agrarische doeleinden geschikte grond. Vooral incourante gronden en daken benutten • Zet in op een duurzame circulaire economie en voedselketen en verbind consumenten en producenten op lokaal en regionaal niveau. Circulaire economie en streekproducten is een goede koppeling. Motie uit najaar (Gelderland levert je lekkere streken) tot uitvoering te brengen. Goede voorbeeld geven. Echt gaan voor regionale en lokale producten. Link leggen met lokale economie en circulair. Promoot, ondersteun en help. Het is vaak ook een gebrek aan kennis.

Wat is hiermee gedaan? Op veel bovengenoemde punten wordt ingegaan bij het beleidsprogramma Agrifood en Programma Agrifood (PS2020-880) en Beleidsprogramma Biodiversiteit (PS2020-873).

Ook hebben we een samenwerkingsovereenkomst Natuurinclusieve Landbouw Gelderland

106 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 en gaan we in de Perspectiefnota 2020 (PS2019-499) in op onze aanpak voor Gelderse streekproducten.

Biomassacentrales sluiten we niet actief. Het beleid voor biomassa is onderdeel van beleidsprogramma Klimaat en Gelders Klimaatplan 2021-2030 (PS2020-871).

De relatie klimaat, bos en beheer wordt ook gelegd in het Uitvoeringsprogramma Bomen en Bos (PS2020-875).

Met de actualisatie van de omgevingsverordening kunnen we meer maatwerk gaan leveren.

Beleef het in Gelderland (PS2020-185) gaat over duurzame recreatie en toerisme in zijn algemeenheid. Samen met partners op de Veluwe en via de Regiodeal maken we werk van de aanpak voor Vitale Vakantieparken.

Zie verder Kadernota Gaan voor Gaaf (PS2020-151), Actieplan Wonen (PS2019-708), en het Uitvoeringsprogramma Circulaire Economie 2021-2023 (PS2020-679).

Droogte en water • Maatregelen rondom de bestrijding van droogte ten aanzien van ecologische kwaliteit van het water (regionale water). Inrichting is niet goed geweest, water kan zich niet goed herstellen na droogte • Verbeter de inrichting van wateren en de samenwerking tussen stakeholders, zoals waterschap en sportvisserij. Provincie belangrijke rol in met sturing met waterschap. • Grondwater is niet op peil, dijken moeten beter behouden worden. Klimaat wordt te veel belast (windmolens) • Zorg ervoor dat de grond in Betuwe niet te droog wordt • Werk aan toekomstbestendige grondwatersystemen zodat ook in de toekomst de drinkwatervoorziening gegarandeerd blijft en flexibel kan inspelen op toekomstige (klimaat) ontwikkelingen. Voor het veiligstellen van de drinkwatervoorziening inzetten op voldoende vergunningsruimte en actief samenwerken op het gebied van waterbesparing en het ontwikkelen van nieuwe locaties. Goede ruimtelijke afweging tussen energietransitie en drinkwaterbescherming. Sluit de ogen niet voor hoe je verbruik drinkwater kunt verminderen. Met elkaar zoeken hoe gaan we dit soort functies bij elkaar brengen.

Wat is hiermee gedaan? Genoemde punten zijn onderdeel van Programma Klimaatadaptatie (PS2020-654) en beleidsprogramma Agrifood en Programma Agrifood (PS2020-880), Programmaplan aanpak droogte Achterhoek (PS2020-747) en het Regionaal Water Programma, Kaderrichtlijn Water 2022 (PS2020-356). Ten aanzien van drinkwatervoorziening hebben we dit opgenomen in de Omgevingsverordening en werken we via de Kadernotitie alternatieven ASV Gelderland (PS2020-317) aan gebieden voor Aanvullende Strategische Voorraden.

107 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Mobiliteit en economie

Algemeen • Meer regie vanuit provincie bij OV. Er zijn verschillende soorten van OV (buslijnen, regiotaxi, buurtbussen etc.). Echter de informatievoorziening is niet altijd goed: niet voor iedereen is een app met info gemakkelijk toegankelijk • Zorg voor groei openbaar vervoer. Iedereen moet op alle dagen van de week vervoerd kunnen worden. Zorg hierbij ervoor dat het OV niet te duur wordt • Heb ook aandacht voor ‘dunne’ lijnen. Deze zorgen voor toevoer van personen naar de ‘dikke’ lijnen. Deze dunnen lijnen zijn belangrijk om het buitengebied aantrekkelijk en leefbaar te houden. In dat kader wordt ook aandacht gevraagd voor de introductie van nieuwe vormen van vervoer (bijvoorbeeld leenauto’s) in het buitengebied om zo de bereikbaarheid te faciliteren en stimuleren • Beter toegankelijk maken OV voor gehandicapten. Hierbij moet niet alleen specifiek gekeken worden naar huidig OV-vormen maar ook naar andere vormen van openbaar vervoer (relatie met vorig punt). Neem het VN-verdrag inzake mensen met een handicap als basis voor beleid. Betrek hierbij vanaf het begin een ervaringsdeskundige met een beperking • Maak infrastructuur meer toegankelijk; we sturen nu de taxi achter de bus aan • Zorg voor bereikbare wijken en dat bij busconcessies iedere wijk een directe busverbinding krijgt naar het centrum en belangrijke voorzieningen. • Maak belangrijke uithoeken in Gelderland beter bereikbaar met het OV • Via OV-spoortafel in gezamenlijkheid een aantal pilots verder uitwerken. Bijvoorbeeld de startijden van universiteiten laten verschillen zodat vervoer via OV verspreid wordt (dit loopt al). Zorg ook voor het verbeteren van comfort op stations • Kijk naar reactivering van spoorlijn Kleve-Nijmegen. Belang van deze lijn gaat verder dan alleen economisch. Het zorgt bijvoorbeeld voor een betere grensoverschrijdende samenwerking en uitwisseling • Maak ruimte voor nieuw, actueel onderzoek naar railverbinding Kleve-Nijmegen. Hoe is deze te reactiveren? Houd hiervoor verschillende mogelijkheden open, inclusief de bus • Duitsland wil inzetten op trein, vanuit Nederland meer op bus; doorbreek deze patstelling: dit kan onder andere door een onderzoek hiernaar te faciliteren • Zorg voor betere verbinding met het zuiden. Bijvoorbeeld via een intercity Nijmegen-Roermond • Dubbelspoor Achterhoek. Provincie verbreed al enkele stukken. Pak ook het stuk Didam-Doetinchem aan • West Betuwe is logistieke hotspot. Denk aan bereikbaarheid bedrijventerreinen en aansluiting met de A15/A2. Bedrijventerrein Medel in Tiel loopt vol, hoe kunnen we op bovenregionaal niveau bedrijventerreinen krijgen? • Leg een dubbele weg aan tussen Ede en Arnhem naar de A12

Wat is hiermee gedaan? Bovengenoemde punten zijn betrokken bij de Visie voor een bereikbaar Gelderland (PS2020-289) en Grensvervoer met Duitsland (PS2020-652).

Eind vorig jaar zijn we gestart met de verkenning van de RegioExpres (PS2020-718). De verkenning wordt uitgevoerd in samenwerking met ProRail en de gemeenten Doetinchem en Montferland en past binnen de ambities zoals geformuleerd in de gebiedsagenda Achterhoek.

Mobiliteit - niet zijnde OV • Fonds oversteekplaatsen. Richt een dergelijk fonds op. Financiering van veilige oversteekplaatsen over bijvoorbeeld spoorlijnen en provinciale wegen ontbreekt, een dergelijk fonds kan hierin voorzien. Wandelaars (recreatief) en lopers (utiliteit) moeten nu – bij het opheffen van bijvoorbeeld een overweg – vaak omlopen • Stimuleer Veiligheid en toegankelijkheid voor fietsers. Let bij aanleg fietspaden dat ook over gemeentegrenzen heen gekeken wordt zodat er echt goede doorgaande verbindingen ontstaan • Stimuleer aanleg van brede fietspaden en grote parkeervoorzieningen bij stations • Budget wat mogelijk vrijkomt door inzet van minder bussen, inzetten voor fietsfaciliteiten • Investeer langdurig in infra- en kunstwerken (Bouwend Nederland). Meeste kunstwerken stammen uit de jaren ‘50 en ‘60. Deze moeten nu vervangen worden. Zorg voor een investeringsprogramma • Zorg voor meer veiligheid van wegwerkers (Bouwend Nederland). Helaas komen nog steeds personen om die aan de weg werken. Zorg ervoor dat hier voldoende aandacht voor is. Dit kan je bijvoorbeeld als provincie doen door veiligheidsmaatregelen uit de concurrentiesfeer bij aanbestedingen te houden • Aandacht voor mobiliteit grondverzetbedrijven in relatie tot andere verkeerstromen (Cumela).

108 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Bereikbaarheid is van groot belang voor deze bedrijven (rijden o.a. met groot materieel). Tractoren worden soms geweerd van provinciale wegen zodat zij op wegen rijden waar ook bijvoorbeeld fietsers rijden. Heb aandacht voor deze bedrijven bij het inrichten van infrastructuur. Overigens is ook digitale bereikbaarheid (naast de weg) een issue. Deze is nog niet optimaal in het buitengebied • Heb aandacht voor bermbeheer. Dit kan beter. Maai netjes, laat het vervolgens een paar dagen liggen • N18, tweede fase. Zorg ervoor dat de N18 tussen Varsseveld en Groenlo verbeterd wordt • Pak aanleg Rijnbrug aan maar zorg tevens voor ‘parallel gelegen’ oplossingen (bijv verbinding A12-A15 nabij Utrechtse Heuvelrug) • Realiseer parallelweg langs de doorgetrokken A15 (=Parellelweg Boerenhoek-Angeren). Deze weg zorgt voor een efficiëntere ontsluiting van het gebied (ook voor ambulances) en biedt ook kansen om de lokale economie te stimuleren • Kom alstublieft met een alternatieve oplossing voor veiligheid langs N-wegen. Boomkap is een omkering oorzaak-gevolg. Volwassen bomen zijn hard nodig voor de biodiversiteit, luchtkwaliteit, aantrekkelijkheid • Veilige routes voor landbouwverkeer voor alle weggebruikers • Laat de bomen langs de N319 staan • Maak een veilige onderdoorgang station Wolfheze mogelijk

Wat is hiermee gedaan? Bovengenoemde punten zijn betrokken bij de Visie voor een bereikbaar Gelderland (PS2020-289).

Er is niet gekozen voor een fonds veilige oversteekplaatsen.

Ten aanzien van de veiligheid van wegwerkers is geconstateerd dat de verkeersmaatregelen die de provincie in haar werken voorschrijft geen ruimte laat voor concurrentie op kwaliteitsniveau van de verkeersmaatregel en daardoor wordt voldaan aan de wens van Bouwend Nederland. De Provincie Gelderland heeft veiligheidsvoorschriften altijd dwingend voorgeschreven en buiten de concurrentie gelaten. Daarnaast voert Beheer, Onderhoud Wegen (BOW) van de provincie Gelderland directie op aannemers op handhaving van het contract en daarmee de gewenste veiligheid.

Voor de mobiliteit van grondverzetbedrijven zijn geen extra maatregelen genomen. Een parallelweg langs de doorgetrokken A15 is niet geland in de plannen van het A15 project.

Zie naast de visie voor een bereikbaar Gelderland (PS2020-289) ook het Beleidsprogramma Biodiversiteit (PS2020-873) en het Uitgangspunt behoud gezonde bomen, bomen- en bosbeleid en provinciale projecten (PS2019-710), Uitvoeringsprogramma Bomen en bos (PS2020-875)

In Jaarstukken 2018 (PS2019-238) en Najaarsnota 2019 (PS2019-624) wordt onderdoorgang station Wolfheze genoemd, proces loopt nog. In het laatste BO MIRT 26 november 2020 hebben Rijk en regio afgesproken in 2021 in het kader van het programma ‘Landelijke Verbetering Overwegen’ (LVO) een bestuursovereenkomst te sluiten voor realisatie van de tunnel onder het spoor in Wolfheze. Nadere besluitvorming moet nog plaatsvinden.

Economie • Maak opdrachten toegankelijk voor lokale, veelal familiebedrijven en zelfstandige ondernemers. Vraag alleen social return als dit past bij de opdracht • Zonder innovatie geen economische ontwikkeling (RCT Gelderland). Pleidooi om de ondersteuning van Regionaal Centrum voor Technologie te handhaven. Zij ondersteunen onafhankelijk Gelderse ondernemers (ook de kleine Gelderse MKB’ers) bij hun innovatievraagstukken • Neem de regie op bij arbeidsmigranten. Zorg dat gemeenten eenduidig omgaan met dit onderwerp. • Pak dit probleem samen met Nordrhein-Westfalen op. MKB, bijvoorbeeld tuinbouwbedrijven, treffen wel voorzieningen voor deze groep, maar met name de grote bedrijven niet voor voorzieningen zoals huisvesting zorgen. Dit probleem leggen deze grote bedrijven dus neer bij de overheid • Zorg voor een vitaal platteland. Onderwerpen hierbij zijn asbest, biodiversiteit, schaalvergroting, waterwinning, mineralenhuishouding, energietransitie etc. Benader agrariërs actief om in gesprek te gaan over de toekomst van hun bedrijf • Maak aanbestedingen kleiner. Op deze manier krijgt het MKB ook een kans om zich in te schrijven voor provinciale projecten. Hierbij kan ook gedacht worden aan een tenderkostenvergoeding. Immers het opstellen van een tender kost tijd en geld en is niet altijd door het MKB op te brengen • Duurzaamheid is belangrijk. ‘dus geen concepten van 30 jaar terug’. Betrek het VN-rapport inzake biodiversiteit bij het economisch beleid • Stimuleer het startup-klimaat voor ondernemers (in spé), bijvoorbeeld via het ondersteuningsprogramma

109 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Orion • Aandacht voor het MBO. Help het imago van het MBO te verbeteren. De provincie kan daarnaast meehelpen om een aantal processen te verbeteren om ervoor te zorgen dat er ook in de toekomst voldoende arbeidskrachten zijn (waar vraag naar is). Tevens benut nu het potentieel dat er is (’10.000 personen zitten nog in de kaartenbak’) • Verbind kennis (‘willie wortels’) met de handen die het kunnen maken (MBO), niet alleen binnen de provincie maar ook daarbuiten • Zorg voor een goede visie met betrekking tot bedrijventerreinen • Pas campusaanpak Nijmegen ook toe op ander campussen (bijvoorbeeld die van Wageningen) • Gelderland is meer dan Food Valley, besteed daar ook aandacht aan.

Wat is hiermee gedaan? Veel van de genoemde punten maken onderdeel uit van ons economisch beleid. De RCT is één van de partners in het netwerk met betrekking tot het stimuleren van innovatie. Via Oost NL richten we ons op innovatie voor de Gelderse thema’s en via de inzet voor Gebiedsagenda’s richten we ons op innovatie clusters in de regio’s. Zo richt het economisch beleid zich onder andere op Foodvalley als een sterk cluster, maar is veel breder dan dat.

Gemeenten hebben beleidsruimte voor arbeidsmigranten, samen kijken we naar mogelijkheden van huisvesting (vanuit zowel economisch beleid, wonen als het Programmaplan Weerbare overheid (PS2020-14)).

Het streven naar een vitaal platteland behoort tot verschillende beleidsvelden (Agrifood, (PS220-880) Biodiversiteit (PS2020-873), Klimaat (PS2020-871), Water (PS2020-356) en het Programmaplan Weerbare overheid (PS2020-14).

Een goede connectie tussen onderwijs- en arbeidsmarkt, het onbenut potentieel, positie MBO-ers, hebben onze continue aandacht en inzet via het beleidsprogramma Onderwijs en Arbeidsmarkt. (PS2019-639).

Het ‘kleiner maken’ van aanbestedingen is niet opgepakt, wel letten we op een goede toegankelijkheid voor MKB en/of zelfstandige ondernemers bijvoorbeeld bij het verstrekken van subsidies.

Zie verder het Uitvoeringsprogramma Biodiversiteit (PS2020-873), De Groeiversneller en Vroege Fase Financiering (PS2019-48), Actualisatie Regionaal Programma Werklocaties Arnhem-Nijmegen (PS2020-267) Campusontwikkelingen in Arnhem, Nijmegen en Wageningen (PS2018-159), document Evaluatie doorontwikkeling van organisaties die bedrijven en kennisinstellingen verbinden (PS2019-46) Gelders beleidsprogramma onderwijs en arbeidsmarkt 2020-2023 (PS2019-639), Actieplan Wonen (PS2020-195).

110 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Leefbaarheid, wonen, natuur en biodiversiteit

Landbouw en voedsel • Geef agrariërs kansen voor biodiversiteit. Doe mee in het Agroloket • Zorg voor een Bloemenlinie langs de Grebbelinie: 60 km lang voor bijen, vlinders • Inwoners en bedrijven betrekken bij voedselproductie en biodiversiteit • Praten met inwoners, en kijken wat kennisniveau is – kennisniveau verbreden over waar voedsel vandaan komt (mensen hebben er nu geen/weinig kennis over) • Stimuleer en ondersteun lokale initiatieven vanuit biodiversiteit, landbouw en voedselproductie • Zet de voedseltransitie prominent op de agenda. Het raakt veel beleidsterreinen (economie, gezondheid, natuur, landschap, biodiversiteit, etc) • Ontwikkel integraal voedselbeleid samen met inwoners en lokale initiatieven • Voor biodiversiteit is ruimte bij boeren nodig. Zorg voor actieve ondersteuning • Sluit aan bij initiatieven in FoodValley zoals bloemenlinie, agroloket en innovatie makelaars • Samenwerken met gebied – kennis boeren benutten. Praat dus met en niet over boeren • Fysieke ruimte en ruimte in verdienmodel. Zorg ook voor meer ruimte voor kringlooplandbouw • Belangrijk dat er aandacht is voor de agrarische sector en daarmee het platteland. Voor de toekomst van hun eigen bedrijf en voor een vitaal platteland. Sector zorgt voor instandhouding van het platteland. Alle varkenshouders moeten een gesprek krijgen. Er is coaching nodig. Dat pakken ze niet zelf op, dus dat moet je aanbieden • Bied agrariërs een coachgesprek aan over hun toekomst volgens voorbeeld van de gemeente Aalten • Zorg dat de agrarische ondernemers zich onderling goed kunnen organiseren; er komt veel op ze af (asbest, biodiverstiteit…) • Provincie ondersteunt innovatief concept samen met boeren, brouwers, bakkers, beheerders en burgers. Probleem, er is geen integrale ondersteuning. Ambtenaren geven dit ook aan. Gemeenten hebben sociaal domein, maar geen geld, natuur zit bij provincie, landbouw bij het Rijk. Afstemming nodig. Inhoudelijk is er geen probleem, het integrale handelen wel. Het gaat om een contactpersoon, om deze integrale manier van werken mogelijk te maken • Realiseer geen megastallen op de Veluwe. Zorg voor een prettige woon- en leefomgeving • Heb op de Veluwe ook aandacht voor natuur en landbouw, niet alleen recreatie. Veluwe op 1 behouden, door te beseffen waarom het op 1 is gekomen (N&L, daarin investeren. Dan volgt recreatie vanzelf). Natuur en landschapskwaliteit vormden de basis voor een goede en duurzame economische ontwikkeling • Geef vervolg aan agenda Vitaal platteland. Doe dit in samenhang en niet slechts met enkele onderwerpen voor de muziek uit. Geef daarbij ook een extra impuls voor kleine initiatieven • POP3 zo complex dat stichting overweegt geen aanvragen meer te doen. Omdat je meteen ook risicodrager bent. Moet veel voorfinancieren en verantwoording is heel complex. Niet altijd in staat alle mogelijkheden bij overheid te benutten. Vereenvoudig POP3, zodat gelden efficiënter kunnen worden ingezet

Wat is hiermee gedaan? Genoemde punten zijn onderdeel van het beleid voor Agrifood (PS2020-880) en Biodiversiteit (PS2020-873). Er is geen afzonderlijk provinciaal Agroloket ingericht, wel van de Regio Foodvalley.

Zie verder Gebiedsontwikkeling Grebbedijk (PS2020-277), ontwikkeling World Food Center Experience (PS2020-107), Koersnotitie Agrifood Toekomst voor de Gelderse boer (PS2020-369), Natura 2000 Veluwe, recreatiezonering (PS2020-336), Programmaplan Weerbaarheid 2019-2023 (PS2020-14), Gebiedsagenda Achterhoek (PS2020-211) en Statenvragen over POP3 financiering (PS2020-327).

Natuur en biodiversiteit • Gelderland heeft meer aandacht voor biodiversiteit. Committeer je aan het Deltaplan Biodiversiteitsherstel • Veranker biodiversiteit beter in de provinciale instrumenten (Omgevingsvisie etc), zodat er in alle besluiten rekening mee wordt gehouden • Biodiversiteit staat onder grote druk. Verlicht druk door meer natuur, groene doorgang, beter beheer, groenewegen, brede berm • Werk op korte termijn met voorrang aan een plan voor behoud biodiversiteit in Gelderland, we ondersteunen Delta Plan Biodiversiteit. Met daarin: geen ruimte voor Lelystad Airport, behoud bestaan groen/bomen, effectief agrarisch natuurbeheer • Neem recent rapport biodiversiteit VN serieus. Maak ruimte voor natuur groter. Pas op met omgevingswet – teveel korte termijn economisch • Betrek ook particuliere organisaties bij opwaarderen van flora en fauna. Veel deskundigheid bij particuliere organisaties

111 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 • Actieve integrale en financiële ondersteuning van boeren, burgers, boswachters die hun cultuurlandschap met biodiversiteit willen revitaliseren. Werken samen aan omschakeling naar natuurvriendelijke landbouw. Vraag om facilitatie van provincie en begeleiding proces. Is enorm bureaucratisch. Inhoud is geen probleem. Tekorten zijn er ook, maak geld vrij voor natuurrealisatie en doe het sneller • Biodiversiteit is cruciaal voor de samenleving, en staat enorm onder druk. Daarom investeert Gelderland in biodiversiteit binnen en buiten GNN door; verbinding, natuurinclusieve landbouw, rijke landschappen, groene leefomgeving, toename bos en beschermen door drukfactoren aan te pakken • Rapport Ipbes. Biodiversiteit gaat hard achteruit. Pleidooi voor ambitieus ontsnipperingsprogramma voor gevoelige soorten. Ecoducten dragen aan vele doelen bij, niet enkele soorten • Met een ambitieus ontsnipperingsprogramma gaan we de achteruitgang van de biodiversiteit te lijf • Dierenbescherming beschermt alle vogels. Sommige soorten, kraaien en eksters zijn een bedreiging voor mooie zangvogels. • Versnel de realisatie van het Gelders Natuurnetwerk versneld, inclusief de ‘robuuste verbindingszones’ • Natuur niet achteraan, maar in het begin • Meer bos en verbinding tussen beleidsvelden: biodiversiteit, klimaat, voedsel • Richt een Gelders marktfonds in van 50 miljoen euro om alle initiatieven zoals de Gebiedsgerichte Heideboerderij coöperatie te ondersteunen ten behoeve van een vitaal cultuurlandschap • Boom kappen, compensatie aan de hand van hoeveelheid CO2 (evenveel in nieuwe bomen, als oude gekapte eik). Bomen zijn belangrijk voor CO2, laat ze staan. Niet de bomen zijn gevaarlijk, maar de weggebruikers • Publiceer - net als gemeenten dat doen – vergunning voor bomenkap, zodat mensen bezwaar kunnen maken. Overleg bij voorgenomen bomenkap met belangenorganisaties en inwoners • Graag beleid van provincie die gericht is op multifunctionele bossen op kansen houtbouw en goede visie op bouwbeheer integraal. Maak specifiek beleid voor (hoogwaardige) houtproductie en economische houtketen richting bouw • Maak natuur en milieu educatie inclusiever. Natuureducatie voor kinderen via bijvoorbeeld schooltuinen. Kennis over voedselherkomst • Niet eind april maaien, maar half juni hooien, ecologisch bermbeheer • Gelderland voert het ambitiedocument Veelzijdige natuur voor iedereen uit

Wat is hiermee gedaan? Bovengenoemde punten zijn betrokken bij het Beleidsprogramma Biodiversiteit en Uitvoeringsprogramma Biodiversiteit (PS2020-873), beleidsprogramma Agrifood (PS2020-880) en Uitvoeringsprogramma Bomen en bos (PS2020-875). Zie ook voortgang realisatie Gelders Natuurnetwerk (PS2020-87)

Er is in het Coalitieakkoord niet gekozen voor een marktfonds van 50 miljoen euro, wel is de Heideboerderij als voorbeeld van natuur- inclusieve landbouw aangehaald. Het idee van maaien is niet specifiek m.b.t. maanden, wel is ecologisch bermbeheer onderdeel van Beleidsprogramma Biodiversiteit.

Leefomgeving, wonen en leefbaarheid • Maak Gelderland leefbaar en vooral gezond: spreek u als provincie uit tegen opening vliegveld Lelystad (accepteer ook geen tijdelijke oplossing) • Inspanningen voor het klimaat zijn alleen zinvol als vliegverkeer niet wordt gefaciliteerd (dus geen Lelystad). Blijf bij standpunt: geen autonome groei en geen laagvliegroutes Lelystad. Eerst herindeling luchtruim. Definieer wat minimale hoogte voor laagvliegen is • Lelystad geeft toeristische sector flinke klap, neem belangen van de sector mee in standpunt over Lelystad Airport • Geen autonome groei, geen laagvliegen, blijf kritisch • 4 miljoen mensen met handicap. Geen bouwplan zonder na te denken over toegankelijkheid • Aan zorg moet je niet verdienen • Ondersteun zorglandgoed voor 30 mensen met dementie en talentvolle mensen met afstand tot de arbeidsmarkt • Kredietverlening of revolverende lening is beter dan subsidies die door grote zorgondernemers worden aangeboord • Ondersteun maatschappelijke initiatieven die inwoners en kinderen helpen in de eigen leefomgeving zelf om te gaan met natuur, stadslandbouw, kinder- en schooltuinen en natuurspeelplekken • Zorg voor gezonde en inclusieve samenleving. Maak inclusie voorwaarde in subsidietoekenning • Steun gemeenten en andere partners bij het uitvoeren van proeven met een basisinkomen • Tegengestelde belangen komen samen op lokaal niveau. Rol voor provincie in creëren van draagvlak. Van Provinciale Omgevingsvisie naar Gemeentelijke Omgevingsvisie

112 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 • Ondersteun organisatie met betrekking tot leefbaarheid om participatie. Dit gaat breed over zowel fysiek als sociaal. Inwoners kunnen het niet alleen, overheden ook niet. Continueer dit in de komende periode • Voer regie op de fysieke leefomgeving. • Urgentie wonen en zorg senioren. Participatie provincie in sociaal domein, wonen/zorg. Kijk daarbij naar het hoe het in Noord-Brabant is aangepakt • Inwoners inbreng en ideeën met betrekking tot lokale leefbaarheidsinitiatieven, maar hoe verbinden en organiseren en ondersteunen Gelders programma en lokaal initiatieven (zowel senioren, maar ook jeugd). Niet over, maar met praten – leefbaarheidsalliantie Gelderland • De weg naar de provincie is lang, maar breng dit dichterbij elkaar. Help de inwoners, men praat ‘over’ en niet ‘met’ elkaar. Processen zijn ingewikkeld. Elke programma moet een functie hebben om aanvragen te begeleiden. Onafhankelijk inrichten. Gebeurt al bij programma leefbaarheid, maar dit moet groter en breder. Burgers zien door de bomen het bos niet meer. Coachen, helpen en ondersteunen • Onafhankelijke ondersteuning voor leefbaarheidsideeën creëren/continueren. Valt nu onder leefbaarheidsalliantie Gelderland • Houdt de Gelderse dorpen vitaal door voldoende starterswoningen te bouwen i.p.v. dure villa’s • Ondersteun dat bewoners gezamenlijk werken aan de ontmoetingsplekken in hun eigen leefomgeving, zoals dorps- en buurthuizen • Continueer het programma leefbaarheid om te stimuleren dat bewoners een integrale dorps- en wijkontwikkelingsplannen maken met speciale aandacht voor duurzaamheid, klimaatadaptatie en energietransitie • Niet alle inwoners kunnen deelnemen. Richt je niet alleen op de talenten, alle inwoners betrekken. Pak de laaggeletterdheid aan • Neem het sociaal aspect in duurzaamheids- en mobiliteitsprojecten (dat wil zeggen: het betrekken en activeren van bewoners, wijken en dorpen voor het verbeteren van de eigen leefomgeving) met nadruk mee in transitieprocessen. Neem daarbij bewoners mee in het begin, dat heeft meer kans van slagen • Regierol provincie op sociaal en fysiek vlak om wijken integraal te helpen, kennisdeling en ondersteuning • Gemeenten problemen met sociale potjes door bezuinigingen, waardoor ruimte voor investeringen ontbreekt • Inclusieve kansen in wijk: klimaatadaptatie, energietransitie, gezondheid, kwaliteit huizen • De warmteplannen worden aangemeld met sociaal economische plannen. De wijk staat hierin centraal waarbij wijkbedrijven belangrijk rol spelen • Continuerend aandacht voor: kennisdeling gemeenten en maatschappelijk middenveld op terrein van vluchtelingen inburgering/participatie, inbreng van nieuwe, Nederlanders /vluchtelingen op beleid, in dialoog met vluchtelingen. Provincie moet proces stimuleren en zorgen voor kennisdeling • Aandacht voor participatie van nieuwe Nederlanders/ vluchtelingen, sociale samenhang en inclusie. Blij met provinciaal traineeship voor vluchtelingen • Zorg voor een integrale aanpak waarbij bewonersbelang en bedoeling centraal staan; een duurzame leefomgeving, industriesamenleving en waardevolle economie. De complexe maatschappelijke vraagstukken zijn zeer lastig op te lossen vanuit de systeemwereld alleen. Begin in de leefwereld waar je kan ziet wat er gaande is, van wie wat is, wat de mensen nodig hebben in samenwerking met gemeenten en lokale initiatieven • Vergroot organisatievermogen van inwoners van Gelderland, zodat ze grip krijgen op leefomgeving, woningmarkt, wijk, etc. Zorg voor pilots in het kader van Omgevingsvisie met gemeenten die langjarig hieraan willen werken, met nieuw speelveld op basis van nieuwe regels • Creëer ontmoetingsplekken in gemeenten voor groepen, zoals jongeren • Heb aandacht voor de zondagsrust • Geef ruimte in samenwerking met gemeenten en lokale initiatieven aan lokale initiatiefkracht door middel van integrale wijkgerichte aanpak. De methodiek van de all-inclusieve wijk is beschikbaar en kan hierbij helpen • Betrek alle inwoners blijvend in de uitvoering van het coalitie akkoord, dus bij het hoe. Belangrijk is om daarvoor de provincie in te trekken en niet inwoners naar Arnhem • Vanuit pilot in gemeenten zoeken naar gebiedsgerichte oplossingen. Inwoners zijn de spil bij de uitvoering. Zorg ervoor dat je dicht bij de inwoners staat • Het belang van de komst van arbeidsmigranten naar onze provincie; dit levert echter wel een dilemma op: hoe huisvesten we deze mensen op een goede manier? Kleine gemeenten zijn er niet op toegerust om deze problematiek de baas te kunnen (missen denk- en slagkracht). Pak regierol richting gemeenten in het kader van huisvesting en sociale problematiek • Maak steengoed benutten breder zodat ook centrumplannen in kernen kunnen worden opgepakt.

113 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Wat is hiermee gedaan? In het Coalitieakkoord is aangegeven dat Lelystad Airport pas open kan gaan als er een oplossing is gevonden voor laagvliegen boven Gelderland. Luchtvaart in algemene zin is een van de manieren waarop we ons verplaatsen, naast bijvoorbeeld de trein en de auto. De formele bevoegdheden voor de luchtvaart liggen bij het Rijk. Wij zijn van mening dat luchtvaart de woon- en leefkwaliteit van onze provincie beïnvloedt. Het bewaken van deze kwaliteit is een kerntaak. Vanuit deze insteek wenden wij onze invloed aan in het besluitvormingsproces bij het Rijk.

Veel van bovenstaande punten zijn betroken bij het Beleidsprogramma leefbaarheid 2020 - 2024 (PS2020-288) Wij zijn geen proeven met het basisinkomen gestart.

Ook komen enkele van bovenstaande punten terug in het Actieplan Wonen (PS2020-195) en de Wijkaanpak: samen naar toekomstbestendige dorpen en wijken (PS2020-194).

De provincie werkt altijd vanuit partnerschap en kijkt hierbij welke rol hierbij wenselijk is voor de provincie. Dit kan een regierol zijn, maar kan ook een andere rol zijn afhankelijk van het vraagstuk.

Wij staan continu in contact met de Gelderse samenleving. Vanuit de inhoudelijke programma’s wordt gekeken welke participatie gewenst is, zo ook met inwoners. Daarnaast richt het programma Leefbaarheid 2020-2024 (PS2020-288) zich specifiek op het betrekken en activeren van inwoners t.b.v. de sociale cohesie.

Zie verder ook de Statenbrief Vitaal Openbaar Bestuur (PS2020-244) en Statennotitie “Sterk bestuur voor de opgaven van morgen. Een tussenbalans en vooruitblik op het programma Sterk Bestuur” (PS2018-17), het beleidsprogramma onderwijs en arbeidsmarkt 2020-2023 (PS2019-639) en Overbruggingsmaatregelen behoud vitaliteit binnensteden en dorpskernen (PS2020-514).

Landschap, buitengebied en bedrijventerreinen • Stop met railterminal bij Valburg. Werkgelegenheid beperkt, zwervende chauffeurs, lichtoverlast. Stimuleer niet nog meer verkeer, tussen Arnhem en Nijmegen loopt het nu al vast • Alternatieven railterminal niet of nauwelijks onderzocht. Luister naar de omgeving, de kennis van de bewoners en kenners. Goed doorrekenen, gaat komende 20 jaar niet winstgevend worden. Hulpdiensten niet op toegerust • Haal de stekker uit RTG • Geld RTG inzetten voor biodiversiteitsdoelen aan de hand van boerenverstand • Als toch RTG wordt gerealiseerd, dan van tevoren de wegen en voorzieningen aanpassen, niet achteraf • Heb aandacht voor overlast en effecten puttenbeleid (zandafgraving Redichemse waard), natuur inclusieve landbouw, megawindturbines gemeente Houten • Zorg voor erfgoeddeals voor oude Romeinse vindplaatsen • Niet denken maar doen, zoek contact met inwoners, met veel know how • Ronde Havenproject te groot voor Culemborg, maar de provincie kan hier een rol inspelen • Bewoners Rijksweg N844 door Malden. Rijksweg geef veel overlast, 20.000 voertuigen per dag. Wij spreken namens alle bewoners. Geluidsoverlast. Prv Gelderland geeft veel geld uit aan infrastructuur. Gelijke waardige verdeling over NL/Gld nodig. Brief aan formateur meegegeven, welke maatregelen genomen kunnen worden. Verkeersoverlast aanpakken in Malden is echt nodig voor leefbaarheid. • Onderzoek elektriciteit opwekken met kleine kernreactoren als alternatief voor windturbines. Continue werking, 4MW en hebben weinig ruimte nodig. Beschikbaar vanaf 2023 • Overlast windturbines voorkomen via kleine modulaire kernreactoren als alternatief. Urenco steunen • Stop met toestaan van ontgassen op de rivieren • Aandacht voor laadinfrastructuur en ontgassen tankers voor vaarwegen regelen. • Laat subsidie DAW (Deltaplan Agrarisch Waterbeheer) voor een vervolgronde plaatsvinden • Behoud van schoon grondwater is van belang voor productie drinkwater. Kijk naar de grondwaterbeschermingsbieden. Biodiversiteit en landbouw kunnen allebei bijdragen in verbinding met andere thema’s. Meer vergunningsruimte nodig. Water delft vaak onderspit bij de afweging • Neem voldoende budget op voor investeringen in verdubbeling van het huidige areaal natuur in de uiterwaarde. Verdubbel oppervlakte natuur in uiterwaarde. Ruimte voor levende rivieren, omdat dit goed is voor natuur, biodiversiteit en waterveiligheid en ook voor de leefbaarheid • Grote rivieren relatie met veel aspecten: waterveiligheid, biodiversiteit, leefbaarheid dorpen, recreatie, onderwijs. Waterveiligheid is nu vooral onderwerp dat gedomineerd wordt door I&W. Treed krachtiger op • Ecologische invloeden van waterkrachtcentrales en zonnepanelen op kwaliteit water. Heb aandacht voor ecologische overlast en gevolgen voor natuur. Kennis bundelen en oplossingen delen, in samenspraak met samenleving

114 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 • Natuur levert bijdrage aan volksgezondheid. Toegankelijkheid buitengebied staat onder druk. Infrastructuur buitengebied sluit niet aan bij wat recreanten nodig hebben. Bundel kennis en kijk naar oplossingen hierop om de ecologische overlast te beperken • Stel het welzijn van de inwoners centraal en kijkt niet alleen naar welvaart. Laten we ophouden met de manier waarop onze samenleving ingericht is; welzijn en duurzaamheid moeten uitgangspunten worden, niet het geld. De gevolgen komen later, zoals we nu zien in de rapporten die nu uitkomen over klimaat, biodiversiteit etc • Sluit aan op de wensen en behoefte van Gelderlanders • Biodiversiteit, schone lucht, welzijn en ruimte voor diversiteit moeten uitganspunten zijn, niet het goed of de zogenaamde groei van de economie. De groei van welzijn moet de maatschaaf worden • Gelderland staat geen fabrieksvestigingen in de agrarische ruimte toe. • Grond moet bij goede partijen terechtkomen. Maak transparant wanneer en hoe je gronden verkoopt. Evalueer of beleid afgelopen 3 jaar effectiever is geworden. Help in dit kader collectieven. • Waak voor handige ondernemer die kleine gemeente wegspeelt. • Neem geen ad hoc beslissingen in RO-domein. • Veilige routes voor gebiedsgebonden loonbedrijven. • Stel de DAW-regeling voor loonwerkers open. • Maak meer ruimte en budget vrij om actief bedrijfsverplaatsing te faciliteren voor bedrijven die de leefbaarheid en duurzame ontwikkeling van (ook kleine) kernen in de weg staan. • Zorg voor leefbaarheid en veiligheid buitengebied. Vrijwillige BOA’s zijn een belangrijke toevoeging om de handhaving in het buitengebied uit te voeren. Draag bij aan kosten om meer BOA’s in te zetten • Maak leefbaarheid van het landschap tot één van de beleidsspeerpunten voor de komende 4 jaar • Van hoogspanning naar ontspanning, Gaaf Gelderland voor heel Zutphen en andere gemeenten waar de hoogspanningskabels weg moeten. Er lopen 3 hoogspanningslijnen door het landschap. Dit kan anders, nieuwe ontwikkelingen maken een heroverweging mogelijk. Leg dit onder de grond aan. Cofinanciering van het Rijk is 80%, dat is een haalbaar verhaal als gemeente en provincie dit ondergronds aanleggen. Nieuwe mogelijkheden ook voor klimaat, plas dras, hittestress voorkomen. Voor 2021 moet Zutphen Tennet de opdracht geven dit ondergronds aan te leggen. Uitvoering kan in 3 jaar geregeld zijn. • Aanpak vanuit provincie ten aanzien van Wageningen goed op weg is niet integraal. Autobelang zorgt ervoor dat andere belangen ondersneeuwen, zoals natuur en landschap. Werk aan een integrale visie. Provincie steekt veel geld in Binnenveld, terwijl een andere provinciale afdeling de weg er dwars door heen wil leggen. Benut bestaande infra anders. Ga integraal werken met inwoners en partners en stop het sectorale • Versterk natuur in Barneveld. Bereikbaarheid aanpakken zonder Barneveld aan te tasten. Nu: tegelijk investeren in natuur binnenveld als provincie en daarnaast bereid zijn het binnenveld voor een deel op te offeren aan een nieuwe autoweg (ten koste van stiltegebied, natuur, weidevogels, landschap, woonwijk) Aandacht voor integrale aanpak van het thema natuur, milieu, landbouw. thema ontwikkeling = geïntegreerd. De veranderingen die het teweeg brengt voor het maatschappelijk middenveld beter te faciliteren • Verduurzamen bedrijfsterreinen. Let op bij planning: wonen in relatie tot werklocaties niet te dicht bij elkaar. Stimuleer initiatieven bedrijventerreinen tijdelijke natuur en biodiversiteit. Bevorder samenhang. Belangrijk dat er integraal gedacht wordt en stimuleer meekoppelkansen. Maak goede afspraken over beheer, kosten en regelgeving rondom vergroening bedrijventerreinen • Meer regie om de ruimtelijk invulling. Samenwerking nodig niet alleen. Wonen, werken, infra. Bij Omgevingsvisie/wet is dit nodig • Ga stiltegebieden actief handhaven, zodat het daar echt stil wordt en blijft. Zoek naar trajectcontrole en andere instrumenten om sluipverkeer te weren op locaties waar dit ongewenst is.

Wat is hiermee gedaan? Ten aanzien in de Railterminal Gelderland is in het Coalitieakkoord aangegeven dat de Railterminal Gelderland (RTG) een cruciale rol speelt om de goederenstroom niet alleen door Gelderland te laten gaan, maar dat ook op een duurzame en multimodale wijze mogelijk te maken, op welke manier en onder randvoorwaarden.

Wij staan continu in contact met de Gelderse samenleving. Vanuit de programma’s wordt gekeken welke participatie gewenst is en hoe dit uit te voeren. Daar waar het specifiek om een locatie in bijv. een dorp gaat, is participatie altijd zo dichtbij als mogelijk voor de inwoners (in hun eigen omgeving). Daar waar het abstracter is, kan dit op een andere manier worden uitgevoerd.

De provincie werkt altijd vanuit partnerschap en kijkt hierbij welke rol hierbij wenselijk is voor de provincie. Dit kan een regierol zijn, maar kan ook een andere rol zijn afhankelijk van het vraagstuk. Hierbij wordt ook altijd integraal gekeken. Dit betekent echter niet dat alle belangen altijd gediend kunnen worden, soms moeten er keuzes tussen belangen worden gemaakt.

115 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 Brede welvaart is onderdeel van Beleidsprogramma leefbaarheid 2020-2024 (PS2020-288)

Bij dit thema zijn vele punten benoemd, soms specifiek. Zie daarvoor Beleidsprogramma Klimaat en Gelders Klimaatplan 2021-2030 (PS2020-871), aanpak monumentaal Gelders erfgoed (PS2022-227). Uitvoeringsprogramma gebiedsdossiers grondwaterbescherming 2019-2025 (PS2019-693), Kaderrichtlijn Water 2022-2027 (PS2020-356), Uitvoeringsprogramma Bomen en Bos (PS2020-875), Voortgang project Vrijwillige boa bij wildbeheereenheden (PS2019-806), Statenvragen over hoogspanningskabels (PS2020-460) en Bijdrage aan ondergronds brengen van hoogspanningslijnen (verkabelen) (PS2020-686).

Zie ook Voorkeursvariant Beter Bereikbaar Wageningen (PS2020-666) en Aanpak toekomstbestendige bedrijventerreinen (PS2020-168), Kadernota Gaan voor Gaaf Gelderland (PS2020-151), Omgevingsverordening 2021 (PS2020-637).

Voor varend ontgassen zijn Statenvragen beantwoord, zie PS2020-571. Een landelijk verbod varend ontgassen is in de maak om eind 2021 te verbieden, zie https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/scheepvaart-en-havens/verduurzaming- scheepvaart-en-havens/werken-aan-een-schone-binnenvaart/landelijk-verbod-op-varend-ontgassen

Stiltegebieden zijn onderdeel van de Omgevingsverordening, die wordt geactualiseerd (PS2020-637). Voor het handhaven in stiltegebieden reageren we op klachten en meldingen.

In Gelderland zijn vier grondwaterbeschermingsgebieden aangewezen, namelijk Haarlo, Olden-Eibergen, ’t Klooster en Dinxperlo. We hebben een laagdrempelige subsidieregeling voor DAW (Deltaplan Agrarisch Waterbeheer) voor loonwerkbedrijven opengesteld en 62 aanvragen gehonoreerd voor een subsidie voor investeringen die bijdragen aan onze bodem- en waterdoelen, zoals machines voor ondiepe grondbewerking en plaatsspecifiek bemesting. Daarnaast hebben we in 2019 de reguliere DAW-regeling als onderdeel van POP3 en daarmee 98 aanvragen van boeren en tuinders voor investeringen in grondbewerking, spuitmachines en mestopslag gehonoreerd.

Woningbouw • Woonklimaat afstemmen op vraagaanbod. Bevorder kansen buitengebied • Meer goedkope woningen om crisis op woningmarkt op te lossen. Met name voor starters, zzp’ers, ouderen die kleiner willen gaan wonen, statushouders • Neem het VN-verdrag handicap als basis voor coalitieakkoord. Meer toegankelijke en betaalbare woningen. In nieuwbouw, maar neem toegankelijkheid ook mee in verduurzamen bestaande woningvoorraad • Jongeren willen blijven in het dorp, maar er is geen betaalbare woning. Pleidooi voor tijdelijke woningen, die snel verplaatst kunnen worden, om te overbruggen naar een definitieve woning. En maak daar ook ruimte voor • Ontmoetingsplekken nodig. Regeling dorpshuizen continueren, eindigt dit jaar, verleng dit • Klimaatadaptatie, duurzaamheid en energietransitie. Van onderop transitie vormgeven. Zonneparken bijvoorbeeld via een dorpsontwikkelingsplan • Jongeren die samen willen wonen in hun geboortedorp of een andere kern waar ze actief zijn in verenigingen worden gefaciliteerd met een tijdelijke verplaatsbare woning zodat ze tijd hebben/krijgen om een geschikte woning te vinden/kopen • Dat er heel veel aandacht komt voor goedkope koop en huurwoningen voor iedereen • Voorrangspositie vluchtelingen teruggedraaid inzake voorrang bij woning • Los de crisis op de woningmarkt op en bouw goedkope woningen! • Mogelijkheden om een paar miljoen te besparen op de uitbreiding van de A1. Rijkswaterstaat wil wel ‘meedenken’ in de besparing, maar deelt mee dat de hele besparing gaat terugvallen in algemene middelen. Provincie kan RWS bewegen een deel van de middelen (al is het maar 50%, zodat iedereen er beter van wordt) in te zetten voor de uitplaatsing van een bedrijf in het dorp zodat er na bijna 20 jaar weer woningbouw mogelijk wordt, die cruciaal is voor de leefbaarheid in het dorp • Blijf focussen op de lange termijn en laat zich niet van de wijs brengen door economische trends op de korte termijn. Dus niet zoals een paar jaar geleden op basis van de crisis alle woningbouw op een laag pitje zetten en die nu weer met stoom en kokend water moeten inhalen • Maak Gelderland energieneutraal via de transformatie van de woningmarkt. Geef daarbij volop ruimte in de gehele provincie en de Achterhoek in bijzonder voor transformatie van de woningbouw • Ruimte voor bouwers om te ontwikkelen en bouwen met de juiste kwantitatieve en kwalitatieve opgave • Geef gemeenten meer beleidsvrijheid om plancapaciteit in te delen. Wees scherp op regels die de realisatie van plannen in gevaar brengen en stel geen extra regels op • Geef gemeenten meer beleidsvrijheid om te bepalen waar (extra) bijgebouwd mag worden. We verkleinen realisatierisico’s door geen koppen op nationale wetgeving/omgevingswet te leggen • Social return op investment. Middel heroverwegen en niet sec kijken naar regeling maar integraal vanuit

116 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 doel (hoe kan ondernemer bijdragen aan meer inclusieve arbeidsmarkt) • Verruimen woningbouwprogramma en meer aansluiten op nationale woonagenda • Echt betaalbare koop en huurwoningen bouwen • Hef woningbouwcontingent op. Momenteel verstikking in regio door remmende werking van contigent • Provincie neemt VN-verdrag handicap als basis voor het woonbeleid, en betrekt ervaringsdeskundigen daar van begin af aan bij • Veilig wonen voor iedereen zoals je zelf ook wil; niet discrimineren • Vraag aandacht voor wonen, vorm een nieuw beleid. Let bij bouwen op kwaliteit, boven kwantiteit. Vrijheid leggen in het programmeren bij de regio en gemeenten. Ontwikkelingen als eenpersoons– huishoudens nemen toe, om allerlei redenen. Daar zijn nu te weinig woningen voor, richt je op doelgroepen. Stip op de horizon. Kwantiteit wel in de gaten houden, maar niet belemmerend laten zijn. Samenwerking is nodig • Gelderland en Brabant vergrijzen en ontgroenen. Weinig aandacht voor seniorenwoningen en zorg. We moeten hiermee aan de slag. Plan Wonen en Zorg, vele verenigingen/organisaties staan hierachter. Zet ouderen in positie, luister naar hun behoefte. CPO is mooi voorbeeld. Hoogopgeleiden vinden hun weg wel. Luisteren naar iedereen en kijk ook naar het sociaal domein. Niet op plaats gemeenten gaan zitten, wel betrokken zijn als provincie • Vroeger had je de 1%-regeling voor bevordering kunst in de openbare ruimte. Zet een dergelijke regeling op bij grote bouwprojecten om hiermee initiatieven in kleine kernen te ondersteunen (bijv sociale fondsen, energie coöperaties, dorpsbudgetten). Ook kan het bij de ondersteuning van kleine kernen al helpen als overheden ‘buiten de lijntjes’ willen denken. Initiatieven worden nu soms de ‘kop in gesmoord’ door strakke regelgeving. Zorg voor maatwerkoplossingen. • Erkenning en ondersteuning voor de waarde van Collectieve Woonvormen voor de samenleving • Woningmarkt momenteel beheerd door bouwpartijen, beleggers en overheden. Doorbreek systeemwereld. Woningconsument heeft weinig invloed. Dit doorbreken en ruimte bieden • Er is vanuit het Rijk een regeling voor 50+, deze moet voor iedereen gelden. Hokjes doorbreken

Wat is hiermee gedaan? Bovengenoemde punten zijn betrokken bij het Actieplan Wonen (PS2020-195) en het Beleidsprogramma leefbaarheid 2020 - 2024 (PS2020-288)

Er wordt met gemeenten afspraken gemaakt in de regionale woonagenda’s, waarbij wordt gestuurd op kwalitatieve aspecten. Contingenten zijn weg gelaten.

De provincie gaat niet over een eventuele voorrangspositie van bepaalde doelgroepen voor woningen of de inrichting van de gemeentelijke openbare ruimte.

Zie verder onze inzet voor de Wijkaanpak: samen naar toekomstbestendige dorpen en wijken (PS2020-194), RPW regio Achterhoek (PS2019-790), Convenant Uniformering Social Return, Woondeal regio Arnhem-Nijmegen (PS2020-145).

Ontspanning • Vitale mensen is vitale samenleving. Cultuurparticipatie en inclusie maken gezonder en gelukkiger. Investeren in kunst en cultuur is een investering in leefbaarheid. Zorgen dat iedereen mee kan doen: jong/ oud/ beperkt/andere afkomst • Oprichten programmafonds stedelijke cultuurregio’s. Gelderland stelt een programmafonds voor stedelijke cultuurregio’s in. Dit is flankerend beleid voor gemeentelijke initiatieven. Vorm samen met Nordrhein- Westfalen een culturele top-Euregio • Ondersteun dat alle kinderen in Gelderland opgroeien met kunst en cultuur en matcht de landelijke regelingen voor cultuureducatie met kwaliteit en de landelijke regeling cultuurparticipatie • Draag bij aan culturele matching door regeling met provincie en Rijk. Per gemeenten een convenant voor een goed cultuurklimaat/cultuureducatie. Er komt een nieuwe regeling aan voor cultuur. Ondersteun als provincie deze nieuwe regeling. Per gemeente kan de behoefte verschillen. Provinciale bijdrage aan deze twee regelingen. Integrale kenniscentra: gemeenten scholen en instellingen. Educatie en participatie • Aandacht voor toeristische culturele infrastructuur. Middelgrote musea zijn van belang voor de regionale economie en profilering. Ondersteun dergelijke instellingen dan ook bij hun exploitatie en huisvesting • Ondersteun cultuurinstellingen in Gelderland. Dergelijke organisaties zorgen o.a. voor het verspreiden van de Gelderse identiteit. Houd de huidige cultuursubsidies voor deze organisaties in stand (en breidt deze zo mogelijk uit) • Verruim de ‘Gelderse basis’ voor culturele instellingen met nieuwe ketenvoorzieningen

117 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 • Fiets milieuvriendelijkste vervoermiddel. Dit staat onder druk. Stel fietsvriendelijkheid als harde voorwaarde voor subsidie in plannen en projecten • Zet sport (sociaal) in als middel voor werk (economie) en vice versa. Vergeet daarbij het sociale aspect niet; zorg (preventie), sport, bewegen – vrijwilligers, doelgroepen, vergrijzing, jeugd beweegt anders, • Lokale sportakkoorden zien we wel, maar er moet meer gebeuren voor alle sporten. Regie voor gemeenten ontwikkelen vanuit provincie om linken te leggen met zorg en sociaal domein. In lijn met wat landelijk ook bedoeld is. Investeer in de lokale sportakkoorden & sport/bewegen integreren in het programma leefomgeving • Sport verbindt Gelderlanders met elkaar en draagt bij aan een leefbare samenleving. Sport en bewegen verbinden diverse beleidsterreinen met elkaar en draagt uiteindelijk bij aan een gezond Gelderland • Zorg voor een beweegvriendelijke leefomgeving. Nederland beter ontsluiten voor wandelaars, belangrijk voor gezondheid. Kan bijdragen aan vestigingsklimaat, wonen, gezondheid, toerisme, sport, gastvrije economie • Bij de inrichting van de openbare ruimte, de wandelaar, voetganger en fietser beter faciliteren. Wandelen verankeren in beleid voor wonen, gezondheid, toerisme en sport • Gezondheid beschermen en bevorderen, meetbaar maken en monitoren. Daarbij gezondheid als uitgangspunt nemen, niet het resultaat • AED netwerk in gezondheidszorg. Stimuleren dat een AED kan worden aangeschaft, om aanrijtijden van ambulances te beperken • Kinderen van jongs af aan betrekken bij toekomst • Door ontwerpers in te zetten bij verandervraagstukken en duurzaamheidsvraagstukken in co-design met de doelgroep kun je zorgen voor een groot draagvlak en van onderaf veel impact bereiken. Ontwerper is daarbij kwaliteitsborgend in creatieproces. Hierdoor kun je bottom up veel bereiken en zorgen voor draagvlak en eigenaarschap bij de doelgroep • Betrekken burgers en mensen over leefbaarheid • Houd meer rekening met het onevenredige grote ruimtegebruik van de auto. Bijvoorbeeld door verplichte parkeerplekken bij woningen beperken. Zoek naar vervoersmogelijkheden die minder beslag leggen op de publieke ruimte • A15 doortrekking verandert veel. Er verdwijnt veel erfgoed. En ambtenaren werken niet samen tussen Rijk, provincie en gemeente. Onvermogen om samen te werken. Potjes zijn niet afgestemd. Beleidsplan van de provincie Beleeft het mee, werkt niet in de praktijk. Flexibele programmering. • Integrale aanpak nodig voor toerisme. Dit jaar 85 miljard binnengehaald als Nederland, dit gaat naar 130 miljard. Toerisme is werkgelegenheid, ook voor MKB. Verloedering aanpakken als er meer toeristen komen. En die komen er, veel. Belang voor toerisme voor Gelderland is groot. Integraal plan is nodig • Stimuleer camperplaatsen. Deze plaatsen leveren neveninkomsten op in agrarisch gebied, door boerderijwinkels etc. Belangrijk dat de bereikbaarheid op orde is (infrastructuur ten aanzien van toeristische ontwikkelingen, werkgelegenheid, leefbaarheid) • Toerisme Achterhoek op de Berkel is belangrijk. Behoefte aan betere in- en uitstap mogelijkheden bij de Berkel. Financiering is nog niet compleet, vraag om provinciale bijdrage. Invalidesteiger voor toegang op de boot • Gelders Natuur Netwerk is zeer belangrijk, maar de provinciale ecologische nevenstructuur net zo belangrijk. Link met natuur-inclusieve landbouw. Naast investeringen in het Gelders natuurnetwerk realiseert de provincie ook een Gelders natuur neven netwerk. Overheden moeten visies met elkaar maken • Toegankelijkheid en bereikbaarheid grote rivieren voor sportvissen en recreatie. Ruimte voor rivieren blokt/ verdrukt recreatie in het gebied. In samenspraak met stakeholders hierop gezamenlijk beleid formuleren.

Wat is hiermee gedaan? Bovenstaande punten zijn betrokken bij de Uitgangspuntennotitie aanpak Cultuur en Erfgoed (PS2020-448) - vervolgvoorstel (PS2020- 842). Ook het structuurvoorstel 025 culturele samenwerking Arnhem Nijmegen en de Beleidsagenda Gelderland Sport 2020-2023 (PS2020-400) gaan op bovenstaande punten in.

Ook komen enkele punten aan bod in de Visie voor een bereikbaar Gelderland (PS2020-289) en Uitvoeringsagenda Beleef het in Gelderland 2020-2021 (PS2020-185), het Beleidsprogramma leefbaarheid 2020 - 2024 (PS2020-288), Beleidsprogramma Biodiversiteit en Uitvoeringsprogramma Biodiversiteit (PS2020-873) en de Statenbrief Gaan voor Gaaf Gelderland (PS2020-151).

Het Beleidsprogramma Agrifood en Programma Agrifood (PS2020-880) richt zich op verbreding van activiteiten van de boer voor een goed verdienmodel. Zie ook Koersnotitie Agrifood (PS2020-369). Zie voor het investeren in natuur de Voortgang realisatie Gelders Natuurnetwerk (PS2020-87).

Het betrekken van jongeren heeft onze aandacht, bijvoorbeeld via een jongerenparlement. Voor camperplaatsen is geen specifieke aanpak in de programma’s. Ook niet voor het plaatsen van AED’s. Er is geen extra aandacht

118 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 voor de toegankelijkheid en bereikbaarheid van rivieren voor sportvissen en recreatie. Wel is er aandacht voor recreatie bij gebiedsontwikkelingen langs rivieren zoals bij de Overnachtingshaven Lobith of de Meanderende Maas.

Gemeenten gaan over de inrichting van de openbare ruimte en parkeernormen. De provincie denkt wel na over de ruimtedruk en hoe deze te beperken, bijvoorbeeld door woningbouw nabij OV-locaties. Dit is onderdeel van de verstedelijkingsstrategie Arnhem Nijmegen Foodvalley (PS2020-716) en de Visie voor een bereikbaar Gelderland (PS2020-289).

119 Kadernota Midterm review - Samen voor Gelderland 2019-2023 www.gelderland.nl [email protected] 026 35999 6800 GXArnhem Postbus 9090 6811 CGArnhem Markt 11 Provincie Gelderland

21 300 104