De Polis Betekenis En Inrichting Van De Polis in De Vijfde Eeuw V.Chr

De polis Betekenis en inrichting van de polis in de vijfde eeuw v.Chr.

Profielwerkstuk Griekse taal en cultuur Joris Dietz Revius Lyceum Doorn 2017

De polis Betekenis en inrichting van de polis in de vijfde eeuw v.Chr.

Profielwerkstuk Griekse taal en cultuur

Joris Dietz, V6D, Revius Lyceum Doorn

Begeleid door Ida Gaastra, docent Klassieke talen

Januari 2017 tot oktober 2017

Inhoudsopgave

Inleiding 3

Deel 1 Welke betekenissen heeft het begrip polis?

1 De polis als stad 8 2 De polis als staat 12 3 De polis als samenleving 16

Conclusie 19

Deel 2 Hoe zag de polis eruit in de vijfde eeuw v.Chr. en hoe verhielden de poleis zich tot elkaar?

1 Thebe 20 2 Athene 24 3 Korinthe 32 4 Argos 36 5 Sparta 39

Vergelijking

Verschillen 44

Overeenkomsten 45

Conclusie

Panhellenisme 46

Zelfstandigheid 48

Conclusie 49

Discussie 50

Bronnenlijst 51

Inleiding

Vele Grieken in de wereld van de Oudheid woonden in een polis. Polis is het antiek-Griekse woord voor ‘stad’, voor ‘staat’ en voor de combinatie van die twee, ‘stadstaat’. De polis als staatsvorm en als type samenleving mag men wel de grondslag voor de gehele Griekse cultuur noemen.1

Met deze woorden leidt Hansen het boek in dat van groot nut is geweest bij het schrijven van dit werkstuk. Hij toont de mogelijke betekenissen die het woord polis kan hebben. Deze zijn van groot belang, want dit is namelijk het onderwerp van dit gehele werkstuk: de antiek-Griekse stadstaat, ofwel, de polis. Want dat is een uniek verschijnsel, in tegenstelling tot de ‘gewone’ stadstaat, aangezien die in zevenendertig andere vormen bestond dan de klassiek-Griekse. Meer daarover in het boekje van Hansen. Daar wordt nu niet naar gekeken, want dit is een profielwerkstuk bij het vak Griekse taal en cultuur, en het gaat over de polis.

Om te beginnen is het van belang de context waarin de polis bestond te kennen. Omdat de vijfde eeuw voor Christus de meest roerige periode was in de Griekse geschiedenis, is er voor gekozen het werkstuk tot die periode te beperken. Er gebeurde echter zo veel - twee grootschalige oorlogen - dat er nog steeds ontzettend veel over te vertellen valt. Het gaat dus om de polis in de vijfde eeuw v.Chr. Rond 500 v.Chr. was Perzië de grootmacht in Eurazië. Het land strekte zich uit van wat nu Pakistan heet tot aan Cyrene in modern Libië2. De Kelten beheersten het grootste deel van Midden- en West-Europa3. Tussen deze gebieden, in de hoek van de Middellandse Zee, lag een land dat wij kennen als Griekenland. Het was een verzameling kleine, autonome stadstaten, genaamd poleis. In de vijfde eeuw v.Chr. waren er naar schatting 1000 poleis met in totaal 7,5 miljoen inwoners. Elke polis met achterland functioneerde bijna geheel zelfstandig, maar stond in contact met andere poleis. Deze waren al rond de tiende eeuw v.Chr. ontstaan maar kwamen pas echt tot bloei toen onderlinge rivaliteit uitmondde in grote oorlogen. Meer daarover komt later in dit werkstuk, nu wordt de geografie van het Griekse land behandeld.

Griekenland bestond uit een strook land en een schiereiland, de Peloponnesos, die de Egeïsche Zee grotendeels insloten. Dat

1 Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. (2015). Stad en staat. De antiek-Griekse polneis en andere stadstaatculturen. Amsterdam, Nederland: Amsterdam University Press – Salomé. 2 Shepherd, W. (1923). Das Perserreich um 500 v.Chr. [kaart]. Historical Atlas. Geraadpleegd van https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Perserreich_500_v.Chr.jpg

3 Wikipedia (z.d.). 5e eeuw v.Chr. - Wikipedia [encyclopedie]. Geraadpleegd op 19 augustus 2017 van https://nl.wikipedia.org/wiki/5e_eeuw_v.Chr.

3 water heeft een oppervlakte van 214.000 km² en is bezaaid met meer dan 6000 (kleine) eilanden. De grenzen van het land zijn vaag, maar worden gevormd door bergketens, rivieren en andere natuurlijke barrières. Tegenwoordig zijn de buurlanden in het noorden Albanië, Macedonië (dat in de oudheid deel uitmaakte van Griekenland) en Bulgarije, en in het oosten ligt Turkije4.

Het westen van Griekenland was verdeeld in een aantal Op de meeste kaarten gebieden. Van noord naar zuid vond men Epirus aan de van Griekenland van de westkust, met Thessalië ten oosten daarvan, gevolgd door vijfde eeuw v.Chr. zijn de Aetolië, Boeotië en Attica - het land van de Atheners - in bondgenootschappen centraal-Griekenland. Als men de Golf van Korinthe overstak aangegeven. In deel kwam men aan op het Peloponnesische schiereiland, dat was twee van dit werkstuk verdeeld over de poleis Sparta (Laconië) en Kalamata komen deze aan bod.

4 Wikipedia (z.d.). Geografie van Griekenland [encyclopedie]. Geraadpleegd op 19 augustus 2017 van https://nl.wikipedia.org/wiki/Geografie_van_Griekenland

(Messenië) in het zuiden, en Argos (Argolië) en Korinthe in het noorden.

Het oosten van Griekenland is bezaaid met eilanden, waarvan het merendeel klein en onbewoond was. De poleis die op de eilanden gevestigd waren sloten zich in de vijfde eeuw v.Chr. aan bij Athene. De strook vasteland, dat onderdeel was van klein-Azië, werd tot 542 v.Chr. bewoond door Grieken en werd Ionië genoemd, maar viel in de handen van de Perzen. Aan het eind van de Peloponnesische Oorlogen werd het terugveroverd door de Grieken, en op die manier kwamen invloeden van het Midden-Oosten in de Griekse cultuur, zoals de Ionische zuil.5

Van de Griekse eilanden is Kreta het bekendst. De mythen van de Minotaurus en het Labyrinth van Daedalus speelden zich daar af. Dat was echter lang voor de vijfde eeuw v.Chr., en ook De Apollotempel zou de economie van de Minoïsche beschaving beleefde haar een lange ingang hoogtepunt al rond 1800 v.Chr.6 Een eiland dat wel in grote rol hebben en die moest heeft gespeeld in de vijfde eeuw v.Chr. is Delos. Het was het leiden naar een groter centrale punt van de Delische Bond, die later in het werkstuk complex. Deze werden aan bod komt. Eromheen lagen meer dan tweehonderd kleine, echter nooit gebouwd, onvruchtbare eilandjes. Als nederzetting waren deze alleen de poort zogenoemde Cycladen dus niet erg geschikt, hoewel er wel een (Πορτάρα) is nog te Apollotempel heeft gestaan die veel pelgrims heeft vinden op het eiland 7 aangetrokken . Naxos.

5 Wikipedia (z.d.). Ionië - Wikipedia [encyclopedie]. Geraadpleegd op 20 augustus 2017 van https://nl.wikipedia.org/wiki/Ioni%C3%AB 6 IsGeschiedenis (z.d.). Griekse stadstaten [geschiedenis magazine]. Geraadpleegd op 20 augustus 2017 van http://www.isgeschiedenis.nl/grieken-oudheid/ 7 Rijkers, R. (z.d.). Griekse eilanden. Geraadpleegd van http://www.rijnrijkers.nl/Griekse%20eilanden.html

Het is duidelijk dat Griekenland bestond uit honderden kleine autonome gemeenschappen. De reden dat men het toch over één Griekenland heeft, vertelt Josine Blok: “Elke polis onderhield sterke banden met andere Griekse poleis, maar de betrekkingen waren evenzeer bepaald door competitie en vijandschap als door gedeelde tradities in taal en religie.”8 Hierover wordt verder uitgeweid in het tweede deel van dit werkstuk, als de belangrijkste poleis onder de loep worden genomen. Het werkstuk bestaat namelijk uit twee delen. In elk van deze wordt een deelvraag beantwoord. Met de conclusies van beide delen valt de hoofdvraag te beantwoorden. Die luidt als volgt: Wat was de polis? Dit lijkt een simpele vraag, maar schijn bedriegt. Allereerst kan het begrip polis op vele manieren geïnterpreteerd worden. In dit werkstuk wordt getracht deze terug te dringen tot drie betekenissen. Deze vormen het antwoord op de eerste deelvraag: Welke betekenissen heeft het begrip polis? Ten tweede had de polis vele gedaanten. Zoals gezegd was Griekenland bezaaid met poleis, die allemaal hun eigen geschiedenis hadden. Om het onderzoek in te perken zonder belangrijke gegevens mis te lopen, worden slechts vijf poleis onder de loep genomen. Dit zijn degenen met de grootste rol in de vijfde eeuw v.Chr. Een beschouwing en vergelijking van de eigenschappen van deze poleis beantwoorden de tweede deelvraag: Hoe werden de poleis ingericht en hoe verhielden zij zich tot elkaar in de vijfde eeuw v.Chr.? Het laatste deel van deze vraag richt zich op de zelfstandigheid en de verbondenheid van de poleis. Deze eigenschappen zullen duidelijk worden wanneer de poleis in hun onderlinge verhouding worden onderzocht.

Nu kan men een voorspelling doen over de antwoorden op de hoofdvraag en deelvragen. De hypothese is dat de polis een stadstaat was die werd geleid door een koning. Enkele poleis werden democratische bestuurd, en elke polis had zijn eigen leger. De Grieken waren trots op hun polis, het was hun vaderland. Elke polis had zijn eigen cultuur, maar de Grieken deelden hun taal en godsdienst. Ook was er interactie tussen poleis, in de vorm van oorlog en bondgenootschappen, vaak gecombineerd. Athene en Sparta waren aartsrivalen, zij streden tegen elkaar in de Peloponnesische Oorlog.

Tot zover de indeling van het werkstuk. Nu is het zaak de deelvragen, en daarmee de hoofdvraag, op een efficiënte, wetenschappelijk verantwoorde en correcte manier te beantwoorden. Daarvoor zal literatuuronderzoek worden gedaan. Het is een geluk dat de Grieken destijds opmerkelijk veel hebben vastgelegd over hun leven. Werken als Politica van

8 Open Universiteit (2011). Cultuurgeschiedenis van de oudheid. Zwolle, Nederland: WBOOKS.

Aristoteles en Geschiedenis van de Peloponnesische Oorlogen bevatten veel informatie over hoe de Griekse maatschappij eruit zag. Recenter zijn echter ook veel behulpzame bronnen geschreven. De Oudheid van F.G. Naerebout en H.W. Singor en The Greeks van H.D.F. Kitto zijn boeken uit de twintigste eeuw die de Griekse geschiedenis goed onder de loep nemen. Ook internetbronnen, hoewel minder accuraat, zijn van groot nut bij het schrijven van een beschouwend werkstuk als dit. Al met al zal het literatuuronderzoek zijn dat dit profielwerkstuk zal opbouwen. De methode is dus veel lezen, kritisch analyseren en combineren van gegevens, waarbij samenvatten en selecteren de moeilijkste stappen zijn.

Nu de vragen en methode van het onderzoek vastgelegd zijn, is de spits eraf. Het is tijd om in de geschiedenis te duiken om de betekenis en inrichting van de polis te beschouwen.

Deel 1 Welke betekenissen heeft het begrip polis?

Zoals bleek uit de inleiding is polis is een complex woord, dat zich niet makkelijk laat definiëren. Het wordt in het Nederlands en Engels doorgaans vertaald als stadstaat (city- state). Deze vertaling bestrijkt twee betekenissen van het woord: polis als stad en polis als staat. Dit spreekt enigszins voor zich, aangezien de polis veel stedelijke kenmerken had, en toch ook op een bepaald niveau functioneerde als een individuele staat. Deze betekenissen van het woord zullen hierna verder uitgewerkt en toegelicht worden. Daarnaast is er echter een betekenis die zich moeilijk in één woord laat vangen. Voor nu noemen we het ‘polis als samenleving’, maar straks wordt duidelijk waarom dat eigenlijk geen juiste benaming is. 1. De polis als stad

Socioloog Max Weber gaf in een artikel uit 1921 de stad een definitie door er een aantal kenmerken aan te verbinden . In deze paragraaf worden de aanwezigheid van een stadsmuur, de omvang en economie van Webers stad vergeleken met de polis, om te ontdekken in hoeverre deze daadwerkelijk als stad te definiëren was.

Allereerst meent Weber dat elke stad wordt omringd door een muur. Volgens Homerus beschikten de meeste poleis daarover:9

τείχεα μακρὰ ὑψηλά, σκολόπεσσιν ἀρηρότα, θαῦμα ἰδέσθαι. imposante stadsmuur, hoog, voorzien van palissaden, een wonder om te zien.

De polis deelt deze eigenschap dus, maar het verschil is dat de Griekse stadsmuur een defensief doel had: alleen bij (dreiging van) oorlog werden de muren en poorten bewaakt. De Middeleeuwse stadsmuur diende als scheiding tussen de stad en het platteland door de poort ‘s nachts te sluiten en tol te vragen bij passerend volk10.

Een opmerkelijk feit wat betreft stadsmuren in het licht van defensie is dat Sparta, bekend als krachtigste polis, geen stadsmuren heeft. Aristoteles, die in Politica zijn ideale polis beschrijft, keurt dit af:11

περὶ δὲ τειχῶν, οἱ μὴ φάσκοντες δεῖν ἔχειν τὰς τῆς ἀρετῆς ἀντιποιουμένας πόλεις λίαν ἀρχαίως ὑπολαμβάνουσιν, καὶ ταῦθ᾽ ὁρῶντες ἐλεγχομένας ἔργῳ τὰς ἐκείνως καλλωπισαμένας.

9 Homerus, De Odyssee, Boek 7, Regel 44, 45 10 Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. Stad en staat. De antiek-Griekse poleis en andere stadstaatculturen.

11 Aristoteles, Politica, Boek 7, Sectie 1330b, Regel 32-35

Wat stadsmuren betreft, wie beweert dat steden die aanspraak maken op militaire uitnemendheid hierover niet behoeven te beschikken, heeft wel erg ouderwetse opvattingen, te meer daar ze kunnen zien hoe in de praktijk steden die zich daarop lieten voorstaan bedrogen zijn uitgekomen.

Vertalers Bremer en Kessels wijzen de lezer erop dat de filosoof duidt op de slag bij Mantinea in 462 v.Chr. waarbij Sparta bijna was ingenomen door Epaminondas12. Desalniettemin stelt Naerebout dat Sparta met recht een stad genoemd mocht worden, omdat de inwoners er met 100 per hectare woonden, en dat waren normale cijfers voor een polis13.

Ten tweede stelt Weber dat een stad zo groot moet zijn dat de inwoners elkaar niet meer kunnen kennen. Dit is in strijd met één van de grondprincipes van de polis. Volgens H.D.F. Kitto zeiden de grootste filosofen dat een kleine bevolking het beste was: “De moderne lezer ziet Plato zijn perfecte polis voorschrijven, met 5000 inwoners, en Aristoteles die eist dat elke burger ieder ander bij gezicht moet kunnen herkennen.”14 In werkelijkheid waren de poleis 4 tot 150 hectare groot, met een gemiddelde omvang van 65 hectare. Tachtig procent van deze stadstaten had meer dan 1000 inwoners15, en minstens tien procent had er zeker 10.000. Meer dan 275 duizend inwoners (Athene) kwam niet voor in de 5e eeuw v.Chr16. Toch mag geconcludeerd worden dat het ideaalbeeld van de filosofen niet gerealiseerd werd, want “er waren veel meer poleis dan gedacht met een bevolkingsaantal van vier of zelfs vijf cijfers.”17

Ten derde is een stad volgens Weber in economisch opzicht niet zelfverzorgend. Hij zegt dat er consumptiesteden (rijke consumentenklasse heerst) en productiesteden (handelaars en handwerkers heersen) bestaan. Bij de eerstgenoemde woonde en werkte het merendeel van de bevolking als boer buiten de stad18. Weber beweert dat de klassieke polis ook een consumptiestad was, maar dit is onjuist aangezien de Griekse boeren binnen de stad woonden. Deze zogenaamde Ackerbürger liepen ‘s ochtendsvroeg met gemak tien kilometer naar hun velden, en kwamen ‘s avonds gezamenlijk de stad weer in19. Er bestond dus ook geen echt contrast tussen stedelingen en plattelanders, en dat maakte de polis geen consumptiestad. Het neigde eerder naar de productiestad, want

12 Bremer, J.M. & Kessels, T. (2012). Politica / Aristoteles. Groningen, Nederland: Historische Uitgeverij. 13 Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. Stad en staat. De antiek-Griekse poleis en andere stadstaatculturen. 14 Kitto, H.D.F. (1951). The Greeks. Londen, Verenigd Koninkrijk: Penguin Books. 15 Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. Stad en staat. De antiek-Griekse poleis en andere stadstaatculturen. 16 InfoNu (z.d.). Athene in oude tijden [online bibliotheek]. Geraadpleegd van https://mens-en- samenleving.infonu.nl/diversen/138265-athene-in-oude-tijden.html 17 Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. Stad en staat. De antiek-Griekse poleis en andere stadstaatculturen. 18 Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. Stad en staat. De antiek-Griekse poleis en andere stadstaatculturen.. 19 Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. Stad en staat. De antiek-Griekse poleis en andere stadstaatculturen.

9 de marktmeesters waren de van groot belang in de stadseconomie, zoals Aristoteles ons laat zien:20

πρώτη μὲν οὖν ἐπιμέλεια τῶν ἀναγκαίων ἡ περὶ τὴν ἀγοράν, ἐφ᾽ ᾗ δεῖ τινα ἀρχὴν εἶναι τὴν ἐφορῶσαν περί τε τὰ συμβόλαια καὶ τὴν εὐκοσμίαν: σχεδὸν γὰρ ἀναγκαῖον πάσαις ταῖς πόλεσι τὰ μὲν ὠνεῖσθαι τὰ δὲ πωλεῖν πρὸς τὴν ἀλλήλων ἀναγκαίαν χρείαν, καὶ τοῦτ᾽ ἐστὶν ὑπογυιότατον πρὸς αὐτάρκειαν, δι᾽ ἣν δοκοῦσιν εἰς μίαν πολιτείαν συνελθεῖν. Onder de onmisbare bestuursambten valt allereerst de zorg voor de markt, waar een bepaalde functionaris toezicht moet houden op overeenkomsten en ordelijk verloop. In bijna alle staten is het immers nodig goederen te kopen en te verkopen om te voorzien in elkaars behoefte aan middelen van bestaan. Deze handel is ook het meest voor de hand liggende middel om onafhankelijkheid te bereiken, wat naar men algemeen aanneemt het doel is waarvoor men zich tot het verband van één polis aaneensluit.

In de laatste zin van dit citaat wijst de filosoof een waarde van de polis aan die past bij haar bestaan als staat. De poleis wilden autonoom zijn en dus ook zelfvoorzienend in de economie. De magistraten op de markt zorgden ervoor dat de vraag van de bevolking werd beantwoord door het aanbod van het achterland (de akkers) opdat handel met een andere polis zo min mogelijk voorkwam.

Uit deze vergelijking blijkt dat de polis niet valt binnen de normen die Weber voor de stad heeft gesteld. Zij had een stadsmuur, ook al had deze andere doeleinden dan de Middeleeuwse stad van Weber. De polis was gemiddeld kleiner dan de socioloog dacht, en is op dat punt eerder te vergelijken met een dorp dan met een stad. Ook op het derde punt wijkt de polis af van Webers stad, omdat zij wel zelfvoorzienend was en een productie-economie had. De polis was een stad, in de zin dat zij burgers huisvestte en een eigen zelfbestuur had, maar had minder dan gedacht gemeen met de stad zoals Weber die kende. Dat is ook te zien in het bijzondere uiterlijk van de polis.

Volgens historicus Cartwright toonden veel poleis stadsplanning met specifieke gebieden voor privé, openbare en religieuze functies21 en ook Naerebout spreekt van een opdeling:22 “Een zo systematische stadsaanleg (schaakbordpatroon) vinden we vooral in Griekse poleis, en Milete (Μίλητος), gelegen in vormt daar een weerspiegeling van de rationele politieke Klein-Azië, had een schaak- organisatie.” bordpatroon. De akropolis In het stratenplan was er dus ruimte voor woningen en bevond zich centraal in de openbare gebouwen. Die laatste konden politieke en culturele structuur, lagen de woningen in een strak patroon.

20 Aristoteles, Politica, Boek VI, Sectie 1321b, Regel 6-8 21 Cartwright, M. (2013, June 06). Polis. Ancient History Encyclopedia. Retrieved from http://www.ancient.eu/Polis/ 22 Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. Stad en staat. De antiek-Griekse poleis en andere stadstaatculturen.

10 functies hebben. Zo was er een stadhuis (πρυτανειον), een raadszaal (βουλευτήριον) en paleis voor de koning (meer over deze instanties in De polis als staat). De meeste hiervan lagen op of bij de akropolis, een burchtheuvel die van oorsprong diende als toevluchtsoord in geval van nood. Daar stonden ook tempels, beelden en andere heiligdommen23. Volgens Cartwright was dat echter niet altijd het geval24: From the 8th century BCE these were almost always the most impressive buildings in the polis but sometimes they were separate from the urban area proper, perhaps to take advantage of more impressive natural locations or because those locations had a particular religious significance.

Zo lag het beroemde orakel van Delphi een eind buiten Thebe, op de berg Parnassos. De cultusplaats werd ingesloten door een kloof, wat een verpletterende indruk maakte op de bezoekers.25

Onderaan de akropolis lag de agora, de stadsmarkt. Eventueel samen met de haven (λιμήν) vormde zij het economische centrum van de polis. Op het plein en onder de aangrenzende zuilengalerijen verkocht men goederen van de akkers uit het achterland en kwam men bij elkaar om te praten. De agora kreeg zo ook een sociaal-culturele betekenis, zeker toen men permanente sportscholen en kinderscholen bouwde aan het plein26.

23 Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. Stad en staat. De antiek-Griekse poleis en andere stadstaatculturen. 24 Cartwright, M. (2013, June 06). Polis. Ancient History Encyclopedia. Retrieved from http://www.ancient.eu/Polis/ 25 Nelissen, L., Stilus (z.d.). Delphi. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/D/DELPHI.html 26 Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. Stad en staat. De antiek-Griekse poleis en andere stadstaatculturen.

2. De polis als staat

Staat is een ingewikkelder begrip dan stad. Zo geven twee bronnen die ingaan op de polis als staat twee verschillende definities. Josiah Ober schrijft in een verslag van een symposium dat ‘staat’ duidt op de regeling van verspreiding en gebruik van formele politieke macht onder erkende instellingen27.

Naerebout noemt een staat simpelweg een ‘politieke gemeenschap’. Daarbij geeft hij drie betekenissen van polis in politieke context:28 1) polis werd soms gebruikt voor stad plus achterland, dus het gehele territorium; 2) polis werd veelvuldig gebruikt om de burgerij mee aan te duiden, de stemgerechtigde inwoners van een staat; en 3) even veelvuldig werden er politieke instanties mee aangeduid, bijvoorbeeld de volksvergadering, of meer abstract, de staat zelf en de staatsinrichting.

Dit toont ook weer aan hoe er zelfs binnen één betekenis - namelijk ‘polis als staat’ - verschillende interpretaties kunnen zijn. Om te bepalen welk facet van de staat verder belicht zal worden is een derde bron nodig. H.D.F. Kitto schrijft in The Greeks eerst dat polis ofwel de citadel (akropolis) betekent ofwel het volk dat deze citadel gebruikte, maar daarna wordt het begrip breder getrokken29: Sometimes the territory and town have different names. Thus, Attica is the territory occupied by the Athenian people; it comprised Athens - the ‘polis’ in the narrower sense - the Piraeus, and many villages; but the people collectively were Athenians, not Attics, and a citizen was an Athenian in whatever part of Attica he might live. In this sense ‘polis’ is our ‘state’.

Bij het vergelijken van al deze beschrijvingen ziet men een paar overeenkomsten. Het voorbeeld van Kitto past in de eerste betekenis van Naerebout, terwijl Ober duidelijk doelt op de derde betekenis. Het eerste facet is genoeg toegelicht, met name omdat de polis als stad al is beschreven in de vorige paragraaf. Het tweede, de polis als burgerij, komt in de buurt van de polis als samenleving, en daarom zullen alle betekenissen die nadrukkelijk gaan over de mensen in een polis behandeld worden in de laatste paragraaf. Dan blijft het derde facet, de kant van de staat met alle politieke instanties, over, en dat wordt behandeld in dit hoofdstuk.

27 Hansens, H.M. (1992). The Polis as a Society: Aristotle, John Rawls and the Athenian Social Contract. In J. J.Ober (red.), The Ancient Greek City-State (pp. 129-160). Kopenhagen: The Royal Danish Academy of Sciences and Letters. 28 Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. Stad en staat. De antiek-Griekse poleis en andere stadstaatculturen. 29 Kitto, H.D.F. The Greeks

Elke polis had zijn eigen leger, eigen wetten en eigen regeringsvorm. Het eerder genoemde Politica van Aristoteles buigt zich over alle mogelijkheden van de staatsvorm, maar voor nu wordt alleen gekeken naar de monarchie, oligarchie en democratie. In deel 2 wordt verder ingegaan op de toepassing van deze vormen in een aantal poleis. Voor de vijfde eeuw v.Chr. werd bijna elke polis monarchaal of oligarchisch bestuurd, maar in de vijfde eeuw v.Chr. werd democratie vrijwel overal ingevoerd.30 Of een polis nu een democratie, een oligarchie of een tirannie is, overal zien we dezelfde instituties. … Een raad, soms een raad van ouderen, rechtbanken en een veelheid aan magistraten en lagere ambtenaren vinden we in bijna elke polis.31

Dit zijn de ‘erkende instellingen’ waar Josiah Ober het over had, die gedeelde macht hadden. Het lag echter aan de regeringsvorm hoeveel macht elk orgaan had.

Een monarchie werd geleid door één leider. In de zogenaamde ‘Dark Ages’ van Griekenland (ca. 1100-900 v.Chr.) stonden Schilderij van koningen, zoals die in de werken van Homerus, aan het hoofd Agamemnon, de van de poleis. Bij het naderen van de vijfde eeuw v.Chr. nam het koning van Mycene, aantal monarchieën steeds sneller af. Een vorm van in een scène uit de alleenheerschappij die nog wel voorkwam was tirannie. De Ilias van Homerus. militaire leider die een coup pleegde op het aristocratisch bewind werd een tiran, maar verdeelde al snel zijn macht over zijn achterban.32

In een oligarchie stonden om beurten rijke adellijke families aan de leiding. Deze staatsvorm volgde op de monarchie en betrok een grotere groep machthebbers. Maar nog steeds werd het volk geleid door een groep van weinigen, en de militaire macht kwam regelmatig in opstand. Oligarchie werd in de vijfde eeuw v.Chr. gedefinieerd als een regime met een raad (βουλή) of een volksvergadering met beperkte toegang (enkel voor de rijksten).33

De democratie ontstond in het groeiende Athene van de vijfde eeuw v.Chr. Zoals het woord suggereert was het ideaal dat het volk regeert. In de praktijk hadden mannelijke burgers stemrecht en werden wijken gerepresenteerd in vergaderingen. De staatsinstellingen die daar in Athene aan te pas kwamen worden uitgebreid behandeld in hoofdstuk 2. Deze staatsvorm spreidde zich echter snel uit over Griekenland toen Megara,

30 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Het Griekse Staatsbestel. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/GEWOON/GRIEKSTA.html 31 Mogens Herman Hansen, Stad en staat, pagina 114 32 Open Universiteit (2011). Cultuurgeschiedenis van de oudheid. Zwolle, Nederland: WBOOKS. p.100 33 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Oligarchie. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/GEWOON/OLIGARCH.html

Korinthe en Argos ook een democratie invoerden.34 Onze moderne beschaving bewijst de meerwaarde van (indirecte) democratie boven monarchieën en oligarchieën, en daar waren ze in de vijfde eeuw v.Chr. ook al van overtuigd:35

γεγραμμένων δὲ τῶν νόμων ὅ τ᾽ ἀσθενὴς ὁ πλούσιός τε τὴν δίκην ἴσην ἔχει, ἔστιν δ᾽ ἐνισπεῖν τοῖσιν ἀσθενεστέροις τὸν εὐτυχοῦντα ταὔθ᾽, ὅταν κλύῃ κακῶς, νικᾷ δ᾽ ὁ μείων τὸν μέγαν δίκαι᾽ ἔχων. τοὐλεύθερον δ᾽ ἐκεῖνο: Τίς θέλει πόλει χρηστόν τι βούλευμ᾽ ἐς μέσον φέρειν ἔχων; But when the laws are written down, rich and weak alike have equal justice, and it is open to the weaker to use the same language to the prosperous when he is reviled by him, and the weaker prevails over the stronger if he has justice on his side. Freedom's mark is also seen in this: “Who has wholesome counsel to declare unto the state?” And he who chooses to do so gains renown, while he, who has no wish, remains silent. What greater equality can there be in a city? Theseus Poleis kenden vaak geen gescheiden rechterlijke macht. Zaken die specifiek de leden van de raad aangingen, werden door die kleine groep berecht. Volksvergaderingen traden ook op als juryrechtbanken, waarbij de leden (δικαστής, δικασταί) als jurylid én rechter optraden. Uit zesduizend burgers werden 201 tot 2501 dikasten geloot, afhankelijk van de ernst van de zaak.36 Rechtszaken waren vaak conflicten tussen families, waarvan de één aanklager was en de ander de veroordeelde. De aanklager moest zelf een redevoering houden en kon geen advocaat inschakelen. De straf werd voorgesteld door de veroordeelde zelf nadat hij schuldig was bevonden.37

Oorlog was in de Griekse wereld, en met name ten tijde van de vijfde eeuw v.Chr., erg belangrijk. Waar het leger van een polis eerst uit allerlei burgers, later uit adel met aanhang en daarna uit hoplieten bestond, werd het in de 5e eeuw v.Chr. voornamelijk gevuld door huursoldaten. Elke polis deelde zijn strijdmacht op eenzelfde manier in. De mannen van elke wijk of bevolkingsgroep (δῆμος) vormden samen een lochos. Die zaten weer in taxes (τάξις, τάξες) en die vormden tien fulai (φυλή,

34 Wikipedia (z.d.). Greek democracy [encyclopedie]. Geraadpleegd op 20 september 2017 van https://en.wikipedia.org/wiki/Greek_democracy 35 Euripides, Smekende Vrouwen, Regel 433-439 36 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. (1995). De Oudheid. Amsterdam, Nederland: Ambo. 37 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Het Griekse Staatsbestel. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/GEWOON/GRIEKSTA.html

φυλαί). Sparta, bekend om zijn krachtige leger, had een uitzonderlijk groot systeem van afdelingen.38

Vrijwel elke polis werd geregeerd door een raad. Een monarchie bestond in de vijfde eeuw v.Chr. nog zelden en was vaak vervangen door een oligarchie, waarin een kleine groep rijke burgers het bestuur hadden. Democratieën hadden een ingewikkelder systeem met een volksvergadering, waardoor de stem van de burgers werd gehoord. De raad had ook rechterlijke macht. Het leger van de polis was logisch opgebouwd aan de hand van de indeling van de stad of het territorium.

38 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Het Griekse Staatsbestel. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/GEWOON/GRIEKSTA.html

3. Polis als samenleving

Wellicht is de polis als samenleving wel de belangrijkste betekenis van de polis. De drijvende kracht achter elke stad en staat is immers de bevolking zelf. En in die groep mensen moet men een onderscheid maken tussen burgers en niet-burgers, zoals de Grieken dat deden. In deze paragraaf wordt uitgelegd wat deze groepen mensen scheidde en wat burgerschap inhield. Daarnaast wordt er gekeken naar voorbeelden in de tijd waar de emotionele waarde van de polis zichtbaar is.

In de eerste zin van Politica geeft Aristoteles de polis al een menselijke betekenis39:

ἐπειδὴ πᾶσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινὰ οὖσαν καὶ πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν (τοῦ γὰρ εἶναι δοκοῦντος ἀγαθοῦ χάριν πάντα πράττουσι πάντες) ... αὕτη δ᾽ ἐστὶν ἡ καλουμένη πόλις καὶ ἡ κοινωνία ἡ πολιτική. Wij zien dat elke polis een soort gemeenschap is, en dat elke gemeenschap tot stand komt omwille van een goed: alle mensen verrichten al hun handelingen om te bereiken wat hun als goed voorkomt. ... Dit is de zogeheten polis, de politieke gemeenschap.

Het is echter niet alleen een politieke gemeenschap, legt de filosoof daarna uit: Enerzijds is de polis een gemeenschap van burgers (κοινωνια πολιτων) maar anderzijds is zij “een gemeenschap van families en dorpen die delen in een volledig vervuld en onafhankelijk bestaan”40. Hier is er sprake van de eerder genoemde scheiding tussen burgers en niet-burgers.

Allereerst de burgers (politai). Naerebout en Singor zeggen het volgende41: “Een burger was een volwassen, vrije man die aan bepaalde criteria voldeed.” In de meeste poleis diende hij welvarend te leven en moest hij bijdragen aan de verdediging van de polis. Praktisch gezien moest hij dus een wapenuitrusting kunnen kopen42. In Athene golden er extra maatstaven, die in deel 2 verder aan bod zullen komen. Een burger had in elke regeringsvorm andere rechten en plichten, wat het geven van één definitie bemoeilijkt. Aristoteles stelde dat de staatsburger het recht heeft deel te nemen aan beslissingen en bestuur.43 Deze definitie gold echter niet voor elke burger in elke polis: “In sommige staatsvormen speelde het volk namelijk geen rol en kende men geen regelmatige

39 Aristoteles, Politica, Boek Ι, Sectie 1252a, Regel 1-7 40 Aristoteles, Politica, Boek ΙII, Sectie 1280b, Regel 33-35 41 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid. 42 https://www.tijdvakken.nl/griekse-stadstaat/ 43 Aristoteles, Politica, Boek ΙII, Sectie 1275a, Regel 23-24

16 volksvergadering…”44 Volgens Naerebout volgt hieruit dat een monarchie of oligarchie - waarin burgerparticipatie minimaal was - in Griekse ogen geen echte polis kon zijn.45

Dan de niet-burgers. Zij waren vrouwen, kinderen, slaven, vreemdelingen (xenoi) en (im)migranten (metoikoi), een Atheens begrip dat ontstond door de grote hoeveelheid vluchtelingen die aangetrokken werden door de economische mogelijkheden van Athene46. Er wordt weinig geschreven over niet-burgers, maar alles wat burgers mochten, konden niet- burgers hoogstwaarschijnlijk niet: een stuk land bezitten en Lysias (Λυσίας) werd daarop een huishouden (oikos) vormen47 en deel uitmaken van geboren in Athene, politieke, militaire en religieuze burgergroeperingen48. Een goed maar zijn vader kwam voorbeeld van deze beperkingen zien we in het verhaal van de uit Syracuse op Sicilië. metoik Lysias. Zijnde de zoon van een immigrant mocht hij niet Dit beeld is te optreden als aanklager in de Atheense rechtbank. Om toch bewonderen in de volledig gebruik te maken van zijn retorische talenten schreef tuinen van Versailles. hij tegen betaling redevoeringen voor anderen, zoals het bekende verhaal over de moord op Erastosthenes.

Vrouwen en kinderen konden deel uitmaken van een huishouden mits er een burger aan het hoofd stond (kurios). Zijn zoons waren niet-burger tot zij volwassen werden (die leeftijd verschilt per polis), maar de dochters bleven hun hele leven “minderjarig en onmondig in de ogen van de Atheners”49. Vrouwen waren dus nooit burgers.

Elke polis-inwoner, burger of niet-burger, had een aantal verbanden waarbinnen die persoon leefde. Die zijn in het diagram hiernaast gevisualiseerd. Deze cirkels maken duidelijk hoe sterk het gemeenschapsideaal van de poleis was. Hoewel niet elke inwoner een huishouden had, was iedereen deel van de buitenste cirkel, die van de gehele polis. Polis betekent dan het gehele gemeenschappelijke leven van het volk, politiek, cultureel en moreel gezien.”50 En onder het volk verstaat men het geheel van inwoners van de streek waarvan de polis het centrum is. Athene was hetcentrum van Attika:51

44 Aristoteles, Politica, Boek ΙII, Sectie 1275b, Regel 6-8 45 Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. Stad en staat. De antiek-Griekse poleis en andere stadstaatculturen. 46 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid 47 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid 48 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid. 49 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid. 50 Kitto, H.D.F. The Greeks. 51 Hooff, A. van (2011). Athene: Het leven van de eerste democratie. Amsterdam, Nederland: Ambo.

Andere centra in Attika, zoals Marathon en Eleusis, werden opgenomen in het ene verband, dat van ‘de Atheners’. Voor het geheel werd geen geografische naam gebruikt, zoals Attika of Athene, maar in overeenstemming met het idee dat burgers de polis maken, werd zij naar de burgers genoemd. Op de munten staat dan ook: Op de munten die bij ‘Van Atheners’ opgravingen in Athene zijn gevonden, staat Om de polis als samenleving in context te plaatsen wordt ΑΘΕ. Dat is een afkorting Antigone van Sophocles bestudeerd, omdat polis daarin vaak voor ΑΘΗΝΑΙΩΝ: van wordt vertaald met het volk. Atheners. τοῦτον πόλει τῇδ᾽ ἐκκεκήρυκται It has been proclaimed to the polis Creon52

πόλις γὰρ οὐκ ἔσθ᾽ ἥτις ἀνδρός ἐσθ᾽ ἑνός. It is no polis that is ruled by one man only Haeomon53

Ook in een andere tragedie, Koning Oedipus, doelt Sophocles op de meest menselijke betekenis van polis: No, no, it cannot be! The slave said it was “brigands” who had attacked them (Laius), not “a brigand”. He cannot go back on his word now. The polis heard him, not I alone! Iocaste De koningin roept de hele samenleving naar voren als getuige, en niet de polis als staat of stad, wat slechts een deel van de burgers zou zijn54. Door zoveel mensen bij haar probleem te betrekken vergroot ze de kwestie, versterkt ze haar punt en communiceert ze haar ongeloof en verdriet beter. De polis is een samenleving, en de zaken van de polis zijn de zaken van iedereen55. Concluderend had de polis een belangrijke emotionele waarde als samenleving. De polis als stad en staat kwamen voort uit de natuurlijke behoeften van de mens, zoals Aristoteles beschreef. Er ontstond een splitsing van burgers en niet-burgers die bepaalden wat de rechten waren van de bevolking. En hoewel een burger vrij was en verplicht aan politieke taken, hadden niet- burgers ook deel in het polis-verband. Elke Griek kende zijn polis door en door, en zag er de kern van diens bestaan in. De polis

52 Sophocles, Antigone, Regel 203 53 Sophocles, Antigone, Regel 737 54 Kitto, H.D.F. (1951). The Greeks. Londen, Verenigd Koninkrijk: Penguin Books. pagina 72 55 Kitto, H.D.F. (1951). The Greeks. Londen, Verenigd Koninkrijk: Penguin Books. pagina 71

18 was het thuis van de Griek, en verbanning uit de polis werd dan ook beschouwd als een zwaardere straf dan de dood. Conclusie De polis als stad is te vergelijken met een middeleeuwse stad. Er zijn echter veel verschillen, met name in bevolkingsaantal en uiterlijke kenmerken. Ook qua economie was de polis afwijkend van een stad. Als staat functioneerde de polis geheel zelfstandig. Afhankelijk van de staatsvorm werd de polis geregeerd door weinig of veel mannen, die daar speciale instellingen voor hadden opgericht. Ook de rechterlijke en militaire macht hadden een rol in de staat. Polis mag dus met recht vertaald worden als stadstaat. Desalniettemin wordt daarmee één belangrijke betekenis genegeerd. De polis als samenleving is de emotionele waarde die de Griek hechtte aan zijn polis. Ook betekende de polis de gemeenschap van burgers en niet-burgers, mannen en vrouwen. Concluderend was de polis een stedelijke, politieke, en maatschappelijke eenheid, opgebouwd uit straten en huizen, gedeelde machten en mensen.

Deel 2 Hoe werden de poleis ingericht en hoe verhielden zij zich tot elkaar in de vijfde eeuw v.Chr.?

In dit hoofdstuk worden vijf van de meest belangrijke poleis van Griekenland beschreven. Vanzelfsprekend was hier meer informatie over beschikbaar dan over kleinere poleis. Ook waren zij het meest betrokken bij de grote gebeurtenissen die plaatsvonden in de vijfde eeuw v.Chr in Griekenland. Van noord naar zuid zijn dat Thebe, leider van de Boeotische Bond, Athene, grootmacht dankzij haar omvang en democratie, Korinthe, het kruispunt van Griekenland, Argos, het handelscentrum van de Peloponnesos, en Sparta, berucht om haar militaire maatschappij. De plaatsing van de poleis binnen Griekenland op geografisch en politiek gebied komt aan bod en ook hoe het er economisch en cultureel aan toe ging. Na de beschrijvingen worden de vijf poleis met elkaar vergeleken. Aan de hand van de overeenkomsten zal duidelijk worden waarom de poleis als geheel bekend stonden als één Griekenland. De verschillen zullen aantonen hoe en waarom elke polis toch een autonome staat was. Voorbeelden van bondgenootschappen en rivaliteit in de Peloponnesische Oorlog lichten dit verder toe. Thebe

The fifth century in Thebes was an interim period, of the sort not usually focused upon by traditional histories. Its story is that of a society which was rebuilding itself after having been defeated both materially and spiritually in the Persian Wars - having been cast into the category of traitor by its neighbors.56 Geografische ligging

Thebe (Θῆβαι) lag ten zo’n 50 kilometer ten noorden van Athene, en werd daarvan gescheiden door de Kithairon bergen. Het territorium van de polis heette Boeotië, en was met 3211 vierkante kilometer een middelgrote polis.57 Het landschap is opvallend vlak en werd in de vijfde eeuw v.Chr. al om die reden benut als landbouwterrein. Verschillende natuurlijke bronnen die de vruchtbare grond goed bewateren, zoals enkele meren, liggen verspreid over het gebied.58 De vlakte wordt doorkruist door de rivier Cephissus, die uitmondt in het Copaïsmeer. “Door zijn ligging tussen enerzijds Noord-Griekenland en anderzijds Attica en de Peloponnesos was Boeotië voorbestemd om het Thebe was gelegen in het zuidoosten 59 slagveld van Griekenland te worden.” van Boeotië, op de grens met Attica.

56 Demand, N. (2014). Thebes in the Fifth Century. Abingdon-on-Thames, Verenigd Koninkrijk: Routledge. 57 Wikipedia (z.d.). Thebes, Greece [encyclopedie]. Geraadpleegd op 20 september 2017 van https://en.wikipedia.org/wiki/Thebes,_Greece#Geography 58 Encyclopaedia Brittanica (z.d.). Thebes | Greece [encyclopedie]. Geraadpleegd op 20 september 2017 van https://www.britannica.com/place/Thebes-Greece 59 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Boeotië. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/B/BOEOTIA.html

Bevolking en bron van inkomsten

Het gebied van Thebe werd al eeuwen bewoond en is een belangrijk centrum van de Myceense beschaving geweest. Tegen het begin van de vijfde eeuw v.Chr leefden binnen de grote stadsmuren tussen 7500 en 10.000 inwoners, maar dat werden er gauw dubbel zoveel vanwege een vluchtelingenstroom naar de stad.60 “De bevolking leefde hoofdzakelijk van landbouw en veeteelt en stond bij de overige Grieken als boers en achterlijk aangeschreven.”61 Thebanen sproken Eolisch, een Grieks dialect.

Politiek

Thebe werd in de vijfde eeuw v.Chr. oligarchisch bestuurd, hoewel het ook, onder druk van Athene, een democratie is geweest. Simonton legt uit dat de polis grotendeels werd geregeerd door een groepje rijke burgers, die het leger regelmatig in hun voordeel gebruikten.62

The effective combination of heavily armed infantrymen and mobile cavalry units characterized Theban warfare throughout the Classical Age and ensured that oligarchy was the predominant form of government.

Thebes’ main military personnel came from the wealthier classes. This meant that the more exclusive ideology of oligarchy, which generally favored property qualifications and excluded the lower classes from political participation, shaped and guided Theban political practices and institutions for most of the Classical Age.

Thebe had in de zesde eeuw v.Chr. met negen andere stadjes in Boeotië een bondgenootschap opgericht, de Boeotische Bond. Na de overwinning bij Koroneia (447 v.Chr.) werd Boeotië opgedeeld in elf districten, waarvan vier van Thebe.63 Elk district zond militaire en politieke vertegenwoordigers naar het politieke centrum op de Kadmeia, waardoor de bond uiteindelijk werd geleid door elf generaals (βοιωτάρχαί) en 660 raadsmannen (βουλευταί). De generaals stonden met legerofficieren (ἵππαρχοί) en secretarissen (γραμματεύς, γραμματείς)

60 Symeonoglou, S. (1985). The Topography of Thebes from the Bronze Age to Modern Times. Princeton, Verenigd Koninkrijk: Princeton University Press. 61 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Boeotië. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/B/BOEOTIA.html 62 Simonton, M. (2017). Classical Greek Oligarchy: A political History. Princeton, Verenigd Koninkrijk: Princeton University Press. 63 Encyclopaedia Britannica (z.d.). Boeotian League [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://www.britannica.com/topic/Boeotian-League

21 bovenaan de politieke ladder, gevolgd door een controlerende raad (βουλη) waarvan de leden door enkel Boeotische mannen met bezit waren verkozen.64 De Boeotische Bond bestuurde de dorpen en bedreef politiek met andere poleis. In de vierde eeuw werd het bestuur van de bond democratischer, toen het Atheense normen ging De schilden van de toepassen. Het belangrijkste doel van het Thebaanse soldaten bondgenootschap was een sterke militaire macht waren afgebeeld op deze opbouwen zodat de Thebanen op konden treden tegen munten, die door de smid Athene. Het bondsleger bestond uit 11.000 hoplieten en ietwat onnauwkeurig zijn 1100 cavalerie-eenheden en was zo opgewassen tegen geslagen. het kleinere Atheense leger.65

Cultuur

De Kadmeia - vernoemd naar stichter van de polis, Kadmos - was de akropolis van Thebe, de burchtheuvel waarop het volk bijeenkwam. Deze werd omsloten door een enorme muur, met daarin de beroemde zeven poorten. Omdat er weinig overblijfselen gevonden zijn is het nog niet bewezen dat de Zeven Poorten van Thebe daadwerkelijk bestonden.66 Zeker is wel dat zij een essentieel onderdeel zijn in het verhaal over de aanval van zeven strijders uit Argos op de polis, zoals Aeschylus dat opschreef in de tragedie “Zeven tegen Thebe”. Op deze gebeurtenis volgde het familiedrama van Creon en Oedipus, dat eveneens plaatsvond in Thebe. Aangezien meerdere versies van de verhalen zijn verteld over deze tijd, door beroemde dichters als Euripides en Sophocles, is het onduidelijk in hoeverre het drama op waarheid berust. Op deze tekening uit In “Antigone” wordt een passage gewijd aan Dionysus, 1917 zijn de mogelijke waarvan wel zeker is dat hij de beschermgod van Thebe locaties van de zeven was. De moeder van de feest- en wijngod, Semele, zou poorten van Thebe zelfs een Thebaanse prinses geweest zijn. aangegeven.

64 Elena, V. (2012, 12 januari). Grote online encyclopedie van Boeotië [encyclopedie]. Geraadpleegd van http://kassiani.fhw.gr/boeotia/forms/fStatic.aspx?gid=11&id=303&openP=yes 65 Ensie (z.d.). Boeotische Bond. Geraadpleegd op 26 september 2017 van https://www.ensie.nl/grieks-romeinse-oudheid/boeotische-bond 66 Symeonoglou, S. (1985). The Topography of Thebes from the Bronze Age to Modern Times. Princeton, Verenigd Koninkrijk: Princeton University Press.

Verhouding met andere poleis

Thebe heeft in de vijfde eeuw v.Chr. gestreden met én tegen grootmachten als Athene, Sparta en het Perzische Rijk. Toen de Perzen onder leiding van koning Xerxes in 480 v.Chr. Griekenland binnenvielen sloot Thebe zich direct bij de Perzen aan. De Thebanen gaven zich over toen de Perzen op het punt stonden bij Thermopylae door te breken en Thebe in te nemen.67 Na de Perzische oorlog die volgde werd Thebe haar leiderschap in de Boeotische bond afgenomen door Athene, dat als winnaar uit de strijd was gekomen. Halverwege de eeuw brak de Peloponnesische Oorlog uit waarin Thebe zich aansloot bij Sparta. Deze sterke polis hielp de Thebanen Boeotië Bij de strijd om steeds verder terug te veroveren, maar Thebe werd ook Thermopylae ging ingezet als Spartaanse nederzetting op het door Athene het er hevig aan toe. bezette schiereiland.68 Het bondgenootschap eindigde na Voordat de de afloop van de oorlog, toen Sparta niet toegaf aan de Thebanen zich wensen van de Thebanen. Zij eisten namelijk een totale overgaven vochten verwoesting van Athene. In de vierde eeuw v.Chr. brak er ook Spartanen onder zelfs een oorlog uit tussen deze poleis, waarbij Thebe, leiding van Leonidas inmiddels een militaire grootmacht, opeens werd gesteund om Griekenland te door Athene. verdedigen tegen de Perzen.

67 Carr, K.E. (2016, mei). Thebes - a city in Ancient Greece. Geraadpleegd van http://quatr.us/greeks/government/thebes.htm 68 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Het Griekse Staatsbestel. Geraadpleegd van Stilus (z.d.). Thebe. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/T/THEBE.html

Athene

Athens achieved its greatest international power, economic prosperity, and cultural flowering during the fifth century B.C. The enduring fame of the drama, art, architecture, historical writing, and philosophy produced at Athens in these years by Athenians and non-Athenians, who had been attracted to the city by its economic and cultural vitality, has impelled historians to refer to the fifth century after the Persian Wars as the “Golden Age of Athens.”69 Geografische ligging

De polis Athene (Αθήνα) was centraal gelegen in Griekenland, De bruine delen op de net zoals haar territorium Attica, dat zich ten noordwesten van kaart zijn de trittyes de stad uitstrekte. Het gehele gebied bestreek een oppervlakte aan de kust 70 zo groot als de moderne provincie Drenthe en werd ingesloten (παραλια), de door vier bergruggen. Vijf heuvels staken uit boven de stad, blauwe bij de stad waaronder de beroemde Akropolis. Hier stroomt ook de Ilisos, Athene (άστυ), en de een beekje dat uitmondt in Phalerum, ten oosten van de groene in het land welvarende havenplaats Piraeus.71 ertussen (μεσογαια). In 508 v.Chr. deelde Cleisthenes, gezien als ‘de vader van de democratie’, Attica in op een nieuwe manier. De polis bestond voortaan uit dertig delen: tien nederzettingen aan de kust, tien bij de stad en tien landinwaarts. Deze heetten trittyes (τριττύς, τριττύες) en werden willekeurig verdeeld over de tien stammen (φυλή, φυλαὶ), die zich elk vestigden in ruim een dozijn gemeenten of nederzettingen, demen (δῆμος, δημοι).72 Cleisthenes maakte van deze nederzettingen sociale groepen die werden gerepresenteerd in de politiek (zie Politiek).73

69 Thomas R. Martin, An Overview of Classical Greek History from Mycenae to Alexander, Introduction to the Fifth Century 70 Hooff, A. van. Athene: Het leven van de eerste democratie. 71 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Athene. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/A/ATHENE.html 72 Open Universiteit (2011). Cultuurgeschiedenis van de oudheid. Zwolle, Nederland: WBOOKS. 73 Aristoteles. Athenian Constitution. Hoofdstuk 21.

Bevolking en bron van inkomsten

Aan het begin van de vijfde eeuw v.Chr. telde de grootste polis van klassiek Griekenland 180.000 inwoners, tegen het einde 275.00074, inclusief zo’n 100.000 slaven75. Koopslaven waren gevangen genomen in oorlogen of als kind weggegeven, en werden als onvrije mensen - juridisch beschouwd als dieren - verhandeld in de Griekse wereld. De uitwegen uit de vaak vreselijke omstandigheden waren beperkt tot vrijlating of - koping. Regelmatig werkte een slaaf zijn eigen koopsom bij elkaar en werd op die manier een vrije niet-burger. Athene had een grote slavencultuur, en die onvrije arbeid werd geacht onmisbaar te zijn.76

De Atheense economie was opvallend afhankelijk van andere poleis. De stad stelde zich op als handelscentrum en importeerde veel voedsel. In deze handel werkten met name slaven en niet-burgers, die ook in de land- en mijnbouw arbeid verrichtten. De meeste burgers verkregen hun inkomsten uit grondbezit en kapitaal, het laatste in de vorm van stoffen en goederen van het productieproces, zoals gereedschappen in de zilverindustrie. Rijkere Atheners investeerden hun geld in slaven, grond, gebouwen en andermans bedrijven. De grote groep polisbewoners zonder bezit en dus zonder investerings- of pachtkansen, werkte in loondienst. Dagloners werkten op veel terreinen, maar waren het meest te vinden in de havenplaats Piraeus, waar de Atheense vloot de grote werkgever was.77

In de Gouden Eeuw van Athene werkten maar liefst 20.000 slaven tegelijk in de zilvermijnen bij Thoricus. De opbrengsten werden door staatsman Perikles grotendeels geïnvesteerd in de Atheense vloot. En met succes, want ze wisten de Perzen af te slaan.

74 InfoNu (z.d.). Athene in oude tijden [online bibliotheek]. Geraadpleegd op 14 september 2017 van http://mens-en-samenleving.infonu.nl/diversen/138265-athene-in-oude-tijden.html 75 IsGeschiedenis (z.d.). Slavernij bij de Oude Grieken: Sparta en Athene. Geraadpleegd op 14 september 2017 van http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/slavernij-bij-de-oude-grieken-sparta-en- athene/ 76 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid. 77 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid.

Politiek

Athene is de polis waar de democratie ontstond en floreerde, en vanwaar die later uitwaaierde over de rest van Griekenland. De democratieën van de moderne wereld zijn geïnspireerd door de Atheense democratie. Die nam echter een heel andere vorm aan dan zoals men haar nu kent. Voor de vijfde eeuw v.Chr. werd Athene oligarchisch bestuurd. De aristocraat Cleisthenes wilde daar verandering in brengen en door zijn hervormingen in 508 v.Chr. kwam de politieke macht gedeeltelijk bij de burgerij te liggen: democratie, het volk regeert. 78 De basis van dit nieuwe politieke stelsel lag in de eerder genoemde verdeling van Attica. Het land was opgedeeld in tien fulai, die elk bestonden uit drie stukken van Attika die in principe niet bij elkaar lagen. Zo werd in de fulai de Attische bevolking grondig dooreen gemengd, zodat de Atheense burgerij was opgesplitst voor de Raad en het leger van de polis.79

De Raad (Βουλη) werd jaarlijks gekozen en bestond uit 500 burgers van boven de dertig. Elke stam selecteerde door loting vijftig raadsleden (βουλευτές, βουλευταί), die in hun leven maximaal twee keer één jaar lang een functie in de Raad mochten innemen.80 Zij bereidden de volksvergaderingen voor in het raadhuis (βουλευθηριον) en vormden zo het dagelijks bestuur van de polis, zegt Josine Blok.81 Dat betreft besluiten omtrent oorlog, inkomsten, wetgeving, binnenlandse problemen, betrekkingen met bondgenoten en onderhoud van de haven.82

Veertig keer per jaar deed zich voor de 30.000 burgers van twintig jaar of ouder de gelegenheid voor om de agenda die de Raad had opgesteld te bespreken. Slechts een vijfde nam daadwerkelijk deel aan deze volksvergadering (εκκλεσια), hoewel participatie echt als burgerplicht werd beschouwd.83 In de vierde eeuw v.Chr. betaalde de polis presentiegeld aan burgers die hun politieke plichten nakwamen.84

Athene kende ook een ambtenarenorgaan, dat werd gerepresenteerd door de stammen. Het bestond uit negen magistraten, archonten genaamd, waarvan er slechts drie daadwerkelijke functies hadden. De archon eponymos (ἄρχων ἐπώνυμος) was theoretisch de belangrijkste - naar hem werd de regeringstermijn van één jaar vernoemd - maar voerde verder

78 Open Universiteit (2011). Cultuurgeschiedenis van de oudheid. 79 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid. 80 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid. 81 Open Universiteit (2011). Cultuurgeschiedenis van de oudheid. 82 Hooff, A. van. Athene: Het leven van de eerste democratie. 83 Hooff, A. van. Athene: Het leven van de eerste democratie. 84 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid.

26 niet veel uit. Aan zijn rechterhand stond de archon polemarchos (ἄρχων πολέμαρχος), wiens taken als opperbevelhebber grotendeels werden overgenomen strategen. Tot slot werden de religieuze taken die voormalige koningen hadden gehad overgenomen door de archon basileus (ἄρχων βασιλεύς). De overige zes archonten, de Thesmotheten, traden op als wetgevers.85

Niet alleen de bestuurlijke, maar ook de militaire macht weerspiegelde de indeling van Attica. Elke stam leverde een bataljon (ταξισ) van zo’n 600 tot 1000 man, dat bestond uit een aantal compagnies van 100 man, elk onder bevel van een kapitein (λοχαγός).86 Al deze soldaten vochten te voet en te paard als hoplieten aan de grond. Bij zeeslagen werden zij ingezet als roeiers, want de schepen zelf speelden de belangrijkste rol als strijdmiddel, door ermee op vijandelijke schepen in te rammen.87 Hiervoor werden driedekkers (τριήρης), vijftigriemers (πεντηκόντορος) en vijfdekkers (πεντήρης) ingezet, allen voortgestuwd door honderden roeiers, hoewel de schepen ook over zeilen beschikten.88 Tien generaals (στρατηγός, στρατηγοί), elk geleverd door een stam, stonden bovenaan de militaire ladder, en hadden ook politieke invloed:89 Van deze tien strategen, die dus door alle mannelijke burgers werden gekozen, waren degenen met politieke talenten als snel belangrijke tegenspelers van de archonten. Een vereiste vermogensklasse is voor de strategen niet bekend; in beginsel kon misschien elke Athener worden gekozen, maar in de praktijk kwamen strategen uit families met ervaring in (militair) leiderschap.

Perikles was zo’n strateeg, en had een grote rol in de politiek van Athene. Hij brak door als staatsman nadat hij Cimon, geliefd leider van de aristocratie, liet verbannen. Dit deed hij met ostracisme, een systeem waarbij de leden van de volksvergadering in een scherf de naam krasten van een politiek leider die voor tien jaar uit Athene verbannen moest worden. Hoewel men tirannie hiermee wilde voorkomen, werd het vooral gebruikt om tegenstanders uit te schakelen, zoals Perikles deed.90 Gedurende zijn machtsperiode sloot de nieuwe staatsman vrede met zowel Perzië als Sparta, waarna hij de Delische Bond oprichtte en daarmee in de Peloponnesische

85 Wikipedia (z.d.). Archont (ambt) [encyclopedie]. Geraadpleegd op 16 september 2017 van https://nl.wikipedia.org/wiki/Archont_(ambt) 86 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Het Griekse Staatsbestel. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/GEWOON/GRIEKSTA.html 87 Open Universiteit (2011). Cultuurgeschiedenis van de oudheid. Zwolle, Nederland: WBOOKS. p. 135 88 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Het Griekse Staatsbestel. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/GEWOON/GRIEKSTA.html 89 Open Universiteit. Cultuurgeschiedenis van de oudheid. 90 Open Universiteit. Cultuurgeschiedenis van de oudheid.

Oorlog terechtkwam.91 Een actie die binnen Athene veel teweegbracht, was zijn Burgerschapswet uit 451 v.Chr. Het burgerrecht werd vanaf toen pas verleend wanneer beide ouders - wettig getrouwd - van burgerlijke afkomst waren. Dat betekende dat Atheense burgers van puur-Atheense afstamming waren, net zoals priesterfamilies.92 Hierdoor werden economische en politieke privileges gereserveerd voor een relatief kleine groep.93 Dat betekende ook dat vermogensklasse bij selectie voor het staatsambt en de raad steeds minder belangrijk werd. Cultuur

Het culturele centrum van Athene, en volgens velen, van de De akropolis ( gehele oudheid, was de akropolis. De 156 meter hoge tafelberg ἡ was bezaaid met eenentwintig gebouwen: twee theaters, vele Ἀκρόπολις τῶν tempels, standbeelden en andere heiligdommen. De Ἀθηνῶν) ligt er mooi overblijfselen hiervan zijn nationale monumenten die als geheel bij in het moderne zijn opgenomen in de UNESCO werelderfgoedlijst. De bekendste Athene. De Perzen bouwwerken - het Parthenon, het Erechtheion en de tempel van vernielden het geheel Nikè - zijn gewijd aan Pallas Athene, de beschermgodin van de begin vijfde eeuw stad.94 Volgens de mythe streden Poseidon en de godin van de v.Chr, maar na de wijsheid om de stad. De god van de zee schonk de stad een oorlog werd het zoutwaterbron, maar Pallas Athene overtuigde de Olympische complex herbouwd goden met een heilige olijfboom.95 Sindsdien was zij de en uitgebreid onder stadsgodin voor wie de bewoners offerden en feest vierden. Kimon II en Perikles.

91 Sprangers, R. (2012, 5 oktober). Perikles: eerste burger van Athene. Geraadpleegd van http://www.isgeschiedenis.nl/invloedrijke-mannen/perikles-eerste-burger-van-athene/ 92 Open Universiteit (2011). Cultuurgeschiedenis van de oudheid. Zwolle, Nederland: WBOOKS. p.121 93 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. (1995). De Oudheid. Amsterdam, Nederland: Ambo. p.192 94 L. Nelissen, Stilus (z.d.). De Acropolis van Athene. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/ATHENE/ACROP.html 95 Nikolidakis, J. & Nikolidakis, W. (z.d.). Athene - Mythologie - Historie. Geraadpleegd op 16 september 2017 van https://www.grieksegids.nl/mythologie/athene.php

De Atheense jaarkalender had ten minste tachtig feestdagen, waarvan er vier de Panathenaeën vormden. Dit Al-Atheense festival vierde oorspronkelijk de geboorte van de beschermgodin (uit het hoofd van Zeus), maar ontwikkelde zich snel tot een volksfeest met een uitgebreid programma. Alle inwoners mochten deelnemen in atletiek-, paardenrace- en vechtsportwedstrijden, waarbij de winnaar werd beloond met tonnen olijfolie, verwijzend naar de bovengenoemde mythe. In een grote processie droeg een meisje de peplos, een fel gekleurd kleed voor het beeld van Athene, naar de priester op de Akropolis. Als afsluiting at de hele stad rundvlees, dat werd voorzien door de polis.96

Het tweede grootste feest was dat van wijn- en theatergod Dionysos, de grote of stedelijke Dionysia. De zeven dagen werden ingeleid door een stoet met het godenbeeld en een reinigingsritueel met varkensbloed, gevolgd door een loting van toneelstukken. Deze werden opgevoerd in het open Dionysostheater aan de voet van de akropolis, waar plaats was voor ruim 17.000 joelende toeschouwers en een jury van tien stamleden. Drie tragediedichters hadden elk één dag om drie tragedies en een saterspel (een tetralogie) op te voeren. Op de laatste dag werden komedies gespeeld waarna de prijzen werden uitgereikt en de winnaar werd vereeuwigd in het stadsarchief. Dit programma was vergelijkbaar met dat van andere theaterfestivals die niet gering waren, want Athene had een echte theatercultuur.97

De Atheense cultuur strekt zich verder uit dan festivals en theater, namelijk in de vorm van keramiek, filosofie en literatuur. In de vijfde eeuw was de Ceramicus-wijk het productiecentrum van roodfigurig vaatwerk dat over heel Europa is teruggevonden. De grootste Atheense schrijvers waren de drie theaterdichters Aischylos, Sophokles en Euripides, geschiedschrijver Thucydides en redenaar Demosthenes. Zij schreven in het Attisch, het Griekse dialect dat voornamelijk in die polis werd gebruikt. Hun meesterwerken waren onovertroffen in die tijd en worden tot op heden door velen gelezen. Athene was tot slot het centrum van wijsbegeerte: Socrates, Plato en Aristoteles trachten allemaal hun idealen over te dragen op de bevolking en hebben menigeen aan het denken gezet.98

96 Hooff, A. van. Athene: Het leven van de eerste democratie. Hoofdstuk 7. Vieren van de volksmacht - Het Al-Atheense festival 97 Albertz, H. , Artz, R. , Dolen, H. van & Regtuit, R. (2010). Koning Oidipous: Een tragedie van Sophokles. Lunteren, Nederland: Hermaion. 2. De Attische tragedie 98 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Athene. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/A/ATHENE.html

Verhouding met andere poleis

Athene streed voor het behoud van heel Griekenland, toen de Perzen onder leiding van koning Darius binnenvielen. De Atheense hoplieten overwonnen het Perzische leger in de slag bij Marathon in 490 v.Chr. en hielden zo Griekenland veilig voor de tien jaar daarop. Koning Xerxes deed vervolgens een nieuwe uitval maar werd verrast door een Grieks bondgenootschap dat Athene had opgericht. Bij Thermopylae gaf Thebe zich echter over, en het Perzische leger nam Athene in. De Delisch-Attische bond vocht terug bij de zeeslag van Salamis, waarbij Athene mede de overwinning forceerde met haar krachtige vloot.99

Gedurende en na de Perzische Oorlogen ontwikkelde Athene De groen gearceerde een heerszucht die haar bondgenoten niet ten voordele kwam, gebieden op deze zegt Josine Blok. Zij moesten geld inleveren voor de Atheense kaart representeren festivals en werden als minderwaardig behandeld.100 Maar voor het ‘Atheense rijk’. Athene’s houding valt ook wat te zeggen. De Atheners streefden Zoals blijkt waren de naar hegemonie (overwicht in leiderschap, ἡγεμών) en meeste poleis op de materiële winst, en niet naar uitbreiding van hun imperium, eilanden van de zeggen Singor en Naerebout. Athene gedroeg zich dan soms Egeïsche Zee wel agressief, maar voornamelijk om de regio te stabiliseren en bondgenoten van Griekenland te verdedigen tegen de Perzen.101 Athene.

99 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid. 100 Open Universiteit. Cultuurgeschiedenis van de oudheid. 101 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid.

De bond veranderde in een Atheens imperium, dat zich tegen Sparta richtte. Die polis, ook strevend naar macht en aanzien, nam een vijandige positie aan ten opzichte van Athene, wat het begin was van de Peloponnesische Oorlogen (431-421 en 413- 404 v.Chr.).102 In het begin had Athene de overhand, met name door de gewonnen zeeslagen bij Sybota in 433 v.Chr. en bij Naupactus in 429 v.Chr. die te danken zijn aan de vloot. Ook kwamen de Lange Muren van Athene goed van pas toen de bevolking zich daarachter kon verschuilen bij een Spartaanse belegering. Toch kreeg Athene veel klappen: verwoeste landerijen, een pestepidemie waarbij ook aanvoerder Perikles omkwam, en een mislukte expeditie naar Sicilië. “Na die laatste nederlaag werd een deel van Attika door de Spartanen permanent bezet en zagen verschillende ‘bondgenoten’ hun kans schoon tegen het Atheense gezag in opstand te komen.”103

Kort daarop verraadde Atheens politicus Alkibiades zijn polis door de Perzen, die Sparta ondersteunden, te adviseren. Dit betekende het verlies van de Peloponnesische Oorlogen, wat volgens Josine Blok te wijten valt aan zelfoverschatting en arrogantie.104 Na een diepe crisis werd de Delische Bond opgeheven en de Atheense democratie vervangen door een oligarchisch bewind, de Dertig.

102 Open Universiteit (2011). Cultuurgeschiedenis van de oudheid. Zwolle, Nederland: WBOOKS. p. 124 103 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. (1995). De Oudheid. Amsterdam, Nederland: Ambo. p. 176 104 Open Universiteit (2011). Cultuurgeschiedenis van de oudheid. Zwolle, Nederland: WBOOKS. p. 124

Korinthe

Gradually, in no spectacular way, the standard of material civilization rose, much more in some places than in others. Corinth, for example, a city so famourably situated for trade, was busy building ships, making things in bronze, and developing, on its pottery, a naturalistic style of painting such as Greece had not seen for centuries.105 Geografische ligging

Korinthe (Κόρινθος) had een zeer gunstige ligging in de noordoosthoek van de Peloponnesos. Het was zowel de verbinding tussen Noord- en Zuid-Griekenland, als tussen de Golf van Korinthe in het westen en de Saronische Golf in het oosten. Dat zorgde ervoor dat Korinthe het handelscentrum van De diolkos bespaarde Griekenland werd. Het smalle strookje land tussen de zeeën zeevaarders de lange werd de Isthmus genoemd. Over de breedte lag een stenen weg en zware route langs voor wagens, de diolkos (ὁ διολκος), die bijdroeg aan de de zuidkust van de mogelijkheden tot transport. De schepen werden aan de kust Peloponnesos. De van lading ontdaan en op houten balken aan land getrokken, om stenen weg met vervolgens op een wagon over de zes kilometer lange weg groeven voor de gesleept te worden. Eeuwen na de bouw van deze afsnijroute karrenwielen wordt begon de Romeinse keizer Nero met het graven van een kanaal beschouwd als het 106 langs de oude diolkos. eerste spoor.

105 Kitto, H.D.F. The Greeks. 106 Cartwright, M. (2009, 2 september). Corinth [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://www.ancient.eu/corinth/

De polis zelf lag een aantal kilometer ten zuidwesten van dit oversteekpunt. Op een 575 meter hoge rotsheuvel, de Akrokorinthos, lag de akropolis van Korinthe, waaromheen een hoge verdedigingswal was opgetrokken. Aan de voet lag de agora, vanwaar een lange geplaveide weg naar de havenplaats Lachaion liep, aan de Golf van Korinthe. Het hele geheel was ingesloten door een muur met een omtrek van 10 kilometer. Een andere haven, Cenchreae, lag aan de Saronische Golf.107 Het gehele territorium van Korinthe werd in het noorden begrensd door de berg Geraneia en op de Peloponnesos door de poleis Achaea in het westen en Argolis in het oosten. Korinthe was het grensgebied tussen het vasteland van Midden-Griekland en Bevolking en bron van inkomsten het Peloponnesische schiereiland. Aan het eind van de vijfde eeuw v.Chr. had Korinthe naar schatting tussen de 70.000 en 90.000 inwoners.108 De Korinthiërs stonden bekend als ambachtslieden en handelaren, en mede door die handel was de bevolking erg divers.109 Voordat Korinthe het grote handelscentrum werd, benutte de bevolking de zeer vruchtbare bodem en werkten de meeste bewoners als boer. Door de grote export van landbouwproducten groeide de Korinthische markt, en breidde die zich zelfs uit tot Azië en Italië, waar het ook kolonies stichtte.110 Inkomsten werden vanzelfsprekend verkregen in de handel. Schippers betaalden tol om in de havens te liggen en om van de diolkos gebruik te maken. De Korinthiërs zelf verdienden de kost als handelaren. Daarnaast was de keramische industrie groot. In het pottenbakkers-kwartier werd geëxperimenteerd met oriëntaalse invloeden en werd het aardewerk over heel Europa verspreid, zoals blijkt uit vele archeologische vondsten.111 Politiek

Halverwege de zesde eeuw v.Chr. werd de tirannie van de Cypselusfamilie vervangen door een oligarchie. Deze werd

107 Encyclopaedia Britannica (2014). Corinth. Geraadpleegd van https://www.britannica.com/place/Corinth-Greece 108 Dillon, M. & Garland, L. (2000). Ancient Greece: Social and Historical Documents from Archaic Times to the Death of Socrates. Londen, Verenigd Koninkrijk: Routledge. 109 Full, M.H. (2005). Baptism on Account of the Dead (1 Cor 15:29): An Act of Faith in the Resurrection. Leiden, Nederland: Brill. Pagina 152 110 Gill, N.S. (2017, 8 juni). Corinth - Legends and History. Geraadpleegd van https://www.thoughtco.com/corinth-legends-and-history-118452 111 Encyclopedia.com (2001). Corinth. Geraadpleegd van http://www.encyclopedia.com/history/news- wires-white-papers-and-books/corinth#A

33 geleid door een raad van tachtig. Daarnaast was er een kleine groep probouloi, een raad van magistraten die erg lijkt op de boule van democratisch Athene, omdat ze ook vergaderingen voorbereidden.112 Aristoteles maakte echter duidelijk dat het wel zeker een oligarchisch element was:113

οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἴδιαί τινες εἰσίν, οἷον ἡ τῶν προβούλων: αὕτη γὰρ οὐ δημοκρατική. βουλὴ δὲ δημοτικόν: δεῖ μὲν γὰρ εἶναί τι τοιοῦτον ᾧ ἐπιμελὲς ἔσται τοῦ δήμου προβουλεύειν, ὅπως ἀσχολῶν ἔσται, τοῦτο δ᾽, ἐὰν ὀλίγοι τὸν ἀριθμὸν ὦσιν, ὀλιγαρχικόν: τοὺς δὲ προβούλους ὀλίγους ἀναγκαῖον εἶναι τὸ πλῆθος, ὥστ᾽ ὀλιγαρχικόν. ἀλλ᾽ ὅπου ἄμφω αὗται αἱ ἀρχαί, οἱ πρόβουλοι καθεστᾶσιν ἐπὶ τοῖς βουλευταῖς: ὁ μὲν γὰρ βουλευτὴς δημοτικόν, ὁ δὲ πρόβουλος ὀλιγαρχικόν. Not but what there are also some offices peculiar to special forms of constitution, for instance the office of Preliminary Councillors. This is undemocratic, although a Council is a popular body, for there is bound to be some body of this nature to have the duty of preparing measures for the popular assembly, in order that it may be able to attend to its business; but a preparatory committee, if small, is oligarchical, and Preliminary Councillors must necessarily be few in number, so that they are an oligarchical element. But where both of these magistracies exist, the Preliminary Councillors are in authority over the Councillors, since a councillor is a democratic official, but a preliminary councillor is an oligarchic one. In theorie werd Korinthe dus bestuurd door een kleine groep mannen, maar in de praktijk had elke rijke handelaar invloed op de politiek, ook als hij geen ambt vervulde. Korinthe werd door geld geregeerd.114 Later kregen de burgers ook wettelijk meer rechten. Thucydides sprak van een isonome oligarchie, een staatsvorm waarin nobelen weliswaar dezelfde rechten hadden, maar die nog ver van een democratie was. Cultuur

Korinthe stond bekend als rijke havenplaats, maar op cultureel gebied viel er ook wat te beleven. De polis zou een prostitutiecultuur hebben gehad, die werd beoefend op de aan Aphrodite gewijde Akrokorinthos. Het woord κορινθιάζομαι, afgeleid van de naam van de polis, betekent ontucht plegen. De beschaafdere burger kon zich wijden aan Asclepius, god van de geneeskunde, en Apollo, god van de muziek, die beiden een heiligdom hadden in de polis.115 Ook voor Demeter, Hera, Poseidon and Helios zijn culten gevonden. De tempel van Apollo stamt uit de zesde eeuw v.Chr., en was gebouwd in

112 Whibley, L. (1896). Greek Oligarachies Their Character and Organisation. Ney York, Verenigde Staten: Haskell House Publishers Ltd. 113 Aristoteles, Politica, Boek 4, Sectie 1299b, Regel 30-37 114 Guild, N. (2017). Dolk van Sparta. Uithoorn, Nederland: Karakter Uitgevers B.V. 115 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Corinthe. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/C/CORINTHE.html

Dorische stijl. De bekende Korinthische orde werd pas eeuwen later ontwikkeld en met name toegepast in Klein-Azië.116

Om het jaar werden de Isthmische Spelen georganiseerd. In 580 v.Chr. begonnen de Korinthiërs met vieringen ter ere van Poseidon, bij zijn eigen heiligdom op de Isthmus. Later zijn er atletiekwedstrijden, wagenrennen en competities in muziek, poëzie en retorica toegevoegd. Deze laatste activiteiten vonden plaats in het stadstheater.117 Het evenement was voor de Grieken bijna net zo belangrijk als de Olympische Spelen en behoorde tot de Panhelleense Spelen. Verhouding met andere poleis

Korinthe streed samen met de andere poleis van Griekenland tegen de Perzen. Bij de zeeslag van Salamis in 480 v.Chr. rukten 40 Korinthische schepen uit, en bij Aegina vochten in 457 v.Chr. 5000 hoplieten, soldaten te voet.118 Voor de Perzische Oorlogen was buurpolis Argos een rivaal waartegen de Korinthiërs samen met het machtsbeluste Sparta streden. Maar Korinthe kreeg later met name een vijandige houding tegenover Athene. Deze democratische grootmacht had ook een grote handelseconomie, en men vreesde voor het verlies van de Korinthische handel met West-Griekenland.119 “De bittere commerciële rivaliteit tussen de poleis zorgde vaak voor conflicten in heel Griekenland.”120 Er wordt zelfs beweerd dat de oligarchische leiders van Korinthe de Spartanen hebben overtuigd om de oorlog aan te gaan tegen het ‘agressieve en militaire’ Athene.121 Als bondgenoot van Sparta streed Korinthe in de Peloponnesische Oorlog. De Korinthiërs waren erg strijdlustig na de nederlagen die ze hadden geleden: ze weigerden de vrede te aanvaarden in 412 v.Chr., droegen bij aan de nederlaag van Athene bij Syracuse (een Korinthische kolonie) in 413 v.Chr. en net als de Thebanen eisten zij een totale vernietiging van Athene.122 Toen Sparta dat tegenhield en ook dreigde haar territorium te vergroten, trok Korinthe zich terug uit het bondgenootschap. In de vierde eeuw v.Chr. bundelden Korinthe haar krachten met Argos, Thebe en Athene om op zee tegen Sparta te strijden (de Korinthische Oorlogen).

116 Cartwright, M. Corinth, Geraadpleegd van https://www.ancient.eu/corinth/ 117 Sarianides, G. (2012). Isthmian Games. Geraadpleegd van http://www.panhellenicgames.org/isthmian_games/index.html 118 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Corinthe. 119 Kitto, H.D.F. The Greeks. 120 Encyclopaedia Britannica (2014). Corinth. Geraadpleegd van https://www.britannica.com/place/Corinth-Greece 121 Kevin Rhine (2 mei 2013), "Corinth as a Catalyst Before and During the Peloponnesian War" . Young Historians Conference. Paper 10. http://pdxscholar.library.pdx.edu/younghistorians/2013/oralpres/10 122 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Corinthe.

Argos

Argos, one of the major cities of ancient Greece, was located in the northeastern Peloponnese. It was notable for its long-standing rivalry with and enmity toward Sparta, which led to a series of wars and battles. [...] Despite its problems with Sparta, during the fifth century Argos steadily destroyed or annexed the small towns of the central Argolid, until by the end of the century it controlled the whole of the plain.123 Geografische ligging

Argos lag bij de oostkust van de Peloponnesos en was het centrum van Argolis, een vruchtbaar gebied. Het was gebouwd op de vruchtbare heuvels Aspis en Larissa124. Vanuit deze heuvels stroomde de Inachus naar de Argolisch Golf. Dankzij deze rivier konden de bewoners goed handel drijven. Bevolking en bron van inkomsten

Homerus was de eerste die de bewoners van de heuvels een naam gaf: Ἀργεῖοι. Dit werd later omgevormd in Ἀχαιοί, wat alle Grieken aanduidt. Ἄργος betekende dan soms ook de hele Peloponnesos of zelfs heel Griekenland. In het Nederlands Argos lag in het noordwesten heten de inwoners van Argos Argiven. Zij spraken Dorisch, het van Argolis. Er waren veel 125 dialect dat op de Peloponnesos werd gesproken. kustplaatsjes, die tegen- De ijzeren munt, die de Griekse handel zo succesvol maakte, woordig veel toeristen werd voor het eerst geslagen in Argos. De Argiven liepen voorop aantrekken. op het gebied van handel. Ten opzichte van andere stadstaten heeft Argolis een enorme kustlijn, en een lange inlandse rivier. Het waterverkeer dat hierdoor mogelijk was, hielp de import van goederen die niet van eigen bodem kwamen, zoals sinaasappels, limoenen en olijven. Deze producten konden vervolgens gemakkelijk worden verspreid over de rest van het schiereiland. Op die manier werden er bijvoorbeeld ook banden gelegd met Korinthe, de buurpolis in het noorden.126 Politiek

De bekendste leider van Argos was de tiran Pheidon, die in de 7e eeuw v.Chr. innovatieve oorlogstactieken invoerde in heel

123 PhangIain, S.E. , Spence, I. , Kelly, D. & Londey, P. (2017). Conflict in Ancient Greece and Rome: The Definitive Political, Social, and Military Encyclopedia. Westport, Verenigde Staten: Greenwood Publishing Group (ABC-CLIO). 124 Cartwright, M. (2012, 14 mei). Argos [encyclopedie]. Geraadpleegd van http://www.ancient.eu/argos/ 125 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Argos. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/A/ARGOS.html 126 Ochoa, N. et al. (2015). The Amazing City-State ARGOS! Geraadpleegd van https://sites.google.com/a/lammersvilleusd.net/argos/about-argos/economy-and-trade

Griekenland127. In zijn regeringsperiode maakte hij van de kleine polis een grootmacht en versloeg hij het Spartaanse leger bij Hyssae in 668 v.Chr.

In de 5e eeuw v.Chr. werd een democratische regering opgericht die halverwege de eeuw vrede sloot met Sparta. Het systeem bestond uit een Damos, de wetgevende macht, de Artynai, de uitvoerende macht en de Tachtig, de rechterlijke en uitvoerende macht. De Damos (alternative vorm van δεμος) was een raadsvergadering en had de taak om met een president en minister wetten op te stellen. Volgens Thucydides waren de Artynai magistraten die de regels van de Damos invoerden. Tot slot maakten tachtig rechters met een penningmeester, een voorzitter en twee ministers wetten bekend aan de polis en spraken recht.128 Cultuur

Door de Franse School van Archeologie zijn veel opgravingen uitgevoerd in Argos. Gevonden zijn veel monumenten en artefacten, waaronder Romeinse theaters en badhuizen. Uit de Griekse oudheid zijn resten ontdekt van een gebedsplaats voor Hera, de beschermgodin van Argolis. Hier stonden twee tempels en meerdere hallen, met daarin grote beelden van de godin. Ook hebben er in Argos een Odeion (overdekt theater) en een agora gelegen, bouwwerken die niet ongewoon waren voor een polis van dergelijke omvang. Acht kilometer van het stadscentrum stond het Heraeum, de grote nationale cultusplaats voor Hera, godin van het huishouden en vrouw van Een reconstructie van Zeus. Het complex bestond uit een aantal hallen, altaren en een het stadscentrum tempel, die in de vijfde eeuw v.Chr. afbrandde en waarvoor in de geeft men een idee jaren erna een nieuwe, grotere tempel ter vervanging werd van het uiterlijk van de 129 gebouwd. polis.

127 Cartwright, M. Argos [encyclopedie]. Geraadpleegd van http://www.ancient.eu/argos/ 128 WorldHistory (2015, 07 september). Other Democracies: Argos and Rhodes. Geraadpleegd van http://www.worldhistory.biz/ancient-history/67117-other-democracies-argos-and-rhodes.html 129 L. Nelissen, Stilus. Argos.

Er was een duidelijke scheiding tussen mannen en vrouwen. De mannen brachten brood op de plank met hun werk en mochten vrijelijk rondlopen en spreken, hadden stemrecht en namen deel in de eerder genoemde Damos. De echtgenotes van de mannen verzorgden de kinderen en deden het huishouden, geholpen door slaven. Vrouwen gingen zelden naar buiten, maar grepen hun kans als het mocht, voor festivals, bruiloften, begrafenissen of bezoekjes aan de buren. Naar de Olympische Spelen mochten ze echter niet gaan, omdat de mannelijke atleten daar naakt rondliepen.130

Pausanias, een oud-Griekse schrijver, geeft in zijn befaamde Beschrijving van Griekenland, een reisgids voor het Peloponnesische schiereiland, een uitgebreide beschrijving van allerlei mythes. Over Argos zegt hij dat deze stad de geboortestad is van de beroemde koningen Danaüs en Diomedes, en dat de mythes van Perseus en Argus er plaatsvonden. De laatstgenoemde was een reus met 100 ogen, die door Hera werd ingezet om Io, een van haar priesteressen, te bewaken toen Zeus verliefd op haar bleek te zijn. De oppergod liet de reus doden door Hermes, waarna Hera de ogen gebruikte om een pauwenstaart te versieren.131 Verhouding tot andere poleis

Argos begon als een Dorische basis op de Peloponnesos en werd later een centrum van de Myceense beschaving, samen met Mycene en Tiryns. Argos groeide in omvang toen het deze kleine poleis opnam in de 5e eeuw v.Chr.132 Aan het begin van de eeuw versloeg Sparta de polis, waarna het toenadering zocht tot Athene in 461 v.Chr. In de Perzische Oorlog koos Argos geen kant, maar in de Peloponnesische Oorlogen die daarop volgden streed het wel tegen Sparta. Tegen het eind van de eeuw overwon Sparta bij Mantinea en viel de Delische Bond waarna Argos gedwongen toetrad tot de Peloponnesische Bond van Sparta.133 Door de oorlogen was Argos uitgeput, en de polis slaagde er nooit meer in haar machtige positie op de Peloponnesos, zoals zij die in de zevende eeuw v.Chr. had, te heroveren.134

130 Ochoa, N. et al. (2015). The Amazing City-State ARGOS! Geraadpleegd van https://sites.google.com/a/lammersvilleusd.net/argos/about-argos/economy-and-trade 131 Ochoa, N. et al. (2015). The Amazing City-State ARGOS! Geraadpleegd van https://sites.google.com/a/lammersvilleusd.net/argos/about-argos/religion 132 Cartwright, M. (2012, 14 mei). Argos [encyclopedie]. Geraadpleegd van http://www.ancient.eu/argos/ 133 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Argos. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/A/ARGOS.html 134 Leeuwen, W. van (z.d.). Argos [Art historical travel guide]. Geraadpleegd van http://ouzoontherocks.com/argos.html

Sparta

Sparta was one of the most important Greek city-states throughout the Archaic and Classical periods and was famous for its military prowess. The professional and well-trained Spartan hoplites with their distinctive red cloaks, long hair, and lambda-emblazoned shields were probably the best and most feared fighters in Greece, fighting with distinction at such key battles as Thermopylae and Plataea in the early 5th century BCE. Geografische ligging

Sparta (Σπάρτη), ook wel Lacedaemon (Λακεδαίμων) genoemd, lag in het noordwesten van de regio Laconië, in het zuiden van het Peloponnesische schiereiland. De streek besloeg 8.288 vierkante kilometer en werd afgesloten van de rest van het schiereiland door drie grote bergkammen: de berg Taygetos in het westen, Parnon in het oosten en het Arcadische gebergte in het noorden. Vanuit de bergen stroomde de Eurotas naar de zee. Deze rivier bewaterde de bodem en hield de velden vruchtbaar. De zuidkust was ruig en vormde een verdediging tegen vijandelijke schepen. Dat kwam goed uit want de Spartaanse zeemacht was te zwak om genoeg bescherming te bieden. Dankzij de moeilijk begaanbare natuurlijke grenzen, was Sparta goed geïsoleerd van de rest van Griekenland.135 Hoewel Laconië een vrij Bevolking en bron van inkomsten lange kustlijn had werd er niet veel gebruik Laconië werd voor het eerst bewoond door de Myceners, die gemaakt van de baai en vanuit Korinthe naar het zuiden trokken. Toen zij hun land uit de zee. wilden breiden naar het westen namen ze bewoners van Messenië gevangen. Zij werden gedegradeerd tot Heloten. Deze groep vormde 65% van de Spartaanse bevolking maar was toch ondergeschikt aan de andere bevolkingslagen.136

Een Heloot was te vergelijken met een slaaf in een andere polis of in het Romeinse Rijk, maar was gebonden aan één familie en landgoed en werd dus niet verhandeld. Toch waren ze vrijer, want zij mochten trouwen en kleine stukken land bezitten. De zoon van een Heloot kon zelfs Spartiaat worden, als hij het strenge trainingsprogramma doorstond. Heloten moesten het land verbouwen en het grootste deel van de opbrengst afstaan aan hun meesters, de Spartiaten (Σπαρτιάται). Dit waren

135 Ralic-Hanrahan, A. (2012, 06 oktober). Geography OF sPARTA by Anna Ralic-Hanrahan on Prezi [Presentatie]. Geraadpleegd van https://prezi.com/hz5oawi5phle/geography-of-sparta/ 136 Ober, J. & Weingast, B. (2016). The Sparta Game: Violence, proportionality, austerity, collapse. How To Do Things With History, 1-17. Geraadpleegd van https://extranet.sioe.org/uploads/sioe2016/ober_weingast.pdf

39 families uit de elite die samen de bovenste 15% van de bevolking vormden.137

Deze burgerij, ook wel Homoioi (Ὅμοιοι, gelijken) genaamd, domineerde Laconië en bedreigde de heloten regelmatig met geweld. Zelf waren de Homoioi ook aan geweld gewend. Pasgeboren jongens werden op lichamelijke eigenschappen beoordeeld. Als werd ingeschat dat zij niet van waarde zouden zijn in de oorlog, werden zhij aan hun lot overgelaten. De geselecteerde jongens werden streng opgevoed (ἀγωγή) en vanaf hun zevende levensjaar in een kamp voorbereid op het leven van een strijder. Het onderwijs was grotendeels gericht op het trainen van fysieke vaardigheden (hardlopen, worstelen, speerwerpen), en alleen het broodnodige aan taal werd geïntroduceerd. Vuurproeven, waarbij het doorzettingsvermogen en lef van de leerlingen werd getest, werden ook uitgevoerd.138 De jongemannen werden begeleid door een oudere man, de erast (minnaar). De liefdesverhoudingen die voortkwamen uit het maandenlange samenzijn waren een essentieel onderdeel van de Spartaanse opvoeding. Tot hun dertigste woonden de mannen gezamenlijk in barakken, terwijl hun vrouwen thuis hun kinderen verzorgden. De mannen wijdden hun leven aan het voorbereiden van henzelf en anderen op oorlog.139

De laatste 20 procent van de samenleving werd gevormd door de Perioikoi (περίοικοι), direct vertaald omwonenden. Zij woonden in zo’n vierentwintig dorpen in Laconië, waar zij producten voor de stad maakten. Dankzij de vruchtbaarheid van het schiereiland konden ze veel gewassen zelf verbouwen en werd ijzer, hout en steen uit de bergen verkregen. Hierdoor was handel met de buitenwereld bijna niet nodig en kon Sparta zich autonoom draaiende houden. Hoewel de Periokoi mochten vechten in het leger en de marine, hadden ze geen inspraak in de politiek.140 Politiek

De focus van Sparta lag altijd op oorlog. Aangezien de heloten en vrouwen zorgden voor voedsel en al het huishoudelijk werk deden, konden Spartiaten niets anders dan vechten in het leger of trainen daarvoor. Het was zelfs ook wettelijk verboden om

137 Ober, J. & Weingast, B. The Sparta Game: Violence, proportionality, austerity, collapse. 138 Legends and Chronicles (z.d.). Children of Sparta - Ancient Sparta. Geraadpleegd van http://www.legendsandchronicles.com/ancient-civilizations/ancient-sparta/children-of-sparta/ 139 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid. 140 Legends and Chronicles (z.d.). Spartan Classes - Ancient Sparta. Geraadpleegd van http://www.legendsandchronicles.com/ancient-civilizations/ancient-sparta/spartan-classes/

40 dat niet te doen.141 Daarnaast voerden de Spartiaten aanvallen uit op Heloten. Dit was ook onderdeel van de Spartaanse opvoeding. Op die manier lieten de Spartanen zien wat ze in huis hadden en hielden ze de heloten, die in een grote meerderheid waren, onder de duim.

De filosoof Aristoteles zei eens dat Sparta de monarchie, aristocratie en democratie combineerde, en dat zo de ideale staatsvorm ontstond. De hoogste positie was voor twee koningen (monarchie), die echter weinig macht hadden. Achtentwintig oude mannen vormden met hen de Gerousia (aristocratie), een raad die besluiten nam. Het volk werd vertegenwoordigd door Spartiaten die in het leger hadden gediend (democratie), de Apella. Zij stemden over wetsvoorstellen van de aristocraten en de koningen. Ook kozen zij vijf Eforen die het dagelijkse bestuur van de polis regelden.

Het leger van Sparta was groot en bleef groot, dankzij de constante toestroom die de militaire opvoeding verzorgde. Voor de soldaten golden regels die hun gedrag reguleerden. Spartanen waren gehecht aan hun polis en weigerden dan ook om te ver van het Peloponnesische schiereiland ten strijde te trekken. De zeemacht was niet sterk, maar er lag een vloot in de haven van Gytheio.142 Thucydides deed een poging de structuur van het Spartaanse leger te beschrijven bij de Slag van Mantinea in 418 v.Chr. De Geriousia probeerde echter de organisatie geheim te houden, maar Thucydides doet een berekening:143

ἐν δὲ ἑκάστῳ λόχῳ πεντηκοστύες ἦσαν τέσσαρες, καὶ ἐν τῇ πεντηκοστύι ἐνωμοτίαι τέσσαρες. τῆς τε ἐνωμοτίας ἐμάχοντο ἐν τῷ πρώτῳ ζυγῷ τέσσαρες: ἐπὶ δὲ βάθος ἐτάξαντο μὲν οὐ πάντες ὁμοίως, ἀλλ᾽ ὡς λοχαγὸς ἕκαστος ἐβούλετο, ἐπὶ πᾶν δὲ κατέστησαν ἐπὶ ὀκτώ. παρὰ δὲ ἅπαν πλὴν Σκιριτῶν τετρακόσιοι καὶ δυοῖν δέοντες πεντήκοντα ἄνδρες ἡ πρώτη τάξις ἦν. There were seven divisions in the field, besides the Sciritae who numbered six hundred; in each division there were four pentecosties, in every pentecosty four enomoties, and of each enomoty there fought in the front rank four. The depth of the line was not everywhere equal, but was left to the discretion of the generals commanding divisions; on an average it was eight deep. The front line consisted of four hundred and forty-eight men, exclusive of the Sciritae. Inclusief de Sciritae bestond het Spartaanse leger bij die slag uit 4184 man.

141 Smith, A. (z.d.). Ancient Greece and the Political System of Sparta . Geraadpleegd van http://www.museumreplicas.com/t-ancientgreece_spartapolitics.aspx 142 Legends and Chronicles (z.d.). Spartan Military - Ancient Sparta. Geraadpleegd van http://www.legendsandchronicles.com/ancient-civilizations/ancient-sparta/spartan-military/ 143 Thucydides, Geschiedenis van de Peloponnesische Oorlog, Boek 5, Hoofdstuk 68

Cultuur

Sparta was een polis van oorlog. Desalniettemin genoten Spartanen ook van kunst, zolang dat de militaire activiteiten maar niet dwarsboomde. Zij waren een groot liefhebber van sport, omdat ze daarin hun fysieke macht konden tonen.

De Spartanen werden bij hun veldslagen graag gesteund vanuit de godenwereld, en dus was Ares, de god van de oorlog, hun favoriete god. Echter vereerden de Spartanen alle Olympische goden, in het dagelijks leven en tijdens festivals, zoals de Hyakinthos en de Karneia.144

In vergelijking met andere poleis gaf Sparta haar vrouwelijke inwoners vergelijkbare rechten als mannen. Zo mochten meisjes naar school waar ze onder andere (naakt) sportten. Met de kennis die ze vergaarden op school konden de vrouwen echter geen geld verdienen. Vrouwen mochten in plaats daarvan onroerend goed erven en kwamen zo in de positie een rijke man te trouwen.145 Dit vormde hun bron van inkomen. Het recht om buitenshuis, in het openbaar, te lopen, spreken en sporten, was uniek in de Griekse wereld. De Spartanen zagen het echter als een garantie voor sterke kinderen die de vrouwen zouden baren. Dus ook in het dagelijks leven van de Spartaanse vrouw ging het uiteindelijk allemaal om oorlog. De rechten die aan de Spartaanse vrouwen waren toegekend waren wettelijk vastgelegd door Lycurgus. Ze hadden enkel het doel om de maatschappij gedisciplineerder en krachtiger te maken, want Spartaanse vrouwen Spartaanse vrouwen werden gezien als het middel waarmee de werden onder andere polis zich ontwikkelde.146 getraind in boogschieten Verhouding tot andere poleis

Over het algemeen werd Sparta altijd gesteund door andere poleis op het Peloponnesisch schiereiland. Toch bleef Sparta liever alleen, en liet het haar inwoners en soldaten niet snel uit het gebied reizen. De voornaamste reden hiervoor was de angst dat de grote groep Helotten zou rebelleren. Zij waren immers in een grote meerderheid. Maar ook het gewone volk - Spartiaten and Perioikoi - mocht zich niet mengen met de cultuur van andere poleis. Dit omdat zij dan twijfels zouden krijgen bij de toch beperkte en strenge levenswijze die in Sparta als normaal werd beschouwd. De andere poleis keurden de Spartaanse cultuur ten zeerste af. De natuurlijke grenzen die Laconië

144 Legends and Chronicles (z.d.). Spartan Culture - Ancient Sparta. Geraadpleegd van http://www.legendsandchronicles.com/ancient-civilizations/ancient-sparta/spartan-culture/ 145 Ober, J. & Weingast, B. The Sparta Game: Violence, proportionality, austerity, collapse 146 Ancient History Enclopedia (2012, 18 januari). The Women of Sparta: Athletic, Educated, and Outspoken Radicals [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://www.ancient.eu/article/123/the- women-of-sparta-athletic-educated-and-outspoke/

42 omsloten hielpen de Spartanen om zich voldoende te isoleren van de rest van Griekenland.147

Desalniettemin speelde Sparta een hoofdrol in één van de grootste conflicten van de vijfde eeuw v.Chr. De Peloponnesische Oorlogen werden gestreden tussen aartsrivalen Sparta en Athene, en hun bondgenoten. Al enkele eeuwen bestond een stabiele Peloponnesische Bond, en ook Thebe voegde zich bij Sparta om te strijden tegen de Delische Bond van Athene. In het eerste deel van de oorlog was met name Korinthe, bondgenoot van Sparta, de vijand van Athene.148 “In 431 v.Chr. startte de Spartaanse koning Archidamus de vijandelijkheden met invasies in Attica.” In de zes jaar daarop deed Sparta nog meer uitvallen naar Athene, en in 424 v.Chr. behaalde bondgenoot Thebe een overwinning bij Delium. Tijdens de vrede van 421 tot 413 v.Chr. kreeg Sparta hulp van Atheens verrader Alcibiades, die adviseerde Decelea in te nemen en een vloot te bouwen. Deze was echter niet sterk genoeg voor de vloot die Alcibiades voor de Atheners had opgezet bij Cyzicus. Desalniettemin overwon Sparta na een halfjaar lange belegering van Athene.149

147 Ober, J. & Weingast, B. The Sparta Game: Violence, proportionality, austerity, collapse. 148 Cartwright, M. (2013, 1 juni). Peloponnesian War - Ancient History Encyclopedia [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://www.ancient.eu/Peloponnesian_War/ 149 L. Nelissen, Stilus (z.d.). Peloponnesische oorlog. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/GES/PELOPO.html

Vergelijking

De kenmerken van de behandelde poleis worden tegenoverelkaar gezet om richting een antwoord op de deelvraag te gaan. Bij deze analyse wordt Verhouding met andere poleis weggelaten, want dat onderdeel komt in de conclusie van dit deel extra aan bod. Verschillen Geografische ligging

Twee van de behandelde poleis waren uitzonderlijk in hun ligging ten opzichte van de anderen. Thebe lag niet aan het water maar had desondanks een sterke economie door de landbouw op de Boeotische vlakte. Ook Sparta was afwijkend, de polis die aan de rand van Griekenland lag en vrijwel afgesloten van andere poleis door natuurlijke barrières. Deze isolatie sluit perfect bij de cultuur en maatschappij van de Spartanen, die zo gericht waren op autonomie en oorlogvoering. Bevolking en bron van inkomsten

Het bevolkingsaantal van de poleis varieerde enorm: tussen 7500 in Thebe tot 275.000 in Athene. Daarbij moet rekening gehouden worden met slaven. Zowel Sparta als Athene had een grote meerderheid van ondergeschikte mensen in hun maatschappij. In beide poleis waren het krijgsgevangenen en kinderen die zwaar werk moesten verrichten. Waar een Atheense slaaf geen zicht op verbetering had, waren er voor een Spartaanse heloot wel mogelijkheden om zich op te werken tot een hogere klasse. Politiek

Thebe en Korinthe waren oligarchieën, Athene en Argos democratieën, en Sparta hanteerde een soort mengvorm van staatsinrichtingen. In alle poleis lag de macht toch altijd (deels) bij een raad, variërend in omvang. In Korinthe en Athene kon een burger druk uitoefenen op de politiek, terwijl een inwoner van Boeotië werd geregeerd door een grote bond van dorpen. Het blijkt dus dat de poleis experimenteerden met politiek en de begrippen democratie en oligarchie ook niet letterlijk namen. Verschillende staatsinrichtingen werden gebruikt en de macht werd zo op verschillende manieren uitgeoefend. Cultuur

Op cultureel gebied verschilden de poleis op een aantal vlakken. Spartaanse vrouwen hadden meer rechten dan vrouwen in andere poleis. In Argos mocht een vrouw zelden naar buiten en had zij voornamelijk de taak het huishouden te doen. Waar Argos en Thebe het decor waren voor beroemde familiedrama’s en mythen, was Athene de plek waar het podium stond. De grootste Griekse schrijvers kwamen uit het Athene van de vijfde eeuw v.Chr., waar zij hun tragedies aan het grote publiek toonden. Nergens anders in die tijd was de theatercultuur zo groot. Tot slot was de rol van de Olympische goden anders in elke polis. Pallas Athene werd nergens zo vereerd als in Athene, en hetzelfde geldt voor Hera in Argos. Daarnaast had elke polis ook haar eigen lokale helden en nymphen, die nauwelijks bestonden buiten de plek waar zij vereerd werden.150

150 Kitto, H.D.F. The Greeks.

Overeenkomsten Geografische ligging

Kijkend naar de kaart van Griekenland met daarop de vijf behandelde poleis, vallen de volgende dingen op. Allen zijn gelegen in het westen van Griekenland: op het vasteland (Thebe en Athene), op het Peloponnesische schiereiland (Argos en Sparta), of er precies tussenin (Korinthe). Daarnaast hadden drie van deze poleis een haven en in al die gevallen bracht die welvaart door middel van handel. Transport over zee was van groot belang in die tijd, en als de optie er was, maakten de Grieken daar gebruik van. Bevolking en bron van inkomsten

Uit bovenstaande constatering volgt dat poleis aan het water een economie hadden die gedragen werd door handel over water. Athene’s havenplaats Piraeus was groot importeur van goederen. De diolkos en de havens van Korinthe zorgden voor veel inkomsten van de polis. Argos dreef handel langs de kust en de rivier van Argolis, waarbij het gebruik maakte van de ijzeren munt. Het succes van de handel in deze poleis kwam mede door het feit dat de poleis met elkaar handelden. In de handel traden de Grieken dus buiten de grenzen van hun vertrouwde polis, om geld te verdienen in een andere polis. Wellicht zonder het te weten, hielpen de poleis elkaars economie vooruit. Politiek

Wat staatsvorm betreft zijn er veel verschillen tussen de poleis. De militaire macht was echter wel vergelijkbaar ingedeeld in elke polis. Elk leger kende troepen hoplieten, simpele soldaten op de grond. Als mogelijk beschikte een polis over een vloot, omdat veel conflicten werden uitgevochten op zee. Daarbij werden de schepen altijd bemand met roeiers, die met vereende krachten op de vijand inramden. Cultuur

Elke polis had een eigen beschermgod. Toch waren al deze goden afkomstig van de Olympos. De Griek kende de goden en hun verhalen. Het was ook niet ongebruikelijk om meerdere goden te aanbidden in één polis. En Pallas Athene was dan wel de beschermgodin van Athene, maar werd ook veelvuldig vereerd in de rest van Griekenland.

Een ander cultureel aspect dat de poleis met elkaar verbindt zijn de Panhelleense Spelen. Deze sportevenementen waren toegankelijk voor sporters en toeschouwers uit heel Griekenland. De Olympische Spelen werden als zo belangrijk beschouwd dat oorlogen ervoor werden stilgelegd, de zogenaamde Olympische Vrede (εκεχειρία). Tot slot is er de gemeenschappelijke Griekse taal. De Dorische, Eolische, en Attische dialecten die werden gesproken verschillen weliswaar sterk van elkaar. Toch kon een Thebaan voldoende communiceren met een Argief of Athener, en was er dus zeker sprake van één taal.

Conclusie

Aan de hand van de beschrijvingen van de vijf poleis en daarop volgende vergelijking, valt een conclusie te trekken. Deze vormt het antwoord op de vraag: Hoe zag de polis eruit in de vijfde eeuw v.Chr. en hoe verhielden de poleis zich tot elkaar?

Het (uiterlijke) karakter van de poleis werd bepaald door de ligging. Thebe lag op een vruchtbare vlakte en kreeg daardoor een landbouweconomie. Athene was gelegen in het centrum van Griekenland, had een haven en werd zo de grootste en machtigste polis. Korinthe bezat de natuurlijke oversteekplaats tussen alle delen van Griekenland en kon zich daardoor plaatsen als handelscentrum. Argos had door zijn ligging op de Peloponnesos een grote rol in de oorlogen van de vijfde eeuw v.Chr. Sparta kon zich in zijn natuurlijke isolement ontwikkelen tot een oorlogsstaat met een strenge maatschappij.

De poleis konden zich op twee manieren tot elkaar verhouden. Panhellenisme is de benaming van de eenheid van alle poleis, de reden dat men spreekt over één Griekenland. De overeenkomsten tussen de poleis vormden de basis van het panhellenisme, dat verder toegelicht zal worden met een uiteenzetting van bondgenootschappen. De verschillen geven daarnaast de aanleiding om de zelfstandigheid van de polis te onderzoeken. Er waren namelijk ook poleis die geen bondgenootschappen sloten en ook Athene en Sparta gedroegen zich afstandig in bepaalde tijden. Panhellenisme

Zoals blijkt uit de opgenoemde verschillen zijn er veel aspecten waarin de poleis zich van elkaar onderscheiden. Maar toch kan men spreken van één Griekenland, waar al deze poleis onderdeel van zijn. Er zijn hier twee redenen voor aan te wijzen.

Allereerst was er het gedeelde belang om de regio te verdedigen. Toen de Perzen voor het eerst Ionië binnenvielen, vreesden de poleis dat zij ook snel veroverd zouden worden. Om dat rampscenario te voorkomen bundelden de poleis - allemaal gelegen rondom de Egeïsche Zee - hun krachten. De poleis deelden daarin ook eenzelfde gedachtegoed: “Een steeds sterkere afgrenzing van de Griekse identiteit ontstond tegenover de als barbaars bestempelde niet-Griekse wereld.”151 Samenwerkende legermachten vochten in de Perzische Oorlog met veel succes. In 479 v.Chr. slaagden de Grieken erin om de Perzen voor goed uit Griekenland te jagen. Hoewel Athene een leidende rol had in de strijd, droegen ook Sparta en Korinthe veel bij aan de overwinning. Er was sprake van een panhellenistische macht die streed tegen het centraal bestuurde Perzische Rijk.

Ten tweede zijn er belangrijke bondgenootschappen geweest tussen poleis. Anders dan voorgaande gebundelde krachten ging het hier om officiële allianties. De belangrijkste zijn al voorbij gekomen: de Delische en de Peloponnesische Bonden. In 478 v.Chr. richtte Athene de Attisch-Delische Zeebond op. Deze was onder andere vernoemd naar Delos, het eiland waarop de kas werd bewaard. De leden, verspreid over het vasteland en de eilanden, droegen bij in geld of schepen voor de vloot. Het

151 Singor, H.W. & Naerebout, F.G. De Oudheid.

46 genootschap was in beginsel permanent en was niet direct tegen Sparta gericht, en het mocht ook geen machtsinstrument zijn van Athene. Gedurende de loop van de Peloponnesische Oorlog werden echter beide voorwaarden geschonden. De Peloponnesische Bond werd al halverwege de zesde eeuw v.Chr. opgezet door poleis op het schiereiland om Sparta te verdedigen tegen opstandige Heloten. Over de tijd voegden meer poleis zich bijhet bondgenootschap. Zij hadden hun voorwaarden bepaald in overleg met leider Sparta, maar legden geen bindende overeenkomst vast, in tegenstelling tot de Delische Bond. Wel zwoeren ze gemeenschappelijke vrienden en vijanden te hebben, en de ambities van Sparta te volgen.152

De bonden onder leiding van respectievelijk Athene en Sparta streden tegen elkaar in de Peloponnesische Oorlog. Beide poleis waren zeer machtig en hadden bevriende poleis in de buurt. De Spartanen voelden zich bedreigd door de groeiende macht van Athene en vielen aan in 460 v.Chr. Het eerste deel van oorlog speelde zich af in een klein gebied, tussen Athene en Korinthe, een bondgenoot van Sparta. Na veertien jaar werd een wapenstilstand ingelast, die dertig jaar duurde. In 431 v.Chr. brak de Tweede Peloponnesische Oorlog uit, nadat Thebe (Peloponnesische Bond) Plataea (Delische Bond) aanviel. Sparta sloeg direct toe in Attica. De oorlog eindigde toen de Perzen de Spartanen ondersteunden met een vloot. Op die manier had Perzië toch nog wraak genoemen op het verlies van de oorlog begin die eeuw, door de Grieken elkaar uit te laten spelen.

152 Cartwright, M. (2016, 4 juni). Peloponnesian League - Ancient History Encyclopedia [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://www.ancient.eu/Peloponnesian_League/

Zelfstandigheid

Ondanks de hechte bondgenootschappen zijn er vrijwel nooit poleis gefuseerd, en ook niet elke polis was lid van een bond. Een polis had zijn redenen om zelfstandig te blijven. Dat waren grote verschillen tussen de poleis, politieke risico’s en voordelige gevolgen.153

De verschillen op gebied van samenleving, economie en politiek zijn de belangrijkste redenen voor de zelfstandigheid van poleis. Sparta had bijvoorbeeld een sterke driedeling in de bevolking, terwijl burgers in Athene allemaal dezelfde rechten hadden. Vrouwen hadden een andere rol in Argos dan in Sparta, en wat onderwijs betreft lag de focus per polis anders. Thebe had met zijn landbouweconomie weinig goederen nodig van andere poleis, en kon daarom zelfstandig blijven. Het belangrijkste aspect is ten slotte de staatsinrichting. Een polis handhaafde met veel precisie een politiek systeem, en wilde daar niet zomaar van af stappen. Zo had Korinthe de monarchie vervangen door een zorgvuldig georganiseerd oligarchisch stelsel, en zag geen redenen om democratisch te worden. Thebe werkte wel op politiek gebied samen met andere gemeenschappen (in de Boeotische Bond), maar enkel om daar zelf van te profiteren.

Er was daarnaast ook de angst voor imperialisme in een bondgenootschap en verlies van identiteit. De eerste is niet onterecht: zeker Athene werd beschuldigd misbruik te maken van de Delische Bond. De leden werden financieel leeggezogen door de leider van de bond. En ook de Peloponnesische Bond zorgde ervoor dat Sparta uiteindelijk de grootmacht van de eeuw werd. Poleis wilden niet hun dominantie in hun regio verliezen door de macht te delen met andere partijen. Daarnaast kon gedeelde macht ook identiteitsverlies teweegbrengen. Een polis had een eigen cultureel karakter, en datwas de inwoners veel waard. Met name Sparta had een opvallende cultuur en wilde daar niet op bekritiseerd worden door medestanders.

Tot slot bracht zelfstandigheid politieke vooruitgang, die in een bondgenootschap wellicht niet zou zijn ontstaan. De Atheense democratie werd bijvoorbeeld uitgevonden en ontwikkeld voordat de polis bonden aanging met andere poleis. Athene had dus veel ruimte om een nieuw politiek systeem te ontwikkelen, waarvan de vruchten zich over de tijd hebben afgeworpen. Voor Sparta gold ook zo’n ontwikkeling. Zonder andere poleis die zich met de Spartaanse maatschappij bemoeiden, kon de polis een strenge samenleving creëren die gericht was op oorlogvoering. De capaciteiten van het krachtige leger dat Sparta op die manier had ontwikkeld werden uitgebreid getoond en bewezen in de overwinningen die de polis behaalde gedurende de Peloponnesische Oorlog.

153 Mavrommatis, P.P. (2004). City-States and Alliances in Ancient Greece, 1-10. Geraadpleegd van https://ocw.mit.edu/courses/history/21h-301-the-ancient-world-greece-fall- 2004/assignments/final.pdf

Conclusie

Nu alle literatuur is doorgespit, geanalyseerd en uiteengezet, is het tijd om de resultaten op een rijtje te zetten. Met de beschrijvingen en vergelijkingen in dit werkstuk vallen de twee deelvragen te beantwoorden: Welke betekenissen had het begrip polis? Hoe werden de poleis ingericht en hoe verhielden zij zich tot elkaar in de vijfde eeuw v.Chr.?

De polis was een stad, omdat zij inwoners een onderdak verschafte en kenmerken deelde met de middeleeuwse stad. toch was de polis als stad uniek, vanwege het kleine bevolkingsaantal en de bijzondere kenmerken, zoals de akropolis en de agora. De polis was ook een staat, aangezien elke polis een bestuur had in een vorm die men nu de staatsvorm noemt. Er bestonden monarchieën, oligarchieën en democratieën, die, hoewel ze wat ideologie sterk verschilden, vergelijkbare staatsinstellingen hadden. Daarnaast had elke polis een eigen leger en een vorm van rechterlijke macht, die beiden centraal werden bestuurd. De polis was ten slotte ook een samenleving, omdat voorgaande functies gedragen werden door de mensen, de inwoners. Zij waren ingedeeld in burgers en niet-burgers, slaven en vreemdelingen, mannen en vrouwen. Allen gaven hun polis een emotionele waarde. De polis was dus veel meer dan een stad en een staat, want de polis was een begrip dat iedere Griek kende, waar iedere Griek zijn verbeeldingen bij had.

De Grieken richtten binnen het kader van bovenstaande betekenissen hun polis elk op een eigen manier in. De vijf bekendste, welvarendste en invloedrijkste poleis verschilden van elkaar op het gebied van economie, politiek, cultuur en verhouding tot andere poleis. Thebe was een politieke speler, Athene de democratische grootmacht, Korinthe het welvarende handelscentrum, Argos een cultusplaats aan de river, en Sparta een militaire maatschappij. De geografische ligging bleek grotendeels het karakter van de polis te bepalen.

Ligging aan water zorgde voor welvaart door handel en natuurlijke isolatie resulteerde in een sterk afwijkende cultuur. Naast deze verschillen waren er ook veel overeenkomsten tussen de poleis. Onder andere de gedeelde religie en taal waren bewijs voor het panhellenisme maar nog meer de bondgenootschappen die de poleis in de vijfde eeuw v.Chr. oprichtten. De gezamenlijke verdediging tegen de Perzen aan het begin van de eeuw toonde hun identiteit als één Griekenland. De Peloponnesische Oorlog mag het land dan wel in stukken hebben gescheurd, maar die twee stukken bleven lange tijd intact en tot elkaar veroordeeld. De Delische Bond en Peloponnesische Bond waren beiden zo succesvol vanwege gemeenschappelijke kenmerken tussen de poleis. Dit alles maakt dus duidelijk hoe de polis zelfstandig en in verbondenheid konden optreden.

Deze conclusies beantwoorden ook de hoofdvraag. Wat was de polis? De polis was een stad, een staat en een samenleving die in honderden vormen van nederzettingen met achterland verspreid over Griekenland voorkwam. Vijf daarvan bleken unieke en gemeenschappelijke kenmerken te hebben. In de vijfde eeuw v.Chr. zorgden de verschillen en overeenkomsten tussen de poleis voor oorlogen die sommige poleis verwoestten en anderen deden bloeien. De geschiedenis kent geen andere stadstaatcultuur die, door enerzijds de vele unieke eigenschappen van iedere polis afzonderlijk en anderzijds de onderlinge gemeenschappelijke verbindingen, zo bijzonder was als de polis zoals die in de vijfde eeuw v.Chr. bestond in Griekenland.

Discussie

Er is in de loop van dit profielwerkstuk veel goed en fout gegaan. In het schooljaar 16-17 hebben we te weinig gewerkt aan het werkstuk. We, want ik, Joris Dietz, werkte toen samen met klasgenoot en vriend Robert van Brummelen. Het lukte hem niet over te gaan naar vwo 6. Ik moest mijn profielwerkstuk zonder hem voortzetten en afronden. Een tegenvaller, want ik stond er alleen voor, en ik kreeg een grotere portie werk. Uiteindelijk heb ik die nog groter gemaakt, en het minimum aantal pagina’s ver overschreden.

Het onderzoek ging steeds beter naarmate de tekst langer werd. Ik kreeg steeds beter door in welke bronnen ik moest zoeken, hoe ik het best een tekst kon doorspitten en wat de belangrijkste stukken informatie waren. De kwaliteit van mijn onderzoek werd hoger. En ik ben daar blij om, want ik heb er veel van geleerd. Ik betreur dat ik de kennis over onderzoeksstrategieën waar ik nu over beschik, niet kon toepassen in de eerste fasen van het werkstuk. Zo was ik liever begonnen met het selecteren en vooraf lezen van de bronnen die ik had begonnen, zodat ik begon met een basis van algemene kennis over het onderwerp, alvorens ik ging schrijven. Daarnaast heb ik de pws-regels ook niet consequent gevolgd, want zo gauw Robert stopte met het werkstuk hield ik het logboek nauwelijks bij. Ik heb een globale tijdlijn van mijn handelingen toegevoegd als logboek. Maar u kunt mij vertrouwen, ik heb heel veel uren in dit werkstuk gestoken.

Ik denk dat ik erin ben geslaagd een fatsoenlijk beschouwend onderzoek te doen, en dat ik een mooi werkstuk kan afleveren. Het is een lang verhaal over de polis, maar in grotere zin over heel Griekenland in de vijfde eeuw v.Chr. Het deel over de betekenissen van het begrip polis is bijna filosoferend, en daarmee erg uitdagend om te schrijven. Het tweede deel doet eerder denken aan een encyclopedie, met de beschrijvingen van de poleis. Toch was dit werkstuk een onderzoek, omdat het analyses bevat en een vraag beantwoordt.

De samenwerking met mijn partner Robert, verliep niet altijd vlekkeloos. Ik moest vaak het voortouw nemen, maar was daar eigenlijk ook tevreden mee. Het is misschien beter dat hij af moest haken, ook al weet ik dat hij het net zo interessant had gevonden als ik. Met mijn begeleidster Ida Gaastra heb ik een goede band opgebouwd. Het was erg prettig om te zien dat er elke week weer feedback klaarstond in het werkstuk dat we op Google Drive beiden konden openen en aanpassen. Zij stelde kritische vragen, gaf duidelijke antwoorden en was over het algemeen een grote hulp. Mijn dank is groot.

Bronnenlijst

Bij het schrijven van dit werkstuk is gebruik gemaakt van Bolas. Elke bron waaruit informatie is overgenomen, indirect of direct (citaat), is genoteerd in Bolas. Al deze bronnen staan in de voetnoten van dit werkstuk, maar ook hieronder op een rij.

Albertz, H. , Artz, R. , Dolen, H. van & Regtuit, R. (2010). Koning Oidipous: Een tragedie van Sophokles. Lunteren, Nederland: Hermaion.

Allcroft, A.H. (1895). Sparta and Thebes: a history of Greece, 404-362 B.C. Geraadpleegd op http://hdl.handle.net/

Ancient History Enclopedia (2012, 18 januari). The Women of Sparta: Athletic, Educated, and Outspoken Radicals [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://www.ancient.eu/article/123/the-women-of-sparta-athletic-educated-and- outspoke/

Bolmarcich, S. (2005). Thucydides 1.19.1 and the Peloponnesian League. Geraadpleegd op http://grbs.library.duke.edu/

Bremer, J.M. & Kessels, T. (2012). Politica / Aristoteles. Groningen, Nederland: Historische Uitgeverij.

Carr, K.E. (2016, mei). Thebes - a city in Ancient Greece. Geraadpleegd van http://quatr.us/greeks/government/thebes.htm

Cartwright, M. (2016, 4 juni). Peloponnesian League - Ancient History Encyclopedia [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://www.ancient.eu/Peloponnesian_League/

Cartwright, M. (2013, 6 juni). Polis. Geraadpleegd van http://www.ancient.eu/Polis/#books_preview

Cartwright, M. (2012, 18 juli). Thebes (Greece) [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://www.ancient.eu/Thebes_(Greece)/

Cartwright, M. (2013, 28 mei). Sparta - Ancient History Encyclopedia [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://www.ancient.eu/sparta/

Cartwright, M. (2009, 2 september). Corinth [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://www.ancient.eu/corinth/

Cartwright, M. (2013, 1 juni). Peloponnesian War - Ancient History Encyclopedia [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://www.ancient.eu/Peloponnesian_War/

Cartwright, M. (2012, 14 mei). Argos [encyclopedie]. Geraadpleegd van http://www.ancient.eu/argos/

Demand, N. (2014). Thebes in the Fifth Century. Abingdon-on-Thames, Verenigd Koninkrijk: Routledge.

Dillon, M. & Garland, L. (2000). Ancient Greece: Social and Historical Documents from Archaic Times to the Death of Socrates. Londen, Verenigd Koninkrijk: Routledge.

Elena, V. (2012, 12 januari). Grote online encyclopedie van Boeotië [encyclopedie]. Geraadpleegd van http://kassiani.fhw.gr/boeotia/forms/fStatic.aspx?gid=11&id=303&openP=yes

Encyclopaedia Britannica (2014). Corinth. Geraadpleegd van https://www.britannica.com/place/Corinth-Greece

Encyclopaedia Britannica (z.d.). Boeotian League [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://www.britannica.com/topic/Boeotian-League

Encyclopaedia Britannica (z.d.). Polis. Geraadpleegd van https://www.britannica.com/topic/polis

Encyclopaedia Brittanica (z.d.). Thebes | Greece [encyclopedie]. Geraadpleegd op 20 september 2017 van https://www.britannica.com/place/Thebes-Greece

Encyclopedia.com (2001). Corinth. Geraadpleegd van http://www.encyclopedia.com/history/news-wires-white-papers-and-books/corinth#A

Ensie (z.d.). Boeotische Bond. Geraadpleegd op 26 september 2017 van https://www.ensie.nl/grieks-romeinse-oudheid/boeotische-bond

Full, M.H. (2005). Baptism on Account of the Dead (1 Cor 15:29): An Act of Faith in the Resurrection. Leiden, Nederland: Brill.

Gill, N.S. (2017, 8 juni). Corinth - Legends and History. Geraadpleegd van https://www.thoughtco.com/corinth-legends-and-history-118452

Gray, B.D. (2011). Exile and the political cultures of the Greek polis, c. 404-146 BC (phd thesis University of Oxford). Geraadpleegd van http://ora.ox.ac.uk/objects/uuid:a6032897-65a4-4180-a17e-7372069e27c5

Grote, G. (1846). A history of Greece / by George Grote. Geraadpleegd op http://hdl.handle.net/

Guild, N. (2017). Dolk van Sparta. Uithoorn, Nederland: Karakter Uitgevers B.V.

Hansens, H.M. (1992). The Polis as a Society Aristotle, John Rawls and the Athenian Social Contract. In J. J.Ober (red.), The Ancient Greek City-State (pp. 129-160). Kopenhagen: The Royal Danish Academy of Sciences and Letters.

Hooff, A. van (2011). Athene: Het leven van de eerste democratie. Amsterdam, Nederland: Ambo.

Hooker, R. (1999, 7 november). http://ideaofdemocracy.homestead.com/files/The_Polis.pdf. Geraadpleegd van http://ideaofdemocracy.homestead.com/files/The_Polis.pdf

Huisman, C.J. & Josine Blok, J.B. (2016). Passiviteit of bedachtzaamheid? Delphi's rol in de politieke besluitvorming omtrent de tweede Perzische oorlog (bachelor thesis Repository Universiteit Utrecht). Geraadpleegd van http://dspace.library.uu.nl/handle/1874/335657

I.Gaastra (z.d.). PWS Handleiding [Handleiding]. Geraadpleegd van http://pascalcollege.nl/images/leerlingen/docs_pta/2016_2017/profielwerkstuk.pdf

InfoNu (z.d.). Athene in oude tijden [online bibliotheek]. Geraadpleegd op 14 september 2017 van http://mens-en-samenleving.infonu.nl/diversen/138265-athene-in-oude- tijden.html

InfoNu (z.d.). Athene in oude tijden [online bibliotheek]. Geraadpleegd van https://mensen-samenleving.infonu.nl/diversen/138265-athene-in-oude-tijden.html

IsGeschiedenis (z.d.). Griekse stadstaten [geschiedenis magazine]. Geraadpleegd op 20 augustus 2017 van http://www.isgeschiedenis.nl/grieken-oudheid/

IsGeschiedenis (z.d.). Slavernij bij de Oude Grieken: Sparta en Athene. Geraadpleegd op 14 september 2017 van http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/slavernij-bij-de-oude- grieken-sparta-en-athene/

Kagan, D. (1969). The Outbreak of the Peloponnesian War - Donald Kagan - Google Boeken. Geraadpleegd op https://books.google.nl/

Keaton, D. (z.d.). The Emergence of the Greek Polis [World History Archive]. Geraadpleegd van http://www.worldhistoryarchive.org/greekpolis.shtml

Kitto, H.D.F. (1951). The Greeks. London, Engeland: Penguin Books.

Kunst, J. (2015). Het Orakel van Delphi in de Peloponnesische Oorlog: Speler of Speelbal? (bachelor thesis Scriptiearchief Nederlandse Universiteiten). Geraadpleegd van http://dspace.library.uu.nl:8080/handle/1874/319427

Larsen, J.A.O. (1955). Representative Government in Greek and Roman History. Los Angeles, Verenigde Staten: University of California Press.

Leeuwen, W. van (z.d.). Argos [Art historical travel guide]. Geraadpleegd van http://ouzoontherocks.com/argos.html

Legends and Chronicles (z.d.). Ancient Sparta. Geraadpleegd van http://www.legendsandchronicles.com/ancient-civilizations/ancient-sparta/

Mavrommatis, P.P. (2004). City-States and Alliances in Ancient Greece. City-States and Alliances in Ancient Greece. , 1-10. Geraadpleegd van https://ocw.mit.edu/courses/history/21h-301-the-ancient-world-greece-fall- 2004/assignments/final.pdf

Ministry of Culture and Sports (2012). Ancient Corinth. Geraadpleegd van http://odysseus.culture.gr/h/3/eh351.jsp?obj_id=2388

Missiou, A. (1998). Reciprocity in Ancient Greece. Geraadpleegd op https://books.google.nl/

Naerebout, F.G. & Hansen, M.H. (2015). Stad en staat. De antiek-Griekse poleis en andere stadstaatculturen. Amsterdam, Nederland: Amsterdam University Press - Salomé.

Nelissen, L., Stilus (z.d.). Delphi. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/D/DELPHI.html

Nelissen, L., Stilus (z.d.). Argos. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/A/ARGOS.html

Nelissen, L., Stilus (z.d.). Thebe [website]. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/T/THEBE.html

Nelissen, L., Stilus (z.d.). Het Griekse Staatsbestel. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/GEWOON/GRIEKSTA.html

Nelissen, L., Stilus (z.d.). Peloponnesische oorlog. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/GES/PELOPO.html

Nelissen, L., Stilus (z.d.). Athene. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/A/ATHENE.html

Nelissen, L., Stilus (z.d.). Corinthe. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/C/CORINTHE.html

Nelissen, L., Stilus (z.d.). Oligarchie. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/GEWOON/OLIGARCH.html

Nelissen, L., Stilus (z.d.). Boeotië. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GEO/B/BOEOTIA.html

Nelissen, L., Stilus (z.d.). De Acropolis van Athene. Geraadpleegd van https://www.stilus.nl/oudheid/wdo/GRIEKEN/ATHENE/ACROP.html

Nikolidakis, J. & Nikolidakis, W. (z.d.). Athene - Mythologie - Historie. Geraadpleegd op 16 september 2017 van https://www.grieksegids.nl/mythologie/athene.php

Ober, J. & Weingast, B. (2016). The Sparta Game: Violence, proportionality, austerity, collapse. In How To Do Things With History (vol. , pp. 1-17). Geraadpleegd op https://extranet.sioe.org/

Ochoa, N. et al. (2015). The Amazing City-State ARGOS! Geraadpleegd van https://sites.google.com/a/lammersvilleusd.net/argos/about-argos/economy-and-trade

Open Universiteit (2011). Cultuurgeschiedenis van de oudheid. Zwolle, Nederland: WBOOKS.

PhangIain, S.E. , Spence, I. , Kelly, D. & Londey, P. (2017). Conflict in Ancient Greece and Rome: The Definitive Political, Social, and Military Encyclopedia. Westport, Verenigde Staten: Greenwood Publishing Group (ABC-CLIO).

Piattelli, M. , Bianchi, N. & Cuneo, M. (1994). A Model for the Polis, the Ancient City-State. In A Model of the Polis, the Ancient City-State (vol. , pp. 81-92). Geraadpleegd op http://www.systemdynamics.org/

Polis - Wikipedia (2017, 24 januari). Geraadpleegd van https://en.wikipedia.org/wiki/Polis

Polis Profiles (2007). In Greeks - Teachers Guide (vol. , pp. 54-67). Geraadpleegd op http://www.pinkflamingogas.com/

Powell, A. (2016). Athens and Sparta: Constructing Greek Political and Social History from 478 BC. Geraadpleegd op https://books.google.nl/

Radcliffe, F. (2008). http://www.univie.ac.at/aarg/files/03_Publications/AARG%20News/AARG%20News%20

37.pdf#page=37. AARGnews, 37, 37-39. Geraadpleegd van http://www.univie.ac.at/aarg/files/03_Publications/AARG News/AARG News 37.pdf#page=37

Ralic-Hanrahan, A. (2012, 6 oktober). Geography OF sPARTA by Anna Ralic-Hanrahan on Prezi [Presentatie]. Geraadpleegd van https://prezi.com/hz5oawi5phle/geography-of- sparta/

Rihll, T.E. (1986). Synoikism : people, power and poleis (phd thesis University of Leeds). Geraadpleegd van http://etheses.whiterose.ac.uk/512/

Rijkers, R. (z.d.). Griekse eilanden. Geraadpleegd van http://www.rijnrijkers.nl/Griekse eilanden.html

Russell, J. (1839). Ancient history of Greece and Rome. Geraadpleegd op http://hdl.handle.net/

Sarianides, G. (2012). Isthmian Games. Geraadpleegd van http://www.panhellenicgames.org/isthmian_games/index.html

Sealey, R. (1976). A History of the Greek City States, Ca. 700-338 B.C. - Raphael Sealey - Google Boeken. California, Verenigde Staten: University of California Press.

Sewell, E.M. (1867). A first history of Greece. Geraadpleegd op http://hdl.handle.net/

Shepherd, W. (1923). Das Perserreich um 500 v.Chr. [kaart]. Historical Atlas. Geraadpleegd van https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Perserreich_500_v.Chr.jpg

Siep, J.M. (2011). De Oorlog om Griekenland (bachelor thesis Scriptiearchief Nederlandse Universiteiten). Geraadpleegd van http://dspace.library.uu.nl:8080/handle/1874/207689

Simonton, M. (2017). Classical Greek Oligarchy: A political History. Princeton, Verenigd Koninkrijk: Princeton University Press.

Singor, H.W. & Naerebout, F.G. (1995). De Oudheid. Amsterdam, Nederland: Ambo.

Smith, A. (z.d.). Ancient Greece and the Political System of Sparta . Geraadpleegd van http://www.museumreplicas.com/t-ancientgreece_spartapolitics.aspx

Sprangers, R. (2012, 5 oktober). Perikles: eerste burger van Athene. Geraadpleegd van http://www.isgeschiedenis.nl/invloedrijke-mannen/perikles-eerste-burger-van-athene/

Symeonoglou, S. (1985). The Topography of Thebes from the Bronze Age to Modern Times. Princeton, Verenigd Koninkrijk: Princeton University Press. van der Vliet, E.C.L. van der (2007). An inventory of archaic and classical poleis. In E. van der van der Vliet (red.), Mnemosyne (pp. 302-316). Geraadpleegd op https://www.rug.nl/

Whibley, L. (1896). Greek Oligarachies Their Character and Organisation. Ney York, Verenigde Staten: Haskell House Publishers Ltd.

Wikipedia (z.d.). Argos (stad) [encyclopedie]. Geraadpleegd van https://nl.wikipedia.org/wiki/Argos_(stad)

Wikipedia (2017, 4 juni). Sparta (Griekenland) - Wikipedia [Encyclopedie]. Geraadpleegd op 27 juni 2017 van https://nl.wikipedia.org/wiki/Sparta_(Griekenland)

Wikipedia (z.d.). 5e eeuw v.Chr. - Wikipedia [encyclopedie]. Geraadpleegd op 19 augustus 2017 van https://nl.wikipedia.org/wiki/5e_eeuw_v.Chr.

Wikipedia (z.d.). Lijst van Griekse eilanden [encyclopedie]. Geraadpleegd op 19 augustus 2017 van https://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_Griekse_eilanden

Wikipedia (z.d.). Greek democracy [encyclopedie]. Geraadpleegd op 20 september 2017 van https://en.wikipedia.org/wiki/Greek_democracy

Wikipedia (z.d.). Ionië - Wikipedia [encyclopedie]. Geraadpleegd op 20 augustus 2017 van https://nl.wikipedia.org/wiki/Ionië

Wikipedia (z.d.). Thebes, Greece [encyclopedie]. Geraadpleegd op 20 september 2017 van https://en.wikipedia.org/wiki/Thebes,_Greece#Geography

Wikipedia (z.d.). Archont (ambt) [encyclopedie]. Geraadpleegd op 16 september 2017 van https://nl.wikipedia.org/wiki/Archont_(ambt)

Wikipedia (z.d.). Geografie van Griekenland [encyclopedie]. Geraadpleegd op 19 augustus 2017 van https://nl.wikipedia.org/wiki/Geografie_van_Griekenland

WorldHistory (2015, 7 september). Other Democracies: Argos and Rhodes. Geraadpleegd van http://www.worldhistory.biz/ancient-history/67117-other- democracies-argos-and-rhodes.html

Šimon, B. (z.d.). Thebes, powerful city-state with corruption at its peak [Greek Gods.org]. Geraadpleegd van https://www.greek-gods.org/ancient-greece/thebes.php