KATALOG OBIEKTÓW GEOTURYSTYCZNYCH W POLSCE (Obejmuje Wybrane Geologiczne Stanowiska Dokumentacyjne)

KATALOG OBIEKTÓW GEOTURYSTYCZNYCH W POLSCE (obejmuje wybrane geologiczne stanowiska dokumentacyjne)

Projekt badawczy nr: 655/2004/Wn-06/FG-go-tx/D Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska I Gospodarki Wodnej

Akademia Górniczo Hutnicza w Krakowie

Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska

KRAKÓW 2006

KATALOG OBIEKTÓW GEOTURYSTYCZNYCH W POLSCE

AUTORZY: Tadeusz S³omka, Alicja Kiciñska-Œwiderska, Marek Doktor, Andrzej Joniec

oraz: Stefan W. Alexandrowicz, Zofia Alexandrowicz, Marek Awdankiewicz, Tomasz Bartuœ, S³awomir Bêbenek, Marek Brzeziñski, Józef Charkot, Maria Czuj-Górniak, Ryszard Dobracki, Jerzy Dzik, Ireneusz Felisiak, Aleksander Garlicki, Jan Golonka, Micha³ Gradziñski, Ryszard Gradziñski, Marian Harasimiuk, Joanna Haydukiewicz, Danuta Ilcewicz-Stefaniuk, Leszek Jankowski, Arkadiusz Januchta, Piotr Jasiñski, Piotr Kamiñski, Jaros³aw Kêdzierski, Mariusz Kistowski, Robert Kopciowski, Wies³aw Kowalczyk, Andrzej Krawczyk, Miros³aw Krawczyk, Katarzyna Król, Ryszard Kryza, Maria Kuleta, Aneta Makowska, Tomasz Malata, Wojciech Mastej, Jacek Matyszkiewicz, Marcin Mazurowski, Wojciech Mayer, El¿bieta Michalec, Krzysztof Miœkiewicz, Antoni Muszer, Jolanta Muszer, Maria Nowak, Tadeusz Leœniak, Katarzyna Pochocka-Szwarc, Ma³gorzata Schiewe, Kazimierz Sendobry, El¿bieta S³omka, Robert J. Soko³owski, Tadeusz Soko³owski, Renata Stadnik, Micha³ Stefaniuk, Piotr Strzeboñski, Wies³aw Trela, Jan Urban, Anna Waœkowska-Oliwa, Janusz Wiewiórka, Jurand Wojewoda, Stanis³awa Zbroja

REDAKTORZY: Tadeusz S³omka, Marek Doktor, Andrzej Joniec, Alicja Kiciñska-Œwiderska

REDAKCJA TECHNICZNA I SK£AD: Mariusz Szelerewicz

Zdjêcie na ok³adce przedstawia £om Karmelitów w Dêbniku (fot. M. Gradziñski)

Spis treœci WSTÊP ...... 5 1. Formy ochrony przyrody nieo¿ywionej...... 5 2. Geoturystyka – podstawowe pojêcia ...... 7 3. Obiekty geoturystyczne ...... 7 4. Jak korzystaæ z katalogu ...... 8 5. S³owniczek pojêæ ...... 9 6. Tabela geochronologiczna ...... 10 7. Opis obiektów geoturystycznych ...... 11 Województwo dolnoœl¹skie...... 13 Góra Kalwaria w Bardzie Œl¹skim...... 14 Kamienio³om ska³ paleozoicznych w Dzikowcu ...... 16 Pasterskie Ska³ki w Idzikowie ...... 18 Kamienio³om melafirów w Kamiennej Górze ...... 20 Skalna Brama na Trojaku ...... 22 Lawy poduszkowe w Lubiechowie ...... 24 Czarne Urwisko w Lutyni ...... 26 Œciana skalna w Radkowie ...... 28 Ska³y fliszowe Srebrnej Góry ...... 30 Granulity w Starym Giera³towie ...... 32 Kopalnia rud niklu w Szlarach ...... 34 Granity w Walimiu ...... 36 Kopalnia Z³ota w Z³otym Stoku ...... 38 Województwo kujawsko-pomorskie...... 41 Skarpa Góry Zamkowej Dobrzyniu ...... 42 KrawêdŸ wysoczyzny w Nieszawie...... 44 Kamienio³om wapieni jurajskich w Piechcinie...... 46 Drumlin w Œwierczynach...... 48 Województwo lubelskie...... 51 Kamienio³om wapieni kredowych w Bli¿owie...... 52 Œcianka Krystyny i W³adys³awa Po¿aryskich w kamienio³omie w Bochotnicy...... 54 Kamienio³om wapieni mioceñskich w Nowinach...... 56 W¹wóz lessowy w S¹siadce...... 58 Skamienia³e pnie w Siedliskach...... 60 Wapienie mioceñskie w kamienio³omie w ¯elebsku...... 62 Województwo lubuskie...... 65 Kopalnia wêgla brunatnego w Sieniawie...... 66 Ods³oniêcie interglacjalnych osadów w Starym Kurowie...... 68 ¯wirownia osadów polodowcowych w Zwierzynie...... 70 Województwo ³ódzkie...... 73 ¯wirownia w Paplinie...... 74 Województwo ma³opolskie...... 77 Kopalnia Soli w Bochni...... 78 „Marmury” w £omie Karmelitów w Dêbniku...... 80 Góra W¿ar w Kluszkowcach...... 82 Smocza Jama na Wawelu...... 84 Zr¹b Krzemionek Dêbnickich...... 86 W¹wóz Gródek w Kwaczale...... 88 Torfowisko „Przymiarki” ko³o LudŸmierza...... 90 Pstre ³upki w potoku uhryñskim...... 92 Ska³y wulkaniczne w kamienio³omie w Miêkini...... 94 Wzgórze Winnica ko³o Mirowa...... 96 Wzgórze Stró¿nica w Piekarach ...... 98 Piaskowce Tarnawskiej Góry ...... 100 Ska³y jury i kredy w dolinie Pr¹dnika w Trojanowicach ...... 102 Kopalnia soli w Wieliczce...... 104 Kamienio³om wapieni w Zabierzowie...... 106 Flisz w brzegu Dunajca w Zarzeczu ...... 108 Kamienio³om warstw grodziskich w ¯egocinie...... 110 Województwo mazowieckie...... 113 Wydma w Ciêciwie ...... 114 Osady jeziora lodowcowego w Smoszewie...... 116 Województwo opolskie...... 119 Dinozaury w Krasiejowie...... 120 Kamienio³om wapieni triasowych w Strzelcach Opolskich ...... 122 Województwo podkarpackie...... 125 Piaskowce z Ostrego w kamienio³omie w Bóbrce...... 126 Warstwy cieszyñskie w potoku Jab³onka w Bystrem...... 128 Warstwy kroœnieñskie w kamienio³omie w Do³¿ycy...... 130 Kamienio³om wapieni mioceñskich w Hucie Ró¿anieckiej ...... 132 Margle fukoidowe w Huwnikach ...... 134 Warstwy jasielskie w przekopie w Jaœle ...... 136 Warstwy menilitowe w kamienio³omie w Kroœcienku...... 138 Diatomity z Leszczawki w kamienio³omie w KuŸminie...... 140 Warstwy gezowe w brzegu Sanu w Miêdzybrodziu ...... 142 Piaskowce glaukonitowe w potoku Szczawa...... 144 Osady polodowcowe w Niebylcu...... 146 Warstwy menilitowe w Rudawce Rymanowskiej ...... 148 Warstwy kroœnieñskie nad Sanem w Sanoku ...... 150 Piaskowce glaukonitowe przy zaporze w Solinie...... 152 Kamienio³om wapieni mioceñskich w Starym Bruœnie ...... 154 Warstwy menilitowe w kamienio³omie w Straszydlu ...... 156 Warstwy menilitowe w kamienio³omie w Tarnawce...... 158 Województwo podlaskie...... 161 Oz w Kamiennej Nowej ...... 162 Bruk morenowy w Mielniku ...... 164 Województwo pomorskie...... 167 Kra glacjalna w klifie Ch³apowskim...... 168 XVIII-wieczna kopalnia bursztynów w Mo¿d¿anowie...... 170 Osady polodowcowe w ¿wirowni w Mrzezinie...... 172 Zlepieñcowe ska³ki z Po³chowa...... 174 Cypel Rewski ...... 176 Osuwisko w klifie rozewskim...... 178 Województwo œl¹skie ...... 181 Warstwy godulskie w kamienio³omie w Bielsku-Straconce...... 182 Kamienio³om ska³ triasowych Blachówka w Bytomiu ...... 184 Kamienio³om warstw kroœnieñskich w Kamesznicy ...... 186 G³êbokomorskie ska³y w potoku Leœnianka w Lipowej...... 188 Utwory karboñskie na Kamienicy w £aziskach...... 190 Ska³ki jurajskie w Olsztynie...... 192 Kamienio³om warstw godulskich w Ustroniu-Poniwcu...... 194 Zlepieñce malinowskie w Wiœle - Nowej Osadzie...... 196 Kuesta jurajska w ¯arkach ...... 198 Góra Grojec w ¯ywcu...... 200 Województwo œwiêtokrzyskie...... 203 Kamienio³om zlepieñca zygmuntowskiego w Chêcinach - Czerwonej Górze...... 204 Kamienio³om zlepieñca triasowego w Czerwonej Górze ...... 206 Ska³y paleozoiczne w kamienio³omie w Ga³êzicach ...... 208 Kamienio³om wapieni dewoñskich w Mogi³ce...... 210 Piaskowce kambru w kamienio³omie na Górze Plebañskiej ...... 212 Ska³y dolnego ordowiku w kamienio³omie w Miêdzygórzu ...... 214 Kamienio³om wapieni triasowych w Piekoszowie...... 216 Kamienio³om wapieni paleozoicznych w S³opcu ...... 218 Kamienio³om ska³ mioceñskich w Szañcu ...... 220 Województwo warmiñsko-mazurskie...... 223 Struktury glacitektoniczne w Dowiatach...... 224 ¯wirownia osadów polodowcowych w Kanigowie...... 226 Kem w Lipowie...... 228 Województwo wielkopolskie...... 231 Kopalnia Soli w K³odawie...... 232 ¯wirownia osadów polodowcowych w Wyrzysku-Hetkach ...... 234 Województwo zachodniopomorskie...... 237 Jezioro Szmaragdowe w Górach Bukowych...... 238 Brzeg klifowy miêdzy Œliwinem a Niechorzem...... 240 Brzeg klifowy miêdzy Trzêsaczem - Œliwinem...... 242 Indeks miejscowoœci...... 244 Spis literatury ...... 245

WSTÊP

Katalog obiektów geoturystycznych zosta³ wykonany na zamówienie Ministerstwa Œrodowiska i sfinansowany przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej. Podstaw¹ wykonania prac jest umowa nr 655/2004/Wn-06/FG-go-tx/D zawarta 29 grudnia 2004 r. pomiêdzy Akademi¹ Górniczo-Hutnicz¹ w Krakowie, a Ministrem Œrodowiska oraz Narodowym Funduszem Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej. Katalog jest efektem pracy du¿ej grupy geologów, geografów i osób zawodowo zwi¹zanych z ochron¹ œrodowiska reprezentuj¹cych wiele instytucji naukowych oraz jednostek administracyjnych. Celem podjêtej pracy by³o rozpoznanie, wytypowanie i udokumentowanie ró¿norodnych obiektów geoturystycznych znajduj¹cych siê we wszystkich województwach naszego kraju, w oparciu o zatwierdzone i zaproponowane do zatwierdzenia stanowiska dokumentacyjne przyrody nieo¿ywionej. Spoœród wytypowanych ponad 600 nowych propozycji stanowisk dokumentacyjnych, wybranych zosta³o 300 najciekawszych oraz najbardziej wartoœciowych pod wzglêdem naukowo-dydaktycznym. Z tej listy, powiêkszonej o zatwierdzone ju¿ wczeœniej 138 stanowiska dokumentacyjne, wybrano grupê 100 najciekawszych obiektów geoturystycznych. W katalogu starano siê oddaæ z³o¿onoœæ budowy geologicznej Polski i jednostek litostratygraficznych ods³aniaj¹cych siê na powierzchni terenu, bogactwo form geomorfologicznych, minera³ów, nagromadzeñ skamienia³oœci, procesów geologicznych jakie mia³y miejsce w przesz³oœci oraz zachodz¹cych wspó³czeœnie, przede wszystkim starano siê zaznajomiæ jak najszersze grono odbiorców z fascynuj¹cym piêknem przyrody nieo¿ywionej. Katalog kierujemy do osób zainteresowanych zawodowo i amatorsko propagowaniem zagadnieñ z zakresu nauk o Ziemi, g³ównie geologii, geografii, ochrony przyrody, ale i turystyki. Wiele z opisanych miejsc zosta³o ju¿ odkrytych, ale znaczna ich czêœæ czeka na swoje zagospodarowanie i zainteresowanie ze strony administracji lokalnej czy organizatorów turystyki. Mamy nadzieje, ¿e katalog znajduj¹cy siê w Pañstwa rêkach wzbudzi zainteresowanie i zachêci do ciekawych geoturystycznych wycieczek.

1. Formy ochrony przyrody nieo¿ywionej

Œrodowisko przyrodnicze jest systemem wspó³zale¿nych elementów o¿ywionych i nieo¿ywionych. Zachowanie ró¿norodnoœci tych elementów jest zadaniem wspó³czesnej ochrony przyrody. Nieo¿ywiona (abiotyczna) czêœæ natury okreœlana jest mianem dziedzictwa geologicznego a jego konserwacja ochron¹ przyrody nieo¿ywionej (geoochron¹, ochron¹ geosfery). Zró¿nicowanie dziedzictwa geologicznego nazywamy georó¿norodnoœci¹, a jej elementami s¹ tzw. geostanowiska zwane równie¿ zabytkami przyrody nieo¿ywionej. Istnieje te¿ pojêcie ochrony litosfery, wprowadzone w celu zabezpieczenia zasobów naturalnych dla celów gospodarczych. Ju¿ od najdawniejszych czasów monumentalne obiekty skalne wzbudza³y podziw, uwielbienie a nawet bojaŸliw¹ trwogê, dlatego nasi przodkowie nazywali je „diabelskimi g³azami”, „cudownymi Ÿród³ami” itp. Obiekty przyrody nieo¿ywionej by³y chronione dla celów religijnych, strategicznych lub estetycznych. Za pocz¹tek kierunku konserwa- torskiego w geoochronie mo¿na uznaæ powo³anie w 1872 r. pierwszego na œwiecie parku narodowego Yellowstone, w którym ochronie podlegaj¹ takie obiekty geologiczne jak gejzery, gor¹ce Ÿród³a, wodospady, wulkany b³otne. Kiedy ludzie przekonali siê, ¿e zasoby naturalne mog¹ ulec wyczerpaniu, a tym samym zagro¿ona staje siê nasza egzystencja na Ziemi, zaczêto chroniæ surowce dla celów u¿ytkowych. Powszechne przeœwiadczenie, ¿e ska³a jest niezniszczalna i nie wymaga zabiegów ochronnych jest b³êdne. Czas tworzenia siê z³ó¿ siêga tysiêcy a nawet milionów lat, dlatego ich odnowienie nie jest mo¿liwe w przeci¹gu ¿ycia ludzkiego. Ochronie najczêœciej podlegaj¹ takie obiekty geologiczne jak: masywy górskie i pojedyncze góry, ska³ki i œciany skalne, zgrupowanie ska³, go³oborza, doliny rzek i prze³omy rzeczne, wodospady i progi wodospadowe, formy krasowe i jaskinie, pustynie i wydmy, gleby wspó³czesne i kopalne, Ÿród³a i wody podziemne, rzeki i jeziora, moreny, ozy, drumliny, g³azy narzutowe, wybrze¿a morskie i wyspy, fa³dy, uskoki, okna tektoniczne, formy utworów wulkanicznych, plutonicznych i metamorficznych (m.in. sto¿ki wulkaniczne, intruzje bazaltowe), z³o¿a rzadkich minera³ów i ska³, profile stratygraficzne, skamienia³oœci, meteoryty, œlady dawnego górnictwa. Obiekty przyrody nieo¿ywionej mog¹ byæ równie¿ chronione w muzeach przyrodniczych, a tak¿e jako kamieñ w architekturze. W Polsce, œwiadomoœæ koniecznoœci zabezpieczenia tworów geologicznych istnia³a od pocz¹tku idei ochrony przyrody i ma ponad stuletni¹ tradycjê. To w naszym kraju, w okresie miêdzywojennym, ukazywa³o siê pierwsze na œwiecie czasopismo z zakresu geoochrony – Zabytki Przyrody Nieo¿ywionej Ziem Rzeczypospolitej Polskiej. Minera³y i skamienia³oœci podlega³y ochronie ju¿ na podstawie pierwszej w Polsce Ustawy o ochronie przyrody z 1934 r. Szcze-

gólne znaczenie dla polskiej geoochrony mia³o utworzenie w 1992 r. nowej kategorii ochrony - stanowiska dokumentacyjnego przyrody nieo¿ywionej, które jest specjalnie do tego celu utworzon¹ form¹ zabezpieczenia stanowisk geologicznych. Wed³ug obecnej ustawy o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r., w Polsce istnieje 10 kategorii ochrony: - formy ochrony obszarowej: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, - formy ochrony indywidualnej: pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, u¿ytki ekologiczne, zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe oraz ochrona gatunkowa roœlin, zwierz¹t i grzybów. Z wyj¹tkiem ostatniej kategorii we wszystkich wymienionych formach mog¹ byæ chronione, bezpoœrednio lub poœrednio, twory przyrody nieo¿ywionej. Formy ochrony obszarowej zabezpieczaj¹ ca³¹ przyrodê, a wiêc równie¿ abiotyczn¹, natomiast formy ochrony indywidualnej konserwuj¹ pojedyncze geostanowiska. W parkach narodowych, najwy¿szym stopniu ochrony, z punktu widzenia przyrody nieo¿ywionej, wa¿ne jest zachowanie w stanie naturalnym reprezentatywnych, ró¿norodnych i unikatowych elementów budowy geologicznej, jej struktur oraz rzeŸby. Rezerwaty przyrody swoj¹ rang¹ ustêpuj¹ jedynie parkom narodowym, a czêsto powo³ywane s¹ w celu bezpoœredniej ochrony walorów geologicznych i geomorfologicznych, wówczas nazywane rezerwatami przyrody nieo¿ywionej. Ustanawiane s¹ równie¿ rezerwaty krajobrazowe, które w swej specyfice maj¹ du¿e walory geologiczne. Za œredni stopieñ ochrony mo¿na uwa¿aæ parki krajobrazowe, gdzie przyroda nieo¿ywiona jest chroniona ze wzglêdu na szczególne typy krajobrazu naturalnego i ró¿norodnoœæ jego elementów. Podobnie jak na obszarach chronionego krajobrazu, które s¹ ni¿sz¹ kategori¹ ochrony ni¿ parki krajobrazowe. W obszarach Natura 2000 brak odniesienia do georó¿norodnoœci, chocia¿ ochronie podlegaj¹ siedliska bêd¹ce nieo¿ywion¹ podstaw¹ ¿ycia na Ziemi. Pomniki przyrody, czêsto ustanawiane dla walorów geologicznych, to obiekty wyró¿niaj¹ce siê w krajobrazie, maj¹ce wartoœæ naukow¹ i dydaktyczn¹ a tak¿e estetyczn¹ i historyczn¹. Stanowisko dokumentacyjne to miejsca wystêpowania formacji geologicznych, specyficznych ska³, skamienia³oœci, asocjacji mineralnych, struktur tektonicznych itp. jednak nie- koniecznie przedstawiaj¹ce wartoœci estetyczne ale bêd¹ce wa¿nymi obiektami dla nauki i dydaktyki. U¿ytki ekologiczne ustanawiane s¹ dla zachowania bioró¿norodnoœci, która jednak funkcjonuje w œrodowisku abiotycznym. Dodatkowo elementy geologiczne mog¹ podlegaæ ochronie jako czêœæ unikatowych typów œrodowisk w zespole przyrodniczo- krajobrazowym – ma³ym obszarze z cennymi elementami krajobrazu, ustanowionym dla zachowania jego wartoœci estetycznych. Inne akty prawne chroni¹ce elementy abiotyczne w Polsce to: ustawa o ochronie i kszta³towaniu œrodowiska, ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym, prawo geologiczne i górnicze, prawo wodne, ustawa o ochronie gruntów rolnych, prawo budowlane. W naszym kraju realizowany jest program ochrony georó¿norodnoœci oraz koncepcja ochrony litosfery. Wa¿nymi aspektami w ochronie przyrody nieo¿ywionej s¹: kartografia geoœrodowiskowa, inwentaryzacja przyrodnicza, zarz¹dzanie geostanowiskiem czy edukacja geologiczna i geoturystyka. Najwiêksze osi¹gniêcia z tego zakresu w Polsce ma Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Instytut Ochrony Przyrody PAN oraz Pañstwowy Instytut Geologiczny. Ochrona przyrody nieo¿ywionej jest równie¿ przedmiotem zainteresowania miêdzynarodowego. Szczególne miejsce ma tutaj Europejska Asocjacja Ochrony Dziedzictwa Geologicznego ProGEO (www.progeo.se) i jej program utworzenia œwiatowej sieci geostanowisk pod nazw¹ GLOBAL GEOSITES. Polska uczestniczy w tym projekcie a wstêpna baza danych reprezentatywnych geostanowisk Polski zosta³a opracowana w Instytucie Ochrony Przyrody PAN (www.iop. krakow.pl). Istotnym dokumentem Unii Europejskiej jest Rekomendacja ochrony dziedzictwa geologicznego i obszarów o specjalnym geologicznym znaczeniu w Europie przyjêta przez Radê Europy w 2004 r. To wstêp do opracowania pierwszej na œwiecie dyrektywy chroni¹cej georó¿norodnoœæ. Istnieje równie¿ nowa inicjatywa Miêdzynarodowej Unii Geologicznej tzw. GEOSEE. Ma ona za zadanie integrowaæ programy, inicjatywy oraz osoby i organizacje zwi¹zane z geoochron¹, geoturystk¹ i geoedukacj¹. Najwa¿niejsza miêdzynarodowa kategoria ochrony walorów geologicznych to geoparki. Koncepcja utworzenia Rezerwatów Litosfery/Geosfery, na wzór istniej¹cych Rezerwatów Biosfery MAB, zosta³a uzupe³niona ide¹ zrównowa¿onego rozwoju regionalnego i zaproponowano nazwê geopark. Obecnie istnieje sieæ europejskich geoparków (www.europeangeoparks.org) oraz sieæ œwiatowych geoparków UNESCO (www.worldgeo- park.org). W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w rozdziale II art. 86 czytamy, i¿ „ka¿dy jest obowi¹zany do dba³oœci o stan œrodowiska i ponosi odpowiedzialnoœæ za spowodowane przez siebie jego pogorszenie”. Pamiêtajmy o tym na szlakach geoturystycznych i wszêdzie tam, gdzie przyroda wymaga szczególnej dba³oœci czyli na obszarach chronionych.

2. Geoturystyka – podstawowe pojêcia

Powstanie GEOTURYSTYKI jest logiczn¹ konsekwencj¹ olbrzymiego zainteresowania turystycznego obiektami geologicznymi. Zainteresowania z regu³y bardzo powierzchownego, którego celem jest zaspokojenie niemal wy³¹cznie doznañ estetycznych. Obiekty geologiczne budz¹ podziw swoj¹ monumentalnoœci¹, zdumiewaj¹ ró¿norodnoœci¹, finezj¹ form, wspania³¹ kolorystyk¹ i zmuszaj¹ do refleksji nad potêg¹ si³ przyrody. Turyœci wêdruj¹cy po górach, sto¿kach wulkanicznych, penetruj¹cy g³êbokie kaniony, zwiedzaj¹cy wspania³e jaskinie, na ogó³ zadowalaj¹ siê skromn¹ infor- macj¹ o ich genezie, jeœli taka w ogóle siê pojawia. Œrodowisko geologów ma zatem olbrzymi¹ szansê, aby poprzez GEOTURYSTYKÊ rozbudziæ g³êbsze zainteresowanie turystów geologi¹, sk³oniæ do zadawania pytañ: kiedy, dlaczego i w jaki sposób powsta³y te obiekty, wkomponowaæ je w historiê Ziemi, w ci¹g procesów zachodz¹cych w jej wnêtrzu i przekszta³caj¹cych powierzchniê naszej planety. (S³omka i Kiciñska, 2004) Nowa specjalnoœæ kszta³cenia - GEOTURYSTYKA, a w przysz³oœci nowa dyscyplina naukowa nie doczeka³a siê jeszcze kompleksowego zdefiniowania podstawowych pojêæ, choæ pierwsze próby zosta³y ju¿ poczynione. Jak d³ugotrwa³y jednak mo¿e byæ proces opracowania nowego nazewnictwa œwiadczy fakt, ¿e do dzisiaj nie ma powszechnie akceptowanej definicji turystyki, a wed³ug niektórych badaczy taka definicja jest niemo¿liwa do skonstruowania. Geoturystyka jest dzia³em turystyki poznawczej i/lub nastawionej na prze¿ycia, bazuj¹cej na poznawaniu obiektów i procesów geologicznych oraz doznawaniu w kontakcie z nimi wra¿eñ estetycznych. Geoturystyka mo¿e tak¿e byæ dzia³em turystyki kwalifikowanej, jeœli poznawanie obiektu geologicznego wymaga specjalnych umiejêtnoœci (sprawnoœci fizycznej, wiedzy geologicznej, specjalistycznych kwalifikacji np. ¿eglarskich, kajakarskich, wspinaczko- wych). Z drugiej strony geoturystyka wykorzystuje rezultaty badañ geologii podstawowej do celów praktycznych (np. przy tworzeniu nowego produktu turystycznego), zatem jest dzia³em geologii stosowanej. Geoturystyka ma œcis³y zwi¹zek z ochron¹ przyrody, zw³aszcza nieo¿ywionej. Wiele obiektów geoturystycznych, ze wzglêdu na swoje unikatowe walory, objêtych jest ró¿nymi formami ochrony przyrody wynikaj¹cych z Ustawy o Ochronie Przyrody. Istniej¹ tak¿e obiekty geoturystyczne, których atrakcyjnoœæ turystyczna polega na eksploatowaniu zaso- bów przyrody nieo¿ywionej np. skamienia³oœci paleontologicznych, kamieni szlachetnych i ozdobnych. Reasumuj¹c, przedmiotem zainteresowania geoturystów s¹ obiekty i procesy geologiczne, które s¹ lub mog¹ siê staæ rdzeniem produktu turystycznego. (S³omka i Kiciñska, 2004)

3. Obiekty geoturystyczne

Obiekt geoturystyczny, to taki obiekt geologiczny, który jest, lub mo¿e siê staæ po odpowiednim wypro- mowaniu i uprzystêpnieniu, przedmiotem zainteresowania turystycznego (np. wulkany, kaniony, ska³ki, jaskinie itp.). (S³omka i Kiciñska, 2004) Obiekty geoturystyczne s¹ grup¹ niezwykle ró¿norodn¹ i mo¿emy je klasyfikowaæ uwzglêdniaj¹c ró¿ne kryteria: - geologiczno-geomorfologiczne (np. góry, morza, wulkany, ska³ki, kaniony, prze³omy, wodospady, pustynie, lodowce, jeziora, jaskinie i inne); - sposób udostêpnienia: w naturalnym œrodowisku przyrodniczym, w œrodowisku przekszta³conym (kopalnie, kamienio³omy, przekopy), w wytworach kultury materialnej cz³owieka (budowle i elementy ich wyposa¿enia), w ekspozycjach muzealnych; - miejsce wystêpowania: na powierzchni Ziemi, pod powierzchni¹, pod wod¹; - liczba obiektów: indywidualne, zespo³owe (grupowe); - wielkoœæ (skala): globalne, wyraŸnie wyodrêbnione w skali Ziemi (oceany, l¹dy, l¹dolody); regionalne - wyraŸnie wyodrêbnione w skali kontynentu (wielkie ³añcuchy górskie, wy¿yny, du¿e jeziora, rzeki, doliny, kaniony, pustynie); lokalne – wyodrêbnione w skali rejonu fizjograficznego (sto¿ki wulkaniczne, pojedyncze szczyty górskie, mniejsze rzeki, jaskinie) i inne. Zjawiskiem geoturystycznym nazywamy proces geologiczny zachodz¹cy wspó³czeœnie, który mo¿e staæ siê produktem turystycznym. W tej kategorii mieszcz¹ siê procesy, których przebieg i produkty mo¿emy ogl¹daæ w czasie mierzonym minutami b¹dŸ godzinami, rzadziej dniami. Dobrymi przyk³adami s¹ erupcje wulkaniczne, gejzery, procesy eoliczne, falowanie w strefie brzegowej. Obiekty i zjawiska geoturystyczne tworz¹ wspóln¹ kategoriê atrakcji geoturystycznych. Do atrakcji geoturystycznych mog¹ tak¿e nale¿eæ niektóre formy ochrony przyrody: pomniki przyrody nieo¿ywionej, œcie¿ki dydaktyczne oraz stanowiska dokumentacyjne jeœli spe³niaj¹ wymóg atrakcyjnoœci turystycznej. Niew¹tpliwie do atrakcji geoturystycznych zalicza siê geoparki, czyli obszary chronione z uwagi na wystêpuj¹ce w ich obrêbie geotopy definiowane jako fragmenty litosfery, które nios¹ czytelny zapis jej budowy, rozwoju oraz ¿ycia na Ziemi. Atrakcje geoturystyczne rozmieszczone wzd³u¿ specjalnie opracowanego szlaku, mo¿emy zdefiniowaæ jako trasê geoturystyczn¹. Podkreœliæ nale¿y, ¿e wiele atrakcji geoturystycznych wystêpuje w obszarach chronionych przyrody, takich jak parki narodowe, krajobrazowe czy rezerwaty przyrody, lecz nie jest to regu³¹, poniewa¿ czêœæ z nich chroni g³ównie, a nawet wy³¹cznie, obszary przyrody o¿ywionej.

4. Jak korzystaæ z katalogu

Katalog jest publikacj¹ skierowan¹ do osób zainteresowanych zawodowo b¹dŸ amatorsko ochron¹ przyrody nieo¿ywionej i propagowaniem wiedzy z zakresu nauk o Ziemi. Obiekty geoturystyczne zosta³y skatalogowane zgodnie z wojewódzkim podzia³em administracyjnym Polski. W tabeli przedstawiono ogóln¹ liczbê obiektów geoturystycznych w województwach.

Liczba obiektów geoturystycznych w poszczególnych województwach Województwo Liczba obiektów 1. DOLNOŒL¥SKIE 13 2. KUJAWSKO-POMORSKIE 4 3. LUBELSKIE 6 4. LUBUSKIE 3 5. £ÓDZKIE 1 6. MAZOWIECKIE 2 7. MA£OPOLSKIE 17 8. OPOLSKIE 2 9. PODLASKIE 2 10. PODKARPACKIE 17 11. POMORSKIE 6 12. ŒL¥SKIE 10 13. ŒWIÊTOKRZYSKIE 9 14. WIELKOPOLSKIE 2 15. WARMIÑSKO-MAZURSKIE 3 16. ZACHODNIOPOMORSKIE 3 W sumie 100

Charakterystyka ka¿dego obiektu geoturystycznego zawiera: po³o¿enie administracyjne, po³o¿enie obiektu na tle jednostek geograficznych oraz geologicznych, opis obiektu w zale¿noœci od jego rodzaju obejmuj¹cy: pozycjê geologiczn¹, profil litostratygraficzny, genezê i historiê geologiczn¹, waloryzacjê geologiczn¹ i turystyczn¹, inne atrakcje turystyczne w otoczeniu obiektu. Ka¿dy obiekt jest zlokalizowany na fragmencie mapy topograficznej 1:50000, zawiera wykaz najwa¿niejszej literatury i kilka fotografii. Opis obiektów z ka¿dego województwa ilustrowany jest po³o¿eniem na tle mapy topograficznej, której podk³ad jest powiêkszeniem fragmentu Mapy topograficznej Polski (1:100000) Wojskowych Zak³adów Kartograficznych Pañstwowego Przedsiêbiorstwa Geodezyjno-Kartograficznego i Zarz¹du Topograficznego Sztabu Generalnego WP.

5. S³owniczek pojêæ

Korzystanie z katalogu wymaga podstawowej wiedzy z zakresu ró¿nych dziedzin geologii: geologii dynamicznej, stratygrafii, paleontologii, geologii historycznej, sedymentologii, mineralogii, petrografii, geologii z³ó¿, tektoniki, geomorfologii. Dlatego te¿ niektóre terminy mog¹ byæ niezrozumia³e i wymagaæ siêgniêcia po dodatkow¹ literaturê. Oto wybrane pozycje, w których znajdziecie Pañstwo fachowe objaœnienia terminów geologicznych:

- van Andel Tjerd H. „Nowe spojrzenie na star¹ planetê”; - Bolewski A., Kubisz J. ¯abiñski W. „Mineralogia ogólna”; - Bolewski A., Manecki A. „Rozpoznawanie minera³ów”; - Dzik J. „Dzieje ¿ycia na Ziemi”; - Jaroszewski W, Marks L., Radomski A. „S³ownik geologii dynamicznej”; - Klimaszewski M. „Geomorfologia”; - Ksi¹¿kiewicz M. „Geologia dynamiczna”; - Manecki A. „Encyklopedia minera³ów”; - Mizerski W. „Geologia dynamiczna dla geografów”; - Mizerski W., Sylwestrzak H. „S³ownik geologiczny”; - Or³owski S., Szulczewski M. „Geologia historyczna”; - Ryka W., Maliszewska A. „S³ownik petrograficzny”; - Stanley Steven M. „Historia Ziemi”; - Stupnicka E. „Geologia regionalna Polski”; - Unrug R. i in. „Zarys sedymentologii”.

www.wikilpedia.pl www.geoturystyka.pl

6. Tabela geochronologiczna

ERA OKRES EPOKA WIEK (Ma) CZWARTORZÊD Holocen 0,01 Plejstocen 1,81 * NEOGEN Pliocen 3,60 Miocen 23,03 Oligocen 33,9 PALEOGEN Eocen 55,8

TRZECIORZÊD Paleocen 65,5 KREDA PóŸna Wczesna 145,5 PóŸna JURA Œrodkowa Wczesna 199,6 PóŸny TRIAS Œrodkowy Wczesny 251,0 PERM PóŸny MEZOZOICZNA KENOZOICZNA Wczesny 299,0 KARBON PóŸny Wczesny 359,2 PóŸny DEWON Œrodkowy Wczesny 416,0 SYLUR PóŸny Wczesny 443,7 PóŸny ORDOWIK Œrodkowy Wczesny PALEOZOICZNA 488,3 PóŸny KAMBR Œrodkowy Wczesny 542,0 PóŸny PROTEROZOIK Œrodkowy Wczesny 2500 ARCHAIK

PREKAMBR 4000 Eon priskoiczny

* W 2002 roku Miêdzynarodowa Unia Nauk Geologicznych wprowadzi³a zmiany w podziale stratygraficznym, obecnie trzeciorzêd jest ju¿ ter- minem historycznym. Z uwagi na to, ¿e w literaturze sprzed 2002 roku (dominuj¹cej w opracowaniu) termin trzeciorzêd jest wielokrotnie stosowany, autorzy zachowali pozycjê trzeciorzêdu w tabeli.

10 7. Opis obiektów geoturystycznych

Województwo pomorskie str. 167 Województwo Województwo warmiñsko-mazurskie zachodniopomorskie str. 223 str. 237

Województwo Województwo kujawsko- podlaskie -pomorskie str. 161 str. 41 Województwo Woj. mazowieckie lubuskie Województwo str. 113 str. 65 wielkopolskie str. 231

Województwo ³ódzkie Województwo str. 73 Województwo dolnoœl¹skie lubelskie str. 13 str. 51 Woj. Województwo Woj. œwiêtokrzyskie opolskie œl¹skie str. 119 str. 203 str. 181

Województwo Województwo ma³opolskie podkarpackie str. 77 str. 125

11 12 Województwo dolnoœl¹skie

Lubiechowa

Kamienna Góra Walim Szklary Dzikowiec Srebrna Góra Radków Bardo Z³oty Stok Lutynia L¹dek Zdrój Stary Giera³tów Idzików

Bardo Œl¹skie – Góra Kalwaria w Bardzie Œl¹skim Dzikowiec – Kamienio³om ska³ paleozoicznych w Dzikowcu Idzików – Pasterskie Ska³ki w Idzikowie Kamienna Góra – Kamienio³om melafirów w Kamiennej Górze L¹dek Zdrój – Skalna Brama na Trojaku Lubiechowa – Lawy poduszkowe w Lubiechowie Lutynia – Czarne Urwisko w Lutyni Radków – Œciana skalna w Radkowie Srebrna Góra – Ska³y fliszowe Srebrnej Góry Stary Giera³tów – Granulity w Starym Giera³towie Szklary – Kopalnia rud niklu w Szlarach Walim – Granity w Walimiu Z³oty Stok – Kopalnia Z³ota w Z³otym Stoku

13 Góra Kalwaria w Bardzie Œl¹skim

Z¹bkowice Œl¹skie

Lokalizacja: województwo dolnoœl¹skie powiat k³odzki gmina Bardo Œl¹skie miejscowoœæ Bardo Œl¹skie

Rejon geograficzny: Sudety z Przedgórzem Sudeckim 5598 Sudety Œrodkowe Góry Bardzkie

Jednostka geologiczna: Sudety œrodkowe struktura bardzka ³upki miko³ajowskie apofiza Laskówki K³odzko 3622 3624

W malowniczym zak¹tku Sudetów Œrodkowych, w Gó- karboñskich i utworzy³ imponuj¹co wysok¹ niszê. Jest to rach Bardzkich, na pó³nocnym zboczu Góry Kalwaria (583 wspania³y punkt widokowy na prze³om Nysy K³odzkiej, m n.p.m.) ods³aniaj¹ siê produkty procesów magmowych i maj¹cy charakter doliny antecedentnej. Prze³omy takie po- metamorficznych, jakie mia³y tu miejsce 359–318 mln lat wstaj¹, gdy na drodze dojrza³ej, meandruj¹cej rzeki powoli 3 temu (w okresie górnego karbonu). W miejscu tym zobaczyæ wypiêtrza siê pasmo górskie. Rzeka wzmaga wówczas erozjê mo¿na równie¿ ciekawe elementy geomorfologiczne i kla- denn¹ i – nie zmieniaj¹c swego biegu – wcina siê g³êboko syczny przyk³ad ruchów masowych. w pod³o¿e. Na Górze Kalwarii, s³yn¹cej z piêknej i chêtnie odwie- Na Górze Kalwarii obok wspomnianej drogi Mêki 4 dzanej przez pielgrzymów Drogi Krzy¿owej znajduje siê Pañskiej zosta³y wytyczone dró¿ki Maryjne. Na szczycie wiele ciekawych geologicznie i kulturowo obiektów. Miêdzy Kalwarii znajduje siê kaplica Górska pochodz¹ca z XVII 5 stacjami VI a VII Mêki Pañskiej, oko³o 600 metrów od mostu wieku, a poni¿ej niej ruiny zamku ksi¹¿êcego z XIV wieku. na Nysie K³odzkiej ods³ania siê strefa kontaktu ¿y³y magmo- Uroczym elementem jest Ÿróde³ko Maryi, znajduj¹ce siê na 6 wej (nazwanej apofiz¹ Laskówki) z ³upkami miko³ajowskimi trasie Drogi Krzy¿owej. wieku dewoñskiego. ¯y³ê tworz¹ kwaœne ska³y magmowe Miejscowoœæ Bardo Œl¹skie jest znanym miejscem piel- (granitoidy) wieku górnokarboñskiego. Ich wychodnia ma grzymek. Pierwsze wzmianki o tej osadzie pochodz¹ z XI mi¹¿szoœæ 6 m i wysokoœæ 8 m. Granitoidy s¹ ska³ami o wieku, a najstarsze kapliczki na Górze Kalwarii pochodz¹ z barwie szarej, zbudowanymi ze: skaleni alkalicznych, plagio- prze³omu XVIII i XIX wieku. W miasteczku zobaczyæ mo¿na klazów, kwarcu, i minera³ów ciemnych (biotytu, amfiboli i piêkne, barokowe kamienice i koœció³ z tego okresu. piroksenów). Ska³y otaczaj¹ce intruzjê to ilasto-krzemion- Opisywany obiekt po³o¿ony jest przy szlaku niebieskim kowe ³upki miko³ajowskie. S¹ one przeobra¿one termicznie (miêdzynarodowym E3: Adriatyk-Morze Czarne), oraz i potrzaskane tektonicznie, a pierwotne warstwowanie jest zielonym i ¿ó³tym prowadz¹cym odpowiednio z Barda na zatarte. Górê Kalwariê i do Janowca. Pomiêdzy ¿y³¹ granitoidow¹ a ³upkami zobaczyæ mo¿na W miejscu tym mo¿na spêdziæ ciekawie i mi³o ca³odniowy 1 aureolê kontaktow¹, czyli strefê oddzia³ywania gor¹cej wypoczynek. Dobre zagospodarowanie otoczenia (parking, magmy na ska³y otaczaj¹ce. W najbli¿szym – kilkumetrowym gastronomia) dodatkowo zachêcaj¹ do odwiedzenia tego otoczeniu apofizy, ³upki ilasto-krzemionkowe zosta³y zmie- zak¹tka Sudetów. 2 nione w ska³y drobnokrystaliczne, ³upi¹ce siê drzazgowo, Proponowany obiekt geoturystyczny umo¿liwia zapo- zwane hornfelsami. Makroskopowo widoczna jest w nich znanie siê z produktami metamorfizmu termicznego, na równie¿ obecnoœæ kryszta³ów kwarcu o rozmiarach 0,5-1 kontakcie intruzji ze ska³ami klastycznymi – ³upkami ilasto- mm. krzemionkowymi, jak równie¿ na obserwacje efektów ru- Spod krzy¿a nad urwiskiem, ogl¹daæ mo¿na klasyczny chów masowych (obryw) i elementów geomorfologicznych przyk³ad ruchów masowych. W 1958 roku powsta³ tutaj (prze³om antecedencyjny Nysy K³odzkiej). obryw skalny rozwiniêty w serii plastycznych ³upków 14 Bardo

The Kalwaria Hill in Bardo Œl¹skie high. The contact-metasomatic processes reflect in changes The Bardo Mts. form a picturesque range in the Central of shale structure and in silicification. Other interesting Sudety Mts. In the northern slope of the Kalwaria Hill (583 objects in Góra Kalwaria are: ruins of the duke castle, St. m a.s.l.) the metasomatic processes can be observed at the Mary’s spring, roadside shrines and a huge rockfall dated contact of the Upper Carboniferous Laskówka granitoid back at 1598. Another touristic attraction is the historical apophysis (359-318 Ma) and the Lower Devonian Miko³ajów town Bardo with baroque houses and monaster. Numerous Shales. The exposed fragment of apophysis located at the lookouts around the town provide perfect view of anteced- Way of the Cross is about 6 meters thick and 8 meters ent Nysa K³odzka River valley.

1 2

3 4

5 6

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: W. Mastej, T. Bartuœ (2005) Wybrana literatura: 87, 151, 314 15 Kamienio³om ska³ paleozoicznych w Dzikowcu Lokalizacja: Bielawa województwo dolnoœl¹skie powiat k³odzki gmina Nowa Ruda miejscowoœæ Dzikowiec Nowa Ruda Nowa

Rejon geograficzny: Sudety z Przedgórzem Sudeckim Sudety Œrodkowe Góry Bardzkie

5606 Jednostka geologiczna: Sudety Œrodkowe struktura bardzka seria autochtoniczna Z¹bkowice Œl. Z¹bkowice formacja Wapnicy 3610 3612

W pó³nocno-zachodniej czêœci Gór Bardzkich na W najbardziej na pó³noc wysuniêtej czêœci kamienio³omu, zachodnim zboczu góry Wapnica zwanej te¿ Wapienn¹ we wschodniej jego œcianie, ods³aniaj¹ siê najm³odsze osady 1 (579,6 m n.p.m.), na po³udniowy wschód od wsi Dzikowiec, wêglanowe: wapieñ klymeniowy i gattenndorfiowy. Ten znajduje siê nieczynny kamienio³om. Ods³aniaj¹ siê w nim pierwszy to szary lub ró¿owy wapieñ o mi¹¿szoœci 2-3 me- górnodewoñskie i dolnokarboñskie ska³y, które powsta³y trów, który deponowany by³ w warunkach morskich strefy 380 do 325 milionów lat temu. pelagicznej. W wapieniu tym spotykamy górnodewoñskie Kamienio³om za³o¿ony w XVIII wieku ma dzisiaj oko³o goniatyty. Na nim zalega szary wapieñ okreœlany jako gat- 500 metrów d³ugoœci i 150 metrów szerokoœci. Ods³ania tendorfiowy, który jak wynika z badañ biostratygraficznych siê w nim ciekawy profil geologiczny ska³, które by³y i s¹ reprezentuje ju¿ osady karbonu. Miêdzy innymi z tego przedmiotem badañ od ponad dwustu lat. Jest to ponad powodu profil osadów w kamienio³omie na Wapnicy jest 60 metrowy profil osadów wêglanowych powsta³ych w tak interesuj¹cy, poniewa¿ jest to jeden z nielicznych euro- œrodowisku morskim (tzw. formacja z Wapnicy). pejskich profili z zachowan¹ ci¹g³oœci¹ sedymentacyjn¹ na Najstarsze utwory ods³aniaj¹ siê w centralnej czêœci granicy dewonu i karbonu. kamienio³omu, w jego zachodniej œcianie. Jest to brekcja Kamienio³om w Dzikowcu na Wapnicy s³ynie z bogactwa wapienno-gabrowa, z³o¿ona z ró¿nej wielkoœci bloków ga- skamienia³oœci - glonów, stromatoporoidów, otwornic, 2 browych (do 1 m œrednicy) otoczonych wapieniem organode- konodontów, goniatytów. Mo¿emy tu te¿ znaleŸæ szcz¹tki trytycznym. W wapieniach tych wystêpuj¹ zwapnia³e plechy krynoidów, ma³¿oraczki, ramienionogi, rzadziej œlimaki czy krasnorostów, zielenic, sinic, a tak¿e otwornice i ramienio- trylobity. nogi oraz Ÿle zachowane fragmenty kolonii koralowców. Na terenie kamienio³omu, w jego po³udniowej czêœci Ku po³udniowi znikaj¹ bloki gabra i w kamienio³omie znajduje siê strzelnica, która jest czêœciowo ogrodzona. ods³aniaj¹ siê wy³¹cznie osady wapienne tzw. wapienia podsta- W soboty od godzin rannych do popo³udniowych maj¹ tu wowego. Jest to 15 - metrowej mi¹¿szoœci kompleks skalny miejsce spotkania Ko³a £owieckiego Knieja. Wówczas wstêp widoczny dobrze w zachodniej œcianie w po³udniowej czêœci do tego kamienio³omu jest niemo¿liwy. Teren kamienio³omu kamienio³omu. Zbudowany jest z szarego biosparytowego jest niezagospodarowany poza kilkoma stolikami z miejscami wapienia zawieraj¹cego fragmenty gabr, granitoidów i serpen- do siedzenia. W czêœci pó³nocnej kamienio³omu, do której tynitów oraz bioklasty koralowców i krynoidów (fragmentów prowadzi asfaltowa droga od strony Dzikowca, jest niewielki ³odyg liliowców), a tak¿e glony i stromatoporoidy. parking na kilka samochodów. W centralnej czêœci kamienio³omu na œcianie wschodniej W pobliskiej wsi Dzikowiec, której pocz¹tki siêgaj¹ XIV ods³ania siê wapieñ g³ówny, którego mi¹¿szoœæ ocenia siê tu wieku znajduje siê szereg cennych zabytków: XVII-wieczny na oko³o 40 m. W wapieniu tym spotykamy jak poprzednio: koœció³, wybudowany na miejscu wczeœniejszej œwi¹tyni glony, szcz¹tki krynoidów, ma³¿oraczki, drobne ramienio- gotyckiej, XVII-wieczny zespó³ dworski, 2 kapliczki z XIX nogi, œlimaki, otwornice oraz koralowce. Wystêpuj¹ca tu w. W wieku XVII w pobli¿u wsi powsta³y kopalnie wêgla 3 fauna konodontowa pozwala udokumentowaæ wiek tych kamiennego. osadów na œrodkowy famen (dewon). Tak bogata fauna Wœród poszukiwaczy skarbów chodz¹ s³uchy o ukry- pozwala przypuszczaæ, ¿e wapienie te by³y deponowane w ciu w kamienio³omie w Wapnicy z³ota depozytowego p³ytkowodnych warunkach strefy nerytycznej. banków wroc³awskich, jak równie¿ zasypaniu magazynu 16 Dzikowiec broni i wyposa¿enia „Wehrwolfu”. Wœród tej broni mia³ of red, blue and green algae with foraminifers, brachiopods siê znajdowaæ najnowoczeœniejszy – jak na owe czasy and poorly preserved corals (Scruttonia). – model pistoletu maszynowego Schmeisser. Dlatego te¿ In the eastern scarp of the central part the main lime- kamienio³om ko³o Dzikowca, a szczególnie dawna sztolnia stone sequence appears, about 40 meters thick. It contains mieszcz¹ca siê w jego po³udniowej czêœci, jest czêsto od- algae, crinoids, ostracods, small brachiopods, gastropods, wiedzana przez poszukiwaczy skarbów. foraminifers and corals. The conodonts enabled to deter- mine the Middle Fammenian age of the limestone. Abundant Paleozoic rocks in the Wapnica Mt. quarry fossils allow to suggest the shallow-marine, neritic deposi- in Dzikowiec tional environment. In the northwestern part of the Bardo Mts., in the western In the northen corner of the quarry, in the eastern scarp, slope of the Wapnica Mt. (known also as the Wapienna Mt., the youngest members appear: the Clymenia and the Gat- 579.6 meters a.s.l.), south from Dzikowiec village the aban- tendorfia limestones. The former is pink or grey rock, about doned quarry can be visited in which Upper Devonian and 2-3 meters thick, deposited in a pelagic zone. It contains Lower Carboniferous rocks are exposed (380-326 Ma). Late Fammenian (Upper Devonian) goniatites. The younger, The quarry was developed in the XVIIIth century. Gattendorfia Limestone represents the Early Tournaisian Recently, the pit is about 500 meters long and about 150 (Carboniferous) deposition, as revealed by biostratigrafic meters wide. The exposed succession has been subjected studies. This is the intrising feature of the Wapnica suc- to geological and paleontological studies since over 200 cession as it is one of a few exposures in Europe where years. It includes 60-meters-thick sequence of Fammenian the continuous deposition at the Devonian/Carboniferous and Lowermost Turnaisian marine carbonates belonging the boundary can be observed. the Wapnica Formation. The Wapnica quarry is famous among geologists for the The oldest strata crop out in the central part of the pit, abundance of fossils: algae, stromatopores, foraminifers, con- in its western scarp. This is a breccia composed of gabbro odonts, goniatites as well as crinoids, ostracods, brachiopods blocks (up to 1 meter across) embedded within organode- amd more rare gastropods and trilobites. It is a common stop trital limestone. The limestone contain abundant filaments for conference trips and field training ground for students.

1 2

Wybrane pozycje literatury: 34, 41, 77, 78, 91, 116,169, 263, 282, 314, 342, 367, 441, 442

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 3 J. Haydukiewicz, J. Muszer (2005) 17 Pasterskie Ska³ki w Idzikowie

Lokalizacja: województwo dolnoœl¹skie powiat k³odzki gmina Bystrzyca K³odzka 5574 miejscowoœæ Idzików

Rejon geograficzny: Bystrzyca K³odzka Sudety z Przedgórzem Sudeckim Sudety Wschodnie Kotlina K³odzka Stronie Œl¹skie Stronie Jednostka geologiczna:

Sudety Wschodnie 5572 rów górnej Nysy K³odzkiej brachysynklina Idzikowa 3622 3624 Pasterskie Ska³ki, znane równie¿ jako Piêæ Sióstr, znajduj¹ Oko³o po³udnia siêgnêli po posi³ek, jaki przygotowa³a im siê na WysoczyŸnie Idzikowa, która od pó³nocy graniczy z matka. Nie spodoba³o im siê, ¿e chleb by³ posmarowany twa- pasmem Krowiarek, a od po³udniowego-wschodu z masy- rogiem a nie mas³em. Rozdra¿nieni i wœciekli rzucali skibkami wem Œnie¿nika. Geologicznie usytuowane s¹ w pó³nocno- chleba o ziemiê, pluli na nie i kopali. Pracuj¹cy obok wieœniak wschodniej czêœci rowu Nysy K³odzkiej, w strefie wschodniej œmia³ siê z figli m³odzieñców. Nie trwa³o to d³ugo. Od strony fleksury brze¿nej. Œnie¿nika nadci¹gnê³y ciemne chmury, b³yskawice rozœwietli³y Ska³ki Pasterskie to zespó³ piêciu malowniczych ska³ek ca³¹ okolicê, rozpêta³a siê straszna burza. Trzaskaj¹ce pioruny 1 ostañcowych o wysokoœci 5-10 m, ods³aniaj¹cych siê w lesie rozpêdzi³y przera¿one byd³o po okolicy. Wzgórze stanê³o w i na jego skraju. Zbudowane s¹ ze zlepieñców i piaskowców p³omieniach. Z k³êbów dymu wy³oni³y siê niespodziewanie zlepieñcowatych, wieku kredowego (89-83 mln lat temu). bloki skalne. Jeden z niech przypomina sylwetkê konia, cztery Ska³ki te powsta³y w p³ytkowodnym zbiorniku morskim – postacie pasterzy. By³a to kara dla synów wieœniaka za brak jako przybrze¿ne sto¿ki nap³ywowe. Na poprzecznych szacunku dla chleba.” przekrojach warstw widoczne s¹ przek¹tne warstwowania, Pasterskie Ska³ki znajduj¹ siê na terenie Œnie¿nickiego 2 a tak¿e materia³ okruchowy z jakiego one powsta³y: otocza- Parku Krajobrazowego i s¹ ³atwo dostêpne. Ich usytuowanie ki o rozmiarach od 5 do nawet 15 cm, ró¿nie obtoczone na koñcu wsi Idzików, w odleg³oœci zaledwie 150 m na za- i Ÿle wysortowane. Materia³ ten pochodzi z s¹siedniego chód od drogi prowadz¹cej z Idzikowa do Kamiennej, sprzyja Masywu Œnie¿nika, a w mniejszym stopniu z Gór Bardzkich czêstym wizytom turystów. W odleg³oœci 1,5 km od ska³ek i Z³otych, i reprezentuje g³ównie ska³y metamorficzne. W wiedzie czerwony szlak im. Dr M. Or³owicza (tzw. G³ówny Pasterskich Ska³kach mo¿emy obserwowaæ pionowe, a na- Szlak Sudecki), oraz ¿ó³ty szlak prowadz¹cy z Bystrzycy wet odwrócone ustawienie warstw zlepieñców. Zlepieñce K³odzkiej do Miêdzygórza. Malownicze po³o¿enie i urocza te dokumentuj¹ pocz¹tek blokowego wypiêtrzania Sudetów okolica daj¹ mo¿liwoœæ ca³odniowego wypoczynku. po trwaj¹cej 150 mln lat peneplenizacji (wyrównywaniu) W odleg³oœci ok. 2 km od Pasterskich Ska³ek, 400 m na orogenu waryscyjskiego. pó³noc od skrzy¿owania g³ównej drogi w Idzikowie z drog¹ Grzbiet wzniesienia, na którym znajduj¹ siê Pasterskie do wsi Kamienna, zosta³o zaproponowane drugie geologicz- Ska³ki stanowi bardzo dobry punkt widokowy. Ciekawa ne stanowisko dokumentacyjne – nieczynny kamienio³om forma ska³ek, ich po³o¿enie i szeregowe usytuowanie na- piaskowców z Idzikowa. Ods³aniaj¹ siê w nim poziomo 3 daj¹ temu miejscu niepowtarzalny charakter. Z obiektem le¿¹ce piaskowce, piaskowce zlepieñcowate i zlepieñce tym zwi¹zana jest legenda o skamienia³ych pasterzach, wieku póŸnokredowego. Na poprzecznych przekrojach pochodz¹ca z XIV wieku. warstw obserwowaæ mo¿na warstwowania przek¹tne Legenda ta przetrwa³a z dawnych czasów, gdy istnia³ i równoleg³e, z³o¿one czêsto w wielozestawy o wyrazistej zwyczaj, ¿e pasterz gminny zbiera³ byd³o z ca³ej wsi i pêdzi³ strukturze i teksturze. Osady te posiadaj¹ niezwykle charak- na pastwisko opodal wzgórza nad Idzikowem. Pewnego dnia terystyczne cechy osadów strefy przybrze¿nej (strefa zmy- by³ tak zajêty, ¿e zleci³ tê pracê swoim czterem synom. Ch³opcy wu, nasypy przybrze¿ne, pla¿a wewnêtrzna), ze szczególnie niezbyt przejêli siê poleceniami ojca, straszyli byd³o, dosiadali czytelnymi strukturami sztormowymi (kopalne mikroklify, owce, psocili, nie dbali o to, aby zwierzêta by³y najedzone. sierpy pla¿owe).

18 Idzików

Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ skamienia³oœci œladowe a group of picturesque cliffs, 5-10 meters high, located at (struktury mieszkalne i ucieczkowe). Do niezwyk³ych zna- the southeastern margin of the Idzików Upland, some 800 lezisk nale¿¹ œlady przypisywane czteropalczastym tropom meters northeast from Idzików village. The cliffs belong to gadów (Ornithopoda). the northeastern part of the Górna Nysa River Graben and Jest to jedyne udokumentowane w Sudetach stanowisko occur close to the eastern limb of the Idzików Brachysyn- osadów litoralnych póŸnej kredy. cline, in the zone of marginal flexure. The cliffs are compsed Piaskowce z kamienio³omu w Idzikowie pozyskiwane by³y of Cretaceous, shallow-marine, poorly sorted conglomer- ju¿ w XIX wieku, a kontur tego wyrobiska widnieje na mapie ates and conglomeratic sandstones. The exposure enables z 1900 roku. Obiekt mog¹ zwiedzaæ grupy zorganizowane, to discuss the problems of Upper Cretaceous depositional jak i indywidualni turyœci. environments and later tectonic arrangement. Sediments observed in the sandstone quarry in Idzików document The Shepherd’s Rocks in Idzików the paleogeography, the playa deposition and the traces of The Shepherd’s Rocks (known as “the Five Sisters”) form organisms.

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 100, 101, J. Muszer, J. Wojewoda (2005) 102, 105, 106, 193, 356, 456 19 Kamienio³om melafirów w Kamiennej Górze

Bolków Lokalizacja: województwo dolnoœl¹skie powiat kamiennogórski gmina Kamienna Góra miejscowoœæ Kamienna Góra

Region geograficzny: Wa³brzych Sudety z Przedgórzem Sudeckim

Sudety Œrodkowe 5628 Góry Kamienne

Jednostka geologiczna: Sudety Œrodkowe niecka œródsudecka, 3574 3576 formacja ze S³upca Lubawka

Obiekt po³o¿ony jest w po³udniowo-wschodniej czêœci trzenia i erozji powodowa³y powstanie materia³u okru- Kamiennej Góry, w s¹siedztwie wsi Czadrówek. Jest to ze- chowego z niszczonych ska³ wulkanicznych i jego lokalne 1 spó³ dwóch nieczynnych kamienio³omów na po³udniowym nagromadzenia. W stropowej czêœci potoków lawowych grzbiecie Góry £ysina. Wyrobiska zajmuj¹ obszar o wymia- wystêpuj¹ nagromadzenia minera³ów, które powsta³y jako rach 250 na 100 m, przy czym pó³nocne wyrobisko jest produkty dzia³ania gor¹cych roztworów powulkanicznych: wiêksze – wysokoœæ œcian dochodzi do 20 m. agat, chalcedon, karneol, chloryt, kalcyt i inne. W kamienio³omach ods³aniaj¹ siê ska³y wulkaniczne Obiekt ma unikatow¹ wartoœæ w skali Polski z uwagi na 2 powsta³e w permie (oko³o 290 milionów lat temu). S¹ to tzw. zespó³ ods³oniêtych ska³ i struktur geologicznych permskiego melafiry (bazalty) powsta³e w obrêbie niewielkiego wulkanu wulkanizmu, w szczególnoœci ró¿ne formy law wulkanicznych tarczowego, który mia³ formê p³askiego sto¿ka o œrednicy i mineralizacji powulkanicznej zwi¹zanej z wulkanem tarczo- oko³o 10 km i wysokoœci oko³o 100 m. Aktywnoœæ wulka- wym. Dogodne po³o¿enie umo¿liwia wykorzystanie obiektu nu przejawia³a siê wielokrotnymi wylewami lawy, rzadziej dla celów dydaktycznych i popularyzatorskich. wyrzutami materia³u piroklastycznego (popio³ów i py³ów). Stan zachowania kamienio³omów jest aktualnie doskona³y. Efektem krzepniêcia lawy s¹ melafiry, a z nagromadzenia S¹ one ³atwo dostêpne, po³o¿one blisko drogi z Kamiennej popio³ów i py³ów powsta³y cienkie warstwy tufów. Ska³y Góry do Krzeszowa, w którym znajduje siê g³ówna atrakcja 3 ods³oniête w kamienio³omach powsta³y oko³o 1 do 2 km na turystyczna tego rejonu – zespó³ klasztorny. Jest to baroko- pó³nocny zachód od centrum erupcji, które obecnie przykry- wy zespó³ budowli opactwa Cystersów z³o¿ony z bazyliki te jest m³odszymi ska³ami osadowymi. W kamienio³omach, NMP £askawej, koœcio³a œw. Józefa, mauzoleum Piastów szczególnie pó³nocnym, widoczna jest sekwencja skalna o Œwidnicko-Jaworskich, budynków klasztornych oraz licznych mi¹¿szoœci oko³o 35 m, w obrêbie której rozpoznaæ mo¿na kaplic Kalwarii. Jego pocz¹tki siêgaj¹ XVIII wieku. produkty trzech potoków lawowych, miêdzy którymi W pobli¿u przebiega kilka szlaków: G³ówny Szlak Sude- wystêpuj¹ tufy i ska³y osadowe: piaskowce i mu³owce. W cki ze Skalnika do Grz¹d; szlak ¿ó³ty z Wo³ka do Olszyny potokach lawowych mo¿na wyró¿niæ melafiry masywne oraz przez Kamienn¹ Górê oraz czerwony z Marciszowa do porowate, pêcherzykowe (z pustkami po ulatniaj¹cych siê Kamiennej Góry. z potoków lawowych gazach) i migda³owcowe, w których te pustki wype³nione s¹ wtórnymi minera³ami. Miejscami The melaphyres quarry in Kamienna Góra ska³y s¹ pokruszone i ponownie zlepione, tworz¹c tzw. Two quarries are located in the southeastern part of brekcjê. W obrêbie potoków lawowych rozpoznaæ mo¿na Kamienna Góra town, in the vicinity of Czadrówek village, kana³y, którymi p³ynê³a lawa. W wielu miejscach widoczne in the southern slope of the £ysina Hill. s¹ produkty oddzia³ywania gor¹cych law na ska³y pod³o¿a. The exposed volcanics are Permian melaphyres (ba- S¹ to fragmenty ska³ pod³o¿a w obrêbie potoków lawowych salts) (about 290 Ma) erupted from a small shield volcano, i wciœniêty w szczeliny piasek i mu³ stwardnia³y w postaci located 1-2 kilometers northwest and recently covered by piaskowców i mu³owców (tzw. dajki klastyczne). Przewar- younger sediments. The volcano was about 10 kilometers stwienia piaskowców i mu³owców powsta³y w przerwach across and up to 100 meters high. The activity of volcano miêdzy kolejnymi erupcjami wulkanu, kiedy procesy wie- included multiple lava eruptions and rare pyroclastic ex-

20 Kamienna Góra plosions. In the northern wall, about 35 meters high, the mudstone. In the top parts of lava flows the accumulations succession is visible of three lava flows separated by tuffs, of hydrothermal minerals can be found: agate, chalcedony, sandstones and mudstones. In the lava flows massive, carneol, chlorite, calcite and others. porous, vesicular and amygdaloidal structures are visible The quarries are very well-preserved and easily acces- with open spaces filled with secondary minerals. The lava sible from the Kamienna Góra-Krzeszów highway. In the tubes can be identified within the flows. In the sediments nearby Krzeszów the leading tourist attraction of the region thermal alterations occur at the contacts with hot lava. can be visited: the famous, historical, Cistercian monaster Other interesting details are rock fragments (xenoliths) from the beginning of the XVIIIth century with the basilica, embedded within lava as well as sand and mud filling the the church, the mausoleum of Œwidnica-Jawor duke family fractures in lava tongues and altered into sandstone and and the Way of the Cross.

2 3

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Awdankiewicz (2005) Wybrana literatura: 16, 17, 18 21 Skalna Brama na Trojaku

Lokalizacja: województwo dolnoœl¹skie powiat k³odzki gmina L¹dek Zdrój

miejscowoœæ L¹dek Zdrój 5582

Region geograficzny: Sudety z Przedgórzem Sudeckim Sudety Wschodnie Góry Z³ote K³odzko Jednostka geologiczna: Sudety Wschodnie krystalinik L¹dka-Œnie¿nika, formacja giera³towsko-œnie¿nicka 3634 3636

Trojak to rozleg³y szczyt o wysokoœci 766 m n.p.m. w Ska³ki Skalnej Bramy tworz¹ typowo wykszta³cone gnejsy Górach Z³otych, po³o¿ony na wschód od L¹dka. Zbudo- giera³towskie. Na œcianach skalnych mo¿na obserwowaæ wany jest z gnejsów, które w rejonie szczytu tworz¹ grupê doskonale widoczn¹ foliacjê oraz trzy systemy równoleg³ych 1 ciekawych ska³ek. S¹ to, od zachodu: Samotna, Samotnik, spêkañ ciosowych. Ska³ki gnejsowe Skalna Brama posiadaj¹ szczytowy Trojak z Belwederem, Skalny Mur z Szybem, znacz¹ce walory dydaktyczne. Umo¿liwiaj¹ zapoznanie siê Trzy Baszty oraz Skalna Brama z Or³em. Jest to najwiêksze z budow¹ geologiczn¹ kompleksu gnejsowego krystalinika obok Królówki (ze Sto³owymi Ska³ami) zgrupowanie ska³ l¹decko-œnie¿nickiego, oraz obserwacjê cech strukturalno w Górach Z³otych. teksturalnych gnejsów giera³towskich i form ich wietrzenia. Pod wzglêdem geologicznym po³udniowa czêœæ Gór Gnejsy giera³towskie wystêpuj¹ tu w typowej odmianie Z³otych nale¿y do krystaliniku L¹dka-Œnie¿nika i zbudowana jako gnejsy s³ojowe plagioklazowo-mikroklinowe i migma- jest generalnie ze staropaleozoicznych i prekambryjskich ska³ tyty z fa³dkami ptygmatycznymi. Fa³dki te œwiadcz¹ o du¿ej 4 krystalicznych. S¹ to ³upki mikowe i paragnejsy plagioklazowe podatnoœci na zginanie (plastycznoœæ), spowodowanej przek³adane kwarcytami, marmurami i amfibolitami, a tak¿e obecnoœci¹ fazy ciek³ej. Wskazuje to na genezê gnejsów. S¹ gruboziarniste gnejsy oczkowe (œnie¿nickie) i drobnoziar- one mianowicie produktem procesu ultrametamorficznego niste gnejsy migmatyczne (giera³towskie). Z tych ostatnich – migmatytyzacji, polegaj¹cego na selektywnym up³ynnieniu zbudowane s¹ szczytowe partie góry Trojak. ska³y wyjœciowej (wytopieniu uleg³y tylko jasne sk³adniki). Skalna Brama to ostatnia du¿a forma gnejsowa Trojaka. Dziêki dyferencjacji metamorficznej powsta³y regularne s³oje 2 Wznosi siê na wysokoœci 742 m n.p.m. na po³udniowy skaleniowo-kwarcowe i ³yszczykowe. wschód od wierzcho³ka, oko³o 225 m od szczytu. Tworz¹ Walory dydaktyczne i czytelnoœæ form spowodowa³a, j¹ dwie izolowane ska³ki gnejsowe, ostañce denudacyjne, ¿e ska³ki „Skalnej Bramy” zaproponowane zosta³y jako po³o¿one kilka metrów od siebie i zwrócone do siebie geologiczne stanowisko dokumentacyjne. œcianami, utworzonymi na powierzchniach ciosowych o Ca³y masyw Trojaka stanowi naturalny park dla uzdro- podobnych parametrach zalegania, co sprawia wra¿enie wiska l¹deckiego i od dawna jest terenem spacerowym dla bramy lub korytarza. Korytarz skalny miêdzy ska³kami kuracjuszy, którzy wspinaj¹ siê na skalisty szczyt dla podzi- ma przebieg niemal po³udnikowy nawi¹zuj¹c do przebiegu wiania piêknych i rozleg³ych widoków. Opisywa³y i zaleca³y je szczelin ciosowych. Ska³ka zachodnia ma rozmiary 35 x wszystkie najstarsze przewodniki. A obejmowa³y one czêœæ 20 m, wiêksza ska³ka wschodnia, nazywana tak¿e Skalnym Gór Z³otych, Masyw Œnie¿nika, Góry Bystrzyckie i Orlickie, 3 Or³em ma rozmiary 60 x 20 m. Rozdzielone s¹ stromym Góry Sto³owe, a nawet Œnie¿kê w dalekich Karkonoszach. Ze przejœciem o d³ugoœci oko³o 27 m, koñcz¹cym siê na górze szczytu podziwiaæ mo¿na d³ugi odcinek doliny Bia³ej L¹deckiej z ciasn¹ szczerb¹ o szerokoœci oko³o 3 m. Wysokoœci ska³ek, L¹dkiem Zdrojem i Stroniem Œl¹skim. Nazwa szczytu powsta³a liczone od po³udniowej, ni¿szej podstawy ska³ki zachod- od dobrze widocznych niegdyœ z L¹dka Zdroju trzech grup niej, dochodz¹ do 15 m. U podnó¿a ska³ek rozwinê³o siê szczytowych ska³ek. Dla wygody XIX-wiecznych turystów blokowisko – efekt wietrzenia fizycznego w klimacie pery- ustawiono balustradê i wykonano schody, a czêœæ po³udniowo glacjalnym. Œcie¿ka w Skalnej Bramie opada stromo w dó³ - zachodni¹, widokow¹ Trojaku nazwano Belwederem. pod przewieszon¹ wschodni¹ œcian¹ odchylon¹ od pionu o Dostêpnoœæ obiektu gwarantuj¹ dobrze oznakowany 30 stopni na ca³ej swojej wysokoœci. niebieski szlak prowadz¹cy z centrum L¹dka Zdroju na

22 L¹dek Zdrój górê Trojak i dalej przez siod³o Rozdro¿e Zamkowe do ruin documentation site, is located southeast from the summit. zamku Karpieñ i Starego Giera³towca oraz œcie¿ka przy- It includes two cliffs, of dimesions 60x20 and 35x20 me- rodnicza przechodz¹ca obok innych ciekawych obiektów ters, respectively, and 15-22 meters high, composed of the w pobli¿u L¹dka Zdroju. Giera³tów Gneisses. The cliffs are separated by a corridor, 27-meters-long and locally only 3-meters-wide. Walls of the The Rock Gate at the Trojak Mt. corridor, trending almost N-S, are joint surfaces. The trail in The Trojak Mt. (766 m a.s.l.) is located in the Eastern the Rock Gate descends steeply under the overhanging wall, Sudety Mts, in the Golden Mts. range, east of L¹dek Zdrój which is inlined 30° from the vertical along its full length. village. The southern part of the Golden Mts. belongs to The gneiss cliffs of the Rock Gate show not only the aes- the L¹dek-Œnie¿nik crystalline block and includes a variety thetic values but enable to recognize geological structure of of Precambrian and Lower Paleozoic crystalline rocks: the L¹dek-Œnie¿nik crystalline block as well as structural and mica schists and plagioclase paragneisses intercalated with textural details of the Giera³tów Gneisses together with the quartzites, marbles, amphibolites as well as coarse-crys- weathering processes. Gneisses are cut by three regular joint talline Œnie¿nik gneisses and fine-crystalline, migmatitic sets and foliation is perfectly visible on joint surfaces. Giera³tów gneisses. The site is easily accessible from the blue touristic trail, At the summit, which bears the name “Trojan”, the visi- which leads from L¹dek Zdrój village uphill, to the Trojak tor will find several scenic gneiss cliffs of fantastic shapes Mt. summit and farther, through the Rozdro¿e Zamkowe – the Trojan, the Rock Wall, the Three Towers and the Rock to the ruins of the Karpieñ Castle and to Stary Giera³tów Gate. All are erosional relics (cliffs). village. Moreover, the thematic trail is available, which leads The Rock Gate (742 m a.s.l.), proposed here as a to several other nature sites around the village.

2 4

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: W. Mastej, T. Bartuœ (2005) Wybrana literatura: 55, 87, 104, 343 23 Lawy poduszkowe w Lubiechowie

Lokalizacja: województwo dolnoœl¹skie Œwierzawa powiat z³otoryjski 5650 gmina Œwierzawa miejscowoœæ Lubiechowa

Rejon geograficzny: Sudety z Przedgórzem Sudeckim Sudety Zachodnie Góry Kaczawskie

Jednostka geologiczna: 5648 Sudety Zachodnie Góry Kaczawskie jednostka Œwierzawy Jelenia Góra 3560

W Sudetach Zachodnich, w pó³nocnym grzbiecie Gór zapoznanie siê z elementami wulkanologii, geologii struk- Kaczawskich, 800 m na wschód od szczytu Okola, zobaczyæ turalnej i procesów metamorficznych. mo¿na trzy ciekawe ska³ki. Zbudowane s¹ ze s³abo zme- 1,2 tamorfizowanych law poduszkowych. Reprezentuj¹ doln¹ The pillow in Lubiechów czêœæ sekwencji kaczawskiej, utworzon¹ w œrodowisku In the Western Sudety Mts., in the Kaczawa Range, inicjalnego ryftu w obrêbie skorupy kontynentalnej. Jest some 800 meters east from the summit of the Okó³ Mt. to jeden z najlepiej ods³oniêtych fragmentów sekwencji three interesting cliffs can be studied in details. The cliffs are kaczawskiej. composed of greenschists, formerly the pillow lavas. The W lawach poduszkowych mo¿na obserwowaæ do- lavas belong to the lower part of the Kaczawa succession skonale wykszta³cone pierwotne struktury wulkaniczne, formed during the initial rifting stage. umo¿liwiaj¹ce okreœlenie paleohoryzontu i nastêpstwa The pillow lavas show perfectly visible, primary volcanic 3 warstw w sekwencji tej czêœci Gór Kaczawskich. Reliktowe ce- structures which enable determination of primary paleoho- chy pierwotne, takie jak: sch³odzone brzegi, spêkania radialne rizon and succession of rocks in this part of the Kaczawa i nierównomierne rozmieszczenie pêcherzyków pogazo- Mts. Primary features: cooled margins, radial joints, random wych wtórnie wype³nionych kalcytem, dodaj¹ temu obiek- distribution of amygdaloids filled with secondary calcite 4 towi unikalnoœci. Szczyt najwiêkszej ze ska³ek tworz¹ lawy stand for the unique character of the site. The shape of pil- masywne, bêd¹ce produktem intensywnych podmorskich lows and their arrangement allow to identify approximate wylewów lawowych. Wiek tych law okreœla siê na kambr geometry of layering whereas the relation to cleavage per- – ordowik (542-443 mln lat temu). Metamorfizm w facji mits to reconstruct tectonic position in the limb of anticline niebieskich ³upków, a nastêpnie – w facji zieleñcowej, spo- inclined to the south at high angle. The top of highest cliffs wodowa³ przeobra¿enia law w zieleñce. is composed of massive lavas produced during intensive Opisywany rejon posiada du¿e walory przyrodniczo- submarine eruptions. The age of lavas was determined as turystyczne. Górzyste otoczenie obiektu jest poroœniête Cambrian-Ordovician (542-443 Ma). The lavas were sub- 5 lasem, g³ównie œwierkowym; wytyczono tu liczne szlaki jected to metamorphism under the conditions of blueschist turystyczne. Teren ten nale¿y do projektowanego Kaczaw- and then greenschist facies. skiego Parku Krajobrazowego, a w niedalekim s¹siedztwie The area shows high natural and touristic values. It is znajduj¹ siê istniej¹ce ju¿ Parki Krajobrazowe: „Dolina planned to be included into the future Kaczawa Mts. Land- Bobru”, „Che³my” oraz „Rudawski”. scape Park. In addition, there exist three other landscape Znaczenie obiektu ma rangê œwiatow¹. Znajduje siê przy parks in the vicinity: the Bóbr River Valley, the Che³my and leœnej drodze, w odleg³oœci 0,7 km na pó³nocny-zachód od the Rudawy ones. prze³êczy, wzd³u¿ której biegnie bita droga samochodowa: The site is of international importance. It is located close Lubiechowa-Kapela. W pobli¿u ska³ek znajduje siê malow- to the forest road, about 700 meters northwest from the niczy strumyk. Jest to doskona³e miejsce na wypoczynek i pass cut by the Lubiechowa-Kapela road. 24 Lubiechowa

1 2

3 4

Wybrana literatura: 29, 86, 129, 241, 242, 243, 244, 303

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: R. Kryza (2005) 25 Czarne Urwisko w Lutyni

Lokalizacja: województwo dolnoœl¹skie powiat k³odzki gmina L¹dek Zdrój miejscowoœæ Lutynia

Rejon geograficzny: 5582 Sudety z Przedgórzem Sudeckim Sudety Wschodnie

Góry Z³ote Z³oty Stok

Jednostka geologiczna: Sudety Œrodkowe krystalinik L¹dka-Œnie¿nika K³odzko synklinorium L¹dka Stronie Œl¹skie 3634 3636

„Czarne Urwisko” jest wyrobiskiem starego, nieczyn- malownicz¹ panoramê masywu Œnie¿nika K³odzkiego i nego od dawna kamienio³omu bazaltów. Po³o¿one jest w otoczenia doliny Bia³ej L¹deckiej. Górach Z³otych, w pó³nocnej czêœci Œnie¿nickiego Parku W okolicach L¹dka Zdroju znane s¹ jeszcze dwa Krajobrazowego. Znajduje siê pomiêdzy U³ê¿em a Luty- wyst¹pienia podobnych ska³ bazaltowych. W pobli¿u, po ni¹ w pobli¿u Drogi Granicznej, lokalnej szosy ³¹cz¹cej drugiej stronie doliny, ska³y te eksploatowane s¹ w czynnym Lutyniê z po³o¿onym w odleg³oœci oko³o 1,5 km L¹dkiem kamienio³omie na stoku Twierdzy, w rejonie, gdzie znajduj¹ 1 Zdrój. Stroma i urozmaicona œciana skalna o wysokoœci siê resztki szwedzkich szañców z okresu Wojny Trzydzie- dochodz¹cej do 70 m wcina siê we wschodnie zbocze stoletniej. Drugi, nieczynny kamienio³om „Szary Kamieñ”, góry Strzybnik (720 m n.p.m.) w wid³ach Lutego Potoku stanowi¹cy obecnie strzelnicê sportow¹, znajduje siê przy i Obszarniczki. Dostêp do dolnej czêœci urwiska utrudnia drodze z L¹dka Zdroju do Z³otego Stoku. blokowisko skalne i porastaj¹cy je kilkudziesiêcioletni las Bazaltowe ska³y rejonu L¹dka Zdroju dostarczaj¹ mieszany, ograniczaj¹cy znacznie widocznoœæ i nadaj¹cy niezwykle cennych informacji naukowych i stanowi¹ 2 obszarowi charakter skalnego uroczyska. W ods³oniêtej wa¿ne obiekty dydaktyczne. Tutejsze wyst¹pienia wulka- i pozbawionej roœlinnoœci czêœci górnej widoczny jest w nitów nale¿¹ do ponad 300 stwierdzonych w obszarze ska³ach doœæ regularnie wykszta³cony i charakterystyczny rozci¹gaj¹cym siê przez Dolny Œl¹sk po Górê Œwiêtej Anny 3 dla ska³ wulkanicznych termiczny cios s³upowy. Spêkania na Œl¹sku Opolskim. Jest to fragment œrodkowoeuropejskiej wyznaczaj¹ce szeœcio-, piêcio- i czteroboczne pionowe prowincji wulkanicznej o przesz³o 700 km d³ugoœci s³upy s¹ efektem rozrywaj¹cych naprê¿eñ pojawiaj¹cych siê rozci¹gaj¹cej siê od Gór Eifel a¿ po Bramê Morawsk¹. W w stygn¹cej, kurcz¹cej siê masie ska³y wulkanicznej. Pod³o¿e trzeciorzêdzie, g³ównie w oligocenie i miocenie, w ci¹gu wychodni bazaltów o ponad kilometrowej d³ugoœci i 400 m oko³o 30 mln lat, zachodzi³y tu procesy wulkaniczne, szerokoœci stanowi¹ prekambryjskie metamorficzne ³upki podczas których ze strefy górnego p³aszcza, z g³êbokoœci ³yszczykowe. Eksploatowane tu dawniej ska³y nale¿¹ do ocenianej nawet na 90 km, wynoszone by³y magmy zasa- tzw. dolnoœl¹skiej bazaltoidowej formacji wulkanicznej. W dowe o urozmaiconym sk³adzie, z których powsta³y ró¿ne ciemnej, prawie czarnej masie ska³ zwracaj¹ uwagê ró¿nej odmiany ska³ bazaltoidowych, g³ównie tefryty i bazanity, wielkoœci skupienia i gniazda oliwkowozielonych kryszta³ów rzadziej foidyty, bazalty i trachybazalty. oliwinu. S¹ to tzw. ksenolity, bêd¹ce fragmentami dunitów Wysoka ranga geoturystyczna „Czarnego Urwiska” (ska³ górnego p³aszcza Ziemi) wyrwanymi z niego i wynie- wynika tak¿e z faktu wystêpowania w s¹siedztwie innych sionymi przez przemieszczaj¹c¹ siê ku powierzchni magmê. cennych obiektów. S¹ to znajduj¹ce siê w Lutyni pozosta³oœci Oprócz porwaków oliwinowych znaleŸæ mo¿na tak¿e frag- po kopalni o³owiu i uranu oraz le¿¹ce oko³o 1 km na pó³noc, menty innych, g³ównie krystalicznych ska³ oraz drobne, czar- w dolinie Lutego Potoku, dwie grupy efektownych, wysokich ne kryszta³y piroksenów i skupienia szkliwa wulkanicznego. do 30 m, ska³ek gnejsowych: Skalna Brama i Skalny W¹wóz. W niewielkiej iloœci wystêpuj¹ tak¿e pêcherzykowate pustki Obiekt udostêpniaj¹ œcie¿ki dydaktyczne i trasa rowerowa. dokumentuj¹ce proces odgazowania lawy wylewaj¹cej siê W pobli¿u, przeciwleg³ym zboczem doliny, wzd³u¿ Drogi na powierzchniê. W szczytowej krawêdzi skarpy zlokalizo- Królewskiej przebiega ¿ó³ty szlak turystyczny prowadz¹cy 4 wana jest platforma stanowi¹ca wyj¹tkowo atrakcyjny punkt z L¹dka Zdroju do turystycznego przejœcia granicznego widokowy. Umieszczona tu tablica informacyjna objaœnia Lutynia-Travna. 26 Lutynia

The Black Wall in Lutynia Silesian basaltoid formation, which includes over 300 sites The “Black Wall” is an old, inactive basalt quarry located scattered over the Lower Silesia up to the St. Anna Hill in in the Golden Mts., in the northern part of the Œnie¿nik the Opole Silesia. The Lower Silesian basaltoids are a part Landscape Park. Steep rock wall, up to 70 meters high, cuts of the Central-European volcanic province which extends into the eastern slope of the Strzybnik Mt. (720 meters along over 700 kilometers, from the Eifel Mts. to the Morava a.s.l.), at the confluence of the Luty and the Obszarniczka Gate. In this area volcanic processes have been taking place streams. during 30 Ma, in the Oligocene and the Miocene. The basic In the upper, unvegetated part of the wall the regular, magma source was located in the upper mantle, some 90 columnar, thermal joint can be observed. The hexagonal, kilometers below surface. Ascending magma gave rise to a pentagonal and quadrilateral, vertical columns are the effects variety of basaltoids: tephrites and basanites with less com- of stress field appearing within the cooling lava. mon foidites, basalts and trachybasalts. Top geotouristic rank The basalt exposure is over 1 kilometer long and 400 of this site results also from the presence of other valuable meters wide. In the basement the Precambrian mica schists objects in the vicinity: relics of lead and uranium mine in are present. Basalts are dark, almost black with aggregates and Lutynia, and two groups of 30-meters-high, gneiss rocks nests of olive-green olivine crystals of various size. At the top (Rock Gate and Rok Gorge) located about 1 kilometer of the scarp a lookout platform was constructed from which north, in the Luty Stream valley. the visitors can appreciate a remarkable panorama. Basalts from the L¹dek Zdrój area belong to the Lower

Wybrana literatura: 19, 87, 112, 181, 450

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 4 T. Bartuœ, W. Mastej (2005) 27 Œciana skalna w Radkowie

Lokalizacja: województwo dolnoœl¹skie powiat k³odzki gmina Radków miejscowoœæ Radków

5698 Region geograficzny: Sudety z Przedgórzem Sudeckim Sudety Œrodkowe Obni¿enie Œcinawki Nowa Ruda Nowa

Jednostka geologiczna: Sudety Œrodkowe niecka œródsudecka Kudowa Zdrój 3598 3600

1 W otulinie Parku Narodowego Gór Sto³owych znajduje siê erozji. Najprawdopodobniej erozja rzeczna, szybsza i efek- obiekt geologiczny, którym jest œciana skalna na po³udniowym tywniejsza w zniszczonych ska³ach strefy uskokowej, by³a zboczu wzgórza Guzowata (501 m n.p.m.). Stanowi ona frag- bezpoœredni¹ przyczyn¹ powstania tego progu skalnego. ment lewego brzegu doliny niewielkiego potoku zbieraj¹cego Profil œciany buduj¹ ska³y, w których zapisane s¹ l¹dowe wody ze stromych zboczy granicznego grzbietu pomiêdzy warunki sedymentacji panuj¹ce w obszarze sudeckim w 2 Suchym Vrchem a Bia³¹ Ska³¹. Ta malownicza krawêdŸ okresie permu (299 – 251 mln lat). W klimacie gor¹cym morfologicza, zwana Progiem Radkowa, wyznacza pó³nocno- i suchym powstawa³y osady o charakterystycznych i typo- wschodni¹ granicê Gór Sto³owych. Obiekt po³o¿ony jest nad wych dla permu czerwonawych barwach. Materia³ okru- zalewem radkowskim ok. 2 km od centrum Radkowa i 0,5 km chowy znoszony by³ do tektonicznie obni¿anego obszaru od szosy ³¹cz¹cej t¹ miejscowoœæ z Kudow¹. niecki œródsudeckiej z po³o¿onych na po³udniu obszarów Penetruj¹c strome zbocze na d³ugoœci ok. 1 km Ÿród³owych. W obrêbie niewielkich sto¿ków nap³ywowych obserwowaæ mo¿na urozmaicon¹ morfologicznie, fragmen- deponowane by³y zlepieñce, piaskowce zlepieñcowate i pia- tami prawie pionow¹ œcianê skaln¹ o charakterystycznej skowce z³o¿one z materia³u ziarnowego s³abo obtoczonego, brunatno-czerwonej barwie, osi¹gaj¹c¹ nawet do 15 metrów Ÿle wysortowanego i zwykle chaotycznie rozmieszczonego wysokoœci. Jej poszczególne fragmenty dokumentuj¹ jedno- w obrêbie s³abo czytelnych i bardzo grubych ³awic. Spoœród znaczny zwi¹zek pomiêdzy budow¹ geologiczn¹ a przebiegiem grubszych ziarn w masie skalnej najlepiej widoczne s¹, nawet procesów morfotwórczych i ich ska³kowymi produktami. z wiêkszej odleg³oœci, odcinaj¹ce siê ostro od czerwonawego Procesy wietrzenia wykorzystuj¹ istniej¹cy w górotworze t³a skalnego bia³e otoczaki mlecznego kwarcu. Oprócz nich 4 system regularnych, wyraŸnych spêkañ, które stanowi¹ do- w mniejszej iloœci wystêpuj¹ tak¿e otoczaki karboñskich godne drogi penetracji i oddzia³ywania czynników niszcz¹cych. piaskowców, ³upków ilastych i krzemionkowych oraz me- Przestrzenny uk³ad tych czêsto znacznie poszerzonych przez tamorficzne ³upki kwarcowe, fyllity, krystaliczne wapienie wietrzenie spêkañ decyduje o wielkoœciach i kszta³tach i gnejsy. W wielu miejscach w masie ska³ wyodrêbniaj¹ poszczególnych form niewielkich cypli i ostróg skalnych siê ró¿nej wielkoœci elementy deformacyjnych struktur rozdzielonych wciosami wnêk. Czytelny jest zwi¹zek spêkañ sedymentacyjnych, tzw. p³atów deformacyjnych, bêd¹cych ze zboczowymi ruchami masowymi. W wielu miejscach pozwijanymi i przemieszczonymi fragmentami ³awic œwie¿o 3 zobaczyæ mo¿na zboczowe rozpadliny na zapleczu du¿ych, zdeponowanego w permie osadu. W przekroju œciany w odspojonych bloków skalnych. Znaczna iloœæ oberwanych, wielu miejscach wystêpuj¹ te¿ w formie bu³, gniazd i socze- miejscami du¿ych bloków rozrzucona jest wzd³u¿ ca³ego wek ³¹cz¹cych siê zwykle w lity poziom o gruboœci od 10 podnó¿a. W czêœci œrodkowej œciany wnêkê amfiteatralnej do 30 cm, wapienie typu kalicze reprezentuj¹ce ró¿ne ich niszy zajmuje stare osuwisko, które przemieœci³o w stronê genetyczne odmiany. S¹ to klasyczne wapienie pedogeniczne dna doliny znaczn¹ objêtoœæ materia³u skalnego. – wapienie pochodzenia l¹dowego, bêd¹ce rodzajem wa- Opisany próg morfologiczny stanowi¹cy rodzaj skal- piennych gleb tworz¹cych siê w klimacie pó³suchym. Poni¿ej 4 nej kuesty w warstwach wieku permskiego powsta³ po poziomu wk³adki wapiennej stawia siê licz¹c¹ 256 mln lat usuniêciu warstw wieku kredowego w wyniku rozpoczêtych granicê miêdzy czerwonym sp¹gowcem i cechsztynem ju¿ w trzeciorzêdzie intensywnych procesów wietrzenia i – wczesn¹ i póŸn¹ epok¹ permu.

28 Radków

Zawarte w obiekcie treœci geologiczne odznaczaj¹ siê conditions of hot and dry climate the Kudowa massif along with bardzo wysokimi walorami naukowymi i dydaktycznymi. the Bystrzyca and the Orlice Mts. were subjected to an intensive Pod Guzowat¹ mo¿na dojœæ z Kar³owa spod Szczeliñca weathering which produced characteristic, red weathering, Wielkiego pieszym ¿ó³tym lub niebieskim szlakiem turystycz- crust. During heavy rainfalls the crust was eroded and huge al- nym, a tak¿e przyjechaæ rowerem Miêdzynarodow¹ Tras¹ luvial fans were deposited in tectonically subsided Inner-sudetic Rowerow¹ „Œciany”, poprowadzon¹ przez Góry Sto³owe Trough. These events are recorded in the wall as reddish-brown wzd³u¿ „Szosy Stu Zakrêtów”. conglomerates, conglomeratic sandstones and sandstones composed of poorly rounded and poorly sorted clastics randomly Rock wall in Radków distributed within the very thick but sometimes undistinguishable The Gudzowata Hill (501 meters a.s.l.) is perfectly lo- beds. High-Fe, clayey-carbonate cement is responsible for high cated in the proximity of an exceptionally attractive Góry hardness and compactness of the rocks. Very characteristic are Sto³owe (Table Mts.) National Park and close to numerous pebbles of white quartz, which can be observed along meters touristic and bike trails. The rock wall was cut in the south- of reddish conglomerate layers and dish structures, which are ern slope of the hill, some 2 kilometers from the center of rounded fragments of sediment, disrupted, folded and displaced Radków town, at the Radków reservoir. The value of the just after deposition. Such structures were produced by slump- site is much improved by the available infrastructure: hotel, ing of fresh, water-saturated sediment. In the wall the horizon restaurant and large parking lot. of continental, caliche-type limestone noddles, nests and lenses The sequence exposed in the wall provides information can be seen. These are carbonate soils formed in a semi-arid about weathering processes, erosion and gravitational mass climate. Below this horizon a boundary between Rotliegend movements, which finally shaped the rocks. Observations and Zechstein can be observed (256 Ma). The exposure is of undobtedly link morphogenesis with geological structure of high scientific and educational value. The proximity of touristic the area and with lithology of the rocks. infrastructure makes this site very attractive and worthy for The wall is cut in Permian continental sediments. Under the broad popularization.

1 2

3 4

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego: J. Wojewoda (2005) Autor fotografii: A. Joniec Wybrana literatura: 2, 328, 416, 457 29 Ska³y fliszowe Srebrnej Góry

Lokalizacja: województwo dolnoœl¹skie powiat Z¹bkowicki gmina Stoszowice miejscowoœæ Srebrna Góra Z¹bkowice Œl. Z¹bkowice 5606 Rejon geograficzny: Sudety z Przedgórzem Sudeckim Sudety Œrodkowe Góry Bardzkie Ruda Nowa

Jednostka geologiczna: Sudety Wschodnie struktura bardzka formacja Srebrnej Góry 3616 3618

Wyj¹tkowo wysoka ranga obiektu geoturystycznego W przekrojach warstw obserwuje siê uziarnienia frakcjonal- zlokalizowanego w przekopie nieczynnej kolejki zêbatej ne, laminacje równoleg³e i konwolutne, a na powierzchniach z Woliborza do Srebrnej Góry wynika z jego niezwykle sp¹gowych liczne s¹ tzw. hieroglify, dostarczaj¹ce informacji atrakcyjnej lokalizacji turystycznej oraz z po³o¿enia przy o warunkach paleoœrodowiskowych panuj¹cych podczas de- jednym z g³ównych dolnoœl¹skich szlaków komunika- pozycji osadu. Bardzo ciekawy typ fliszu wapiennego ods³ania cyjnych. Le¿y on tak¿e w pobli¿u wa¿nej granicy trzech siê powy¿ej górnego wiaduktu. Tworz¹ go m.in. warstwy du¿ych geologicznych jednostek sudeckich. Ze Srebrnej turbidytowych wapieni ziarnowych zawieraj¹ce szcz¹tki Prze³êczy, oddzielaj¹cej Góry Bardzkie od Gór Sowich, liliowców, ramienionogów, korali, szkar³upni i g¹bek. Innym, turyœci zwykle zaczynaj¹ wêdrówki od zwiedzenia s³ynnych ciekawym osadem jest 35-metrowej gruboœci warstwa fortów twierdzy srebrnogórskiej zlokalizowanych na utworzona w wyniku osuwiska podmorskiego wyraŸnie wzniesieniach po obu jej stronach, wysoko ponad Srebrn¹ widoczna w pó³nocnej œcianie w ni¿szej czêœci przekopu. Gór¹. Miejscowoœæ ta, bêd¹ca star¹ osad¹ górnicz¹, Zbudowana z piaszczysto ilastej masy, w której chaotycznie oœrodkiem eksploatacji srebra, rozlokowana jest na stro- rozmieszczone s¹ ró¿nej wielkoœci fragmenty piaskowców mym morfologicznym progu odpowiadaj¹cym jednej z i ³upków, a tak¿e wapieni i gnejsów, wyraŸnie ró¿ni siê od g³ównych dyslokacji tektonicznych obszaru sudeckiego. otaczaj¹cego fliszu ca³kowitym brakiem warstwowania. Jest to tzw. sudecki uskok brze¿ny, oddzielaj¹cy Sudety od Schodz¹c w pobli¿e dolnego wiaduktu dochodzi siê do bloku przedsudeckiego. Poprzecznie do niego, w pobli¿u ods³oniêcia ska³ fliszowych nale¿¹cych do warstw z Wilczy, przekopu, przebiega w rejonie prze³êczy granica pomiêdzy które dokumentuj¹ starszy, dewoñski etap rozwoju sedy- metamorficznymi, prekambryjskimi gnejsami sowiogórski- mentacji osadów struktury bardzkiej. mi a struktur¹ Gór Bardzkich utworzon¹ ze sfa³dowanych, Poznawcze i dydaktyczne walory obiektu wynikaj¹ paleozoicznych ska³ osadowych. z bogactwa mo¿liwych do przeprowadzenia obserwacji 1,2 Szereg du¿ych ods³oniêæ znajduje siê w wysokich (miej- geologicznych, dotycz¹cych ods³aniaj¹cych siê ró¿nych scami do 30 m) skarpach przekopu, g³ównie na odcinku rodzajów ska³, struktur sedymentacyjnych i tektonicznych. pomiêdzy dwoma wiaduktami oraz na zachód od niego, Przejœcie g³êbokim wciêciem przekopu wzd³u¿ du¿ych w pobli¿u szosy do Nowej Rudy. Ods³aniaj¹ siê tu pakiety ods³oniêæ, po³¹czone ze sforsowaniem dwu prawie 30- warstw formacji z Ostroga i Srebrnej Góry tworz¹ce p³ask¹, metrowych zabytkowych wiaduktów dostarczyæ mo¿e szerokopromienn¹ strukturê fa³dow¹. Buduj¹ce je ska³y niezapomnianych wra¿eñ. £atwy i powszechny dostêp do powsta³y w wizenie, epoce stanowi¹cej m³odsz¹ czêœæ dol- przekopu zapewniaj¹ biegn¹ce nim dwa szlaki turystyczne 3 nego karbonu (ok. 345-318 mln lat). Na profil sk³adaj¹ siê i przyrodnicza œcie¿ka dydaktyczna, a tak¿e przecinaj¹cy go piaskowce, mu³owce i i³owce oraz sporadycznie zlepieñce, turystyczny szlak rowerowy. tworz¹ce naprzemianleg³e sukcesje piaskowcowo-³upkowe typowe dla formacji fliszowych. S¹ to osady turbidytowe The flysch from Srebrna Góra zdeponowane przez pr¹dy zawiesinowe, które w okresie The outcrops are located in an old cog-railway cut, at karboñskim rozprowadza³y materia³ okruchowy w morskim the boundary of three large geological units of the Sudety basenie fliszowym. Tak¹ genezê potwierdzaj¹ widoczne Mts. area. The Ostróg and the Srebrna Góra formations wewn¹trz ³awic nastêpstwa struktur sedymentacyjnych. are arranged in a flat, broad fold. Lithology includes Lower

30 Srebrna Góra

Carboniferous (345-318 Ma) sandstones, mudstones and paleo-landslide perfectly visible in the northern wall of the claystones with rare conglomerates, all forming typical flysch cut. The slide consists of sandy-clayey matrix with randomly succession. These are turbidites deposited from density distributed sandstone, shale, limestone and gneiss fragments currents in a marine basin. The exposures show graded of various size. Close to the lower viaduct the flysch Wilcza bedding, parallel and convolute laminations, and numerous Beds appear, which document older, Devonian episode of tool track at the bedding planes. the history of the Bardo structure. The interesting sequence crops out above the upper The walk along the cut, at the foot of huge outcrops viaduct, where turbiditic limestones can be observed with and on 30-meters-high viaducts is an exceptional experi- crinoids, brachiopods, corals, echinoderms and sponges. ence. The access to the cut is easy from two touristic trails, Another intrising sediment is 35-meters-thick submarine thematic nature trail and bike trail.

2 3

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 34, 42, 79, 91, 127, 167, 168, J. Hayduszkiewicz, J. Muszer (2005) 230, 231, 232, 315, 316, 440, 441, 442, 480 31 Granulity w Starym Giera³towie

Lokalizacja: województwo dolnoœl¹skie powiat k³odzki gmina Stronie Œl¹skie 5578 miejscowoœæ Stary Giera³tów

Rejon geograficzny: Sudety z Przedgórzem Sudeckim Sudety Wschodnie Góry Z³ote Masyw Œnie¿nika

Jednostka geologiczna: Sudety Œrodkowe 5576

kopu³a orlicko-œnie¿nicka Œl¹skie Stronie antyklinorium Giera³towa 3636 3638

W Sudetach Œrodkowych, w Starym Giera³towie, ró¿owymi granatami, które czêsto koncentruj¹ siê w 1 w prawym brzegu skarpy rzeki Bia³ej L¹deckiej, warstewkach. Barwa granulitów jasnych jest szaropo- w odleg³oœci 0,5 km w kierunku wschodnim od pielata, na powierzchniach zwietrza³ych – bia³o szara. 4 koœcio³a, znajduje siê wychodnia ska³ bardzo silnie W otoczeniu granulitów wystêpuj¹ migmatyczne gnej- przeobra¿onych (zmetamorfizowanych) granulitów. sy giera³towskie. Ods³aniaj¹ce siê tutaj ska³y wchodz¹ Ska³y pierwotne to osadowy kompleks ska³ w sk³ad regionalnej wychodni, ci¹gn¹cej siê 12 km i 5 mu³owcowych typu szarog³azów, którym towarzyszy³y szerokiej do 2 km, biegn¹cej w kierunku pó³nocno- grubsze wtr¹cenia ska³ marglistych oraz zasadowych wschodnim a¿ na terytorium Czech. wulkanitów i tufów. Zosta³y one poddane niezwykle Obecnoœæ tego rodzaju ska³ na powierzchni Ziemi wysokiemu ciœnieniu (rzêdu 20-35 kbar) i bardzo jest dowodem wielkoskalowych ruchów tektonicznych, wysokiej temperaturze (oko³o 800-1100°C) po które spowodowa³y wyniesienie tych ska³ z poziomu pogr¹¿eniu na g³êbokoœæ oko³o 100 km. Wiek opisy- dolnej skorupy Ziemi. Granulity tworz¹ w obrêbie wanych przemian datuje siê na oko³o 380-350 mln lat europejskich waryscydów (ska³ powsta³ych w czasie (dewon-karbon). orogenezy waryscyjskej 380-240 mln lat temu) rzadkie W opisywanym obiekcie zobaczyæ mo¿na dwie i niewielkie wyst¹pienia. odmiany granulitów, ró¿ni¹ce siê sk³adem mineralno- Dostêpnoœæ ods³oniêcia jest bardzo dobra; znajduje chemicznym oraz stopniem zwietrzenia. Odmiana siê ono w odleg³oœci 200 m od przystanku PKS- Stary 2,3 ciemna (s³abo zwietrza³a) zbudowana jest z kwarcu, Giera³tów II (przystanek na ¿¹danie). Z przystanku plagioklazów i granatów, ale wystêpuje tu te¿ bogaty nale¿y siê udaæ przez ³¹kê w dó³ rzeki – Bia³ej L¹deckiej w sód piroksen – omfacyt. St¹d nazwa tej odmiany i w prawej skarpie rzeki odszukaæ wychodni opisanych – granulity omfacytowe. Barwa ciemnych granulitów granulitów. zmienia siê od szarozielonej do szaroró¿owej. Drug¹ Obiekt ten znajduje siê na terenie Œnie¿nickiego odmian¹ s¹ granulity jasne, zbudowane z kwarcu, Parku Krajobrazowego, na granicy miêdzy Górami 3 plagioklazów, skalenia potasowego oraz podrzêdnie Z³otymi a Masywem Œnie¿nika. czerwonego granatu i dystenu. Odmiana jasna jest Tu¿ przy korycie rzeki Bia³ej L¹deckiej biegnie silniej zwietrza³a i na przekrojach poprzecznych œcian œcie¿ka rowerowa, a w odleg³oœci 1 km na zachód widniej¹ ci¹gi porozrywanych fragmentów granulitów znajduje siê niebieski szlak turystyczny: L¹dek Zdrój ciemnych. S¹ to ska³y drobnoziarniste, z widocznymi – Nowa Morawa.

32 Stary Giera³tów

ity the migmatitic Giera³tów Gneisses occur. These The granulites from Stary Giera³tów ultra-metamorphic rocks were formed at depth of The highly altered granulites are exposed in about 100 kilometers, under the pressure of 20-35 Stary Giera³tów (the Central Sudety Mts.), in the kbar and at the temperature of 800-1,100°C, and right bank of the Bia³a L¹decka River bed, some 500 exhumed during the Variscan orogeny (380-240 Ma). meters east from the church. The rocks belong to a Within the European Variscides granulites form rare regional, 12-kilometers-long and 2-kilometers wide and rather small exposures. These rocks are very outcrop of metamorphic rocks which continue to the interesting for geologists and petrologists as their northwest, to the Czech Republic. Two varieties of geological position and exhumation are subjects of granulites can be observed: light and dark. In the vicin- vigorous discussions.

2 4

Wybrana literatura: 12, 20, 103, 135, 229, 245, 375, 392, 406

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: R. Kryza (2005) 5 33 Kopalnia rud niklu w Szklarach

Niemcza

5616 Lokalizacja: województwo dolnoœl¹skie powiat z¹bkowicki gmina Z¹bkowice Œl¹skie miejscowoœæ Szklary

Rejon geograficzny: Sudety z Przedgórzem Sudeckim

Przedgórze Sudeckie 5614 Wzgórza Niemczañsko -Strzeliñskie

Jednostka geologiczna: blok przedsudecki strefa Niemczy (masyw Szklar) 3628 Z¹bkowice Œl¹skie 3632

Masyw Szklar, zaznaczaj¹cy siê w morfologii terenu jako przy œredniej zawartoœci tego pierwiastka w ska³ach ultra- Wzgórza Szklarskie, wznosi siê ponad otaczaj¹cy teren na zasadowych 0,14-0,2%. Wœród zwietrzelin wyró¿niono oko³o 80 m i ma wyraŸnie po³udnikowe wyd³u¿enie. W kilka grup: zwietrzelinê ziemist¹, zwietrzelinê z bloczkami masywie tym, w odleg³oœci 5 km od Niemczy i 400 m od serpentynitu, bloczki serpentynitu, zwietrza³y serpentynit Szklar, znajduje siê opisywany obiekt geoturystyczny. Jest o zachowanej strukturze pierwotnej, zwietrzelinê z blocz- 1 nim unikalne w skali kraju (a nawet Europy) stanowisko kami skrzemienia³ego serpentynitu, bloczki skrzemienia³ego wystêpowania chryzoprazów (zielonej, pó³przeŸroczystej serpentynitu, zwietrzelina z bloczkami zmienionego serpen- odmiany chalcedonu, mikrokrystalicznej odmiany kwar- tynitu oraz zwietrza³y serpentynit zmieniony. cu) oraz kompletnego profilu z³o¿a krzemianowych rud Z³o¿e chryzoprazu w Szklarach uchodzi za najs³awniejsze, niklu, rozwiniêtego na zserpentynizowanych ultrabazytach wrêcz klasyczne na obszarze Polski i Europy. Najpowszech- (ska³ach magmowych ultrazasadowych). niejszymi formami wystêpowania chryzoprazu s¹ ¿y³y i p³yty Masyw Szklar wystêpuje w strefie Niemczy, jednostki o mi¹¿szoœciach od kilku milimetrów do 15 centymetrów. wydzielonej na obszarze bloku przedsudeckiego, granicz¹cej W opisywanym obiekcie w XIX wieku zosta³y po raz pierw- od zachodu z blokiem sowiogórskim, a od wschodu z kry- szy rozpoznane nastêpuj¹ce minera³y: pimelit, schuchardyt i stalinikiem Wzgórz Niemczañskich. Masyw ten zbudowany aerolit niklowy. Z³o¿e rud niklu w Szklarach zosta³o odkryte jest ze ska³ metamorficznych (przeobra¿onych) – serpenty- dopiero w koñcu XIX wieku, ale ju¿ w XVIII wieku prowa- 2 nitów, w otoczeniu których wystêpuj¹ ska³y strefy Niemczy: dzone by³y tu roboty górnicze w poszukiwaniu chryzoprazu gnejsy, amfibolity, kataklazyty czy mylonity. Wspomniane – minera³u ówczeœnie bardzo cenionego i nale¿¹cego do serpentynity nale¿¹ do paleozoicznej sekwencji ofiolitowej, kamieni szlachetnych. W œredniowieczu nale¿a³ on do po- na nich zalegaj¹ osady czwartorzêdowe, tworz¹ce swoist¹ szukiwanych talizmanów i uchodzi³ za medykament lecz¹cy pokrywê zwietrzelinow¹. wady wzroku. W wieku XVII i XVIII jego popularnoœæ szcze- Na powierzchni serpentynity ods³aniaj¹ siê jedynie gólnie wzros³a, umieszczany by³ w insygniach królewskich w 3 miejscami. Zobaczyæ mo¿na dwie ich odmiany: sepertynity s¹siedztwie brylantów, pere³ i innych cennych kamieni. Chry- w³aœciwe (zbudowane z minera³ów grupy serpentynitu: zopraz œl¹ski zobaczyæ mo¿na w British Museum w Londynie antygorytu i chryzotylu), zawieraj¹ce reliktowe oliwiny oraz (zdobi tabakierê) oraz w kaplicy katedralnej na Hradczanach serpentynity oliwinowe (zbudowane z minera³ów grupy w Pradze, w moskiewskim skarbcu kremlowskim zdobi serpentynu i oliwinu). Serpentynity s¹ ska³ami o teksturze medalion z tabakier¹. Chryzoprazy o najwiêkszym stopniu skrytokrystalicznej, barwy szarozielonej do czarnej, z czystoœci u¿ywane by³y w jubilerstwie, gorsze okazy s³u¿y³y wyraŸnie po³yskuj¹cymi czarnymi kryszta³kami aktynolitu do wyrobów galanterii artystycznej, naczyñ liturgicznych i (minera³u z grupy amfiboli) i magnetytu (rudy ¿elaza). pami¹tek. Odmiany nieco zanieczyszczone, lekko spêkane W strefie przypowierzchniowej ska³y s¹ silnie zwietrza³e, wykorzystywane by³y jako elementy ok³adzinowe do mebli 4 a pokrywa zwietrzelinowa mo¿e mieæ gruboœæ ponad 70 i posadzek. metrów. Powsta³a ona oko³o 25 mln lat temu (w oligoce- Na terenie opisywanego obiektu powszechnie wystêpuj¹ nie) w wyniku wietrzenia chemicznego i fizycznego ser- inne cenne minera³y takie jak: opal, chalcedon, magnezyt, pentynitów w warunkach gor¹cego i wilgotnego klimatu. sporadycznie znaleŸæ mo¿na kwarc oraz wspomniane: Zawartoœæ niklu w pokrywie waha siê od 0,18 do 0,28%, pimelit, schuchardyt i aerolit niklowy. 34 Szklary

Z przystanku PKS (Szklary Huta) nale¿y wyruszyæ drog¹ na tinized ultramafics. The massif is composed of serpentinites wschód (pocz¹tkowo asfaltow¹, a nastêpnie poln¹) by po 10 surrounded by metamorphics of the Niemcza tectonic zone minutach znaleŸæ siê przy wyrobisku. Opisywany obiekt obec- (gneisses, amphibolites, cataclasites, mylonites). Serpentinites nie jest dostêpny bez ograniczeñ. Brak jest te¿ jakiegokolwiek belong to the Paleozoic ophiolite succession and are cov- zagospodarowania. Teren wyrobiska jest opuszczony, a ered by weathering crust followed by Quaternary deposits. infrastruktura techniczna (dojazd i parking) praktycznie nie Mining activity has commenced in the XVIIIth century when istniej¹. Czêste wizyty poszukiwaczy minera³ów i ska³ (jest exploration for and exploitation of chrysoprase veins were to miejsce dobrze znane wœród kolekcjonerów) czêœciowo undertaken. In the XIXth century nickel ores were dis- chroni obiekt przed zaroœniêciem dzik¹ szat¹ roœlinn¹. covered. Apart from chrysoprase, common minerals are: opal, chalcedony, magnesite, more rare quartz, pimelite, The Nickel ore mine in Szklary schuchardite and Ni-aerolite (the latter three were found and This unique site, located in the so-called Szklary Massif, described for the first time at this site). Chrysoprases from is famous for the occurrence of chrysoprase and for the full this locality were mounted in the royal insignia, bracelets, sequence of weathering nickel ores formed atop the serpen- snuffboxes, medallions and in luxury mosaics.

1 3

2 4

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 108, 154, 155, A. Muszer, J.Muszer (2005) 186, 310, 311, 312, 371 35 Granity w Walimiu Jedlina Zdrój

Lokalizacja: województwo dolnoœl¹skie powiat wa³brzyski

gmina Walim Dzier¿oniów miejscowoœæ Walim

Rejon geograficzny: Sudety z Przedgórzem Sudeckim Sudety Œrodkowe Góry Sowie 5618

Jednostka geologiczna: Sudety œrodkowe blok Gór Sowich 3602 3604

Obiekt obejmuje zespó³ trzech sztucznych ods³oniêæ prowadzonych przez III Rzeszê w Górach Sowich. Znajduje 1 przy wejœciach do sztolni walimskich zlokalizowanych przy siê tutaj kilka hal (najwiêksza ma wymiary 80 m x 10 m x 8 szosie z Walimia do Rzeczki, 3,5 km od centrum Walimia, m) po³¹czonych sztolniami. Sztolnie Walimia s¹ czêœci¹ oraz Muzeum Sztolni Walimskich, w sk³ad którego wchodz¹: wiêkszego systemu, najprawdopodobniej stanowisk dowo- pawilon muzeum, ekspozycja geologiczna i historyczna, dzenia Kwatery G³ównej III Rzeszy. sztolnie i parking. Obiekt znajduje siê przy czarnym szlaku Martyrologii Najciekawszym ods³oniêciem jest skalna nisza przy Jugowice – G³uszyca. W pobli¿u Muzeum prowadz¹ tak¿e g³ównym wejœciu do sztolni, obok pawilonu muzeum. Nisza szlaki: czerwony, niebieski, ¿ó³ty i zielony, które zapoznaj¹ z ma szerokoœæ oko³o 20 m i wysokoœæ kilkunastu metrów. walorami krajobrazu, fauny i flory Gór Sowich i Rezerwatu Na lewo od wejœcia do sztolni ods³aniaj¹ siê migmatyczne Góra Chojna z zamkiem Grodno. gnejsy œrednioziarniste, smu¿yste lub laminowane, zbudowane z kwarcu, skaleni i biotytu, lokalnie z domieszk¹ The granites from Walim granatu, syllimanitu i muskowitu. Niezwykle interesuj¹c¹, The site includes three artificial exposures at the en- 2 z geologicznego punktu widzenia, jest ¿y³a (dajka) jasnego, trances to the Walim adits, located at the road from Walim œrednioziarnistego granitu, o mi¹¿szoœci oko³o 1m, ustawio- to Rzeczka, close to the Museum of Walim Adits. 3 na niemal pionowo i przecinaj¹ca gnejsy. W sk³adzie granitu The most interesting outcrop is a rock niche at the main wyró¿niæ mo¿na kwarc, skalenie potasowe i plagioklazy oraz entrance to the adit, close to the Museum pavillon. The 4 muskowit. W granitach lokalnie widoczne s¹ strefy zbudowa- rocks exposed are medium-crystalline, streaky or lamine z kwarcu i odmiany syllimanitu zwanej fibrolitem. Badania nated, migmatitic gneisses composed of quartz, feldspars wykaza³y, ¿e granity z Walimia powsta³y z przetopienia (w and biotite with minor garnets, sillimanite and muscovite. temperaturze oko³o 650°C gnejsów zalegaj¹cych poni¿ej i The intrising feature is a dyke of light, medium-crystalline wdar³y siê (intrudowa³y) w le¿¹cy wy¿ej kompleks gnejsowo- granite, about 1 meter thick, almost vertical and concordant migmatytowy. Wiek granitów na podstawie izotopowego with the gneiss foliation. Granite is composed of quartz, datowania monacytu, okreœlono na 380 mln lat. K-feldspars, plagioclases and muscovite. Petrologic studies Na prawo od wejœcia do sztolni widoczny jest w gnej- revealed that granite was formed by melting of underlying sach uskok normalny. W strefie przyuskokowej intensywnie gneisses and intrusion into the overlying gneiss-migmatite postêpuje wietrzenie ska³. complex. The age of granite was determined as 380 Ma. Podziemna trasa turystyczna obejmuje obiekty powsta³e On the right side of the entrance a normal fault is visible w czasie II wojny œwiatowej, w wyniku tajemniczych prac in the gneisses.

36 Walim

2 3 4

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: R. Kryza (2005) Wybrana literatura: 75, 152, 240, 347, 425 37 Kopalnia Z³ota w Z³otym Stoku

Kamieniec Z¹bkowicki

Lokalizacja: województwo dolnoœl¹skie powiat z¹bkowicki K³odzko gmina Z³oty Stok Paczków miejscowoœæ Z³oty Stok 5592 Rejon geograficzny: Sudety z Przedgórzem Sudeckim Sudety Wschodnie Góry Z³ote

Jednostka geologiczna: Sudety metamorfik L¹dka-Œnie¿nika, strefa tektoniczna Z³oty Stok- Skrzynka L¹dek Zdrój 3634

Kopalnia z³ota w Z³otym Stoku znajduje siê na skupienia i w³aœnie tam koncentrowa³a siê eksploatacja. po³udniowym skraju miasta, u podnó¿y Gór Z³otych, u Prace górnicze w z³otostockiej kopalni prowadzone by³y 1 wylotu Z³otego Jaru. Obiekt geoturystyczny obejmuje na czterech polach eksploatacyjnych. Najwiêksze z nich podziemn¹ kopalniê oraz jej najbli¿sze otoczenie – Z³oty tzw. Pole Zachodnie po³o¿one jest na po³udniowy-zachód Jar wraz z nieczynnym kamienio³omem. od miasta pod gór¹ Haniak. Tutaj prace eksploatacyjne 3 Obszar Z³otego Stoku nale¿y do strefy Z³oty Stok – Skrzynka, siêgnê³y najg³êbiej, a wyrobiska rozmieszczone by³y a¿ na 21 nale¿¹cej do jednostki zwanej kopu³¹ orlicko-œnie¿nick¹. Strefa poziomach. W XVI wieku kopalnia dostarcza³a 150 kg z³ota ta zbudowana jest ze ska³, których ró¿norodnoœæ jest efektem rocznie, a w ci¹gu ca³ego okresu wydobywczego siêgaj¹cego wieloetapowego metamorfizmu i zwi¹zanych z tym wielu etapów XX wieku (kopalnie zamkniêto wysadzaj¹c szyby w 1962 deformacji, mylonityzacji i blastezy. Wystêpuj¹ tu ró¿nego roku) szacuje siê, ¿e uzyskano 16 ton czystego z³ota. rodzaju ska³y metamorficzne (ska³y przeobra¿one na skutek Górnictwo w okolicach Z³otego Stoku ma ponad ciœnienia i temperatury), takie jak ³upki biotytowe, kwarcowe tysi¹cletni¹ tradycjê. Pocz¹tkowo okoliczni mieszkañcy wy- i amfibolitowe oraz gnejsy i amfibolity. Ten z³o¿ony inwentarz dobywali z³oto z czapy wietrzeniowej z³o¿a z³otostockiego skalny uzupe³niaj¹ soczewy marmurów dolomitowych, które na lub z aluwiów górskich potoków. Udokumentowana eksplo- kontakcie z ³upkami metamorficznymi tworz¹ ró¿nej mi¹¿szoœci atacja z³ó¿ arsenu i z³ota w Z³otym Stoku siêga XIII wieku, strefy skarnów oraz serpentynitów wykszta³conych w odmia- a pierwszy zachowany zapis o prowadzonych tu robotach nie zielonej i czarnej. Serpentynizacja ska³ wêglanowych mia³a górniczych pochodzi z 1273 r. W XV wieku kopalnie mia³y charakter metasomatyczny i wywo³ana by³a oddzia³ywaniem rangê najbardziej wydajnych na Œl¹sku a na XVI wiek przy- bogatych w krzemionkê roztworów hydrotermalnych pad³ najwiêkszy rozkwit górnictwa z³ota i samego miasta. zwi¹zanych z intruzj¹ k³odzko-z³otostock¹. W 1565 roku g³ówny szyb wydobywczy g³êbokoœci 72 m W kamienio³omie kruszywa skalnego w Z³otym Jarze zawali³ siê grzebi¹c pod ziemi¹ 59 górników. Katastrofa ta i 2 (proponowanym jako stanowisko dokumentacyjne) mo¿na kolejne (1631 r.) doprowadzi³y w konsekwencji do upadku obserwowaæ najwiêksze ods³oniêcie tych ska³. górnictwa w Z³otym Stoku. Dopiero w drugiej po³owie XVII W obrêbie tak skomplikowanej jednostki geologicznej wieku rozpoczêto eksploatacjê i przerób rudy arsenowej powsta³o polimetaliczne siarczkowe z³o¿e kruszców. Ge- oraz odzysk arszeniku. Od 1709 r. przez ponad 100 lat Z³oty netycznie zwi¹zane jest ono z waryscyjsk¹ intruzj¹ k³odzko Stok sta³ siê g³ównym dostawc¹ arszeniku na ca³y œwiat. Z³oto - z³otostock¹. Najwiêksze znane cia³o rudonoœne mia³o stanowi³o produkt uboczny dzia³alnoœci górniczo-hutniczej. d³ugoœæ 140 m i mi¹¿szoœæ oko³o 35 m. Po zamkniêciu z niewiadomych przyczyn kopalni w 1962 Wystêpuj¹ce tu kruszce to g³ównie bogate w z³oto rudy roku sta³a ona opuszczona przez ponad 30 lat, do momentu

arsenowe löllingit (FeAs2) i arsenopiryt (FeAsS), którym kiedy burmistrz Z³otego Stoku Wiktor Lubieniecki wpad³ towarzysz¹ inne siarczki, arsenki i siarkoarsenki (rzadziej na pomys³ udostêpnienia korytarzy turystom. W roku 1996 tlenki) metali. W okruszcowanych ska³ach obecne s¹ te¿ nast¹pi³o otwarcie obiektu jako podziemnego Muzeum metale rodzime, m.in. z³oto, srebro, miedŸ, bizmut i platy- Górnictwa i Hutnictwa Z³ota. na. W wiêkszoœci przypadków siarczki metali i zwi¹zane z Do zwiedzania udostêpnione s¹ dwie sztolnie. Pierwsza nimi z³oto s¹ w skale rozproszone i makroskopowo trudno z nich Gertruda ma 500 m d³ugoœci. Druga Sztolnia Czarna zauwa¿alne. Okruszcowanie tylko miejscami tworzy wyraŸne znajduje siê w Z³otym Jarze, z którym zwi¹zana jest legenda 38 Z³oty Stok o odkryciu z³ota w tym rejonie. Wejœcie do sztolni znajduje At the contact between dolomitic marbles and schists the siê niedaleko nieczynnego kamienio³omu. W sztolni tej skarns and serpentinites were developed with polymetal- mo¿na ogl¹daæ unikalny podziemny wodospad o wysokoœci lic mineralization. Ore minerals are Au-bearing loellingite

8 m. Schodzi siê do niego XVII-wiecznym szybem o g³êbokoœci (FeAs2) and arsenopyrite (FeAsS) accompanied by other 23 m, rêcznie wykutym w skale przez komory po wybranych sulphides. Sulphides are mostly disseminated within the gniazdach rudy. Trasa w tej czêœci kopalni ma 200 m d³ugoœci i host-rocks and hardly discernible. Exploitation was devel- prowadzi korytarzami o szerokoœci 1 m i wysokoœci 2,5-3 m. oped only in distinct accumulations of ore minerals. Zagospodarowanie turystyczne okolic kopalni umo¿liwia Documented history of gold mining in Z³oty Stok dates wynajêcie pokoi goœcinnych w hotelu, bezp³atny parking. W back to the XIIIth century. The most successful was the bezpoœrednim otoczeniu obiektu znajduj¹ siê : punkt gastro- period from the XVth to XVIth centuries when annual gold nomiczny (bar i kawiarenka), stoisko z pami¹tkami, wystawa production reached 150 kilograms. In the second half of minera³ów. Na zwiedzaj¹cych, g³ównie dzieci, czekaj¹ dodatko- XVIth century, after a catastrophe in the main shaft, the min- we atrakcje m.in. œciana wspinaczkowa, p³ukanie z³ota, wybijanie ing operations have quickly declined. In the XVIIIth century pami¹tkowych monet, odlewanie sztabek z³ota. Do kopalni exploitation and processing of arsenic ore has commenced ³atwo dojechaæ – w mieœcie i na obrze¿ach znajduj¹ siê tablice and Z³oty Stok has become the largest producer of arsenic informacyjne oraz drogowskazy. trioxide in the world whereas gold was a by-product. The mine has survived even the World War II and was closed The Gold Mine in Z³oty Stok in 1962 when shafts were blasted. The gold mine in Z³oty Stok is located at the southern After more than 30 years the efforts of the Mayor of Z³oty periphery of the town, at the foot of the Golden Mts. and Stok led to the reopening of mine as the Museum of Gold at the mouth of the Golden Gorge. The area belongs to the Mining and Metallurgy. Currently, two adits are accessible for Eastern Sudety Mts. tourists. The Gertruda Adit is 500 meters long and includes The Z³oty Stok area is located at the crossing of two large an explosives chamber where the unique collection of old structures: the Sudetic Marginal Fault which separates the mine maps from last 200 years, the gold furnace, the wooden Sudety Mts from the Fore-sudetic Block and the deep fracture haulage wagons and old equipment are exhibited. The Black which separates the Eastern and the Western Sudety Mts. Adit is located in the Golden Gorge and its attraction is an 8- Northwest from Z³oty Stok the K³odzko-Z³oty Stok granitoid meters-high underground waterfall to which the visitors walk intrusion occurs. The mine is located in the Orlice-Œnie¿nik down the 23-meters-high shaft sunk in the XVIIth century. Dome, in the blastomylonite zone of Z³oty-Stok-Skrzynka. The museum is open all the year. The access is easy and The geological structure of the area is complicated and well-marked with road signs. There is a parking lot, hotels includes various metamorphic rocks: mica schists, gneisses, and restaurants with attractions for children. Groups are dolomitic marbles, amphibolites and amphibolitic schists. led by professional guides.

2 1

Wybrana literatura: 109, 222, 227, 228, 268, 299, 300, 393, 394, 479

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego: A. Muszer, J. Muszer Autorzy fotografii: M. Lorenc, A. Muszer, J. Muszer 3 39 40 Województwo kujawsko-pomorskie

Œwierczynki

Piechcin

Nieszawa Dobrzyñ nad Wis³¹

Dobrzyñ nad Wis³¹ – Skarpa Góry Zamkowej w Dobrzyniu Nieszawa – KrawêdŸ wysoczyzny w Nieszawie Piechcin – Kamienio³om wapieni jurajskich w Piechcinie Œwierczynki – Drumlin w Œwierczynkach

41 Skarpa Góry Zamkowej w Dobrzyniu

Lipno Sierpc

Lokalizacja: województwo kujawsko-pomorskie powiat lipnowski gmina Dobrzyñ nad Wis³¹ miejscowoœæ: Dobrzyñ nad Wis³¹ Pi³a

Rejon geograficzny:

Pojezierza Po³udniowoba³tyckie 5836 Pojezierze Che³miñsko-Dobrzyñskie Pojezierze Dobrzyñskie

Jednostka geologiczna: antyklinorium kujawsko-pomorskie niecka brze¿na 4386 4388

Dobrzyñ to niewielkie miasto po³o¿one na skar- W utworach wystêpuj¹cych w skarpie u podnó¿a Góry pie nadwiœlañskiej, na pó³nocnym brzegu Zbiornika Zamkowej w Dobrzyniu w osadach formacji poznañskiej spo- W³oc³awskiego, oko³o 20 km na wschód od W³oc³awka. tykamy ponadto skupienia mineralne w postaci konkrecji ¿ela- Wody Wis³y spiêtrzone w Zbiorniku W³oc³awskim podmy- zistych, wêglanowych oraz szczotek krystalicznego gipsu. waj¹ strome zbocza Zamkowej Góry, po³o¿onej w obrêbie Na zboczach skarpy w Dobrzyniu mo¿emy tak¿e miasta Dobrzyñ. W czynnej, odnawianej aktywnymi osuwi- obserwowaæ ca³y czas trwaj¹ce ruchy masowe, powoduj¹ce 1 skami skarpie u podnó¿a Zamkowej Góry na dystansie oko³o okresowe zape³zywanie ods³oniêæ. Po obu stronach skar- 3 200 m ods³aniaj¹ siê utwory, które s¹ charakterystyczne dla py rozwiniête s¹ nisze osuwiskowe o szerokoœci 100 m znacznych obszarów Polski œrodkowej i siêgaj¹ na zachód i d³ugoœci 150 m. Wysokoœæ skarpy wynosi oko³o 50 m i poza granice naszego kraju. zmienia siê w zale¿noœci od poziomu wody w zbiorniku. S¹ to osady neogenu (23 do 5 mln lat temu) reprezen- Szerokoœæ ods³oniêæ podzielonych na czêœci osuwaj¹cym towanego przez formacjê brunatnowêglow¹ oraz formacjê siê materia³em wynosi w sumie oko³o 150 m. Procesy poznañsk¹. Formacja brunatnowêglowa zbudowana jest osuwiskowe maj¹ charakter naturalny, a spowodowane s¹ g³ównie z osadów piaszczysto-pylastych z cienkimi w skomplikowan¹ budow¹ geologiczn¹ oraz bezpoœrednim, tej czêœci Polski wk³adkami wêgli brunatnych. Ca³kowita niszcz¹cym wp³ywem wód Wis³y i wód gruntowych. 2 mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi oko³o 48 m. Formacja Spiêtrzenie wód w Zbiorniku W³oc³awskim spowodowa³o poznañska wykszta³cona jest typowo dla przewa¿aj¹cej intensyfikacjê tych procesów, które s¹ przedmiotem ci¹g³ych czêœci Polski i reprezentowana jest przez i³y i i³y pylaste z obserwacji i badañ. cienkimi wk³adkami piasków pylastych. Opisana skarpa w Dobrzyniu nad Wis³¹ to jedno z Osady neogenu s¹ œciête erozyjnie i przykryte przez nielicznych miejsc, gdzie mo¿emy obserwowaæ dobrze osady czwartorzêdowe, reprezentowane g³ównie przez ods³oniête osady neogenu z rozwiniêtymi strukturami glaci- cztery poziomy glin zwa³owych. Dwa ni¿sze zaliczono do tektonicznymi. Tego typu zjawiska s¹ czêsto dobrze widocz- osadów zlodowaceñ œrodkowopolskich, natomiast dwa ne w czynnych kopalniach wêgla brunatnego, ale turyœci nie górne do zlodowacenia Wis³y. Te dwa kompleksy rozdzielaj¹ mog¹ ich ogl¹daæ ze wzglêdów bezpieczeñstwa. W skarpie piaski i ¿wiry deponowane przez rzeki fluwioglacjalne oraz mo¿emy te¿ obserwowaæ aktywne ruchy masowe i dobrze zastoiskowe osady drobnoziarniste, najczêœciej ilaste. rozwiniête formy z nimi zwi¹zane (nisze osuwiskowe). W skarpie mo¿emy obserwowaæ, obok typowego Mo¿emy wreszcie znaleŸæ ciekawe nagromadzenia mine- wykszta³cenia osadów neogenu i czwartorzêdu, tak¿e zabu- ralne, takie jak wspomniane szczotki kryszta³ów gipsowych rzenia glacitektoniczne. Zjawiska tego typu zachodz¹ podczas czy konkrecje ¿elaziste. ruchu mas lodowych l¹dolodu po s³abo skonsolidowanych i Dojœcie do skarpy prowadzi z rynku w Dobrzyniu oko³o zwykle silnie zawodnionych osadach pod³o¿a. Powstaj¹ wtedy 100 metrów na pó³noc w kierunku krzy¿a na skarpie i – szczególnie w osadach drobnoziarnistych (a takimi s¹ i³y strom¹, trudn¹ do zejœcia w czasie opadów, œcie¿k¹ w dó³. poznañskie) – deformacje podobne do struktur tektonicz- Dobry dostêp do ods³oniêcia na skarpie jest od strony nych. Najczêœciej s¹ to asymetryczne fa³dy, ³uski i diapiry; w zbiornika, gdzie mo¿na dop³yn¹æ i wysi¹œæ na brzeg. ods³oniêciu widzimy szereg takich zaburzeñ, w obrêbie których Pierwsza wzmianka o Dobrzyniu (Dobrin) pocho- osady s¹ dodatkowo zbrekcjonowane i poprzemieszczane. dzi z 1065 r. Na Górze Zamkowej znajduj¹ siê œlady 42 Dobrzyñ po wczesnoœredniowiecznym grodzisku. W 1228 roku River glacial period. These two members are separated by ksi¹¿ê Konrad Mazowiecki sprowadzi³ do Dobrzynia fluvioglacial sands and gravels as well as by varve clays. „Braci Dobrzyñskich” - zakon Rycerzy Chrystusowych The Neogene strata are strongly folded due to glacitectonic - Krzy¿aków. Prawa miejskie Dobrzyñ otrzyma³ w 1239 events. Such processes result from the basal sliding of glacier ice roku i sta³ siê g³ównym oœrodkiem ziemi dobrzyñskiej. W over the surface of poorly consolidated and water-saturated koñcu XIII i na pocz¹tku XIV w. znajdowa³a siê tu siedziba bedrock. Usually, Pleistocene sediments are deformed but udzielnych ksi¹¿¹t dobrzyñskich. Dobrzyñ nad Wis³¹ by³ older strata can also be affected, e.g., Neogene, Paleogene wielokrotnie zagarniany przez Krzy¿aków, co by³o przyczyn¹ and even Cretaceous. Fine-grained sediments are particularly d³ugotrwa³ych konfliktów. Do Polski przy³¹czony zosta³ osta- susceptible for such deformations, e.g. clays of the Poznañ tecznie na mocy I pokoju toruñskiego w 1411 r. W XVI i Formation. Most common deformations are asymmetric XVII wieku by³ wa¿nym oœrodkiem handlowym nad Wis³¹. folds, slice-folds and diapirs. Several such folds, which axes trend NW-SE, are exposed in the scarp. Folded sediments The scarp of the Castle Hill in Dobrzyñ are commonly brecciated and displaced. In the sediments of Dobrzyñ is a historical town built on the Vistula River the Poznañ Formation ferruginous and carbonate concretions valley scarp, at the northern shore of the W³oc³awek Reser- are abundant along with crystalline gypsum druses. voir, some 20 kilometers east of W³oc³awek town. Waters On both sides of the scarp in Dobrzyñ the landslide from the reservoirs scour the scarp causing landslides. The niches form, some being 100 meters wide and 150 meters active mass movements exposed 200-meters-long succes- long. The sliding is a natural process, resulting from compli- sion of Neogene sediments. Two stratigraphic units were cated geological structure and from riverbank erosion as well distinguished: the Brown-coal Formation and the Poznañ as from groundwater action. The appearance of reservoir Formation. waters has accelerated erosional processes, which are under The Brown-coal Formation includes sands and silts with continuous control. thin brown-coal seams. The Poznañ Formation is typically Dobrzyñ is and interesting historical site, first mentio- developed as clays and silty clays with thin intercalations of ned in 1065. Atop the Castle Hill ruins of early Medieval silty sands. castle can be visited. In 1228 Prince Konrad of Mazowsze The Neogene succession is truncated by erosion surface established here the Teutonic Knights. In 1239 the town and covered by Quaternary sediments, mostly by four hori- was granted the statute and has become the capital of the zons of boulder clays. Two lower horizons were ascribed to Dobrzyñ district. In the XVIth and XVIIth centuries Dobrzyñ the Mid-poland glacial period and two younger – to the Vistula was an important trade center at the Vistula River.

1 2

Wybrana literatura: 40, 61, 205, 273, 467

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 3 R. Soko³owski (2005) 43 KrawêdŸ wysoczyzny w Nieszawie Ciechocinek

Lokalizacja: województwo kujawsko-pomorskie powiat aleksandrowski gmina Nieszawa miejscowoœæ Nieszawa 5858

Rejon geograficzny: Pojezierza Po³udniowoba³tyckie Pradolina Toruñsko-Eberswaldzka Kotlina Toruñska

Jednostka geologiczna: antyklinorium kujawsko-pomorskie niecka brze¿na W³oc³awek 4358

Na granicy Kotliny P³ockiej i Toruñskiej dolina Wis³y nasuwania, jak te¿ i supraglacjalnych (wytopieniowych), w zwê¿a siê do kilku kilometrów. To przewê¿enie ma charakter trakcie rozpadu tego samego l¹dolodu. Najnowsze wyniki odcinka prze³omowego. Oko³o 2 km na po³udnie od centrum badañ wskazuj¹, ¿e osady powstawa³y podczas stadia³u 1 Nieszawy, w krawêdzi doliny Wis³y, na jej zachodnim zboczu g³ównego zlodowacenia Wis³y, czyli oko³o 18 – 25 tysiêcy widoczna jest wysoka na 20 m skarpa, w której ods³aniaj¹ lat temu. siê osady piaszczyste i gliniaste. W tych pierwszych zosta³a W obu poziomach glin zwa³owych wystêpuj¹ ciekawe zlokalizowana okresowo czynna ¿wirownia. struktury sedymentacyjne: drobne fa³dki deformacyjne, Widoczne tu utwory stanowi¹ zapis procesów sedymen- g³azy zakorzenione w sp¹gu glin ze œladami wleczenia ich tacyjnych jakie mia³y miejsce na tym terenie w œrodkowym i przez lód (rysy lodowcowe), porwaki i p³aty deformacyjne. póŸnym plejstocenie. S¹ to utwory pochodzenia fluwiogla- Struktury te dokumentuj¹ procesy abrazji lodowcowej, czyli cjalnego i glacjalnego. œcierania ska³ dna i brzegów doliny oraz okruchów wleczo- W dolnej czêœci ods³oniêcia zalegaj¹ osady piaszczyste nych przez lodowiec. Gliny lodowcowe powstaj¹ z materia³u z domieszk¹ ¿wirów. Piaski przewa¿nie œrednioziarniste, transportowanego przez lodowiec i pozosta³ego po jego zwykle s³abo wysortowane, charakteryzuj¹ siê obecnoœci¹ stopieniu, st¹d charakteryzuj¹ siê s³abym wysortowaniem i dobrze widocznych struktur sedymentacyjnych, takich jak szerokim spektrum uziarnienia przy s³abym stopniu obto- warstwowania przek¹tne typu rynnowego i tabularnego oraz czenia materia³u okruchowego. W glinach ods³aniaj¹cych siê riplemarkowego. W obrêbie piasków wystêpuj¹ nagroma- w skarpie lokalnie mo¿emy obserwowaæ uporz¹dkowanie dzenia ¿wirów, tworz¹ce tzw. bruki korytowe. W piaskach wielkoœci klastów od najwiêkszych w sp¹gu do najmniejszych mo¿emy spotkaæ pojedyncze uzbrojone toczeñce ilaste lub w stropie warstwy (uziarnienie frakcjonalne) oraz laminacjê zdeformowane p³aty gliniaste. poziom¹ z czêsto widocznymi deformacjami. Osady piaszczyste ods³aniaj¹ce siê w Nieszawie Ze skarpy roztacza siê wspania³y widok na dolinê Wis³y. 2 powstawa³y w obrêbie koryt rzeki roztokowej. Cechy osa- Mo¿na obserwowaæ wspó³czesne procesy sedymentacyjne 4 dów w dolnej czêœci ods³oniêcia wskazuj¹, ¿e by³a to rzeka zachodz¹ce w korycie Wis³y, która na tym odcinku jest fluwioglacjalna o wysokiej energii i du¿ej sile transportu. praktycznie nieuregulowana i reprezentuje dojrza³e stadium Widoczne w ods³oniêciu osady deponowane by³y w obrêbie rzeki roztokowej. Szczególnie w czasie niskich stanów ³ach œródkorytowych i form na dnie rzeki, takich jak fale wody widoczne s¹ ³achy œródkorytowe i skutki procesów piaskowe i du¿e riplemarki. Wy¿sza czêœæ profilu osadów niszczenia brzegów. piaszczystych bardziej drobnoziarnistych, wskazuje na osady KrawêdŸ wysoczyzny w dolinie Wis³y w Nieszawie mo¿e korytowe rzeki bardziej ustabilizowanej, transportuj¹cej byæ atrakcyjnym punktem dydaktycznym. Obiekt ten mo¿e materia³ w warunkach klimatu peryglacjalnego. Osady te podnieœæ atrakcyjnoœæ prowadz¹cych w pobli¿u szlaków powstawa³y oko³o 30-60 tysiêcy lat temu. turystycznych: czerwonego, pieszego im. S. Noakowskiego Le¿¹ce wy¿ej osady gliniaste z domieszk¹ materia³u piasz- z Torunia przez Ciechocinek do Nieszawy oraz czerwonego 3 czystego i ¿wirowego tworz¹ dwa poziomy glin zwa³owych, szlaku rowerowego Toruñ – Nieszawa – W³oc³awek. rozdzielonych mu³kami o niewielkiej mi¹¿szoœci. Tworzy³y Skarpa w Nieszawie znajduje siê na obszarze chronione- siê one zarówno w warunkach subglacjalnych (podlodo- go krajobrazu Nizina Chociñska. Dojechaæ mo¿emy do niej wych), odk³adane w bazalnej czêœci l¹dolodu w trakcie jego drog¹ lokaln¹ prowadz¹c¹ z Nieszawy wzd³u¿ Wis³y do wsi 44 Nieszawa

Przepust Górny. Wzd³u¿ tej drogi prowadzi otwarty w 2004 appear. These are medium-grained, usually poorly sorted roku znakowany szlak rowerowy z Torunia do W³oc³awka. sands with well-marked sedimentary structures: trough, Do ods³oniêcia na skarpie dojechaæ mo¿na drog¹ krajow¹ tabular and ripplemark cross-bedding. Gravel accumulations nr 1 z Torunia w kierunku na W³oc³awek i w miejscowoœci form channel pavements. In sands single, armored balls or Turzno nale¿y skrêciæ w lewo na Nieszawê. Ods³oniêcie defomed intraclasts can be observed. znajduje siê oko³o 1 km od rynku w Nieszawie. The sediments were deposited in channels of a braided river, in a high-energy environment, as mid-channel bars or bottom accumulations: sand waves and large ripplemarks. The edge of glacial upland in Nieszawa The age of sediments (30,000-60,000 years ago) points to The Vistula River valley narrows to only several kilome- periglacial environment of the last glacial period. ters width at the boundary between the P³ock and the Toruñ Clayey sediments with admixture of sand and gravel depressions. About 2 kilometers south from the center of fractions form two horizons of boulder clays. The specific Nieszawa town, at the western slope of the river valley, fragments of clayey succession were deposited in either the sandy and clayey sediments crop out in a 20-meters-high subglacial (i.e. at the base of moving ice sheet) or supraglacial scarp. Sands were temporary mined at this site for local (melting during the retreat of ice sheet) environments. Lat- purposes. est results point out to the main glacial stage of the Vistula The exposed, fluvial and glacial sediments record the River glaciation, i.e. 18,000-25,000 years ago. sedimentary processes active during the Middle and the The scarp provides an excellent view of the Vistula River Late Pleistocene. valley. The visitor can observed recent accumulation pro- In the bottom part of the exposure sands with gravels cesses in the riverbed, which still remains unmanaged.

1 3

2 Wybrana literatura: 182, 183, 184, 453, 454, 474

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: R. Soko³owski (2005) 45 Kamienio³om wapieni jurajskich w Piechcinie

Lokalizacja: Domas³awek województwo kujawsko-pomorskie powiat ¿niñski gmina Barcin miejscowoœæ Piechcin

Rejon geograficzny: Pojezierza Po³udniowoba³tyckie Pojezierze Wielkopolskie

Pojezierze GnieŸnieñskie Inowroc³aw 5858 Jednostka geologiczna: antyklinorium kujawsko-pomorskie struktura Zalesia

formacja pa³ucka 4300

Na obszarze geologicznej struktury Zalesia, w miejscami do 50 m; zwraca uwagê przejrzystoœæ wody, 4 miejscowoœci Piechcin znajduje siê kamienio³om utworów dochodz¹ca nawet do 20 m. Ska³ki stercz¹ce ponad tafl¹ górnojurajskich. Struktura Zalesia ma charakter antykliny i wody maj¹ wysokoœæ do 10 m, finezyjne kszta³ty i s¹ po- powsta³a wskutek ruchów wznosz¹cych (dŸwigania siê „pochylone pod ró¿nymi k¹tami. Staw w niecce kamienio³omu duszki” solnej znajduj¹cej siê w pod³o¿u osadów) trwaj¹cych jest nieoficjalnym k¹pieliskiem oraz obiektem treningowym od œrodkowej jury po czasy wspó³czesne. Na obszarze dla p³etwonurków. tym od koñca œrodkowej jury po jurê górn¹ (to jest 164 – 150 mln lat temu) mia³a miejsce sedymentacja osadów wêglanowych. W jej wyniku powsta³y: wapienie, dolomity i margle tworz¹ce formacjê pa³uck¹. The Jurassic limestones quarry in Piechcin Ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie ska³y to przede In the Piechcin village the abandoned quarry is located 1 wszystkim ró¿nego typu wapienie, wapienie margliste i where various limestones, marly limestones and marls, partly margle miejscami zdolomityzowane, przy czym dominuj¹ dolomitized, crop out. The sediments had been deposited wapienie skaliste. Lokalnie w szczelinach i pêkniêciach from the end of Middle Jurassic (Callovian) to the Upper 2 skalnych wystêpuje wtórna mineralizacja, g³ównie kalcytem Jurassic (Kimmeridgian), i.e., 164-150 Ma ago. The succes- i dolomitem. Sporadycznie wystêpuj¹ minera³y siarczkowe: sion is dominated by massive limestones with numerous piryt, markasyt, galena oraz sfaleryt. fractures and cracks filled with calcite and/or dolomite, and W warstwach wapieni czêstymi znaleziskami by³y rare sulphides: pyrite, marcasite, galena and even sphalerite. 3 szkielety przedstawicieli fauny jurajskiej: amonity z rodzaju Common are fossils: ammonites (Perisphinctes and Oppelia), Perisphinctes i Oppelia, ramienionogi z rodzaju Rhynchonella brachiopods (Rhynchonella and Terebratula), echinoderms i Terebratula, je¿owce z rodzaju Micraster oraz liliowce i (Micraster), crinoids and sponges. g¹bki. Wydobycie utworów formacji pa³uckiej datuje siê The large (780x570 meters) quarry is filled with water od drugiej po³owy XIX wieku, ale obecnie zaprzestano ju¿ up to 50 meters depth. The cliffs protruding from water eksploatacji. are up to 10 meter high and inclined under various angles. Wyrobisko kamienio³omu ma rozmiary 780 m na 570 The quarry is an unwatched swimming site and a training m i jest wype³nione wod¹. G³êbokoœæ zbiornika dochodzi site for divers.

46 Piechcin

1 2

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 177, 281, 282, 286, 287, 288, R. Soko³owski (2005) 397, 398, 399, 400, 401 47 Drumlin w Œwierczynkach

Domas³awek Lokalizacja: województwo kujawsko-pomorskie powiat brodnicki gmina Gr¹¿awy miejscowoœæ Œwierczynki 5904

Rejon geograficzny:

Pojezierza Po³udniowoba³tyckie Lidzbark Pojezierze Che³miñsko-Dobrzyñskie Pojezierze Dobrzyñskie

Jednostka geologiczna: Brodnica platforma wschodnioeuropejska pokrywa czwartorzêdowa 4400 4402

Obiektem geoturystycznym jest drumlin na Koziarskim warstw piasków œrednio- i drobnoziarnistych ze strukturami Polu Drumlinowym, znajduj¹cy siê na pó³nocnych krañcach warstwowania przek¹tnego rynnowego i riplemarkowe- osady Œwierczynki w pó³nocno-wschodniej czêœci Pojezierza go. Interpretowany jest on jako zdeponowany w obrêbie Dobrzyñskiego, oko³o 7 km na wschód od Brodnicy. p³askodennych koryt rzek roztokowych w œrodowisku Drumliny s¹ to wyd³u¿one (elongacja co najmniej 5:1), proglacjalnym. Powy¿ej zalegaj¹ ³awice ¿wirów i ¿wirów na ogó³ niskie pagórki pochodzenia glacjalnego powsta³e piaszczystych, niekiedy warstwowanych poziomo, które 4 pod aktywnym l¹dolodem w wyniku jego przesuwania siê. Z prawdopodobnie zdeponowane zosta³y z wysokoenerge- regu³y zbudowane s¹ z okrywy gliniastej na wierzchu i ró¿nego tycznych przep³ywów subglacjalnych wód roztopowych. typu osadów wewn¹trz. S¹ to zazwyczaj gliny polodowcowe i Ponad nimi widoczna jest glina morenowa o mi¹¿szoœci osady fluwioglacjalne, niekiedy tak¿e materia³ pod³o¿a odk³uty do 2 m, z soczewkami piasku œrednio i gruboziarnistego, lub wyciœniêty przez lodowiec. Wystêpuj¹ grupowo, w iloœci pociêta licznymi uskokami normalnymi. Glina ta powsta³a w od kilkudziesiêciu do nawet ponad tysi¹ca form u³o¿onych nastêpstwie procesów subglacjalnej deformacji oraz depozy- równolegle do siebie. W Polsce rozpoznanych i opisanych cji z od³o¿enia i wytopienia. Kolejny pakiet stanowi¹ warstwy dot¹d jest zaledwie piêæ pól drumlinowych. masywnych ¿wirów o zwartym szkielecie ziarnowym oraz 1 Drumliny na Koziarskim Polu Drumlinowym po³o¿one piasków grubo i œrednioziarnistych o p³askim i rynnowym s¹ w ³ukowato wygiêtej rynnie glacjalnej o szerokoœci 0,8 warstwowaniu. Osady te akumulowane by³y w ¿wirowo- i km i d³ugoœci 3 km na wysokoœci 100-115 m n.p.m. Od p³askodennych korytach rzek roztokowych w warunkach pó³nocy oddzielone s¹ od doliny Drwêcy stromym zboczem przep³ywów wysokoenergetycznych. Na nich zalega glina o wysokoœci 15-20 m. Na po³udnie od tego pola znajduje siê morenowa o mi¹¿szoœci 120 cm. Jest to osad zdeponowany p³aska równina moreny dennej o wysokoœci 10-15 m. w podobnych warunkach jak glina ni¿ej le¿¹ca. Powy¿ej Koziarski Zespó³ Drumlinowi liczy 138 form. S¹ to wystêpuje kilka pakietów osadów o ró¿nych cechach lito- 2 przewa¿nie w¹skie i d³ugie wa³y o nierównej linii grzbietowej facjalnych. Jest to masywna glina z du¿ymi g³azami przykryta lub krótkie owalne pagórki. Dominuj¹ formy o d³ugoœci 50- przez piaszczyste osady masywne i warstwowane poziomo ze 100 m, szerokoœci 25-50 m oraz wysokoœci 2-5 m. Najlepiej strukturami pogr¹zowymi. Te z kolei przykrywa glina masyw- wykszta³cone formy wystêpuj¹ w zewnêtrznej i proksymal- na silnie ilasta, powy¿ej której zalegaj¹ piaski o warstwowaniu nej, pó³nocno-zachodniej czêœci zespo³u drumlinowego. przek¹tnym rynnowym i laminacji riplemarkowej oraz mu³ki Pod wzglêdem budowy wewnêtrznej drumliny koziarskie o laminacji poziomej. Osady te tworzy³y siê w nastêpstwie reprezentuj¹ charakterystyczne dla wschodniodobrzyñskiego gruboziarnistych i drobnoziarnistych subglacjalnych sp³ywów obszaru drumlinowego formy z rdzeniem zbudowanym z grawitacyjnych, depozycji pr¹dowej i sedymentacji zawiesino- osadów glacjofluwialnych oraz jednego, a miejscami dwóch wej w p³ytkim efemerycznym zbiorniku. Wszystkie te osady poziomów glin morenowych. Do takich form nale¿y drumlin przykrywa do 1,5 m mi¹¿szoœci warstwa gliny morenowej. w Œwierczynkach. Drumlin w Œwierczynkach pozwala na zajrzenie do 3 Jest to owalny wyd³u¿ony pagórek o d³ugoœci 130 m, szerokoœci wnêtrza drumlinu i zapoznania siê z jego skomplikowana bu- 70 m i wysokoœci 5 m. Wznosi siê do wysokoœci 116 m n.p.m. dow¹ geologiczn¹. Jest to szczególna okazja, poniewa¿ bardzo W œcianach rozkopanego drumlinu mo¿emy wyró¿niæ rzadko zdarza siê aby drumliny by³y rozkopywane. Obiekt szereg pakietów osadów. Profil zaczyna pakiet z³o¿ony z posiada du¿e walory naukowe i edukacyjne. Mo¿e byæ prezen- 48 Œwierczynki towany podczas æwiczeñ terenowych ze studentami geologii i separates the field from the Drwêca River valley. From the geografii z zakresu geomorfologii i geologii czwartorzêdu.Przy south the field is bordered by a flatland covered with bottom odpowiednim wyeksponowaniu i zagospodarowaniu (œcie¿ka moraine, 10-15 meters high. dojœcia i tablice informacyjne) mo¿e stanowiæ nie lada atrakcjê The Koziarski drumlin field includes 139 forms. These dla turystów interesuj¹cych siê dziejami Ziemi. are mostly narrow, long ridges of irregular ridgelines or short, oval mounds. Dominating are forms 50-100 meters long, 25-50 meters wide and 2-5 meters high. The The Œwierczynki drumlin Œwierczynki drumlin is an oval mound, 130 meters long, 70 The touristic attraction is a drumlin, which belongs to a meters wide and 5 meters high, reaching an altitude of 116 drumlin field located at the northern margin of Œwierczynki meters a.s.l. The drumlin was excavated in order to disclose settlement, in the northeastern part of the Dobrzyñ Lake- the internal structure. Such excavation of drumlin is a rare land. In Poland only five drumlin fields were identified and case and allows to look inside the complicated geological described, all formed during the expansion of the Scandina- structure of this glacial form. The site is well-documented vian ice sheet onto the area of northern Poland. One of these as it was successfully presented during several (also inter- fields is the Koziarski field with the Œwierczynki drumlin. national) conferences. Its scientific and educational values The drumlins of the Koziarski field occur in a arched are very high. It can be useful for field training sessions in glacial channel, 3 kilometers long, 0.8 kilometer wide and geomorphology and Quaternary geology held for students located at the altiude of 100-115 meters a.s.l. The north- of geology and geography. If properly exposed and devel- ern boundary is a steep, 15-20-meters-high slope, which oped, it can be also a remarkable touristic amenity.

1 3

2 4

Wybrana literatura: 309, 468, 469, 470, 471, 472, 473

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: R. Soko³owski (2005) 49 50 Województwo lubelskie

Bochotnica

S¹siadka

Bli¿ów ¯elebsko Nowiny

Siedliska

Bli¿ów – Kamienio³om wapieni kredowych w Bli¿owie Bochotnica – Œcianka Krystyny i W³adys³awa Po¿arskich w kamienio³omie w Bochotnicy Nowiny – Kamienio³om wapieni mioceñskich w Nowinach S¹siadka – W¹wóz lessowy w S¹siadce Siedliska – Skamienia³e pnie w Siedliskach ¯elebsko – Wapienie mioceñskie w kamienio³omie w ¯elebsku 51 Kamienio³om wapieni kredowych w Bli¿owie

Lokalizacja: województwo lubelskie powiat zamojski gmina Su³ów miejscowoœæ Bli¿ów 5894

Rejon geograficzny: Wy¿yna Lubelsko-Lwowska Roztocze

Roztocze Œrodkowe Krasnobród

Jednostka geologiczna: zapadlisko przedkarpackie 4650 4652

Osady kredowe na Roztoczu wykszta³cone s¹ jako fologicznie powierzchniê, na której deponowane by³y z kolei margle i margle kredowe, a miejscami jako osady kredy wapienne osady wieku mioceñskiego. 1 pisz¹cej. W ma³ym, nieczynnym ³omie we wsi Bli¿ów, po Równie¿ ma³a zwiêz³oœæ powoduje, ¿e osady górnej pó³nocnej stronie drogi do Abramowa ods³aniaj¹ siê utwory kredy na obszarze Roztocza s¹ s³abo ods³oniête. Ska³y te górnokredowe wykszta³cone jako jasnobe¿owe, niekiedy najczêœciej widoczne s¹ w postaci zwietrza³ych okruchów bia³e wapienie o charakterze kredy pisz¹cej. rozproszonych w glebie na polach. £om w Bli¿owie jest Kreda pisz¹ca nale¿y do wapieni organogenicznych wyj¹tkowym miejscem, gdzie mo¿emy zobaczyæ tak dobrze tzn. takich, w których budowie dominuj¹cy udzia³ mia³y zachowane utwory kredowe Roztocza. wapienne fragmenty organizmów ¿ywych. Kredê spoœród Chc¹c dotrzeæ do ods³oniêcia wapieni kredowych musi- innych wapieni organogenicznych (powstaj¹cych w wyniku my dojechaæ do miejscowoœci Bli¿ów i od przystanku ko³o procesów biochemicznych i chemicznych) wyró¿nia du¿a koœcio³a podejœæ do ³omu drog¹. zawartoœæ glonów z grupy Coccolithophorites (10-75%) Ods³oniêcie ma zarówno wartoœæ poznawcz¹ jak i dy- o wielkoœci 2-5 mikronów, py³u kalcytowego (5-60%) i daktyczn¹ a tak¿e dokumentacyjn¹. Mimo unikatowoœci ma³ych otwornic. Obok tych dominuj¹cych fragmentów nie jest oznakowane ¿adnymi tablicami informacyjnymi. w kredzie wystêpuje kwarc, chalcedon i opal (czêsto Przy niewielkich nak³adach mo¿e staæ siê interesuj¹cym i tworz¹ce bu³y krzemienne), a podrzêdnie tak¿e glaukonit wartoœciowym punktem na trasie roztoczañskich szlaków i minera³y ilaste. W typowej kredzie fragmenty wiêkszych turystycznych. skorup wystêpuj¹ bardzo rzadko. Typowa kreda jest bia³a, 2 ale wystêpuje tak¿e w odmianach o barwie kremowej, szarej i niebieskawej. Odmiany zasobne w kokkolity i The Cretaceous limestones quarry in Bli¿ów py³ kalcytowy, nazywane kred¹ pisz¹c¹, s¹ miêkkie, ³awo In a small quarry located in Bli¿ów village, on the north- rozcieraj¹ siê w palcach i pozostawiaj¹ bia³y, kryj¹cy œlad ern side of local road heading to Abramów the Upper Creta- na twardszych przedmiotach. Struktura kredy jest bardzo ceous sediments are exposed: light-beuge, sometimes white drobnoziarnista (pelitowa). Kreda wystêpuje w mi¹¿szych limestones. The sequence belongs to well-known formation seriach w osadach okresu geologicznego, który od niej of Cretaceous sediments from the Roztocze area, which otrzyma³ nazwê okresu kredowego. includes marls, marly limestones and chalks. Widoczne w kilkumetrowych œcianach ³omu w Bli¿owie Chalk is a fossiliferous limestone composed of calcare- osady kredowe charakteryzuj¹ siê doœæ monotonnym ous fragments of Coccolithophorites algae (10-75%) of the wykszta³ceniem, nie wykazuj¹ widocznych struktur sedy- size 2-5 micrometers, crypto-crystalline calcite (5-60%) 3 mentacyjnych, a jedynie s³abo zaznaczaj¹ce siê u³awicenie and small foraminifers. podkreœlone zró¿nicowanym stopniem zwiêz³oœci ska³y. In the Roztocze area Upper Cretaceous sediments Ods³aniaj¹ce siê tu wapienie charakteryzuj¹ siê s³ab¹ are poorly exposed due to their high susceptibility to zwiêz³oœci¹, s¹ miêkkie i podatne na erozjê. S¹ to utwory erosion and can be encountered usually as rock fragments p³ytkiego, ciep³ego morza kredowego, które oko³o 65 mln scattered in the fields. Thus, the quarry in Bli¿ów is an lat temu rozci¹ga³o siê na obszarze dzisiejszego Roztocza. exceptional site. Dziêki s³abej zwiêz³oœci utwory kredowe na obszarze Chalks exposed in the quarry walls reveal rather mo- Roztocza ³atwo ulega³y erozji, tworz¹c zró¿nicowan¹ mor- notonous development. Sedimentary structures are absent 52 Bli¿ów and poorly visible bedding is underlain by differences in rock educational and documentational values. Unfortunately, compactness. Sediments were deposited in a warm, shallow there are no marks directing to the quarry. At low expenses sea which covered the Roztocze area about 65 Ma ago. this site may become an interesting and important element Exposures in the Bli¿ów quarry are of unique, scientific, of the Roztocze touristic trail system.

2 3

Wybrana literatura: 62, 67, 71, 74, 81, 163, 165, 178, 235, 236, 283, 284, 482

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: L. Jankowski (2005) 53 Œcianka Krystyny i W³adys³awa Po¿aryskich w kamienio³omie w Bochotnicy

Pu³awy

Lokalizacja: województwo lubelskie powiat pu³awski

gmina Kazimierz Dolny 5692 miejscowoœæ Bochotnica

Rejon geograficzny: Wy¿yna Lubelsko-Lwowska Wy¿yna Lubelska P³askowy¿ Na³êczowski

Jednostka geologiczna: niecka brze¿na niecka lubelska 5690 4568 Opole Lubelskie

Jednym z interesuj¹cych miejsc w okolicy Kazimierza Zag³êbienia i kana³y wype³nione s¹ materia³em pochodz¹cym Dolnego nad Wis³¹ jest nieczynny kamienio³om w Bochotnicy z le¿¹cej wy¿ej warstwy zielonkawego, drobnoziarnistego na prawym brzegu Wis³y. Miejscowoœæ po³o¿ona jest 4 km na piaskowca kwarcowo-glaukonitowego. Ta oko³o 40 - cen- pó³noc od Kazimierza Dolnego i 9 km na po³udnie od Pu³aw tymetrowa warstwa piaskowca nazywana jest warstw¹ 1 nad rzek¹ Bystra. W kamienio³omie na zboczu doliny Wis³y fosforytow¹ z powodu wystêpuj¹cych w niej konkrecji fo- ods³aniaj¹ siê wysokie na 10 metrów œciany, zbudowane z sforytowych. S¹ one pseudomorfozami po g¹bkach, rzadziej jasnych ska³ wieku kredowego i trzeciorzêdowego. po ma³¿ach czy brachiopodach. Kazimierz Dolny i jego okolice le¿¹ w pobli¿u pó³nocnej Strop warstwy wapieni mastrychtu, z wykszta³con¹ krawêdzi wy¿yny œrodkowo-polskiej, której j¹drem jest stref¹ twardego dna, jest granic¹ pomiêdzy er¹ mezozoiczn¹ paleozoiczny trzon Gór Œwiêtokrzyskich. Jest to obszar i kenozoiczn¹. Osady wapienia zawieraj¹ faunê typow¹ dla wystêpowania najm³odszych warstw górnej kredy na górnej kredy (mastrychtu), natomiast w piaskach glauko- pó³nocno-wschodnim obrze¿eniu masywu Œwiêtokrzyskiego. nitowych wystêpuje fauna wskazuj¹ca na trzeciorzêdowy W okolicach Kazimierza w budowie geologicznej znacz¹c¹ (dan) wiek osadów. rolê odgrywaj¹ opoki (kreda). Opoki, trzeciorzêdowe gezy Ponad warstw¹ piaskowców fosforytowych wystêpuj¹ i wapienie ods³aniaj¹ siê w kamienio³omie w Bochotnicy. osady okreœlane nazw¹ „siwaka”. S¹ to szarozielone gezy W dolnej czêœci œciany kamienio³omu ods³aniaj¹ siê z bochenkowato wykszta³conymi warstwami twardych sza- opoki z prze³awiceniami margli. Opoka to ska³a bia³a, doœæ rych wapieni o mi¹¿szoœci do kilkudziesiêciu centymetrów.

twarda, zawieraj¹ca do 60% CaCO3 i 30% SiO2 (kwarc i Gezy s¹ ska³ami miêkkimi i lekkimi, sk³adaj¹cymi siê z ziaren opal) sk³ad uzupe³niaj¹ minera³y ilaste. Postsedymentacyj- kwarcu i glaukonitu, igie³ g¹bek, otwornic oraz substancji ne rozpuszczanie znajduj¹cych siê pierwotnie w osadzie ilastej, opalu i wêglanu wapnia. Po ig³ach g¹bek pozosta³y krzemionkowych igie³ g¹bek powoduje, ¿e opoki czêsto jedynie pró¿nie, dziêki czemu porowatoœæ tych ska³ jest bywaj¹ porowate. W kamienio³omie wystêpuj¹ takie w³aœnie wysoka, dochodz¹c do 50% objêtoœci ska³y. opoki (o porowatoœci nawet do 40%), prze³awicaj¹ce siê z Utwory ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie w Bochotnicy odmian¹ bardziej zwiêz³¹, w której pró¿nie po ig³ach g¹bek reprezentuj¹ wêglanowe osady, zdeponowane w jednym z stanowi¹ tylko kilka procent objêtoœci ska³y. Obie odmiany niezbyt g³êbokich zbiorników morskich, jakie wystêpowa³y zawieraj¹ liczne skamienia³oœci; doœæ ³atwo mo¿emy znaleŸæ na tym obszarze 70-60 milionów lat temu. Widoczna w w nich fragmenty i odciski amonitów, ma³¿y, ramienionogów, œcianie kamienio³omu powierzchnia okreœlana jako twar- belemnitów i œlimaków. de dno to powierzchniowa warstwa osadów morskich, Ponad opokami w kamienio³omie ods³ania siê oko³o stwardnia³a i zmieniona wskutek okresowej przerwy w pó³metrowej mi¹¿szoœci warstwa prawie czystego wapienia sedymentacji i procesów korozji morskiej (wietrzenia che-

(sk³ada siê w 95% z CaCO3 i oko³o 5% SiO2) zwiêz³ego, micznego i dzia³alnoœci organizmów dennych). barwy jasnoszarej lub rdzawej. Powierzchnia stropowa Opisany kamienio³om jest interesuj¹cy co najmniej tej warstwy jest bardzo nierówna poprzecinana licznymi z dwóch powodów: w ods³oniêtych w nim osadach przebiega kana³ami o g³êbokoœci do 0,5 m. Taka „roz¿arta”, nierówna granica miêdzy er¹ mezozoiczn¹ i kenozoiczn¹, a ponadto powierzchnia okreœlana jest jako twarde dno (hard ground). dobre ods³oniêcia osadów najstarszego trzeciorzêdu (danu) 54 Bochotnica

nale¿¹ do rzadkoœci, nawet w skali europejskiej. Dlatego Gaizes are ovelain by 50-centimeters-thick layes of œciana kamienio³omu w Ochotnicy jest zatwierdzonym sta- light-grey or rusty, compact limestone. The upper surface nowiskiem dokumentacyjnym, znanym pod nazw¹ Œcianki of this layer is rough and perforated by numerous canals Krystyny i W³adys³awa Po¿aryskich – znanych polskich extending down to 50 centimemeters below layer surface. geologów. This is a hard-ground. Holes and canals are filled with mate- Ska³y kredowe okolic Kazimierza i Bochotnicy, zw³aszcza rial derived from the overlying bed – greenish, fine-grained, opoki, znajdowa³y zastosowanie w budownictwie. Dla tych quartz-glauconite sandstone of thickness up to 40 centi- celów by³y eksploatowane w kamienio³omie w Bochotnicy meters. The layer is called “phosphatic” due to common z zastosowaniem techniki komorowej. Œlady takiej eks- phosphorite concretions. 2 ploatacji widzimy w wyrobisku w postaci szeregu komór Phosphatic sandstones are covered by greyish-green poeksploatacyjnych. gaizes with loaf-like interbeds of grey, hard limestones, some Kamienio³om le¿y przy niebieskim szlaku turystycznym tens of centimeters thick. prowadz¹cym z Annopola do Pu³aw oraz stanowi jeden z punk- The top of Maastrichtian succession with the hard- tów œcie¿ki dydaktycznej wytyczonej w okolicy Bochotnicy. ground is a boundary between Mesozoic and Cainozoic eras. Okolice Kazimierza Dolnego le¿¹ce na terenie Kazimierskiego Limestones accumulate fossils typical of the Maastrychtian Parku Krajobrazowego obfituj¹ w wiele ciekawych obiektów (Upper Cretaceous) whereas glauconitic sandstones contain geologicznych. Nale¿¹ do nich m.in. rezerwat krajobrazowo- fauna assemblage of the Danian (Tertiary). geologiczny Skarpa Dobrska, Ma³opolski Prze³om Wis³y pod Sediments from the Bochotnica quarry were deposited Kazimierzem Dolnym oraz szereg w¹wozów lessowych w in moderately deep basins existing here between 70 and okolicy Kazimierza np. Korzeniowy Dó³. 60 Ma. Gaizes from Kazimierz and Bochotnica areas show high The quarry in Bochotnica – porosity which makes them perfect insulating materials used the Krystyna and W³adys³aw Po¿aryski Crag in building industry. The rocks were worked in the quarry In the Bochotnica village located on the right bank of the with the chamber system. Traces of chambers are still visible Vistula River, about 4 kilometers north from Kazimierz Dolny in the quarry walls. town and 9 kilometers south from Pu³awy, in an inactive quarry The site is located close to the blue touristic trail lead- the Cretaceous and Tertiary sediments are exposed. ing from Annopol to Pu³awy towns and is also a stop at the In the lower part of 10-meters-high wall the gaizes in- thematic trail routed in the area of the Kazimierz Landscape terbedded with marls occur. Gaize is a white, moderately Park. The park area groups several interesting sites, e.g. the

hard rock composed of 60% CaCO3 and 30% SiO2 (quartz landscape and geological reserve Skarpa Dobrska, Vistula and opal) with an admixture of clay minerals. Gaize shows River breaks in Kazimierz Dolny, numerous loess gorges (e.g. very high porosity (up to 40%) resulting from the open Korzeniowy Dó³) in the vicinity of Kazimierz. spaces left after dissovled sponges spiculae. Gaizes are rich in The Bochotnica quarry is easily accessible from the main macro- and microfossils (ammonites, bivalves, brachiopods, highway Kazimierz Dolny-Pu³awy. Available are both the belemnites and gastropods). coach lines and the city buses.

1 2

Wybrana literatura: 350, 351, 352, 353

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego: J. Harasimiuk Autor fotografii: M. Doktor 55 Kamienio³om wapieni mioceñskich w Nowinach

Józefów

Lokalizacja: województwo lubelskie powiat tomaszowski Tomaszów Lubelski Tomaszów gmina Susiec

miejscowoœæ Nowiny 5592

Rejon geograficzny: Wy¿yna Lubelsko-Lwowska Roztocze Œrodkowe, Roztocze

Jednostka geologiczna:

zapadlisko przedkarpackie Susiec 4650 4652

W strefie krawêdziowej Roztocza Œrodkowego ods³aniaj¹ oddzielaj¹c¹ doœæ zwiêz³e wapienie detrytyczne od s³abo siê utwory kredowe i mioceñskie. Te ostatnie stanowi¹ zwiêz³ych i s³abo wysortowanych wapieni organodetrytycznych zró¿nicowane litologicznie osady morza mioceñskiego, jakie z licznymi pokruszonymi muszlami ostryg, ziarnami glaukonitu wype³nia³o zapadlisko przedkarpackie. i fragmentami czarnych krzemieni oraz ilasto- marglistych Wzgórza Nowiñskie tworz¹ zwarty kompleks o wymia- klastów, których œrednica dochodzi nawet do 50 cm. rach 1,5 km na 2 km i dochodz¹ do wysokoœci 313 m n.p.m. Oko³o 10-11 mln lat temu na obszarze Roztocza se- Zbudowane s¹ z gezowych osadów kredowych, przykrytych dymentacja odbywa³a siê w p³ytkim zbiorniku morskim o w tym miejscu m³odszymi osadami mioceñskimi reprezen- normalnym zasoleniu. W œrodowisku tym wystêpowa³y towanymi przez wapienie. strefy zasiedlane przez zró¿nicowane zespo³y organizmów Ska³y te mo¿emy obserwowaæ w nieczynnym ju¿ ¿yj¹cych na dnie (bentonicznych). Ich niszczenie i przemiesz- 1 kamienio³omie zlokalizowanym na po³udniowo-wschodnim czanie w warunkach wysokoenergetycznego œrodowiska zboczu Krzy¿owej Góry, niedaleko wsi Nowiny, w odleg³oœci by³o Ÿród³em materia³u organodetrytycznego stanowi¹cego 300 m od drogi Susiec-Józefów. W wysokich do 12 metrów g³ówny sk³adnik wapieni organodetrytycznych, kalkarenitów œcianach kamienio³omu ods³aniaj¹ siê utwory górnego ba- i kalcyrudytów dominuj¹cych w górnobadeñskich utworach denu, reprezentowane przez wzajemnie przek³adaj¹ce siê Roztocza Œrodkowego. warstwy kalkarenitów (wapieni detrytycznych zawieraj¹cych W kamienio³omie tym prowadzona by³a przez szereg ponad 50% okruchów frakcji piaskowej) masywnych, z lat eksploatacja wapieni mioceñskich. Urobek odstawiany warstwami horyzontalnie laminowanych kalkarenitów by³ przy pomocy w¹skotorowej kolejki do stacji kolejowej drobnoziarnistych z domieszk¹ ziaren kwarcu i glaukonitu. w Nowinach. Ciekawostk¹ jest to, ¿e kolejka na swojej W grubszych warstwach pozornie masywnych widoczne drodze musia³a siê wspinaæ na strome w tym miejscu zbocze 2 jest tabularne warstwowanie przek¹tne i warstwowanie wierzchowiny. Na szczêœcie mia³o to miejsce w kierunku do riplemarkowe. S¹ to struktury wskazuj¹ce na depozycjê kamienio³omu, kiedy wagoniki jecha³y ju¿ puste. Obci¹¿one materia³u klastycznego przy udziale pr¹dów trakcyjnych. urobkiem wagoniki zje¿d¿a³y „z górki” do stacji normalnoto- Wapienie te charakteryzuj¹ siê zró¿nicowanym stopniem rowej kolei w Nowinach. Dzisiaj na stacji tej nie zatrzymuj¹ lityfikacji (zwiêz³oœci). W wiêkszoœci s¹ scementowane, siê ju¿ ¿adne poci¹gi. miejscami jednak wykazuj¹ s³abszy stopieñ lityfikacji tworz¹c Kamienio³om w Nowinach znajduje siê na ternie Krajo- partie rozsypliwe. brazowego Parku Puszczy Solskiej, w pobli¿u czerwonego Ska³y eksploatowane kiedyœ w kamienio³omie w No- szlaku krawêdziowego Roztocza (Zwierzyniec – Susiec) oraz winach cechuj¹ siê miejscami du¿¹ wytrzyma³oœci¹ na trasy rowerowej Ziemi Józefowskiej (kolor zielony). œciskanie, dziêki czemu przy selektywnej eksploatacji mo¿na Niedaleko, na pó³nocny zachód od kamienio³omu, znaj- by³o otrzymaæ bloki o stosunkowo du¿ej zwiêz³oœci. Czêœæ duje siê jedno z ciekawszych miejsc Roztocza Œrodkowego wapieni nadaje siê do wypalania wapna. Ze ska³ o wiêkszej chronionego w rezerwacie Czartowe Pole. Jego nazwa po- zawartoœci tlenku wapnia miejscowa ludnoœæ wypala³a chodzi od legendy g³osz¹cej, ¿e kiedyœ jeno czarci tam hasali. niegdyœ wapieñ w prymitywnych piecach. Rezerwat, który powsta³ w 1958 roku, obejmuje swoim 3 W zachodniej czêœci kamienio³omu obserwujemy w zasiêgiem przede wszystkim malowniczo ukszta³towany, œcianie na d³u¿szym dystansie wyraŸn¹ powierzchniê erozyjn¹, dziêki stromym zboczom, odcinek doliny rzeki Sopot, wraz z 56 Nowiny szeregiem wodospadów w okolicy œródleœnej wsi Hamernia. large block of relatively highly compacted limestone can be Najwy¿szy wodospad ma oko³o 1 m wysokoœci. Wodospady mined. Other varieties of the limestones can be used by for maj¹ nierówny, postrzêpiony przebieg progów i s¹ w czêœci lime production. In fact, lime was produced in the past from zaroœniête. Miêdzy nimi tworz¹ siê niewielkie piaszczyste primitive lime kilns by local communities. wysepki. Dodatkow¹ atrakcj¹ rezerwatu s¹ ruiny XVIII- Sedimentological studies prove the existence of shallow wiecznej papierni, która nale¿a³a do najwiêkszych zak³adów marine basin about 14-12 Ma ago. The environment showed w Królestwie Polskim. Papiernia produkowa³a papier normal salinity and some zones were inhabitated by diversi- g³ównie ze szmat, dziêki czemu okoliczne lasy nie ucierpia³y. fied benthic fauna. Destruction of such zones and transport Zak³ad wykorzystywa³ energiê pr¹du rzeki Sopot. of material under high-energetic conditions produced the components of organodetrital limestones, calcarenites and The Miocene limestones quarry in Nowiny calcirudites – the dominating Upper Badenian rocks of the In the marginal zone of the Central Roztocze Cretaceous Roztocze area. and Miocene sediments can be studied in an inactive quarry The quarry in Nowiny belongs to the Solec Forest Land- located in the southeastern slope of the Krzy¿owa Góra scape Park. In the vicinity there is the red touristic trail from Hill, close to Nowiny village and some 300 meters from Zwierzyniec to Susiec and the green bike trail, which routes the Susiec-Józefów road. In quarry walls, up to 12 meters around the Józefów area. high, the Badenian strata are exposed: massive calkarenites Northwest from the quarry tourists can visit the nature alternating with horizotally laminated, fine-grained calcaren- conservation reserve “Czartowe Pole”. The reserve was es- ites with admixture of quartz and glauconite. From industrial tablished in 1958 in order to protect one of most interesting point of view the rocks exploited in the Nowiny quarry were sites in the whole Central Roztocze – the scenic fragment sandy limestones. The limestones may reveal significant of steep-sloped Sopot River valley with numerous waterfalls compressive strength and, applying the selective extraction, (close to Hamernia village).

1 3

Wybrana literatura: 15, 63, 64, 67, 71, 74, 165, 267, 298, 338, 361, 362, 464, 465, 466, 482

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 2 L. Jankowski (2005) 57 W¹wóz lessowy w S¹siadce

Lokalizacja:

województwo lubelskie Szczebrzeszyn powiat zamojski gmina Su³ów Frampol miejscowoœæ S¹siadka

Rejon geograficzny: Wy¿yna Lubelsko-Lwowska Wy¿yna Lubelska Padó³ Zamojski 5624 Jednostka geologiczna: zapadlisko przedkarpackie 4632 4634

Znaczn¹ czêœæ obszaru Wy¿yny Lubelskiej buduj¹ po- Powy¿ej opisanych warstw lessowych w œcianach krywy lessowe, które tworzy³y siê oko³o 125 - 70 tysiêcy w¹wozu widzimy drugi, nieco odmienny kompleks lesso- lat temu w czasie ostatniego zlodowacenia. Less jest ska³¹ wy. Jest to less barwy s³omkowej, porowaty, masywny. W pochodzenia eolicznego o barwie przewa¿nie ¿ó³tej, warstwie tej obecne s¹ du¿e iloœci pustych kanalików oraz

z³o¿on¹ z bardzo drobnego (œrednicy 0,06-0,01 mm ) skupieñ CaC03 w postaci powykrêcanych rurek (bêd¹cych 3 py³u kwarcowego (60-70%) i wêglanu wapnia (10-30%), pseudomorfozami po korzeniach) oraz kukie³ek lessowych, niewarstwowan¹ i porowat¹ (porowatoœæ oko³o 60%). czyli ró¿nokszta³tnych konkrecji wêglanowych. Cechy Lessy s¹ bardzo podatne na rozmywanie (np. przez wody strukturalne i teksturalne tego m³odszego lessu wskazuj¹ opadowe), wskutek czego na obszarach ich wystêpowania na jego wy³¹cznie subaeralne pochodzenie co jest typowe rozwijaj¹ siê czêsto malownicze formy morfologiczne, jakimi dla pokryw lessowych Wy¿yny Lubelskiej. s¹ w¹wozy lessowe. Ods³oniêcia lessów w S¹siadce maj¹ istotne znaczenie 1 Proponowany jako obiekt turystyczny w¹wóz w S¹siadce dla badañ pokrywy lessowej Wy¿yny Lubelskiej. Maj¹ tak¿e jest jednym z wielu rozcinaj¹cych pokrywy lessowe w okoli- znaczenie dydaktyczne pozwalaj¹ce obserwowaæ zmiennoœæ cach Szczebrzeszyna. Jest znan¹ od lat atrakcj¹ turystyczn¹ w osadach, jak i procesy zachodz¹ce w obrêbie pokryw tego regionu. Wylot tego d³ugiego na oko³o 200 metrów lessowych. w¹wozu znajduje siê w centrum wsi S¹siadka, w pó³nocnej Najlepsze ods³oniêcia lessów w S¹siadce zlokalizowane czêœci tzw. Guza Szczebrzeszyñskiego. Wzgórze to zbu- s¹ w bezpoœrednim s¹siedztwie innej atrakcji tego miejsca. dowane jest z margli wieku mastrychckiego, przykrytych Jest ni¹ wczesnoœredniowieczne grodzisko, zlokalizowane na miejscami p³atami gliny zwa³owej (plejstocen) na których Guzie Szczebrzeszyñskim, którego zarys widoczny jest do dzi- zalegaj¹ osady lessowe, w których rozwiniêty jest wspomnia- siaj. Œciana ods³oniêcia w w¹wozie, nadbudowana jest wa³em ny w¹wóz. Dochodzi on ku pó³nocy do tarasu zalewowego grodziska, którego wysokoœæ szacuje siê na oko³o 4,5 m. doliny rzeki Por. Proponowany obiekt geoturystyczny znajduje siê przy 2 Pokrywa lessowa, która osi¹ga tu kilkanaœcie metrów pó³nocno-wschodniej granicy Szczebrzeszyñskiego Parku mi¹¿szoœci, ods³ania siê w zboczach w¹wozu. Jak wynika Krajobrazowego. Za³o¿ony zosta³ w 1991 roku, a jednym z przeprowadzonych badañ geologicznych, w w¹wozie z jego priorytetowych zadañ jest ochrona wyj¹tkowych wystêpuj¹ dwa poziomy lessów, przedzielone prawie walorów krajobrazowych tego obszaru, m.in. w¹wozów dwumetrow¹ warstw¹ zawieraj¹c¹ kopalne gleby. Seria lessowych. Œrednie zagêszczenie w¹wozów na terenie Parku starsza, ods³aniaj¹ca siê w pocz¹tkowej (licz¹c od wylo- wynosi 3 km/ na km2, zaœ maksymalne dochodzi do 9 km/ km2. tu w¹wozu) czêœci, to osady lessowe soliflukcyjne. W Pó³nocne tereny Parku Krajobrazowego le¿¹ na obszarze tzw. szaro¿ó³tych utworach o ró¿nej zawartoœci wêglanu Pado³u Zamojskiego. Tu w³aœnie zlokalizowany jest w¹wóz wapnia stwierdzono obecnoœæ d³ugich soczewek i war- w S¹siadce. Padó³ Zamojski jest obni¿eniem denudacyjnym, stewek materia³u pylastego i mu³kowego; czêsto zabu- wypreparowanym w ma³o odpornych marglach górnokre- rzonych (powyciskanych), ze strukturami sp³ywowymi. dowych i kredzie pisz¹cej. W stosunku do otaczaj¹cych go Na tych lessach zalegaj¹ lessy gliniaste, bezwapniste i wy¿yn dno jego znajduje siê oko³o 80 m ni¿ej. Przez Padó³ przewa¿nie masywne, rdzawe w ró¿nych odcieniach. W Zamojski przep³ywa w poprzek rzeka Wieprz, a zachodni¹ tym poziomie mo¿na dostrzec s³abo widoczne w œcianie czêœci¹ pado³u p³ynie do niego rzeka Por, na której terasy drobne kliny mrozowe. zalewowe wyprowadza w¹wóz w S¹siadce. 58 S¹siadka

The loess gorge in S¹siadka shows features typical of solifluction sediments whereas The loess gorge in S¹siadka is one of many gorges cutting the upper one is a typical subaerial loess, widespread in the loess accumulations in the Lublin Upland, in the vicinity of whole Lublin Upland. Szczebrzeszyn. The gorge is a tourist attraction well known The best exposure in the gorge is located beneath the since decades. It is 200 meters long and its entrance is lo- Early Medieval fortification built at the top of the Szczebrz- cated in the center of the S¹siadka village, in the northern eszyn Swell. The fortress wall, about 4.5 meters high, hangs part od the so-called “Szczebrzeszyn Swell” – a hill built of just above the exposure. Maastrychtian marls locally covered by lenses of Pleistocene The proposed geotouristic site is located at the north- boulder clays and overlain by loess. The gorge extends eastern border of the Szczebrzeszyn Landscape Park. The northeard to the alluvial terrace of the Por River. park was eatsblished in 1991 in order to protect exceptional The loess cover, dozen of meters thick, is exposed in the scenic values of the area, including the loess gorges. The gorge walls. Two horizons were distinguished, separated by density of gorges in unusual: 3 km/km2 in average but may 2-meters-thick paleosol horizon. The lower loess horizon reach even 9 km/km2.

2 3

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 67, 68, 69, 70, 71, 74, 165, L. Jankowski (2005) 178, 276, 277, 283, 284 59 Skamienia³e pnie w Siedliskach Be³¿ec

5576 Lokalizacja: województwo lubelskie powiat tomaszowski gmina Lubycza Królewska miejscowoœæ Siedliska

Rejon geograficzny: Wy¿yna Lubelsko-Lwowska Roztocze Roztocze Wschodnie 5574

Jednostka geologiczna: zapadlisko przedkarpackie Horyniec 4684

Jedn¹ z osobliwoœci przyrody na obszarze Roztocza tkanki drzewnej i stopniow¹ jej mineralizacjê. Sylifikacja Wschodniego jest wystêpowanie fragmentów skamienia³ych skrzemienia³ych pni drzewnych z okolic Siedlisk odbywa³a siê drzew wieku trzeciorzêdowego, zalegaj¹cych na wtórnym w klimacie ciep³ym w warunkach hipergenicznych, przy czym z³o¿u. œrodowisko fizyczno-chemiczne by³o charakterystyczne dla Jan D³ugosz w swoich „Rocznikach”, w rozdziale o rze- wietrzenia laterytowego. czach osobliwych w Polsce napisa³: „...w lasach, na polach i Fragmenty skamienia³ych drzew cechuj¹ siê zbit¹ borach miasteczka Potylicz i wsi Hrebenne i Prusie, sosnowe budow¹, du¿¹ twardoœci¹ i popielatoszar¹ barw¹. Tylko drzewa maj¹ tak¹ naturê i tê w³aœciwoœæ, ¿e je¿eli ich czêœæ, nieliczne maj¹ barwê brunatnoczerwon¹ i s¹ mniej zwiêz³e. choæby ga³¹Ÿ lub inny kawa³, odciêta zostanie lub od³amana, Niektóre z okazów posiadaj¹ na powierzchni naskorupienia lub je¿eli nawet ca³e drzewo zostanie œciête, przemienia siê o charakterze polewy pustynnej. W budowie wewnêtrznej i przekszta³ca po kilku latach w krzemieñ.” widoczne s¹ niekiedy strefy zniekszta³cone i sprasowane. Siedliska to niewielka wieœ po³o¿ona oko³o 2,5 km na Setki fragmentów zsylifikowanych pni drzewnych mo¿emy po³udniowy-zachód od miejscowoœci Hrebenne, tu¿ przy zobaczyæ w wiejskim muzeum w Siedliskach, zlokalizowanym granicy polsko-ukraiñskiej. w budynku by³ej szko³y podstawowej. Na muzeum sk³adaj¹ 3 Na polach w pobli¿u wsi mo¿emy spotkaæ liczne, czêsto siê trzy tzw. izby tematyczne. Najwiêksz¹ (zajmuje kilka okaza³e fragmenty zsylifikowanych pni drzew iglastych Coni( - pomieszczeñ) i najwa¿niejsz¹ jest izba skamienia³ych drzew. 1 feropsida), najczêœciej reprezentowanych przez rodzaj sek- Jest ona szczególnie interesuj¹ca, poniewa¿ eksponowany tu woja (Sequoia). Zwykle wystêpuj¹ one w obrêbie piasków zbiór nale¿y do najwiêkszych w Polsce i zawiera imponuj¹ce mioceñskich; ale spotykamy je równie¿ na wtórnym z³o¿u, swoj¹ wielkoœci¹ i piêknem fragmenty skamienia³ych drzew. redeponowane do eolicznych piasków czwartorzêdowych. Muzeum dysponuje oko³o 500 eksponatami o ró¿nych Znajdujemy je tak¿e w glebie i œció³ce leœnej. Szczególnie kszta³tach (od ma³ych od³amków do 500 kilogramowych czêsto fragmenty pni znajdowane s¹ w pobli¿u rezerwatu bloków) i barwach (bia³awo¿ó³tawej, piaskowobe¿owej, Jelinka na wschód od wsi. czerwonawej, szarej, szarobrunatnej). Jak wynika z badañ paleontologicznych s¹ to fragmenty Warto zobaczyæ równie¿ pozosta³e czêœci muzeum: izbê 2 drzew z gatunku Taxodioxylon taxodii; które ros³y na tych myœliwsk¹, w której znajduj¹ siê trofea myœliwskie (ró¿norodne terenach 12-16 mln lat temu. Ich tkanka organiczna zosta³a poro¿a, skóry z dzika i du¿a skóra z wilka) i sprzêt s³u¿¹cy do 4 zast¹piona substancj¹ nieorganiczn¹ sk³adaj¹c¹ siê g³ównie polowania oraz izbê, w której znajduje siê stary sprzêt gospo- z kwarcu lub chalcedonu. Obydwa te minera³y nale¿¹ do darstwa domowego (cepy, ko³owrotki, gliniane garnki, lampy produktów osadotwórczych, powsta³ych z przekrystalizo- naftowe, niecki, stó³ stolarski, ¿elazka na duszê itp.) wania bezpostaciowej krzemionki, str¹conej chemicznie Wieœ Siedliska powsta³a w XV w. jako zaplecze grodu, w procesie sylifikacji szcz¹tków drzewnych. Mineralizacja roz³o¿onego na wzgórzu Siedliska. Pocz¹tkowo nazywa³a siê trzeciorzêdowych fragmentów drewna mo¿liwa by³a dziêki Stare Hrebenne. Gród zosta³ zniszczony przez Tatarów na zahamowaniu procesów rozk³adu biologicznego. Powalone prze³omie XV i XVI w. W XIX wieku Siedliska by³y znanym pnie, przykryte przez osady, znalaz³y siê w warunkach ogra- oœrodkiem garncarskim. Wydobywano tu glinkê do produkcji niczonego dostêpu tlenu. Dodatkowo zachowaniu tkanki fajansu i wyrobów kamionkowych, wykorzystywan¹ w tutej- roœlinnej sprzyja³y ¿ywice wystêpuj¹ce w drewnie drzew szej fabryce naczyñ oraz w manufakturze ordynacji zamojskiej iglastych. Pozwala³o to na odpowiednio d³ugie zachowanie w Tomaszowie.

60 Siedliska

Na terenie miejscowoœci poprowadzona jest sands but redeposition to Quaternary aeolian sands is a edukacyjna œcie¿ka kulturowo- przyrodnicza Szlakiem common feature. Moreover, trunk fragments can be en- Skamienia³ych Drzew, o d³ugoœci 2 km. W pobli¿u znajduje countered also in soils and in duff, particularly in the Jelinka siê rezerwat przyrodniczy Jalinka, chroni¹cy czêœciowo nature conservation reserve, east of the village. obszary wystêpowania skamienia³ych pni. Two varieties of fossil wood fragments were noticed: Do Siedlisk mo¿emy dojechaæ drog¹ krajow¹ nr 17 ash-grey, very hard and compact, and brownish-red, less hard. Warszawa-Lwów, skrêcaj¹c w Hrebennym w prawo na Some specimens show crustifications of desert varnish type. oznakowanej krzy¿ówce przed znakiem „Hrebenne” (Hre- The museum in Siedliska village has collected about 500 benne-Rawa Ruska - przejœcie graniczne). specimens varying from hand-size to blocks weighting about 500 kilograms. Colors change from whitish-yellow, through The petrified wood from Siedliska sand-yellow, reddish, grey to greyish-brown. The museum One of natural pecularities of the Eastern Roztocze area aims to save these extremely valuable samples in order to is the occurrence of Tertiary petrified wood fragments, ensure material for scientific studies. usually redeposited. The Siedliska village is located in the southeastern Siedliska is a small village located about 2.5 kilometers part of the Southern Roztocze Landscape Park. The local southwest from Hrebenne town, close to Polish-Ukrainian community sets its future on tourism. There are numerous state border. In the surrounding fields numerous, usually intersting objects in the area: the museum, the parish and large fragments of silicified trunks can be found. The trunks orthodox churches, St. Hubertus chapel, the relics of manor belong to various conifer tree species (Coniferopsidae) domi- park, the locality of Taxodium (recent relative of fossil trees) nated by Sequoia genus. The trunks occur within Miocene and several old oaks (also nature monuments).

1 2

3 4

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 62, 67, 81, 163, 170, 178, L. Jankowski (2005) 337, 455, 482 61 Wapienie mioceñskie w kamienio³omie w ¯elebsku

Lokalizacja: województwo lubelskie powiat bi³gorajski gmina Bi³goraj miejscowoœæ ¯elebsko 5612 Rejon geograficzny: Wy¿yna Lubelsko-Lwowska Roztocze Roztocze Zachodnie

Jednostka geologiczna: zapadlisko przedkarpackie Bi³goraj 4628

Proponowany obiekt geoturystyczny to nieczynny temu. Jak wynika z badañ sedymentologicznych, morze to kamienio³om wapieni mioceñskich znajduj¹cy siê we wsi mia³o normalne zasolenie. Na dnie zbiornika morskiego 1 ¯elebsko, po wschodniej stronie drogi z Hedwi¿yna do wystêpowa³y strefy intensywnego rozwoju glonów wapien- Frampola. Jest to du¿e wyrobisko o d³ugoœci œcian znacznie nych, jak równie¿ obszary zasiedlane przez zró¿nicowane przekraczaj¹cej 200 m i wysokoœci kilkunastu metrów. zespo³y organizmów bentonicznych. W kamienio³omie ods³ania siê profil utworów miocenu, Organizmy te i ich szcz¹tki by³y Ÿród³em materia³u orga- w którym mo¿emy obserwowaæ ci¹g³e przejœcie od osa- nodetrytycznego, który jest g³ównym sk³adnikiem wapieni dów wieku badeñskiego do osadów wieku sarmackiego. mioceñskich Roztocza. Domieszki materia³u terygenicznego, 2 Utwory badeñskie reprezentowane s¹ przez drobno i takiego jak kwarc i glaukonit, uzupe³niaj¹ sk³ad ska³ wapien- œrednioziarniste wapienie organodetrytyczne (sk³adaj¹ce siê nych wystêpuj¹cych na tym obszarze. Zmienne proporcje z bioklastów, czyli pokruszonych szcz¹tków organicznych tych sk³adników powoduj¹, ¿e mamy tak du¿¹ ró¿norodnoœæ zbudowanych przewa¿nie z wêglanów). W najni¿szej czêœci ska³ osadowych wystêpuj¹cych na Roztoczu, od ska³ niemal profilu kamienio³omu w ¯elebsku s¹ one nieco margliste, czysto wapiennych poprzez wapienie piaszczyste i piaski a wiêc zawieraj¹ce domieszkê substancji ilastych. S¹ one wapniste do piasków. Ska³y te charakteryzuj¹ siê równie¿ warstwowane faliœcie i smu¿yœcie, z widocznym warstwowa- zró¿nicowanym stopniem zwiêz³oœci, co powoduje, ¿e niem przek¹tnym ma³ej skali. Ku górze profilu zwiêksza siê znajduj¹ ró¿ne zastosowanie. Wapienie w kamienio³omie mi¹¿szoœæ warstw wapiennych, maleje natomiast zawartoœæ w ¯elebsku ze wzglêdu na swoj¹ wysok¹ zwiêz³oœæ eksplo- domieszek ilastych. Profil utworów badeñskich koñczy pakiet atowane by³y jako drogowy kamieñ budowlany. grubo³awicowych masywnych wapieni organodetrytycz- Ods³aniaj¹cy siê w kamienio³omie profil osadów miocenu nych. Powy¿ej nich wystêpuj¹ zlokalizowane w najwy¿szych jest bardzo dobrym przyk³adem zró¿nicowania litologicz- czêœciach œcian kamienio³omu wapienie organodetrytycznego osadów wapiennych Roztocza i pod tym wzglêdem ne zawieraj¹ce okruchy serpulitów. S¹ to wapienne rurki posiada wartoœæ dydaktyczn¹. Jest on interesuj¹cy równie¿ 3 pierœcienic, prymitywnych zwierz¹t morskich o segmentowa- dlatego, ¿e w jego obrêbie mo¿emy przeœledziæ stopniowe nym ciele, zaliczanych do wieloszczetów. Rurki serpul czêsto przejœcie od osadów górnego badenu do sarmatu. wystêpuj¹ w du¿ych nagromadzeniach, tworz¹cych struktury Ska³y ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omach w okolicy rafopodobne, dlatego wapienie te s¹ czêsto nazywane wapie- ¯elebska by³y do niedawna eksploatowane. Z miêkkiej niami serpulowymi. W profilu w kamienio³omie w ¯elebsku s¹ ska³y wycinano pi³¹ bloki na budowê domów i budynków one przewarstwione i³ami marglistymi z soczewkami budowli inwentarskich. Z twardego „kamienia” wykonywano funda- serpulowo-mikrobialitowych. menty i podmurówki. Drobnym kamieniem i „kocimi ³bami” W profilu ods³aniaj¹cym siê w œcianach kamienio³omu wyk³adano drogi. W latach 80-tych produkowano ze ska³ wa- mo¿emy zaobserwowaæ szereg powierzchni niezgodnoœci, piennych nawóz mineralny w postaci wapna wêglanowego, œwiadcz¹cych o zmianach warunków sedymentacji i okre- do odkwaszania gleb. Pod koniec lat dziewiêædziesi¹tych sowych przerwach w sedymentacji osadów. podjêto decyzje o zakoñczeniu eksploatacji. Utwory wapienne ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie w Dzisiaj kamienio³om sta³ siê jedynie atrakcj¹ turystyczn¹ ¯elebsku reprezentuj¹ osady ciep³ego morza mioceñskiego, dla ludzi zainteresowanych m.in. geologi¹. Kamienio³om jakie istnia³o na obszarze Roztocza oko³o 10 mln lat w ¯elebsku znajduje siê na ¿ó³tym szlaku Roztoczañskim 62 ¯elebsko prowadz¹cym ze Zwierzyñca przez Panasówkê, Trzêsiny, mass occurrence of these fossils the rock bears the name kamienio³omy w ¯elebsku, Hedwi¿yn, Bi³goraj do Bidaczowa “Serpulae Limestones”. The Sarmatian age of limestones Starego. Znajduje siê on równie¿ na szlaku rowerowym was determined from foraminifers assemblages. “Bia³a £ada” poprowadzonym na pó³noc od Bi³goraju na The limestones exposed in the ¯elebsko quarry were trasie: Bi³goraj - Rapy Dylañskie - Cencynopol - Ignatówka - deposited in a warm Miocene sea of normal salinity, which oc- ¯elebsko - Wola K¹tecka - Karolówka - Nadrzecze - Majdan cupied the Roztocze area about 10 Ma ago. The sea floor was Gromadzki - Gromada - Bi³goraj. settled by vigorously growing calcareous algae and other benthic fauna. These organisms supplied organodetrital material The Miocene limestones quarry in ¯elebsko which is the main component of limestones from Roztocze. The large, abandoned limestone quarry is located in The limestones extracted in the quarry were valuable ¯elebsko village, on the eastern side of road from Hedwi¿yn construction stones due to high compactness. to Frampol. The pit walls are over 200 meters long and a The succession exposed in the quarry is a good example dozen of meters high. of lithological variability of limestones in the Roztocze area The exposed Miocene succession is interesting because and, thus, is useful for educational purposes. Moreover, the of continuous deposition at the Badenia-Sarmatian boudary. continuous Badenian-Sarmatian deposition is an unmatched The Badenian sediments are fine- and medium-crystalline, scientific value. organodetrital limestones. In the uppermost part of succes- The quarry in ¯elebsko is a point at the yellow Roztocze sion exposed only in the tops of pit walls thick-bedded, mas- trail, which leads from Zwierzyniec through Panasówka, sive, organodetrital limestones occur. These are ovelain by Trzêsiny, ¯elebsko quarry, Hedwi¿yn and Bi³goraj to Bi- organodetrital limestones with calcareous tubes of serpules daczów Stary. It is also on the “Bia³a £ada” bike trail which – primitive marine animals belonging to Polychaetae. Due to routes north of Bi³goraj.

2 3

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 15, 63, 64, 67, 71, 165, L. Jankowski (2005) 267, 298, 338, 361, 362, 464, 465, 466, 482 63 64 Województwo lubuskie

Stare Kurowo Zwierzyn

Sieniawa

Sieniawa – Kopalnia wêgla brunatnego w Sieniawie Stare Kurowo – Ods³oniêcie interglacjalnych osadów w Starym Kurowie Zwierzyn – ¯wirownia osadów polodowcowych w Zwierzynie

65 Kopalnia wêgla brunatnego w Sieniawie

Sulêcin

Lokalizacja: województwo lubuskie powiat œwiebodziñski gmina £agów 5804 miejscowoœæ Sieniawa

Rejon geograficzny: Pojezierza Po³udniowoba³tyckie Pojezierze Zachodniopomorskie

Pojezierze £agowskie Miêdzyrzecz

Jednostka geologiczna:

monoklina przedsudecka niecki Szczecina 5802 strefa Gorzów-Jarocin zlodowacenie pó³nocnopolskie Toporów 3522 3524

W strefie peryferyjnej mioceñskiego basenu Sieniawie na wysokoœci osiedla górniczego, skrêciæ w pra- wêglowego, w miejscowoœci Sieniawa (woj. lubuskie), wo, wje¿d¿aj¹c na drogê gruntow¹ jechaæ pod górê oko³o 1 usytuowana jest kopalnia odkrywkowa wêgla brunatnego. 2 kilometry. Na obszarze tym plejstoceñskie lodowce zostawi³y po Centraln¹ czêœæ siod³a VI wype³nia woda, tworz¹c jezior- sobie zaburzenia glacitektoniczne oraz osady wszystkich ko. Œciany wyrobiska s¹ dobrze ods³oniête i nieco strome. 4 trzech zlodowaceñ. Zwiedzanie obiektu jest mo¿liwe, zw³aszcza w grupach Dla morfologii rejonu Sieniawy najbardziej znacz¹cym by³ zorganizowanych, tylko po wczeœniejszym uzyskaniu zgody stadia³ poznañski zlodowacenia pó³nocnopolskiego, jaki mia³ od zarz¹dcy kopalni i zachowaniu szczególnej ostro¿noœci miejsce ok. 32-20 tys. lat temu. Osady starsze – mioceñskie przy œcianach wyrobiska. pok³ady wêgla, pierwotnie zalegaj¹ce poziomo, zosta³y wówczas silnie sfa³dowane. The brown-coal mine in Sieniawa Z wychodni jednej z antyklin (tzw. siod³a VI), w latach In the peripherial zone of Miocene brown-coal basin, in 60-tych ubieg³ego stulecia pozyskiwano wêgiel brunat- Sieniawa village a brown-coal open pit mine was developed. ny metod¹ podziemn¹, w latach 90-tych rozpoczêto In this area glacitectonic features are visible together with eksploatacjê odkrywkow¹. W profilu œciany pó³nocnej tej glacial successions deposited by all three glacial periods in 2 odkrywki miocen reprezentowany jest przez seriê œl¹sko- Poland. ³u¿yck¹, seriê mu¿akowa i seriê poznañsk¹. Dolna partia For the Sieniawa area the most important was the serii œl¹sko-³u¿yckiej jest wieku œrodkowomioceñskiego i Poznañ Stade of the Northern Poland glacial period (32,000- powsta³a 16-11 mln lat temu. Jej mi¹¿szoœæ ocenia siê na -20,000 years ago). The Miocene brown-coal seams, initially 40-50 metrów. Tworz¹ j¹ podwêglowe osady piaszczysto- flat-lying, were strongly folded into anticlines. mu³kowe, a górne partie stanowi¹ pok³ady wêgla brunat- In the No. IV anticline, in the northern pit wall a variety 3 nego. Wêgiel wystêpuj¹cy w siodle VI jest ziemisty, miêkki of Tertiary and Quaternary sediments can be observed to- i zawiera ksylity (z dobrze zachowan¹ struktur¹ drewna). gether with interesting geomorphological forms: erosional Nad pok³adem wêglowym zalega seria mu¿akowa; tworz¹ scours and alluvial fans. j¹ naprzemianleg³e warstwy piasków drobnoziarnistych The Miocene is represented by the Silesian-Lusatia, the i mu³ków piaszczystych z ³yszczykami. Ostatni¹ seriê Mu¿aków and the Poznañ series. The lower portion of the – poznañsk¹ stanowi¹ silnie zawêglone brunatne i³y oraz Silesian-Lusatia Series is 40-50-meters-thick sequence of i³y szarozielone. post-coal, sandy and silty beds with brown-coal seams in Obiekt znajduje siê w otulinie £agowskiego Parku Krajo- the upper part. Coal from No. IV anticline is earthy, soft and brazowego. W pobli¿u przebiega œcie¿ka rowerowa. Dojazd contains xylite with well-preserved wood structure. This do obiektu jest wyj¹tkowo dogodny. Drog¹ krajow¹ nr 137 sequence is of Middle Miocene age (16-11 Ma ago). Above, nale¿y udaæ siê w kierunku Sulêcina, by w miejscowoœci the Mu¿aków series is developed as alternating layers of fine- Templewo (oddalonej o 28 km) skrêciæ na po³udnie. W grained sands and sandy mudstones with mica flakes. 66 Sieniawa

Geological cross-section through the area between No. VI close to the bike trail. The access is very easy – from No. and No. IX anticlines illustrates fold structures produced by ad- 137 state highway heading to Sulêcin, after 28 kilometers, vancing ice sheets during consecutive glaciations. Both anticlines in Templewo village, turn to the south heading to Sieniawa are abut 1.5 kilometer distant and connected by road. village. Here, at the miner’s housing estate, turn right to the The site is located within the £agów Landscape Park and gravel road and drive about 2 kilometers uphill.

1 2

3 4

Wybrana literatura: 359, 412, 452

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Schiewe, R. Dobracki (2005) 67 Ods³oniêcie interglacjalnych osadów w Starym Kurowie Lokalizacja: województwo lubuskie powiat strzelecko-drezdenecki gmina Stare Kurowo miejscowoœæ Stare Kurowo

5860 Rejon geograficzny: Pojezierza Po³udniowoba³tyckie Pradolina Toruñsko-Eberswaldzka Kotlina Gorzowska

Jednostka geologiczna: Drezdenkoo niecka szczeciñska synklinorium szczeciñskie zlodowacenie ba³tyckie Gorzów Wielkopolski pokrywa czwartorzêdowa 3544 3546 3548

W pó³nocnej czêœci miasteczka Stare Kurowo, i smugami piasku. Profil zamykaj¹ piaski smugowane o po³o¿onego w obrêbie Synklinorium Szczeciñskiego ods³ania mi¹¿szoœci od 2 do 2,5 metra. Osady tej serii pochodz¹ z 1 siê profil serii glacjalnej i fluwialnej. Osady powsta³y w czasie fazy leszczyñskiej i poznañskiej. plejstocenu, w okresie zlodowacenia ba³tyckiego, w fazie Dla dolnego poziomu organicznego wykonano analizê poznañskiej i leszczyñskiej (tj. ok. 20 tys. lat temu) oraz w palinologiczn¹ (paleobotaniczn¹ analizê py³ków), oznaczaj¹c interstadiale Odderade, stadiale Brorup/Odderade i Brörup, liczn¹ i zró¿nicowan¹ florê kopaln¹ sporomorf i szcz¹tków 4 jak równie¿ w fazie sedymentacji wydmowej. makroskopowych. Na tej podstawie dokonano rekonstrukcji Obiekt po³o¿ony jest na krawêdzi Pradoliny Toruñsko- przemian klimatyczno-roœlinnych odpowiadaj¹cych poszcze- Eberswaldzkiej, w czêœci okreœlanej jako Kotlina Gorzowska. gólnym interstadia³om (okresom ocieplenia klimatu). W kierunku pó³nocnym rozci¹ga siê wysoczyzna morenowa Œciany obiektu s¹ dobrze ods³oniête i jedynie miejscami z ³ukami wzgórz moreny czo³owej. Wyrobisko ma wymiary widoczne s¹ obrywy i osypy zas³aniaj¹ce profil. Wejœcie na te- 200 na 100 metrów, i sk³ada siê z dwóch czêœci: zachodniej, ren wyrobiska nale¿y uzgodniæ z zarz¹dc¹ obiektu. Obiekt jest w której eksploatacja zosta³a porzucona oraz ze œciany przestronnym wyrobiskiem mo¿liwym do zwiedzania przez wschodniej, z której nadal pozyskuje siê utwory piaszczyste, grupy zorganizowane, jak i przez indywidualnych turystów. g³ównie na potrzeby budowlane. Do obiektu mo¿na dostaæ siê jad¹c drog¹ krajow¹ nr W profilu œciany zachodniej, o ³¹cznej mi¹¿szoœci ok. 157 ze Strzelec Krajeñskich na po³udnie. W miejscowoœci 19 metrów, wydzielone zosta³y dwie serie: fluwialna (o Zwierzyn nale¿y skrêciæ w lewo, w kierunku Starego Kuro- mi¹¿szoœci oko³o 5 m) oraz glacjalna (o mi¹¿szoœci 14,4 wa, a nastêpnie, kieruj¹c siê na Rokitno, po przejechaniu 300 2 m). metrów skrêciæ w prawo, wje¿d¿aj¹c na drogê gruntow¹. Profil serii fluwialnej rozpoczynaj¹ œrednioziarniste piaski Po przejechaniu odcinka 700 metrowego, po lewej stronie wydmowe, nad którymi zalega torf niski, dobrze roz³o¿ony ods³ania siê wyrobisko. (w warstwie o mi¹¿szoœci 1-1,5 m), z cienkimi wk³adkami Przez Stare Kurowo przebiega niebieski szlak turystyczny piasku; osady te wiekowo reprezentuj¹ interstadia³ Brörup. wiod¹cy z Grotowa w kierunku po³udniowo-wschodnim, Wy¿ej le¿¹ warstwowane piaski i mu³ki facji powodziowej oraz czerwony szlak rozpoczynaj¹cy siê w Drawieñskim Parku (odpowiadaj¹ce wiekowo stadia³om Brörup/Odderade); w Narodowym, biegn¹cy przez Krzy¿, Stare Kurowo, Strzelce tym wydzieleniu widoczne s¹ równie¿ zaburzone struktury Krajeñskie i dalej w kierunku Gorzowa i Kostrzynia. peryglacjalne. W sp¹gu serii fluwialnej znajduje siê poziom organiczny ze znaczn¹ domieszk¹ mu³ków i piasków; s¹ to osady datowane wiekowo na interstadia³ Odderade. The interglacial exposure sediments Seriê glacjaln¹ (zalegaj¹c¹ nad fluwialn¹), rozpoczynaj¹ in Stary Kurów 3 warstwowane piaski i ¿wiry fluwioglacjalne, o ³¹cznej In the northern part of Stary Kurów the glacial-fluvial mi¹¿szoœci ok. 5,5 m. Na nich zalega dwudzielna, 7,5-metro- sequence is exposed. It originates from the Pleistocene and wa warstwa osadów gliniastych. W czêœci dolnej jest to mo- represents the Baltic glaciation period (Poznañ and Leszno rena denna, z zaznaczonymi w sp¹gu przerostami piasków phases, about 20,000 years ago) and the Odderade inter- i drobnych ¿wirów fluwioglacjalnych. W czêœci górnej jest glacial, the Broerup/Odderade and Broerup glacial periods, to morena ablacyjna z wk³adkami piaszczysto-mu³kowymi and the dune deposition phase. 68 Stare Kurowo

The site is accessible from No. 157 state highway, head- blanket bogs followed by bedded flood sands and silts lami- ing south from Strzelce Krajeñskie town. In Zwierzyn village nated at the bottom by organic matter. Disturbed periglacial the visitor should turn left towards Stary Kurów village then structures are also visible. approach Rokitno village and, after 300 meters, turn right The younger, glacial series begins with bedded, fluvioglacial to a gravel road. After about 700 meters, on the left side sands and gravels with pebbles, followed by clayey layer. The the open pit appears. bottom part is the ground moraine with well-marked inter- The open pit is located at the margin of the Toruñ-Eb- calations of sands and fine, fluvioglacial gravel at the base. In erswald glacial valley, in the so-called Gorzów Depression. the upper part the sediments belong to ablation moraine with To the north the moraine upland extends with arcuate hills sandy-silty intercalation and sand streaks. The uppermost of end moraine. The open pit is 200 meters long and 100 2.0-2.5 meters are composed of streaky sands. meters wide, and includes two parts: western (inactive) For the lower organic horizon the pollen analysis was and eastern, from which sands are still mined, mostly for carried on, which allowed to identify abundant and diversified building industry. fossil sporomorphs, and macroscopic plant relics. This analy- In the comprehensive, 19-meters-thick sequence of the sis was the basis for complete reconstruction of climate-flora western wall two series were distinguished: glacial (14.4 changes corresponding to the specific interglacials. meters thick) and fluvial (about 5 meters thick). Two touristic trails lead through Stare Kurowo village: The older, fluvial series represents the Broerup intergla- blue and red. The open pit can be visited by groups and cial and comprises medium-grained, dune sands overlain by individual tourists but after approval by the mine manager.

1 2

3 4

Wybrana literatura: 224, 225

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Schiewe, R. Dobracki (2005) 69 ¯wirownia osadów polodowcowych w Zwierzynie

Lokalizacja: 5860 województwo lubuskie powiat strzelecko-drezdenecki gmina Strzelce Krajeñskie miejscowoœæ Zwierzyn

Rejon geograficzny: Drezdenko Pojezierza Po³udniowoba³tyckie Pradolina Toruñsko-Eberswaldzka

Kotlina Gorzowska Strzelce Krajeñskie

Jednostki geologiczne: niecka szczeciñska synklinorium szczeciñskie zlodowacenie Wis³y 5856 pokrywa czwartorzêdowa 3538 3540 3542

W obrêbie synklinorium szczeciñskiego, w miejscowoœci Do obiektu dojechaæ mo¿na drog¹ krajow¹ nr 156 ze 1 Zwierzyn, znajduje siê nieczynne wyrobisko osadów flu- Zwierzyna w kierunku Drezdenka. W odleg³oœci 1,3 km od wioglacjalnych o wymiarach 150 na 250 metrów. Powsta³y Zwierzyna, po lewej stronie drogi znajduje siê ¿wirownia. one 94-13,5 tys. lat temu, w czasie zlodowacenia Wis³y, w W odleg³oœci 13 km od ¿wirowni zaczyna siê Puszcza m³odszym plejstocenie. Notecka. Miejsce to po³o¿one jest w na krawêdzi doliny Noteci. Dolina ta, w kierunku po³udniowym ma szerokoœæ 25 km The post-glacial sediments pit in Zwierzyn i z³o¿ona jest z piasków rzecznych, buduj¹cych tarasy aku- In the Szczecin Synclinorium, in the vicinity of Zwierzyn mulacyjne. W kierunku pó³nocnym rozci¹ga siê Pojezierze village there is a large (150x200 meters), inactive gravel Myœliborskie i jest to strefa przedpola l¹dolodu, zbudowana pit in which fluvioglacial sediments are exposed. The strata ze ¿wirowej równiny sandrowej, poroœniêtej obecnie lasem were deposited in the Younger Pleistocene, during the Vis- sosnowym. tula River glacial period (94,000-13,500 years ago). W profilu œcian ¿wirowni ods³aniaj¹ siê osady wodnolo- The site is accessible from No. 156 state highway lead- dowcowe, dominuj¹ tu piaski drobno- lub œrednioziarniste z ing from Zwierzyn to Drezdenko. The pit is located about 2 otoczakami. Mi¹¿szoœæ utworów ods³oniêtych w wyrobisku 1.3 kilometer from Zwierzyn, at the margin of the Noteæ wynosi oko³o 5 metrów. River valley, in the river terrace. To the north, the Myœlibórz Korona wyrobiska poroœniêta jest lasem mieszanym i Lakeland extends as a foreland of ice sheet covered by gravel wysokimi trawami. Œciany obecnie nieczynnej ¿wirowni s¹ outwash plain. dobrze ods³oniête. Materia³ piaszczysty ulega nieznaczne- The fluvioglacial sediments include fine to medium mu obsypywaniu i spe³zywaniu. Szczególnie interesuj¹ce sands with pebbles, about 5 meters thick. The slopes are s¹ wyraŸnie zaznaczone struktury peryglacjalne. W well-exposed with perfectly visible periglacial structures. bliskim s¹siedztwie odkrywki zobaczyæ mo¿na równie¿ In the close neighbourhood the recent aeolian processes wspó³czeœnie zachodz¹ce procesy eoliczne. can be observed. Obiekt mo¿e byæ zwiedzany zarówno przez du¿e gru- The site can be visited by both the large groups and the py, jak i indywidualnych turystów chc¹cych zapoznaæ siê z individual visitors who wish to examine the accumulation of interesujacym profilem ilustruj¹cym akumulacjê osadów fluvioglacial sediments of the Vistula River glaciation. About fluwioglacjalnych zlodowacenia Wis³y. 13 kilometers from the pit the Noteæ Forest begins.

70 Zwierzyn

Wybrana literatura: 66, 408

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Schiewe, R. Dobracki (2005) 71 72 Województwo ³ódzkie

Paplin

Paplin – Osady polodowcowe w ¿wirowni w Paplinie

73 Osady polodowcowe w ¿wirowni w Paplinie Mszczonów Lokalizacja: 5752 województwo ³ódzkie powiat skierniewicki gmina Skierniewice miejscowoœæ Paplin

Region geograficzny: Niziny Œrodkowopolskie Wzniesienie Po³udniowomazowieckie Wysoczyzna Rawska 5750 Jednostka geologiczna: antyklinorium œrodkowopolskie pokrywa czwartorzêdowa Rawa Mazowiecka 4460

1 Wyrobisko ¿wirowni w Paplinie znajduje siê 2 km na sk³ad litologiczny, struktury sedymentacyjne wielkoskalowe- zachód od miejscowoœci Kowiesy le¿¹cej przy drodze kra- go przek¹tnego warstwowania typu rynnowego. jowej nr 8, pomiêdzy Raw¹ Mazowieck¹ a Mszczonowem. Wystêpuj¹ce w najwy¿szej czêœci profilu osady mu³kowe Zlokalizowane jest w ³agodnym, zachodnim zboczu doliny o wyraŸnej p³askiej i lekko falistej laminacji reprezentuj¹ Chojnatki, prawego dop³ywu Rawki, przy lokalnej szosie osady jeziora zastoiskowego, do którego wody polodowco- prowadz¹cej do s¹siedniej miejscowoœci Jeruzal. Jest to we znosi³y z pó³nocy drobnoziarnisty materia³ okruchowy po³udniowa czêœæ obszaru Bolimowskiego Parku Krajobra- wyp³ukany z glin zwa³owych. W wyrobisku miejscami osady zowego, a obok ¿wirowni przebiegaæ bêdzie projektowany zaburzone s¹ fa³dowymi deformacjami glacitektonicznymi 5 obecnie szlak turystyczny. wywo³anymi naciskiem stopy i czo³a przesuwaj¹cego siê Intensywna eksploatacja kruszywa prowadzona tu by³a l¹dolodu. dla potrzeb budownictwa drogowego, a obecnie prowadzo- ¯wirownia papliñska ze wzglêdu na po³o¿enie w gra- na jest okresowo i na niewielk¹ skalê dla potrzeb lokalnego nicach parku krajobrazowego, w regionie intensywnie budownictwa. Œciany wyrobiska ods³aniaj¹ ponad 10 metro- rozwijaj¹cym siê turystycznie stanowi w obszarze ubogim wy, profil genetycznie ró¿norodnych, czwartorzêdowych, w ods³oniêcia geologiczne wa¿ny obiekt geoturystyczny plejstoceñskich osadów przedstawiaj¹cych budowê geolo- popularyzuj¹cy wiedzê o procesach glacjalnych, które giczn¹ wnêtrza Wysoczyzny Rawskiej, ukszta³towan¹ przez odpowiadaj¹ za dzisiejszy obraz wiêkszoœci obszaru Polski. ró¿norodne procesy glacjalne okresu zlodowacenia Warty. Jest tak¿e doskona³ym poligonem do prowadzenia zajêæ dy- W du¿ych, dobrze ods³oniêtych fragmentach œcian zobaczyæ daktycznych z ró¿nych przedmiotów geologicznych: geologii mo¿na gliny zwa³owe, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe oraz dynamicznej, kopalnianej, sedymentologii i petrografii. mu³kowe osady zastoiskowe. 2 Gliny zwa³owe reprezentowane s¹ tu przez klasyczne The post-glacial gravels pit in Paplin osady wytopiskowe charakteryzuj¹ce siê wystêpowaniem The gravel pit is located in the Paplin village, at the road grubego materia³u ¿wirowego i g³azowego bez³adnie from Dolecko to Kowies. The pit walls, about 10 meters rozmieszczonego w podstawowej mu³owo-piaszczystej high, present a variety of genetic types of sediments building masie ska³y. Najwiêkszy znajduj¹cy siê w ¿wirowni g³az the slopes of the Rawa Upland and the northern margin of eratyczny z gnejsu migmatycznego ma 1,8 m œrednicy. the South Mazowsze Hills. Charakterystycznym osadem s¹ widoczne w wyrobisku In the western wall the boulder clays are exposed, originat- grubokalibrowe ¿wiry, buduj¹ce tak¿e w kierunku za- ing from the Warta River glacial period, with numerous erratics 3 chodnim najwy¿sz¹ czêœæ wzniesienia. S¹ one przyk³adem of Scandinavian origin. Various lithologies are represented by tzw. bruku morenowego i powsta³y w wyniku rozmycia boulders: migmatitic gneisses, limestones and granitoids. In the warstwy gliny zwa³owej przez wody fluwioglacjalne, które northern wall fluvioglacial sands and gravels are visible together wynios³y z glin materia³ najdrobniejszy, pozostawiaj¹c with alluvial sands. In the top part of this succession large-scale, ¿wiry i g³azy. trough cross-bedding can be observed. The uppermost part is Piaszczysto-¿wirowe osady rzecznolodowcowe wykazuj¹ a layer of muds with distinct, flat and wavy laminations. These wszystkie typowe cechy: ró¿norodnoœæ wielkoœci uziarnie- are stagnant lake sediments of thickness varying from a dozen 4 nia, zmienne wysortowanie materia³u, bardzo urozmaicony to some tens of centimeters. 74 Paplin

5 Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego: A. Galiñska, A. Kici- ñska-Œwiderska, S. Pytliñski, P. Strzeboñski, S. Bêbenek (2006) Autor fotografii: S. Bêbenek Wybrana literatura: 21, 22, 65 75 76 Województwo ma³opolskie

Dêbnik Trojanowice Kwacza³a Mirów Zabierzów Kraków Miêkinia Bochnia Piekary Wieliczka

¯egocina Tarnawa Dolna

Zarzecze

LudŸmierz £abowa Kluszkowce

Bochnia – Kopalnia Soli w Bochni Dêbnik – „Marmury” w £omie Karmelitów w Dêbniku Kluszkowce – Góra W¿ar w Kluszkowcach Kraków – Smocza Jama na Wawelu Kraków-Podgórze – Zr¹b Krzemionek Dêbnickich Kwacza³a – W¹wóz Gródek w Kwaczale LudŸmierz – Torfowisko „Przymiarki” ko³o LudŸmierza £abowa – Pstre ³upki w potoku uhryñskim Miêkinia – Ska³y wulkaniczne w kamienio³omie w Miêkini Mirów – Wzgórze Winnica ko³o Mirowa Piekary – Wzgórze Stró¿nica w Piekarach Tarnawa Dolna – Piaskowce Tarnawskiej Góry Trojanowice – Ska³y jury i kredy w dolinie Pr¹dnika w Trojanowicach Wieliczka – Kopalnia Soli w Wieliczce Zabierzów – Kamienio³om wapieni w Zabierzowie Zarzecze – Flisz w brzegu Dunajca w Zarzeczu ¯egocina – Kamienio³om warstw grodziskich w ¯egocinie

77 Kopalnia Soli w Bochni

Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat bocheñski gmina Bochnia Tarnów miejscowoœæ Bochnia 5538

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Pogórze Zachodnio-beskidzkie Pogórze Wiœnickie

Jednostka geologiczna: Kraków zapadlisko przedkarpackie badeñska formacja solonoœna 4458 4460

W miejscowoœci Bochnia znajduje siê unikatowy obiekt – Ko- Kopalnia Soli w Bochni jest jednym z najstarszych 5 1 palnia Soli. Geneza z³ó¿ solnych w rejonie Bochni jest podobna zak³adów wydobywczych w Europie; pocz¹tek wydobycia do genezy z³o¿a wielickiego (por. Kopalnia Soli w Wieliczce) i datuje siê na rok 1248. Legendê o œw. Kindze rzucaj¹cej zwi¹zana jest z wypiêtrzaniem siê Karpat, po³¹czonym z ruchem swój pierœcieñ zarêczynowy nale¿y przypisaæ w³aœnie ko- nasuwczym na pó³noc. W czasie fa³dowañ mioceñskich (23-5,3 palni bocheñskiej. Eksploatacja soli w tym rejonie zaczê³a mln lat temu) powsta³y dwie antykliny bocheñskiego z³o¿a: siê 3500 lat p.n.e, a zakoñczono j¹ w 1986 roku z powodu pó³nocna – bocheñska i po³udniowa – Uzborni. W skrzydle nierentownoœci produkcji. Wydobyto tutaj ³¹cznie oko³o 9 pó³nocnym antykliny bocheñskiej prowadzona by³a eksploatacja mln ton soli, a g³êbokoœæ wydobycia siêga³a od 70 do 486 soli. Z³o¿e, z którego pozyskiwano sól, zbudowane jest z systemu metrów poni¿ej poziomu terenu. 2 spiêtrzonych fa³dów i ³usek. W stropowej czêœci z³o¿e zalega nie- Znaczenie kopalni soli w przesz³oœci by³o ogromne, mal pionowo, a w czêœciach g³êbszych w kierunku po³udniowym. w œredniowieczu kopalnie solne w Bochni i Wieliczce Z³o¿e ma kszta³t soczewkowaty, równole¿nikowo wyd³u¿ony, przynosi³y skarbcowi królewskiemu 1/3 dochodów. Po o zmiennej mi¹¿szoœci i szerokoœci. zaprzestaniu eksploatacji kopalnia „¿yje” z nowej funkcji W profilu bocheñskiego z³o¿a wydzielone zosta³y warstwy turystyczno-uzdrowiskowej. Zwiedzanie podziemi kopalni skawiñskie (i³owce margliste z wk³adkami piaskowców) oraz odbywa siê po trasie turystycznej obejmuj¹cej: stajniê wy¿ej leg³a seria solna, czyli tak zwane warstwy bocheñskie Mysiur, pod³u¿niê August, Kaplicê œw. Kingi, poprzecznik (pakiet naprzemianleg³ych pok³adów soli, i³owców i i³owców Wa¿y, Komorê Rabsztyn i Komorê Wa¿yn, w której uloko- anhydrytowych), w których wyró¿nia siê kilka jednostek wane jest sanatorium z pe³nym zapleczem, mog¹ce dziennie litostratygraficznych, w tym kompleksy solne: po³udniowy, obs³u¿yæ 500 kuracjuszy. œrodkowy i pó³nocny. Sól wystêpuj¹ca w z³o¿u bocheñskim Ze wzglêdu na unikatowoœæ obiektu (podlega ochro- nale¿y do œrednio- i drobnoziarnistych, a zawartoœæ NaCl nie prawnej) i jego walory klimatyczno-wizualne kopalnia waha siê w niej od 71,5 do 85%. W stropie serii solnej bocheñska godna jest zobaczenia i bli¿szego poznania. znajduje siê kolejne ogniwo – warstwy chodenickie (szare i³y Kopalnia usytuowana jest w centrum miasta, w odleg³oœci margliste z wk³adkami tufów). Nad nimi znajduj¹ siê jeszcze ok. 1,5 km od dworca PKP i PKS. Dojazd jest dobrze ozna- warstwy grabowieckie i utwory czwartorzêdowe. kowany i jednoznaczny. W kopalni soli w Bochni zatwierdzonych zosta³o (na poziomach I-IX) 27 stanowisk dokumentacyjnych. Ochronie podle- The Bochnia Rock-salt Mine gaj¹ sole pó³nocne (ró¿nych odmian) z cienkimi przerostami The mine is located in the center of Bochnia town, about i³owca anhydrytowego, tworz¹ce silnie sfa³dowane kompleksy, 1.5 kilometer from bus and railway stations. The access is z wystêpuj¹cymi w nich ¿y³ami gipsu i soli w³óknistej oraz easy and well-marked. The origin of rock-salt deposits in gipsu alabastrowego. Na poziomie III wystêpuj¹ najbogatsze this area is closely connected with the Carpathian orogenic nagromadzenia szcz¹tków roœlin mioceñskich. Na œcianach movements. During the Miocene folding (23-5.3 Ma ago), chronionych pod³u¿ni i poprzeczni obserwowaæ mo¿na two anticlines were formed: the northern, Bochnia Anticline zjawiska tektoniczne (w tym mikrotektonikê) oraz ró¿ne and the southern, Uzbornia one. The mine was developed in fragmenty profilu litostratygraficznego serii solnej. Niezwykle the northern limb of the Bochnia Anticline. The deposits is 3 urokliwe s¹ tworz¹ce siê wspó³czeœnie narosty wtórne, w W-E-trending lense of variable thickness and width. Stratig- postaci stalaktytów, stalagmitów, g¹bczastych narostów oraz raphy includes: the Skawina Beds followed by the Salt Series 4 w³osów solnych zwanych w³osami œw. Kingi. (the Bochnia Beds) in which several members were distin- 78 Bochnia guished, among others the southern, central and northern fibrous halite called “the hair of St. Kinga”. salt complexes. The rock-salt from the Bochnia deposit is The Bochnia rock-salt mine belongs to the oldest mining medium- and fine-crystalline, and NaCl contents vary from sites in Europe. The written history of mining activity dates 71.5 to 85%. The Salt Series is covered by the Chodenice back to 1248 but salt has been extracted in Bochnia area Beds, the Grabowiec Beds and the Quaternary. since 3,500 years B.C. In 1986 the mine was closed due to At the mine 27 documentation sites were established at economic reasons. Cummulative tonnage of halite extrac- 9 mining levles. Protected are: strongly folded northern salt ted from the depth interval 70-486 meters below surface complex (several varieties) with thin interbeds of anhydritic reaches 9 million tonnes. claystone and veins of gypsum, fibrous halite and alabaster. At The underground touristic trail includes: the Mysiur the Level III most abundant accumulations of Miocene fossil stable, the August adit, the St. Kinga chapel, the Wa¿yn plants were found. In the walls of underground workings transverse, the Rabsztyn chamber and the Wa¿yn chamber. the tectonic features can be observed (including microtec- In the latter the sanatorium is located in which 500 patients tonics) together with several fragments of lithostratigraphic per day can take a cure. The mine is under the protection members. Charming are recent, secondary precipitates: of state law due to its unique, climatic and visual values, and stalactites, stalagmites, spongeous halite accumulations and belongs to the “must-seen” sites.

Wybrana literatura:131, 132, 133, 251, 346, 421

Autorzy kart stanowisk dokumentacyjnych i fotografii: J. Wiewiórka, J.Charkot, A. Garlicki, W. Kowalczyk (2005) Stanowiska dokumentacyjne w liczbie 27 zatwierdzone w 2005 r. 5 79 „Marmury” w £omie Karmelitów w Dêbniku Olkusz Przeginia

Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat krakowski gmina Krzeszowice miejscowoœæ Dêbnik

5560 Rejon geograficzny: Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska Wy¿yna Olkuska

Jednostka geologiczna: monoklina œl¹sko-krakowska antyklina Dêbnika. Krzeszowice 4404 4406 Rudawa

1 We wsi Dêbnik, w jej pó³nocno-wschodniej czêœci znajduje wydzielenia - kompleks wapieni gruz³owych, poza struktur¹ siê nieczynny ³om nale¿¹cy w przesz³oœci do zakonu oo. Kar- gruz³ow¹ i falistym u³awiceniem zawiera wapienie ziarnowe melitów. Obszar tego wyrobiska od wschodu ogranicza stok i muszlowce. Sporadycznie stwierdzono w nich obecnoœæ doliny Rac³awki, zaœ od zachodu szeroka dolina Krzeszówki. amfipor, krynoidów i stromatopr, nieco liczniej s¹ reprezen- W tym starym kamienio³omie od XV wieku wydobywa- towane brachiopody i ma³¿e. no jeden z najbardziej znanych polskich kamieni dekoracyj- W œcianie zachodniej kamienio³omu obserwowaæ mo¿na nych, zwany marmurem dêbnickim, choæ w rzeczywistoœci pionowe, o nieregularnych kszta³tach studnie, szczeliny, kie- s¹ to wapienie – a wiêc ska³y osadowe, a nie metamorficzne. szenie i pêkniêcia, tn¹ce warstwy wapienia. Wype³nione s¹ one Kamieñ ten posiada piêkn¹ po wypolerowaniu, prawie czerwono-rdzawym materia³em typu terra rossa (z³o¿onym czarn¹ barwê i jest poprzecinany bia³ymi ¿y³kami kalcytu. g³ównie z minera³ów ilastych oraz wodorotlenków i tlenków

Ciemna barwa pochodzi od domieszki pirytu (FeS2). Wie- ¿elaza). Jest to przyk³ad paleokrasu, produktu wietrzenia ska³ kowo wapieñ ten nale¿y do najstarszych ska³, jakie zobaczyæ wêglanowych, jakie mia³o miejsce w permie, triasie i jurze mo¿emy w rejonie Krakowa. Reprezentuje dewon i powsta³ dolnej (254-175 mln lat temu). Ponad tymi utworami, na ok. 385-390 mln lat temu. Fragment profilu marmurów szczycie wierzchowiny wystêpuj¹ piaszczysto-¿wirowe osa- dêbnickich widoczny w nieczynnym wyrobisku osi¹ga dy jurajskie (jury œrodkowej i sporadycznie jury górnej). mi¹¿szoœæ 27 metrów, a warstwy maj¹ ró¿n¹ gruboœæ od 20 W sp¹gu po³udniowo-wschodniej œciany kamienio³omu 2 do 200 cm. Generalnie warstwy zapadaj¹ pod k¹tem 18° w barwa wapienia miejscami zmienia siê z czarnej na be¿owo-zie- kierunku na pó³nocny zachód. Cechami charakterystycznymi lonkaw¹, czasami ró¿ow¹. S¹ to tzw. wapienie lochowe. Nazwa wapieni dêbnickich s¹ faliste u³awicenie i – mniej lub bardziej ich pochodzi od lochów - p³ytkich szybików, którymi je wydo- 4 wyraŸne – struktury gruz³owe. bywano. S³u¿y³y one do wyrobu niewielkich elementów zdob- W kamienio³omie widoczne s¹ dwa najstarsze spoœród niczych (figurek). W g³êbi kamienio³omu, na œcianie wschodniej, czterech kompleksów, na jakie podzielono marmury dêbnickie. widoczna jest dajka neptuniczna (szczelina o rozmiarach 1,8 na 3 Kompleks dolny – to wapienie pelityczne, czêsto równolegle 0,6 m), wype³niona ostrokrawêdzistymi okruchami wapienia, laminowane, z izolowanymi biostromami z faun¹ amfipor spojonymi materia³em ilasto-piaszczystym. i stromatopor. W dolnej czêœci tego kompleksu zobaczyæ „Marmury” dêbnickie le¿¹ na du¿ej intruzji magmowej mo¿na stromatolit (laminowan¹ strukturê biosedymenta- (lakkolicie), która spowodowa³a wypietrzenie warstw cyjn¹). W kompleksie zalegaj¹cym powy¿ej, zbudowanym z znajduj¹cych siê nad ni¹ i utworzy³a formê fa³dow¹ zwan¹ prze³awicaj¹cych siê wapieni pelitycznych i ziarnistych, szcze- antyklin¹ Dêbnika. Z lakkolitu, w trakcie jego krzepniêcia, gólnie interesuj¹ce s¹ te ostatnie. S¹ to mianowicie tempesty- odprowadzane by³y wody charakteryzuj¹ce siê wysok¹ ty, czyli osady sztormowe, powsta³e podczas epizodycznych temperatur¹ i mineralizacj¹, które oddzia³uj¹c na ska³y wzrostów energii œrodowiska sedymentacyjnego. otaczaj¹ce spowodowa³y ich przeobra¿enie. Efektem tego W trzecim (nieods³aniaj¹cym siê na powierzchni) przeobra¿enia s¹ w³aœnie wapienie lochowe. wyró¿nieniu wapieni dêbnickich – kompleksie gruz³owatych Wapienie dêbnickie nosz¹ techniczn¹ nazwê marmurów, wapieni pelitycznych wystêpuj¹ osady silnie zbioturbowane, ze wzglêdu na swoje walory dekoracyjne. Ju¿ od XV wieku by³y z du¿ym nagromadzeniem ichnofauny. Najwy¿sza czêœæ tego eksploatowane przez w³oskich kamieniarzy sprowadzonych 80 Dêbnik przez w³aœcicieli kamienio³omu – Karmelitów. W rejonie The “Carmel” quarry in Dêbnik tym do dziœ jest ¿ywa tradycja kamieniarstwa, a produkty In the abandoned quarry in Dêbnik village owned by the zdobnicze, g³ównie sakralne, zobaczyæ mo¿na w koœcio³ach Carmel monaster (known as “the Carmel quarry”) the bot- i budynkach monumentalnych Krakowa, Warszawy, Gnie- tom part of Dêbnik Limestones sequence is exposed. These zna, Gdañska, Wroc³awia, G³ogowa czy Wiednia. Obecnie are dark-grey, bedded, flat-laminated, micritic limestones zasoby kamieniarskie tego obiektu zosta³y zdewastowane. with common clotts, wavy laminae and numerous calcite ve- Wskutek g³êbokich odstrza³ów z³o¿e straci³o sw¹ blocznoœæ inlets. Thickness of layers vary from 20 to 200 cm. The beds i nie prowadzi siê ju¿ eksploatacji tego piêknego kamienia. dip towards the north west under 18°. In the southeastern Zagospodarowanie obiektu jest dobre. Z centrum Dêbnika part of the pit the hydrothermally altered, light green-bluish- drog¹ asfaltow¹ w kierunku pó³nocnym dochodzimy po 5 beuge limestones appear whereas in the western wall the minutach do wejœcia do kamienio³omu. W pobli¿u obiektu paleokarst features can be observed. The age of sediments biegnie œcie¿ka dydaktyczna po stoku Doliny Rac³awki. Przez was determined as the Givetian (Devonian). The limestone Dêbnik przebiega szlak rowerowy (prowadzony z Krzeszowic sequence belongs to the western limb of Dêbnik Anticline. przez Siedlec do Krzeszowic) i ¿ó³ty szlak turystyczny. It rests upon the Zbrza Dolomites and is unconformably Sam obiekt jest du¿y i dobrze utrzymany. Swobodnie covered by Middle and Upper Jurassic strata, which form mo¿na zwiedzaæ go grupami zorganizowanymi, jak i indy- the top part of plateau. The limestones have been known widualnie. Wszystkie œciany s¹ dobrze widoczne. Jest to since XV century as the “Dêbnik Marbles” and intensively doskona³e miejsce na ca³odniow¹ wycieczkê. extracted as valuable decorative stone.

1 2

3 4

Wybrana literatura: 35, 52, 271, 304, 358, 475, 476

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Gradziñski (2005) 81 Góra W¿ar w Kluszkowcach

Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat nowotarski gmina Kluszkowce miejscowoœæ Kluszkowce

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Beskidy Zachodnie Targ Nowy Gorce 5480

Jednostka geologiczna: Karpaty Zewnêtrzne

p³aszczowina magurska Szczawnica warstwy szczawnickie andezyty W¿aru 4450 4452

Góra W¿ar (Wd¿ar) usytuowana w po³udniowej czêœci intruzywne. Podczas tworzenia siê dajki w strefie aktywnego Gorców przy granicy fliszowej jednostki magurskiej z uskoku przesuwczego dosz³o do powstania stref brekcji 1 pieniñskim pasem ska³kowym, pomiêdzy Kluszkowcami tektoniczno-wulkanicznej zbudowanej z roztartej masy ska³y i Czorsztynem, cechuje siê niezwykle interesuj¹c¹ bu- wulkanicznej i fragmentów otaczaj¹cych ska³ fliszowych. dow¹ geologiczn¹. W kilku nieczynnych kamienio³omach i W wielu miejscach zobaczyæ te¿ mo¿na produkty kontak- ods³oniêtych wychodniach skalnych, tworz¹cych miejscami towego metamorfizmu wywo³ane g³ównie oddzia³ywaniem 2 nagromadzenia o charakterze go³oborzy, widoczne s¹ an- wysokiej temperatury. Ska³y fliszowe w bezpoœrednim dezyty – magmowe ska³y wulkaniczne wieku mioceñskiego. otoczeniu intruzji s¹ na jasno przebarwione, wyraŸnie Stanowi¹ one zachodni kraniec pasa intruzji andezytowych „spieczone” rozpadaj¹ siê kostkowo. ci¹gn¹cych siê z pó³nocnego zachodu na po³udniowy wschód, W kamienio³omie po³udniowym widocznym z drogi 3 na odcinku oko³o dwudziestu kilometrów pomiêdzy Klusz- Nowy Targ – Kroœcienko ods³ania siê pionowa dajka an- kowcami a Jaworkami po³o¿onymi w Ma³ych Pieninach. Intru- dezytu amfibolowo-augitowego. Ma on charakterystyczn¹ zje wystêpuj¹ w obrêbie fliszowych utworów p³aszczowiny szaroniebieskaw¹ barwê, a na powierzchniach œwie¿ych magurskiej oraz fliszowej jednostki Grajcarka nale¿¹cej do prze³amów dobrze widoczne s¹ czarne prakryszta³y struktury pieniñskiego pasa ska³kowego. Góra W¿ar jest s³upkowego amfibolu, izometrycznych augitów i blaszkowych jednym z trzech miejsc (obok zlokalizowanych dalej na biotytów. Oprócz nich liczne s¹ szare prakryszta³y skaleni, wschód Bryjarki i Jarmuty) wystêpowania ró¿nych typów g³ownie plagioklazów. Niewielka iloœæ bezpostaciowej, afani- ¿y³ andezytowych. towej masy skalnej œwiadczy o g³êbszych, subwulkanicznych Andezyty góry W¿ar wystêpuj¹ w formie stromo warunkach krzepniêcia stopu magmowego. W jednym z zapadaj¹cych ¿y³ niezgodnych – tzw. dajek, reprezentuj¹cych bloków grzêdy skalnej ci¹gn¹cej siê powy¿ej wyrobiska 4 dwie generacje intruzji. Andezyty starszej generacji tworz¹ w mo¿na przy pomocy kompasu zapoznaæ siê z interesuj¹cym antyklinalnej strukturze fliszowej szereg radialnie ustawionych zjawiskiem anomalnego pola magnetycznego. Ig³a kompasu w dajek, o prawie równole¿nikowym przebiegu, poprzecinanych zale¿noœci od miejsca zbli¿enia do ska³y wychyla siê nawet do i przemieszczonych systemem poprzecznych uskoków prze- po³o¿enia odwróconego. Zjawisko to wi¹¿e siê najczêœciej suwczych. M³odsz¹ generacjê tworzy poprzeczna do nich, dajka z uderzeniami piorunów lub z lokalnym, znacznym wzbo- andezytowa utworzona w strefie jednego z takich uskoków. gaceniem andezytu w magnetyt. W obrêbie starszej generacji wyró¿niane s¹ ró¿ne odmiany Przebiegaj¹ce selektywnie procesy wietrzenia i erozji, andezytu amfibolowego (magnetytowy, skaleniowy, plagiokla- szybciej i efektywniej dzia³aj¹ce na wychodniach mniej zowy) i m³odszy od niego andezyt amfibolowo-augitowy. Ten odpornego fliszu, poprzez wypreparowane, stercz¹ce w drugi typ magmy andezytowej pojawi³ siê ponownie podczas morfologii góry grzêdy i ci¹gi ska³ek znacz¹ rozmieszczenie powstawania drugiej, m³odszej generacji intruzji bêd¹cej na ¿y³ andezytowych w jej wnêtrzu. W¿arze g³ównym przedmiotem eksploatacji. Procesy te dato- Na jednej z nich, u po³udniowego podnó¿a góry W¿ar wane s¹ na œrodkow¹ czêœæ trzeciorzêdowej epoki mioceñskiej znajduj¹ siê tzw. „organy Hasiora”, pomnik partyzantów i obejmuj¹ okres od 13,5 do 10,8 mln lat temu. autorstwa tego znanego rzeŸbiarza. Ze szczytu góry roz- Magma przemieszczaj¹c siê z g³êbokiego ogniska tacza siê wspania³a, pe³na panorama na Beskid S¹decki, wykorzystywa³a strefy tektonicznie rozluŸnione i w systemie Gorce, Kotlinê Nowotarsk¹, Pieniny z Trzema Koronami i radialnych spêkañ ciosowych fa³dowej, antyklinalnej struk- z jeziorem czorsztyñskim i szczególnie piêkna na po³udnie, tury W¿aru utworzy³a po zastygniêciu opisane wy¿ej formy gdy widoczne s¹ Tatry Bielskie i Wysokie. 82 Kluszkowce

Góra W¿ar jest obecnie atrakcyjnym, wielosezonowym, of both the sedimentary rocks and the older generations of oœrodkiem turystycznym, bardzo popularn¹ stacj¹ narciarsk¹ i andesites. This variety was mined in quarries of the W¿ar oœrodkiem paralotniarstwa. G³êbokie wyrobisko o wysokich, Mt. as construction and road stones. pionowych œcianach, wykorzystywane jest tak¿e przez szko³ê Quarry developed in the slopes of the W¿ar Mt. provides wspinaczkow¹. Dogodny uk³ad komunikacyjny, parkingi, exposures of vertical andesite dyke with well-developed, hori- rozbudowana baza noclegowa i gastronomiczna w s¹siednich zontal joint system arranged transversally to the dyke body. wsiach sprawiaj¹, i¿ rejon góry W¿ar jest obiektem geotury- Andesite is grey, locally bluish, with distinct phenocrystals of stycznym najwy¿szej rangi. Popularyzacji sprzyja po³o¿enie augite and black amphibole embedded within matrix rich in w pobli¿u Pieniñskiego Parku Narodowego i pobliskie, po- feldspars. On both walls, from a dozen to over 20 meters high, wszechnie odwiedzane, ruiny zamku czorsztyñskiego. Walory whitish, bedded, calcareous sandstones and marly shales of the naukowe ³¹cz¹ siê tutaj z wyj¹tkow¹ rang¹ dydaktyczn¹. Szczawnica Formation are visible with black and bluish-black streaks. These rocks were thermally altered by the intrusions. The W¿ar (Wd¿ar) Mt. in Kluszkowce At the top of the mountain small ridges occur composed of Andesites from the W¿ar Mt. form two generations of older-generation andesites. Local magnetic anomalies detected intrusions. The older generation are parallel, W-E-trending, in two of these ridges originate from thunderbolt strikes. steeply dipping dykes cut by transversal faults. Several variet- The quarry is located in the W¿ar Mt., in the vicinity of ies are known: the oldest, feldspatic-amphibolitic, younger Kluszkowce village. Before the partisan monument visitor – magnetitic and youngest – amphibolitic with augite. These must turn right taking the road to the quarry gate. Passing andesites ascended in the Miocene from a magma chamber by a small andesite mound with the monument atop, the located at considerable depth along the joint system cutting entrance to the deep, abandoned quarry appears. the anticline composed of the Magura Beds. In the central The Kluszkowce area provides numerous tourist attractions: part of the W¿ar Mt., the tectonic breccia was formed along the Czorsztyn reservoir, the ski center, the castles in Niedzica the tectonic line, enabling the intrusion of the youngest, and Czorsztyn as well as mountain ranges: the Gorce and the amphibolitic-augitic andesite. Breccia contains fragments Pieniny Clippen Belt with numerous hike and bike trails.

1 2

3 4 Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego: E. S³omka, T. S³omka (2006) Wybrana literatura: 46, 47, 48, 278, 279, 437 Autor fotografii: A. Joniec 83 Smocza Jama na Wawelu

Lokalizacja: województwo ma³opolskie 5548 powiat krakowski miejscowoœæ Kraków

Rejon geograficzny: Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska Pó³nocne Podkarpacie Brama Krakowska

Pomost Krakowski Huta Nowa 5546 Jednostka geologiczna: monoklina œl¹sko-krakowska/zapadlisko przedkarpackie Pomost Krakowski zr¹b Wawelu Myœlenice Wieliczka 4426

Jaskinia Smocza Jama znajduje siê w obrêbie Wzgórza Wa- Smocza Jama jest jedn¹ z najdawniej znanych jaskiñ welskiego (228 m n.p.m.), w centrum Krakowa. Jest usytuowana w Polsce, z uwagi na swoje usytuowanie oraz legendê o 1 pod zabudowaniami zamku królewskiego, a jej ³¹czna d³ugoœæ zamieszkuj¹cym j¹ smoku wawelskim, któr¹ upamiêtnia wynosi 276 m. Otwór dolny po³o¿ony jest przy bulwarze Wis³y, „rzeŸba” smoka ziej¹cego ogniem co kilka minut. To du¿a a górny w obrêbie niewielkiej baszty w murze obronnym. Jaskinia atrakcja nie tylko dla najm³odszych turystów. Trasa tury- sk³ada siê z dwóch oddzielnych czêœci: starej - udostêpnionej styczna ma 81 metrów d³ugoœci. dla turystów i z³o¿onej z trzech komór zwanych: Altha, Gra- bowskiego i Szyszko-Bohusza oraz nowej obejmuj¹cej kilka 2 ma³ych salek po³¹czonych ciasnymi prze³azami; na dnie salek znajduj¹ siê mini-jeziorka, w których stwierdzono obecnoœæ wodnych zwierz¹t bezkrêgowych. Wzgórze Wawelskie, najbardziej znane wzgórze w Polsce, zbudowane jest z wapieni górnej jury (161-156 mln lat temu), g³ównie ich odmiany skalistej, podrzêdnie - grubo³awicowej. Wapienie te pociête s¹ trzema zespo³ami ciosu. Wzgórze Wawelskie jest niewielkim zrêbem tektonicznym s¹siaduj¹cym z rowami tektonicznymi i tylko od pólnocnego-wschodu s¹siaduje z innym zrêbem, na któ- rym zlokalizowane jest centrum Krakowa. Zr¹b Wawelu ograniczony jest uskokami o zrzucie 20-70 m. Na koronie zrêbu, powy¿ej wapieni górnej jury le¿¹ p³aty margli kredowych i wapieni ostrygowych miocenu oraz utwory czwartorzêdowe reprezentowane przez piaski i gliny. Geneza Smoczej Jamy zwi¹zana jest z artezyjsk¹ cyr- kulacj¹ wód o podwy¿szonej temperaturze, co czyni j¹ unikatow¹ w skali Polski. Na stropie i œcianach widoczne s¹ 3 kot³y wirowe, przy czym w obrêbie du¿ych form (œrednicy do 2 m) znajduj¹ siê liczne mniejsze kot³y o œrednicy do 30 cm. Formy takie powstaj¹ w warunkach freatycznych (czyli 4 wówczas, kiedy jaskinia w ca³oœci wype³niona by³a wod¹), w efekcie okrê¿nej cyrkulacji wody o podwy¿szonej temperaturze w komórkach konwekcyjnych. Sp¹g Smoczej Jamy pokrywaj¹ osady klastyczne o mi¹¿szoœci do 2 m. S¹ to bardzo drobnoziarniste osady, Plan Smoczej Jamy stanowi¹ce residuum wapieni górnej jury. 84 Kraków – Wawel

Przekrój rozwiniêty nowej czêœci Smoczej Jamy

The Dragon’s Cave in the Wawel Hill composed of Upper Jurassic limestones, mainly of the massive, The popular Dragon’s Cave is located in the Wawel Hill, locally of thick-bedded varieties. At the top surface Quaternary under the Royal Castle, in the center of Kraków. Total length sands, clays, lenses of Cretaceous marls and Miocene ostrean is 276 meters, the lower entrance is at the boulevard of the limestones were encountered. The bottom of the cave is Vistula River bank and the upper one is located in a small covered by about 2 meters thick clastic residuum. tower in the castle walls. The cave includes two parts: older The Dragon’s Cave is one of the oldest known caves (with Altha, Grabowski and Szyszko-Bohusz chambers) and in Poland due to its localization and well-known legend on new (consisting of several small rooms). the dragon who lived under the Wawel Hill. The dragon’s The Wawel Hill is a tectonic horst surrounded by grabens. sculpture standing at the lower entrance to the cave is an The framing faults have throws from 20 to 70 meters. The hill is additional tourist attraction.

Wybrana literatura: 120, 128, 143, 146, 171, 194, 290, 407

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: R. Gradziñski (2005) 85 Zr¹b Krzemionek Dêbnickich

Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat Kraków gmina Kraków-Podgórze

Rejon geograficzny: Pó³nocne Podkarpacie Brama Krakowska Pomost Krakowski 5546

Jednostki geologiczne: monoklina œl¹sko-krakowska (zapadlisko przedkarpackie) zr¹b Krzemionek Dêbnickich

4422 4424

Wœród wielu obiektów geoturystycznych znajduj¹cych siê ne dla tej facjalnej odmiany wapieni jurajskich. Tworz¹ one w granicach Krakowa, na szczególn¹ uwagê zas³uguje obszar formy konkrecyjne (bu³y) rozmieszczone w skale bez³adnie po³o¿ony w Podgórzu pomiêdzy Dêbnikami, Pychowicami i albo w poziomach zgodnych z u³awiceniem. Zakrzówkiem. Jego czêœæ zachodni¹ stanowi¹ Ska³y Twardow- W wyrobisku na Kapelance szczególnie interesuj¹ce s¹ skiego, a w czêœci wschodniej zwanej Zakrzówkiem zlokalizo- bardzo rzadkie formy okapów tektonicznych dokumentuj¹cych 2 wane s¹ dwa du¿e, nieczynne kamienio³omy – na Zakrzówku i poziome, tektoniczne przesuniêcia warstw wapieni wzglêdem 1 na Kapelance. Wchodz¹ one w sk³ad struktury tektonicznego siebie oraz krête kana³y anastomozuj¹ce utworzone w strefach 3,4 zrêbu Krzemionek Dêbnickich, który wraz z kilkoma innymi, fug miêdzy³awicowych w wyniku procesów krasowych. W prze- podobnie znacz¹cymi siê w morfologii wzgórzami zrêbowymi kopie do zamkniêtego kamienio³omu na Zakrzówku znaleŸæ tworz¹ tzw. rygiel krakowski. Pó³nocne zbocze Krzemionek mo¿na specyficzn¹ odmianê wapieni tzw. kalicze (caliche), które wraz z po³udniowymi stokami s¹siedniego od pó³nocy wiel- reprezentuj¹ wapienie powstaj¹ce w warunkach l¹dowych, kiego zrêbu Lasu Wolskiego tworz¹ tzw. bramê krakowsk¹; w klimacie pó³pustynnym panuj¹cym tu w trzeciorzêdzie. Ten wyraŸne zwê¿enie doliny Wis³y, której koryto wykorzystuje rodzaj kopalnych gleb wapiennych utworzy³ siê w wyniku wie- tu strefê w¹skiego, tektonicznie obni¿onego rowu. lokrotnego procesu wsi¹kania wody w wapienne pod³o¿e i jego Zr¹b Krzemionek utworzony zosta³ w wyniku trzeciorzêdowych, rozpuszczania oraz ponownego str¹canie kalcytu w warstwie mioceñskich ruchów tektonicznych i buduj¹ go wapienie gór- przypowierzchniowej w okresach wysychania. nej jury oddzielone cienk¹ seri¹ ska³ œrodkowojurajskich od W pó³nocno-zachodniej czêœci Ska³ Twardowskiego, dolnokarboñskiego, wêglanowego pod³o¿a. Trzon zrêbu tworzy w starych, niewielkich ³omach nad szos¹ mo¿na zapoznaæ ok. 200 metrowej gruboœci pakiet prawie poziomych warstw siê z odmianami wapieni u³awiconych. W ods³oniêciach wapieni górnojurajskich, na których tylko miejscami zachowa³y (najni¿ej w profilu) widoczne s¹ wapienie pelityczne, twar- siê margle górnej kredy, a jego znaczn¹ czêœæ pokrywaj¹ piasz- de, zbite, o muszlowym prze³amie i niewielkiej iloœci fauny czysto-¿wirowe, plejstoceñskie osady rzeczno-lodowcowe z reprezentowanej przez g¹bki i ramienionogi. Powszechnie okresów zlodowacenia œrodkowo- i pó³nocnopolskiego. Wnêtrza wystêpuj¹ w nich konkrecje i p³askury krzemionkowe. Bar- otaczaj¹cych tektonicznych obni¿eñ wype³niaj¹ osady ilaste osady dzo rzadk¹ i jedynie tu ods³aniaj¹c¹ siê odmianê stanowi¹ mioceñskie. Dziêki ich du¿ej podatnoœci na wietrzenie i erozjê, le¿¹ce wy¿ej w profilu wapienie kredowate. S¹ s³abo zwiêz³e przy znacznej odpornoœci ska³ jurajskich, w rzeŸbie powierzchni i silnie porowate. Wyró¿niaj¹ siê du¿¹ iloœci¹ ró¿norodnych obszaru krakowskiego znacz¹ siê dziœ wyraŸnie wzgórza zrêbów skamienia³oœci: amonitów, belemnitów, g¹bek, ramieniono- i obni¿enia rowów tektonicznych. gów i œlimaków. Nad nimi le¿¹ wapienie gruz³owate zbudowa- W kamienio³omach na Zakrzówku i Kapelance zapoznaæ ne z krzemionkowych i wapiennych g¹bek. Ich masê tworz¹ siê mo¿na z jedn¹ z trzech podstawowych odmian wapieni gruz³y o œrednicach do 10 cm i œcianach czêsto pokrywaj¹cych górnej jury, z tzw. wapieniami u³awiconymi. W pionowych siê ze œcianami g¹bek. Najwy¿ej w profilu wystêpuj¹ wapienie œcianach, osi¹gaj¹cych nawet 30 metrów wysokoœci, wi- ziarnowe, w których w pelitycznej masie liczne s¹ drobne doczne s¹ zalegaj¹ce prawie poziomo ³awice (warstwy) i ró¿norodne elementy ziarnowe oraz bogata fauna g¹bek wapieni o zmiennej, od kilkudziesiêciu centymetrów do 3 i ramienionogów. W wapieniach wystêpuj¹ soczewkowate metrów gruboœci. Ods³oniête ich równe, g³adkie powierzch- wk³adki dolomitów, powsta³e w wyniku póŸniejszego proce- nie na znacznych odcinkach reprezentuj¹ powierzchnie su dolomityzacji osadu wapiennego. Zwykle znacz¹ siê one spêkañ ciosowych. W ska³ach tych rzadko spotkaæ mo¿na ciemniejsz¹ barw¹ i drobnokrystaliczn¹ budow¹. skamienia³oœci - g³ównie ramienionogów i g¹bek, natomiast Powszechne w ska³ach wapiennych procesy krasowe powszechnie wystêpuj¹ w nich krzemienie, charakterystycz- reprezentowane s¹ w Ska³ach Twardowskiego przez formy

86 Kraków jaskiñ. Mniejsza z nich, jaskinia Jasna, znajduje siê w wapie- The Krzemionki horst is built of 200-meters-thick slab of niach kredowatych w œcianie skalnej nad szos¹ i dolin¹ Wis³y, almost horizontal, Upper Jurassic limestones capped locally a druga, wiêksza - o ok. 400 m d³ugoœci - i bardziej znana by Upper Cretaceous marls. Most part of the hill is covered Grota Twardowskiego, po³o¿ona jest wewn¹trz zrêbu przy by Pleistocene fluvio-glacial sands and gravels. The surround- szlaku turystycznym. ing grabens are filled with Miocene clays. In the quarries in O wyj¹tkowej atrakcyjnoœci tego obszaru decyduje Zakrzówek and Kapelanka the visitor can recognize one of jego po³o¿enie prawie w centrum wielkiej aglomeracji three principal varieties of Upper Jurassic limestones: the miejskiej, dostêpnoœæ komunikacyjna i istniej¹ca infrastruk- bedded limestone. This limestone reveals regular joint sys- tura turystyczna oraz wysoka ranga naukowa i dydaktyczna tems and typical flint concretions. In the Kapelanka quarry znajduj¹cych siê tu obiektów geologicznych. perfect examples of tectonic eaves can be observed, which document the horizontal tectonic movements of limestone The Krzemionki Dêbnickie Horst beds as well as sinuous, anastomosing canals formed by karts The Krzemionki Dêbnickie Hill is one of several valu- processes along the interbedding spaces. In a drift heading able geotouristic sites of the Podgórze suburb in Kraków. to the closed Zakrzówek quarry a special limestone variety The hill is a tectonic horst which, together with other can be observed – caliche – continental limestone deposited such structures, form the zone of tectonic bolt (so-called in the Miocene when semi-desert conditions predominated “Kraków bolt”) at the border between the Silesia-Kraków in the area. This calcareous paleosoil was formed by multiple Monocline and the Carpathian Foredeep. Simultaneously, inflitration of meteoric waters into the limestone bedrock, it is also a fragment of so-called “Kraków passage”, where which caused dissolution of the rock and calcite precipitation the Vistula River bed breaks through narrow depres- in the near-surface zone during dry season. In a small quarry sions separating the tectonic horsts. The Krzemionki cut just above the road, at the foot of the Twardowski’s Hill belongs to the Bielany-Tyniec Landscape park. The Cliffs, various facial varieties of bedded limestone are area is mostly forested and plays the role of a city park. exposed: pelitic, chalky, clotty and granular. All contain Two bike trails were routed in the area along with the fossils: ammonites, sponges, belemnites, brachiopods and blue trailhead. The hill located close to the city is easily gastropods, and dolomite lenses. Moreover, in this part of accessible and has sufficient infrastructure. Its high sci- the Krzemionki Dêbnickie Hill karst processes produced entific and educational values make the Krzemionki Hill several caves. The largest is the so-called Twardowski’s an exceptional site. Cave, about 400 meters long.

3 4 Autorzy kart stanowisk dokumentacyjnych: M. Gradziñski, R. Gradziñski, J. Matyszkiewicz, M. Krajewski, J. Jêdrys (2005) Wybrana literatura: 120, 121, 144, 145, 146, 179, Autorzy fotografii: R. Gradziñski, M. Gradziñski 234, 293, 476 87 W¹wóz Gródek w Kwaczale

Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat chrzanowski gmina Alwernia miejscowoœæ Kwacza³a

Region geograficzny: Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska 5550 Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska Oœwiêcim Garb Tenczyñski

Jednostka geologiczna: monoklina œl¹sko-krakowska/zapadlisko górnoœl¹skie

blok P³azy Kraków Zator 4390 4392 Pomiêdzy Regulicami a Babicami, wœród szeregu drzew szpilkowych z rodzaju Dadoxylon, potocznie nazywa- 3 w¹wozów rozcinaj¹cych po³udniowe zbocza wzniesienia ne araukariami. Najwiêkszy ze znalezionych pni mia³ prawie nale¿¹cego do Garbu Tenczyñskiego, jedynie w W¹wozie 8 metrów d³ugoœci i oko³o 1 metra œrednicy. Pierwotna, Gródek znaleŸæ dziœ mo¿na wiêksz¹ iloœæ du¿ych ods³oniêæ s³ojowa struktura pni podkreœlona bywa przebarwieniami formacji skalnej nazywanej arkoz¹ kwaczalsk¹. W¹wóz ten chalcedonu przez zwi¹zki ¿elaza nadaj¹cymi okazom obok swoim rozga³êzieniem Ÿród³owym podchodzi pod zabu- wartoœci kolekcjonerskiej tak¿e charakter jubilerskiego dowania Kamionki Ma³ej, przysió³ku Kwacza³y po³o¿onym kamienia pó³szlachetnego. pod p³ask¹, siêgaj¹c¹ 400 m n.p.m., wierzchowin¹ Arkoza powsta³a na przedpolu masywu górskiego rozpoczynaj¹cego siê w tym rejonie bloku P³azy. w wyniku depozycji materia³u okruchowego, poprzez G³êboko wciête w¹wozy kwaczalskie s¹ efektem inten- wyp³ywaj¹cy z niego system rzek w warunkach klimatu sywnej erozji dennej stromego zbocza wyraŸnego progu suchego lub pó³suchego, przerywanego okresami intensyw- morfologicznego, pokonuj¹cego od centrum wsi prawie 150 niejszych opadów odpowiedzialnych za szybkie wynoszenie metrow¹ ró¿nicê wysokoœci. Obserwowane w tym rejonie z obszaru Ÿród³owego znacznych iloœci zwietrzelinowego ukszta³towanie powierzchni terenu jest doskona³ym od- materia³u ziarnowego. zwierciedleniem zwi¹zku pomiêdzy przebiegiem procesów Niezwykle rzadkim i ciekawym utworem s¹ czwartorzê- morfotwórczych, a budow¹ geologiczn¹ wyra¿on¹ poprzez dowe zlepieñce rezydualne ods³aniaj¹ce siê w s¹siedniej u³o¿enie warstw i ich charakter litologiczny. odnodze w¹wozu, a tak¿e w innych w¹wozach, jako poje- W rejonie Kwacza³y najstarszymi utworami ods³aniaj¹cymi dyncze ska³ki lub progi w dnach. Obecnie s¹ to zachowane siê na powierzchni s¹ piaszczysto ¿wirowe osady arkozy resztki wiêkszych rezydualnych pokryw zwietrzelinowych, kwaczalskiej buduj¹ce kompleks skalny górnego karbonu. rozwiniêtych pierwotnie w formie ³awic nawet 3 metrowej Arkozy to gruboziarniste piaskowce i zlepieñce o charak- gruboœci na stokach i dnach w¹wozów. S³abo obtoczone, terystycznych szaro czerwonawych barwach, zawieraj¹ce niekiedy du¿e okruchy ska³ triasowych, fragmenty arkozy znaczn¹ domieszkê ziaren czerwonawych skaleni potaso- kwaczalskiej oraz ziarna i du¿e otoczaki kwarcu, lidytów wych. Ska³y te wykszta³cone s¹ zwykle w formie bardzo i pojedyncze fragmenty skrzemienia³ych pni s¹ w nich silnie grubych ³awic z wewnêtrznymi strukturami wielkoska- spojone kalcytem, miejscami grubokrystalicznym. Ska³a ta lowych warstwowañ przek¹tnych typu rynnowego, w dokumentuje intensywne procesy wietrzenia zachodz¹ce tu których erozyjne sp¹gi rynien znacz¹ siê czêsto poziomami u schy³ku plejstocenu i na pocz¹tku holocenu. 1 zlepieñcowatego bruku. Ubogie, ilaste lub ilasto-¿elaziste Gródek, jak i wiêkszoœæ w¹wozów kwaczalskich, w zwi¹zku spoiwo ska³y przek³ada siê na jej s³ab¹ zwiêz³oœæ, miejscami z przepuszczalnym dla wód charakterem arkozowego pod³o¿a rozsypliwy, kruchy charakter i jest g³ównym czynnikiem ma dna suche, pozbawione sta³ych cieków, a na trwa³oœæ stro- sprzyjaj¹cym powstaniu g³êbokich i stromych erozyjnych mych zboczy decyduj¹cy wp³yw ma porastaj¹cy je bukowy las wciêæ w¹wozów. Jedynie lokalnie materia³ ziarnowy spaja i miejscami gêsta roœlinnoœæ krzaczasta. Rangê tego obiektu masa ilasto-¿elazisto-wêglanowa nadaj¹ca arkozie znaczn¹ geoturystycznego podnosi projektowane tu stanowisko zwiêz³oœæ. Strefy takie znacz¹ siê zwykle progami w dnach dokumentacyjne, obejmuj¹ce ochron¹ prawn¹ kilka du¿ych 4 w¹wozów lub wysuniêtymi ods³oniêciami w zboczach. Mate- ods³oniêæ arkozy w Ÿród³owym odcinku w¹wozu wyznaczonym ria³ ¿wirowy arkozy stanowi¹ fragmenty ró¿norodnych ska³ dwoma przecinaj¹cymi go drogami umo¿liwiaj¹cymi wygodne metamorficznych, magmowych oraz osadowych. dojœcie, a nawet bezpoœredni dojazd samochodem. Cech¹ charakterystyczn¹ jest doœæ liczne wystêpowanie W¹wóz Gródek po³o¿ony jest w pobli¿u ¿ó³tego szlaku 2 w niej ró¿nej wielkoœci fragmentów skrzemienia³ych pni turystycznego, który prowadzi z Alwerni przez W¹wóz

88 Kwacza³a

Simota na zamek w Lipowcu i do skansenu w Babicach. igneous (granites, aplites, acid volcanics) and sedimentary Czêœciowo pokrywa siê z nim przebieg trasy rowerowej (lydites, sandstones, shales) rocks. The arkose is typically „Dwa zamczyska i pierœcieñ Regulic” ³¹cz¹cej Lipowiec z za- greyish-red and form thick beds with common trough mkiem Tenczyn w Rudnie ko³o Krzeszowic. Odcinek szlaku cross-bedding. Bottom parts of the beds are usually con- biegn¹cy grzbietem wykazuje ogromne walory widokowe. glomeratic,. Poor, clayey-ferruginous cement causes low Z wielu miejsc roztacza siê pe³na panorama na otaczaj¹ce resistance to weathering and makes the rock susceptible for jednostki geomorfologiczne. erosion. Arkose is a significant touristic attraction due to the presence of silicified trunks of conifer trees belonging to the Dadoxylon genus. Well-visible are replacement structures of The Gródek Gorge in Kwacza³a primary plant tissue with chalcedony. Growth rings stained In gorges which dissect southern slopes of the P³aza with iron hydroxides attract the collectioners and make the block between Regulice and Babice the Kwacza³a Arkose rock a valuable semi-precious stone. crops out – an important member of the Silesia-Kraków The high scientific and educational values of the Kwacza³a Upper Carboniferous formation. Most of exposures oc- Arkose result from information about Late Carboniferous cur in the upper part of the Gródek Gorge, which cuts paleogeography and paleoclimate recorded in the rock. deeply (almost 150 meters) into bedrock and approaches Moreover, the exposures are perfect sites for field training the Kamionka Ma³a – a hamlet of the Kwacza³a village. This in sedimentology. is the southern margin of the Silesia-Kraków Monocline, The Kwacza³a Arkose dips to the north at low angle precisely its geographical unit called “the Tenczyn Bulge”. resting upon the Upper Carboniferous coal-bearing forma- The bulge descends to the south, to the Vistula River valley tions. It is covered by a slab composed of Early and Middle which occuppies the flat Oœwiêcim Depression (a part of Triassic sediments dipping at low angle to the northeast. As the Carpathian Foredeep). Both units superimpose on the these rocks are more resistant to weathering and erosion, older structure of the Upper Silesian foredeep. the P³aza block shows characteristic flattening of its upper The Kwacza³a Arkose includes coarse-grained sand- surface as well as distinct, steep slopes. The flat surface above stones and conglomerates. Clastic material is mostly quartz the gorge shows high scenic value providing almost 360° with high admixture of red feldspars. Conglomerates contain panorama of surrounding geomorphological units. The value fragments of metamorphic (gneisses, quartzites, schists), of the site is raised by nearby hiking and bike trails.

1 2

3 4

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 6, 7, 146, 265, 370, 379, 380, A. Joniec (2005) 381, 382, 428, 476 89 Torfowisko „Przymiarki” ko³o LudŸmierza

Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat nowotarski gmina Nowy Targ Nowy Targ Nowy miejscowoœæ LudŸmierz

Rejon geograficzny: Centralne Karpaty Zachodnie Obni¿enie Orawsko-Podhalañskie Kotlina Orawsko-Nowotarska

Jednostka geologiczna: Zachodnie Karpaty Wewnêtrzne 5480

niecka orawsko-nowotarska Jab³onka 4424 4426

W malowniczym LudŸmierzu Torfowisko „Przymiarki” wewnêtrzn¹ i obserwacji wykszta³cenia torfów. W skarpach znane jest równie¿ pod wieloma innymi nazwami, m.in. na kopule torfowiska „Przymiarki” widzimy torfy o ró¿nych 1 Torfowisko LudŸmierskie, Puœcizna Rêkowiañska, M³aka odcieniach barwy brunatnej. Torfy maj¹ zmienne struktury 3 Brze¿ek. Jest jednym z kilkudziesiêciu rozpoznanych torfo- (m.in. w³ókniste, g¹bczaste), czasem spotyka siê w nich 2 wisk w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Znajduje siê ono na pnie drzew, niekiedy w pozycji wzrostu. W wiêkszych po³udniowy zachód od Nowego Targu, nieca³y kilometr od iloœciach pnie pojawiaj¹ siê w wy¿szych odcinkach profilu. miejscowoœci LudŸmierz i oko³o 200 metrów na pó³noc od Równoczeœnie ku górze maleje stopieñ rozk³adu torfu. Torf drogi nr 957 prowadz¹cej z Nowego Targu przez LudŸmierz tworz¹ przede wszystkim ró¿norodne mszary, typowe do Czarnego Dunajca. Do samego obiektu prowadz¹ od zw³aszcza dla zespo³ów kêpkowych (Sphagnum fuscum, drogi œcie¿ki gruntowe. Sphagnum magellanicum). Zespo³y dolinek (Sphagnum 4 Kotlina Orawsko-Nowotarska jest œródgórskim zapad- cuspidatum) s¹ w torfowiskach Kotliny Orawskiej rzadsze. liskiem tektonicznym, rozwiniêtym na pograniczu niecki Na powierzchniach kopu³ wystêpuj¹ rzadkie i chronione 5 podhalañskiej, pieniñskiego pasa ska³kowego i p³aszczowiny roœliny m.in. rosiczka okr¹g³olistna (Drosera rotundifolia), magurskiej nale¿¹cej do Karpat fliszowych. Wype³niona jest modrzewica pó³nocna (Andromeda polifonia), przygie³ka rzecznymi i jeziornymi osadami trzeciorzêdowymi (miocen, bia³a (Rhymchospora alba), turzyca sk¹pokwiatowa (Carex 6 pliocen) przykrytymi rzecznymi i rzeczno-lodowcowymi pauciflora), ¿urawina b³otna (Vaccinium oxycocos), bagno osadami czwartorzêdowymi. Osady te by³y gromadzone w zwyczajne (Ledum palestre). Od brze¿nych partii pojawiaj¹ postaci rozleg³ych, wachlarzowatych sto¿ków nap³ywowych siê zaroœla drzewiaste i krzewy z brzoz¹ i kosodrzewin¹. W formowanych przez wody roztopowe w czasie, gdy na ob- coraz m³odszych warstwach torfu wzrasta udzia³ py³ków szarze Tatr wystêpowa³y lodowce. Jeden z takich sto¿ków roœlin pól uprawnych. rozci¹ga siê od Chocho³owa a¿ po LudŸmierz. Buduj¹ go Torfowisko „Przymiarki” jest jednym z najlepiej zachowa- widoczne w terasach rzecznych dobrze obtoczone ¿wiry, nych torfowisk wysokich w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. utworzone ze ska³ granitowo-gnejsowych pochodz¹cych Ze wzglêdu na postêpuj¹c¹ w ostatnich latach degradacjê z Tatr. ¯wiry przykryte s¹ miejscami osadami ilastymi, kopu³y i zmniejszanie powierzchni torfowiska, w celu jego których mi¹¿szoœæ dochodzi do 1 m. Stanowi¹ one trudno ochrony, zaproponowane zosta³o jako stanowisko doku- przepuszczalne utwory pod³o¿a torfowisk. mentacyjne posiadaj¹ce wysokie walory przyrodnicze i Nachylon¹ z po³udnia na pó³noc powierzchniê stropow¹ dydaktyczne. Torfowiska, poza mo¿liwoœci¹ poznania samych sto¿ka nadbudowuj¹ torfowiska. Rozwiniête s¹ one w postaci utworów je buduj¹cych, daj¹ mo¿liwoœæ œledzenia zmian kli- torfowisk wysokich, wznosz¹cych siê ponad powierzchniê matu, sukcesji roœlinnoœci, historii osadnictwa itp. Stwarzaj¹ sto¿ka w postaci kopu³ o wysokoœci 4-9 m. Torfowiska te wiêc ogromne mo¿liwoœci dydaktyczne i poznawcze, a tak¿e zaczê³y rozwijaæ siê kilkanaœcie tysiêcy lat temu, przy czym mo¿liwoœci popularyzacji wielu dyscyplin nauk przyrodniczych pocz¹tkowo by³y to najprawdopodobniej torfowiska niskie. oraz historii i archeologii. Po³o¿one niedaleko du¿ego oœrodka, Torfowiska wysokie s¹ na obszarze Polski formami doœæ jakim jest Nowy Targ (oko³o 5 km w linii prostej), jest ³atwo rzadkimi, a Kotlina Orawsko-Nowotarska jest jednym z kilku dostêpne dziêki istniej¹cej sieci drogowej. NieŸle rozwiniêta miejsc ich wystêpowania. Oprócz ciekawych, kopu³owych infrastruktura samego miasta i jego okolicy umo¿liwia ³atwe form jakie tworz¹, daj¹ one mo¿liwoœæ wgl¹du w ich budowê zwiedzenie tego interesuj¹cego miejsca, a jednoczeœnie po- 90 LudŸmierz zwala na poznanie interesuj¹cych zabytków Nowego Targu glacial talus which fills the depression. Peat accumulation has (koœció³ parafialny, m³yny wodne, zabudowania gospodarcze started a dozen of thousands years ago, since the youngest z XIX w.) oraz jego atrakcji w postaci regionalnego targu Vistula River glacial period (so-called Late Glacial Period). odbywaj¹cego siê raz w tygodniu (czwartek). The raised (domed) bogs are relatively rare in Poland. Their W LudŸmierzu znajduje siê jedno ze s³ynnych miejsc piel- characteristic feature is a dome morphology. The surface is grzymkowych - Sanktuarium Matki Boskiej LudŸmierskiej. settled by typical plant assemblages dominated by sphagnum mosses. Scarps developed at the dome surface allow to ob- The “Przymiarki” peat-bog near LudŸmierz serve the internal structure of raised bog with peat layers of One of the best-preserved, raised peat-bogs in the various colour. The ecosystem includes rare and protected Orawa-Nowy Targ Depression is located about 1 kilometer species: Drosera rotundifolia, Carex paciflora and Vaccinum from LudŸmierz village, southwest from Nowy Targ town. oxycocos. The “Przymiarki” peat bog is designed as docu- The bog forms an easily recognizable dome, about 4-9 mentation site. It is easily accessible and located in the close meters high, developed at the surface of Quaternary fluvio- vicinity of touristic centers: LudŸmierz and Nowy Targ.

1 2

3 4

5 6

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 32, 33, 94, 95, 161, 180, T. Soko³owski (2005) 197, 204, 269, 270, 317, 318, 319, 320 91 Pstre ³upki w potoku uhryñskim Nowy S¹cz Nowy

5488 Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat nowos¹decki gmina £abowa miejscowoœæ £abowa

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Beskidy Zachodnie Beskid S¹decki Krynica

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina magurska 4492 4492

Potok Uhryñski jest malowniczo wij¹cym siê ciekiem Pr¹dy nios¹ce materia³ okruchowy o ró¿nej wielkoœci i lito- powierzchniowym, bior¹cym swój pocz¹tek na wysokoœci logii usypywa³y u podnó¿a podmorskiego sk³onu kontynentu 978 m.n.p.m, na sk³onie Góry Hola (Doucha). Potok ten (b¹dŸ wyspy) sto¿ek nap³ywowy. Proces ten trwa³ wiele po³o¿ony jest w paœmie Jaworzyny Krynickiej, jednym z milionów lat, a osady podlega³y póŸniejszym procesom i dwóch pasm górskich buduj¹cych Beskid S¹decki. Obiekt przekszta³ceniom geologicznym (w tym równie¿ ruchom znajduje siê w obrêbie Popradzkiego Parku Krajobrazowego, górotwórczym). W efekcie w skarpach widzimy liczne nieopodal trasy Nowy S¹cz-Krynica. Powsta³ wskutek erozji zafa³dowania w postaci niesymetrycznych wygiêæ warstw i wód sp³ywaj¹cych z pasma Jaworzyny do zlewni rzeki Kamie- zmienne k¹ty zapadania (od 55 do 90°). nicy Nawojowskiej i w naturalny sposób ods³oni³ buduj¹ce Id¹c w dó³ koryta potoku Uhryñskiego, ogl¹damy kolejn¹ pod³o¿e skalne formacje geologiczne: formacjê belowesk¹ formacjê skaln¹ - ³upki pstre, tworz¹ce charakterystyczny i ³upki z £abowej. D³ugoœæ ods³oniêcia przekracza 300 m, a ró¿nobarwny „pasiak”. Pstre kolory: zielono - be¿owo wysokoœæ skarp waha siê od 0,5 m do oko³o 15m. -wiœniowe tworz¹ malownicze dno koryta potoku. Pstre 3 Na podstawie znalezionych mikroskamienia³oœci (g³ównie ³upki to osad pelagiczny z czêœciow¹ redepozycj¹ materia³u otwornic) wiek tych osadów okreœlono na trzeciorzêd, a pochodz¹cego z p³ytszych stref. Kontrastuj¹ca roœlinnoœæ dok³adniej na jego starsz¹ czêœæ – paleogen (23-65 mln znajduj¹ca siê w s¹siedztwie dodaje uroku temu miejscu. lat temu). W wy¿szej czêœci ods³oniêcia zobaczyæ mo¿na Ods³oniêcie to zosta³o uznane za stratotypowe (wzorcowe) 1 formacjê belowesk¹. Stanowi¹ j¹ cienkie i bardzo cienkie dla ni¿szej czêœci paleogenu magurskiego, scharakteryzowano (rzêdu milimetrów b¹dŸ centymetrów) warstwy mu³owców, tu geotop zespo³u otwornic Glomospira. Do proponowanego poprzedzielane nieco grubszymi (centymetrowymi) war- obiektu nale¿y dotrzeæ zbaczaj¹c z g³ównej drogi prowadz¹cej stwami piaskowców. Piaskowce po nasi¹kniêciu wod¹ maj¹ z £abowej do Uhrynia na wysokoœci znaku informacyjnego barwy niebieskawe. Na stropowych powierzchniach warstw z napisem „Uhryñ” w kierunku po³udniowo-wschodnim, w piaskowca zauwa¿yæ mo¿na charakterystyczne zag³êbienia, drogê kamienist¹, o nieutwardzonej nawierzchni. Po przejœciu opisywane jako œlady ryb p³ywaj¹cych nad nie skonsolido- oko³o 300m, œcie¿kê przecina koryto potoku i skrêcaj¹c na wanym (nie stwardnia³ym) osadem. Z kolei na sp¹gowych pó³noc dochodzi do pierwszych ods³oniêæ. powierzchniach warstw obserwowaæ mo¿na hieroglify Do zwiedzania malowniczego koryta potoku Uhryñskiego (odlewy form powsta³ych na skutek erozji dna morskiego). nale¿y zabraæ kalosze, gdy¿ niektóre fragmenty œcie¿ki W piaskowcach wystêpuj¹ liczne spêkania wype³nione kal- biegn¹cej wzd³u¿ potoku s¹ niedostêpne. Znacz¹cym atu- cytem, zwane strza³k¹ kalcytow¹. tem tego miejsca jest istniej¹ca tu œcie¿ka geologiczna, na Gruboœæ poszczególnych warstewek jest niewielka której znajduje siê 11 przystanków wyposa¿onych w tablice 4 2 (rzêdu centymetrów) i dlatego ten rodzaj osadów nazywa- informacyjne. my fliszem drobnorytmicznym. Tworzy³ siê on w wyniku Gmina £abowa, oprócz wspomnianej œcie¿ki geologicz- dzia³alnoœci pr¹dów zawiesinowych w zbiornikach morskich. nej proponuje zwiedzenie równie¿ innych, interesuj¹cych 92 £abowa

œcie¿ek przyrodniczych (œcie¿ka przyrodniczo-poznawcza elements can be observed: longitudinal and transversal faults, „Jod³a - królowa naszych lasów”, œcie¿ka rowerowa, œcie¿ka anticlines and synclines, fold axes undulations, various bedding konna). Miejsce to posiada wysokie walory krajobrazowe. types, submarine slides and trace fossils. Moreover, the links Na skraju wsi znajduje siê cmentarz ¿ydowski i greckoka- between geological structure and the relief can be observed. tolicka cerkiew w £abowej. W odcinku Ÿród³owym potoku The exposed strata were accepted as a stratotype for the zosta³ utworzony jeden z najpiêkniejszych rezerwatów lower part of Paleogene succession of the Magura Unit and przyrody o¿ywionej – Uhryñ, w którym ochronie podlegaj¹ as a geotope of the Glomospira foraminiferal assemblage. The drzewostany bukowo-jod³owe. site belongs to the Poprad River Landscape Park. W odleg³oœci 1 km znajduje siê bardzo dobrze zagospo- The site is accessible from the £abów-Uhrynia road, from darowane pole biwakowe z parkingiem i grilem. which the visitor should turn right at the road sign “Uhryñ”. The country road heads southeast and after about 300 me- The Variegated Shales from the Uhryñ Stream ters the streambed appears. Here the visitor should turn to The scenic fragment of the Uhryñ Stream valley enables the north and the first exposure will appear nearby. to recognize over 300-meters-long stratotype succession of At the site the thematic geological trail has been pre- the S¹cz Sub-unit (Paleogene) of the Magura nappe. The suc- pared with 11 stops. The touristic infrastructure of the area cession includes the Bela Ves Beds and the Variegated Shales, is sufficient for a full-day trip. The site reveals high scenic, which compose a picturesque pattern. Various structural scientific and educational values.

Wybrana literatura: 333, 431, 449

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 4 A. Kiciñska-Œwiderska (2005) 93 Ska³y wulkaniczne w kamienio³omie w Miêkini Olkusz Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat krakowski gmina Krzeszowice miejscowoœæ Miêkinia 5560

Rejon geograficzny: Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska Wy¿yna Olkuska

Jednostka geologiczna: monoklina œl¹sko-krakowska 4400 Krzeszowice

Obiektem jest nieczynny kamienio³om ska³ wulkanicz- ewaporatów. Œciany jamek doœæ czêsto pokrywaj¹ szczotki 1 nych w Miêkini, zlokalizowany oko³o 3 km na pó³nocny- kryszta³ów kalcytu. Oprócz wapieni jamistych wystêpuj¹ zachód od Krzeszowic, w po³udniowo-wschodniej czêœci te¿ ¿ó³tawo-szarawe, masywne wapienie dolomityczne z wzgórza, które oddziela dolinê Miêkini od doliny Kamienic. nalotami manganowymi. Wyrobisko kamienio³omu ma oko³o 800 m d³ugoœci i 400 m Porfiry by³y w Miêkini eksploatowane przez ponad 100 szerokoœci. Z wielu stron ograniczone jest stromymi, czêsto lat, pocz¹wszy od 1852 roku, dla potrzeb budownictwa skalnymi œcianami dochodz¹cymi do 40 m wysokoœci. W re- drogowego i kolejowego. jonie Miêkini znajduje siê niewielka antyklina zbudowana ze W pobli¿u kamienio³omu biegnie zielony szlak turystycz- ska³ klastycznych karbonu górnego. Na nich niezgodnie le¿y ny (z Miêkini do Nowej Góry). Obiekt ma du¿e znaczenie pokrywa dolnopermskich zlepieñców myœlachowickich. poznawcze i dydaktyczne. Ska³y wulkaniczne ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie (znane ju¿ Staszicowi w 1815 roku) nale¿¹ do dolnego The Volcanic rocks in the Miêkinia quarry permu (oko³o 290 mln lat temu) i przykryte s¹ utworami The inactive quarry in Miêkinia village is located about triasu (oko³o 245 mln lat temu). Najczêœciej nazywane s¹ 3 kilometers northwest from Krzeszowice town, in the porfirami, w nowszych klasyfikacjach to ryodacyty lub ryoda- northeastern part of a hill which separates the Miêkinia and cyty porfirowe. Œwie¿e, nie zwietrza³e ska³y maj¹ ciemno- the Kamienice valleys. czerwon¹ barwê z odcieniem wiœniowym lub rdzawym. Na The rocks exposed in the quarry are Lower Permian volca- powierzchni ska³y, w tle jednorodnej masy ciasta skalnego, nics formed about 290 Ma ago, covered by Triassic sediments 2 widaæ bia³e lub ró¿owe du¿e kryszta³y (tzw. prakryszta³y) (about 245 Ma ago). The volcanics are commonly known as skaleni o tabliczkowym kszta³cie oraz mniejsze szare “porphyries” but, according to modern classifications, these kryszta³y kwarcu i ciemnobrunatne blaszki biotytu. Niekie- are ryodacites or porphyry ryodacites. At the fresh fracture dy w porfirach widoczne s¹ niewielkie fragmenty wapieni i the rocks are dark-red with cherry-red or rusty shade. In hand diabazów karboñskich, wch³oniête przez lawê wulkaniczn¹ specimens phenocrysts of white or pink, tabular feldspars, (tzw. ksenolity). Ska³y pociête s¹ spêkaniami ciosowymi, grey quartz and dark-brown biotite are embedded within które czasami dziel¹ je na wieloboczne s³upy. Miejscami homogenous matrix. Locally, small xenoliths of Carboniferous ska³y staj¹ siê wskutek wietrzenia ró¿owawe i s³abo zwiêz³e. limestones and diabases can be found. Rocks are cut by joint Ska³y wulkaniczne Miêkini powsta³y w wyniku krzepniêcia systems which sometimes produce polygonal columns. potoku lawowego, a w pobli¿u znane s¹ wyst¹pienia ska³ Volcanics from Miêkinia originated from the cooling of piroklastycznych (tufy, tufity), czyli powsta³ych w wyniku lava lobe. In the vicinity the exposures of pyroclastic rocks nagromadzenia py³ów i popio³ów wulkanicznych. are known (tuffs, tuffites). W pó³nocno-zachodniej czêœci kamienio³omu, nad por- In the northwestern part of the quarry the porphyres firami le¿¹ wêglanowe ska³y triasowe. W niektórych miej- are overlain by Triassic carbonates – yellow, creamy or light- 3 scach na porfirach widoczne s¹ soczewki s³abo zwiêz³ego brown, cavernous limestones in which cavities of various size zlepieñca, z³o¿onego z otoczaków ska³y wulkanicznej i kwar- and shape are visible (the largest of fist size). The cavities cu. Najczêœciej s¹ to ¿ó³te, kremowe lub jasno-brunatne wa- were produced by dissolution of evaporitic minerals. pienie jamiste, w których widaæ liczne jamki ró¿nej wielkoœci The porphyries from Miêkinia have been known to i kszta³tu, najwiêksze wielkoœci piêœci. Powsta³y one na Stanis³aw Staszic in 1815 and worked since 1852 as ag- skutek rozpuszczania wystêpuj¹cych w osadzie kryszta³ów gregate for road and railway construction. 94 Miêkinia

Wybrana literatura: 90, 162, 302, 334

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 3 R. Gradziñski (2005) 95 Wzgórze Winnica ko³o Mirowa Babice Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat chrzanowski gmina Alwernia

miejscowoœci Mirów i Pod³ê¿e Kraków

Region geograficzny: 5546 Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska Garb Tenczyñski

Jednostka geologiczna: monoklina œl¹sko-krakowska/zapadlisko przedkarpackie zrêby nadwiœlañskie 4396 4398

Wzgórze Winnica (314 m n.p.m.), zwane tak¿e nych zespo³ów faunistycznych: liczne ramienionogi, ma³¿e, Mirowskim, jest fragmentem po³udniowej krawêdzi belemnity, je¿owce, amonity, ³odziki i g¹bki. Najciekawsz¹ Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej znacz¹cej siê czêœæ profilu stanowi warstwa bulastych, bogatych w faunê nad dolin¹ Wis³y wyraŸnym, tektonicznym progiem i zapiaszczonych wapieni oraz tzw. stromatolit z³o¿ony z morfologicznym. Rozleg³e wyniesienie o charakte- bardzo cienkich warstwewek wapiennych str¹canych z rystycznej p³askiej wierzchowinie przewy¿szaj¹cej o wody morskiej przez kolejne generacje sinic, cjanobakterii 100 metrów poziom dna doliny Wis³y le¿y pomiêdzy porastaj¹cych dno w postaci mat. W nich oraz w najni¿szej miejscowoœciami Mirów, Pod³ê¿e i Okleœna. czêœci le¿¹cego powy¿ej pakietu marglistego wystêpuje Wzgórze stanowi zachodni kraniec ci¹gu zrêbów wyraŸna anomalia geochemiczna. Podwy¿szona zawartoœæ tektonicznych zaliczanych przez czêœæ geologów nie do m.in. ¿elaza, manganu, niklu, kobaltu, miedzi, cynku oraz monokliny œl¹sko-krakowskiej, ale do wewnêtrznych irydu i innych platynowców wskazuje na wystêpowanie struktur zapadliska przedkarpackiego. Od tego rejonu, w tym okresie (oko³o 165 mln lat temu) procesów ku wschodowi, rozpoczyna siê tzw. rygiel krakowski tektonicznych, wulkanicznych i hydrotermalnych a z³o¿ony z kolejnych zrêbów tektonicznych zbudowa- tak¿e wydarzenia katastroficzne zwi¹zane z upadkami nych z wapieni jurajskich. meteorytów i opadami py³u kosmicznego. Winnica wyrasta z fragmentu równiny fluwioglacjal- Drugie stanowisko dokumentacyjne projektowane 1 nej utworzonej w plejstocenie z piaszczystych osadów jest w du¿ym, nieczynnym kamienio³omie zlokalizowa- zlodowacenia œrodkowopolskiego. Podstawê i trzon nym na wierzchowinie Winnicy. W prawie siedmiome- wzniesienia stanowi¹ piaskowcowo-zlepieñcowate trowym profilu wapieni oksfordu zobaczyæ mo¿na jedn¹ ska³y wieku póŸnokarboñskiego, tzw. arkozy kwa- z trzech podstawowych odmian facjalnych wapieni górnej czalskie, które widoczne s¹ jedynie w zwietrzelinach jury. S¹ to tzw. wapienie p³ytowe, które powstawa³y w w zachodniej czêœci góry. Na nich le¿¹ warstwy ska³ g³êbszych rejonach morza jurajskiego, najbardziej odda- œrodkowej i górnej jury œciête p³ask¹ powierzchni¹ lonych od l¹dów i od p³ytszych stref tworzenia siê dwu trzeciorzêdowego zrównania, na której zachowa³y pozosta³ych odmian wapieni skalistych i u³awiconych. siê miejscami rumosze i gliny rezydualnej pokrywy Ska³y te odznaczaj¹ siê wyraŸn¹ i regularn¹ p³ytow¹ form¹ 2 zwietrzelinowej wieku paleogeñskiego. i podzielnoœci¹. S¹ to wapienie pelityczne, nieco margliste Znaczenie i wartoœæ tego obiektu geoturystycznego i doœæ twarde od domieszki krzemionki pochodz¹cej podnosz¹ zlokalizowane tu dwa stanowiska dokumen- najprawdopodobniej z rozpuszczonych szcz¹tków orga- tacyjne. Ochron¹ prawn¹ objêto profil skalny ods³oniêty nicznych. W sp¹gowych czêœciach warstw czêste s¹ œlady w sztucznym wkopie zlokalizowanym na po³udniowym organiczne, g³ównie kana³y ¿erowiskowe organizmów zboczu Winnicy nad Pod³ê¿em, zawieraj¹cy warstwy mu³o¿ernych. Wœród skamienia³oœci dominuj¹ amonity ska³ z pogranicza œrodkowej i górnej jury. W pionowej osi¹gaj¹ce niekiedy kilkudziesiêciocentymetrowe rozmia- zmiennoœci charakteru litologicznego ska³ swoje odbicie ry, mniej jest g¹bek, belemnitów i ramienionogów. znajduje œrodkowojurajska transgresja morska. Potwier- Z odmian¹ wapieni skalistych mo¿na zapoznaæ siê dza to tak¿e zmiana sk³adu i cech bardzo dobrze zachowa- w nieczynnym kamienio³omie na wzgórzu Latarka 96 Mirów stanowi¹cym cypel w po³udniowo zachodniej czêœci of the chain of tectonic horsts belonging to the Silesia-Kraków wzniesienia Winnicy. Widoczne tu s¹ pozbawione war- monocline at the border with the Carpathian Foredeep. The stwowania, silnie spêkane i skrasowia³e jasne wapienie, hill has a characteristic, flat top and elevates about 100 meters z których wypalano wapno w piecu widocznym (wraz above the Vistula River valley. It is located south from Alwer- z ramp¹ do transportu surowca) poni¿ej wyrobiska. nia village, between Mirów, Pod³ê¿e and Okleœna villages. The basement of the hill is formed by the Kwacza³a Arkose of Upper W opisywanym obszarze w 12 kamienio³omach o Carboniferous age covered by flat-lying slab of Middle and Upper zasobach wynosz¹cych 6 mln ton eksploatowano juraj- Jurassic rocks truncated by Miocene peneplain. Locally, rubble skie wapienie p³ytowe i skaliste s³u¿¹ce jako surowiec and residual weathering clays can be observed. The hill slopes do wypa³u wapna i jako kamieñ budowlany. are covered by deluvial sediments and foothills are blanketed Na uwagê zas³uguj¹ tak¿e œrodkowojurajskie ilaste by fluvioglacial sands of Pleistocene age, belonging to the Mid- osady l¹dowe znane jako glinki mirowskie lub glinki Poland glaciation. In numerous inactive quarries the successions ogniotrwa³e, które wydobywano dawniej w strefie of Jurassic sediments of high scientific and educational importance pó³nocnych zboczy góry. Surowiec ten eksploatowany can be examined for records of global processes and events. by³ w XVIII i XIX wieku kilkudziesiêcioma szybikami. The vertical lithological variability documents the Middle Dziêki nim Mirów sta³ siê szeroko znanym w okolicy Jurassic transgression whereas structures and geochemistry of rocks from the boundary between Middle and Late Juras- oœrodkiem garncarstwa. sic provide evidences of tectonic, volcanic and hydrothermal Wierzchowina wzgórza mirowskiego jest atrakcyj- episodes as well as catastrophic meteorite impacts and falls of nym obszarem widokowym. Znad kamienio³omu przy cosmic dust. Rock contains plentiful fossils. Collectioners can dobrej widocznoœci, rozpoœciera siê wspania³a panorama find well-preserved specimens of ammonites, brachiopods, obejmuj¹ca ku po³udniowi szerok¹ i p³ask¹ dolinê Wis³y, bivalves, belemnites and sponges. A quarry cut in the top of za któr¹ widniej¹ pasma Bekidów, a niekiedy horyzont the peneplain enables to study platy limestones – one of three zamyka grañ Tatr. W kierunku wschodnim obserwowaæ basic facial varieties of Upper Jurassic limestones. Only a few mo¿na dolinê Wis³y przechodz¹c¹ w zwê¿enie tektonicz- years ago these limestones were intensively mined in numer- nego rygla krakowskiego oraz inne wzgórza zrêbowe, ous quarries for the purpose of lime and building industries. takie jak np. Kajasówka, Bielany, czy widoczny na pó³nocy Other, historical raw-material was the Mirów Clay – a Middle Jurassic continental sediment and an excellent ceramic clay. rozleg³y grzbiet Garbu Tenczyñskiego. The clays were mines with shallow shafts, relics of which are Przez wzgórze Winnica prowadzi niebieski pieszy still visible in the northern slope of the hill. The flat top of the szlak turystyczny, którym przejœæ mo¿na z Czernicho- hill is of great scenic value providing almost 360o panorama. wa nad Wis³¹ poprzez Rusocice, Kamieñ, Pod³ê¿e, Particularly remarkable is the view to the south where broad, Mirów i Skowronek do Alwerni. flat Vistula River valley with glittering oxbows contrasts with distant ranges of the Beskidy Mts. with the Babia Góra – the The Winnica Hill near Mirów tallest mountain of the Polish Flysch Carpathians. In the Win- The Winnica Hill is a fragment of the southern margin of the nica Hill area there are numerous hiking anf bike trails, which Kraków-Czêstochowa Upland and forms western periphery facilitate the visits to valuable geotouristic sites.

1 2

Autorzy kart stanowisk dokumentacyjnych: Wybrana literatura: 58, 119, 120, 121, 122, 146, A. Joniec (2005), J. Urban (1995) 363, 368, 422, 476 Autor fotografii: A. Joniec 97 Wzgórze Stró¿nica w Piekarach

Katowice

Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat krakowski gmina Liszki miejscowoœæ Piekary 5544 Region geograficzny: Pó³nocne Podkarpacie Brama Krakowska Pomost Krakowski

Jednostka geologiczna: monoklina œl¹sko-krakowska/zapadlisko przedkarpackie 4418 4420

Wzgórze Stró¿nica o wysokoœci 247 m n.p.m. le¿y doczne s¹ liczne jamki, zag³êbienia, rowki i bruzdy, tworz¹ce na lewym brzegu doliny Wis³y. Od strony wschodniej jest charakterystyczn¹ mikrorzeŸbê krasow¹. Widoczne s¹ doœæ ono ograniczone stromym, miejscami skalistym zboczem, liczne skamienia³oœci, selektywnie wypreparowane przez które tworzy zachodnie obramowanie prze³omu rzecznego wietrzenie. W dolnej czêœci œciany skalnej od strony Wis³y – Bramy Tynieckiej. Wystêpuj¹ tu dwa stanowiska, w któ- wystêpuje w¹ski, zaciskaj¹cy siê korytarz, przebiegaj¹cy rych ods³aniaj¹ siê ró¿ne facje wapieni górnej jury i utwory wzd³u¿ rozwartej szczeliny. U jego podnó¿a nagromadzone 1 czwartorzêdowe (less, wype³nienia jaskiñ): nieczynny s¹ osady (mady i ¿wiry) akumulowane przez rzekê w czasie kamienio³om – tzw. „kamienio³om w Piekarach” oraz ska³ka wezbrañ powodziowych. Od po³udnia ska³ka ograniczona z ³atwo dostêpn¹ jaskini¹ i s³abo widocznym starym wyro- jest wysok¹, ³ukowato wygiêt¹ skarp¹ – jest to pozosta³oœæ biskiem – nazwana „Ska³k¹ Okr¹¿ek”. od dawna nieczynnego kamienio³omu. Ods³aniaj¹ siê w W kamienio³omie w Piekarach widoczna jest œciana o niej wapienie o mniej lub bardziej wyraŸnie zaznaczonej wysokoœci do 15 metrów i ok. 200 m d³ugoœci. W czêœci oddzielnoœci ³awicowej, nachylone ku zachodowi pod k¹tem pó³nocnej ods³ania siê wapieñ ³awicowy górnej jury (161- 8-10° (stopniowo malej¹cym). W zachodniej czêœci odkryw- 156 mln lat temu) o typowym wykszta³ceniu. £awice maj¹ ki, w obrêbie wapieni nieu³awiconych, widnieje otwór jaskini 2 gruboœæ od 0,7 m do 2,5 m. Znajduj¹ siê w nich bez³adnie Nad Galosk¹. Jaskinia ta ma kszta³t owalnej komory z trzema rozmieszczone, bardzo liczne bu³y krzemionkowe. Id¹c p³ytkimi niszami, a jej szeroki wylot jest wsparty na trzech w kierunku po³udniowym obserwuje siê stopniowy zanik kolumnach skalnych. Namulisko pokrywaj¹ce nierówne u³awicenia i przejœcie do facji wapienia skalistego (bez dno jaskini by³o dwukrotnie rozkopywane; znaleziono w oddzielnoœci ³awic, bez konkrecji krzemionkowych). Wapieñ nim liczne koœci zwierz¹t plejstoceñskich oraz krzemienne skalisty wystêpuje na odcinku ok. 140 m, po lewej stronie od³upki i narzêdzia pochodz¹ce ze œrodkowego i górnego kamienio³omu, tworz¹c nastêpnie fragment œciany z wi- paleolitu. Wierzchowinê wzgórza ponad ska³k¹ pokrywa docznymi œladami procesów krasowych. W obu odmianach less, zawieraj¹cy równie¿ zabytki archeologiczne i szcz¹tki wapieni wystêpuj¹ nieliczne, trudne do wypreparowania kopalnej fauny. skamienia³oœci (g¹bki, ramienionogi, amonity). W obrêbie Znajduj¹cy siê w Piekarach kamienio³om i stok ska- opisywanego stanowiska znajduje siê wykuta w wapieniu listy (ska³ka Okr¹¿ek) s¹ jedynym na terenie Bielañsko- sztolnia o wysokoœci 2 m i ³¹cznej d³ugoœci ok. 50 m, która Tynieckiego Parku Krajobrazowego stanowiskiem jest ³atwo dostêpna do zwiedzania. Sztolnia ta zosta³a wy- dokumentacyjnym. Dokumentuj¹ one wzajemn¹ relacjê kuta pod koniec XIX wieku i by³a u¿ywana przez w³aœcicieli dwóch odmian litologiczno-facjalnych wapieni górnej jury dworu w Piekarach do przechowywania ¿ywnoœci. Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej, a tak¿e ich rolê Oko³o 250 m dalej na po³udnie, nad odciêtym starorze- morfotwórcz¹. Szczególna jest tak¿e wartoœæ stanowisk czem Wis³y, wznosi siê ostroga skalna o wysokoœci 15-20 m, archeologicznych Piekary I-III ze wzglêdu na znalezion¹ 3 której powstanie wi¹¿e siê z powstaniem prze³omu Wis³y tu bogat¹ faunê ssaków plejstoceñskich, jak równie¿ ze pod Tyñcem. Jest to ska³ka zbudowana z wapienia skalistego, wzglêdu na zabytki archeologiczne (zw³aszcza wyroby z widocznymi spêkaniami ciosowymi poszerzonymi przez datowane na œrodkowy paleolit), oceniane jako jedne z procesy grawitacyjne i krasowe. Na powierzchni wapienia wi- najstarszych na ziemiach polskich.

98 Piekary

Oba te obiekty tworz¹ lewobrze¿ne obramowanie Bra- bedded limestone is exposed. The beds are from 0.7 to 2.5 my Tynieckiej, atrakcyjnego ze wzglêdów krajobrazowych meters thick and contain numeorus flints. Southward, the prze³omu Wis³y pod Tyñcem (najwê¿szy odcinek doliny massive limestone facies appears, exposed in the left wall rzecznej miêdzy Karpatami a ujœciem Wis³y do Ba³tyku). of the pit, along some 140 meters. In this limestone karst Godne zwiedzenia s¹ zarówno sztolnia w kamienio³omie, features are well-developed. In both facial varieties rare fos- jak te¿ jaskinia Nad Galosk¹ (obie ³atwo dostêpne i bez- sils can be found: sponges, brachiopods and ammonites. pieczne). Z wierzchowiny nad ska³k¹ Okr¹¿ek roztacza siê About 200 meters southward a rock pinnacle rises to piêkny widok na prze³omow¹ dolinê Wis³y, pasmo Pogórek 15-20 meters height. It is a massive limestone with abundant Tynieckich oraz Sowiniec z klasztorem na Bielanach. fossils and well-marked joint fractures widened by weathering Obiekt jest ³atwo dostêpny drog¹ i œcie¿k¹ od przystanku and karstification. At the rock surface a variety of karrens autobusu miejskiego przy skrzy¿owaniu dróg w Piekarach can be observed. In the lower part of the wall a narrowing (linie 239 i 259) lub od parkingu samochodowego nad brze- corridor occurs. At its entrance alluvial muds and gravels giem Wis³y. Dojœcie drog¹ – oko³o 700 m na po³udnie. are accumulated during floods. From the south the pinnacle Obiekt ten nie jest zagospodarowany; w przygotowa- is terminated by a high scarp built of randomly-bedded lime- niu jest œcie¿ka dydaktyczna z 3 tablicami informacyjnymi stones dipping at 8-10° to the north. In the western part of (przy przystanku autobusowym, przy kamienio³omie i the outcrop there is the entrance to the “Nad Galosk¹” cave. przy ska³ce Okr¹¿ek). W planie jest te¿ wydanie folderu. The cave is an oval chamber with three shallow niches. Its large Obiekt ten œwietnie nadaje siê do niedzielnych wycieczek entrance is supported by three limestone columns. In the dla mieszkañców Krakowa, poniewa¿ znajduje siê zaledwie cave sediments bones of Pleistocene animals and Paleolithic 10 km od centrum miasta. artefacts were found. The top of the hill is covered by loess in which archaeological artefacts and fauna fossils were found. The Stró¿nica Hill in Piekary The site borders of so-called Tyniec Gate – a scenic The Stró¿nica Hill (247 meters a.s.l.) is in the left bank of Vistula River break beneath the Tyniec Hill. From the top of the Vistula River valley. Two sites are known from this area: the Okr¹¿ek Rock a magnificent view opens to the Vistula inactive quarry in Piekary and “Okr¹¿ek Rock” - a pinnacle River valley, to the Tyniec Hill Range and to the Sowiniec with a cave and poorly visible, old working. In both sites Horst with the Bielany monaster. various facies of Upper Jurassic limestones and Quaternary The site is easily accessible by road and trail from city sediments crop out. The area belongs to the Bielany-Tyniec bus stop at road crossing in Piekary (No. 239 and 259 Landscape Park. lines) or from the parking lot at the river bank (about 700 In the Piekary quarry typically developed Oxfordian meters walk).

2 3

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Z. Alexandrowicz, S. W. Alexandrowicz (2006) Wybrana literatura: 3, 124, 145, 149, 290, 295, 476 Stanowisko dokumentacyjne zatwierdzone w 1998 r. 99 Piaskowce Tarnawskiej Góry Wadowice

Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat suski gmina Sucha Beskidzka 5518 miejscowoœæ Tarnawa Dolna

Region geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Beskidy Zachodnie Beskid Makowski

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe 5516 p³aszczowina magurska piaskowce ze Skawiec 4396 4398 Sucha Beskidzka Na po³udniowym stoku Tarnawskiej Góry (502 m w lesie dochodzimy do miejsca, gdzie mo¿emy zobaczyæ n.p.m.), oko³o 700 m od centrum wsi Tarnawa Dolna, ci¹g rozpadlin tworz¹cych system szczelin w piaskowcach 4 1 znajduje siê nieczynny kamienio³om piaskowców karpackich ods³aniaj¹cych siê w partiach podszczytowych Tarnawskiej nazywanych piaskowcami ze Skawiec. Góry. W rozpadlinach widoczne s¹ tak¿e niewielkie pustki W kamienio³omie ods³ania siê kilkudziesiêciometrowy okreœlane jako jaskinie dylatacyjne. Takie szczeliny powstaj¹ profil piaskowców reprezentuj¹cych osady g³êbokiego morza. na skutek podcinania stoku lub utraty stabilnoœci wynikaj¹cej Na powierzchniach i w obrêbie grubych warstw piaskow- z zalegania i upadu warstw i otwieraj¹ siê w partiach grzbie- 2 ców mo¿emy obserwowaæ: kana³y erozyjne, œlady ¿yciowej towych wzniesieñ jako wynik odspajania siê i osiadania ca³ych dzia³alnoœci organizmów (Zoophycos), a tak¿e charaktery- partii warstw skalnych buduj¹cych wzniesienie. styczne struktury sedymentacyjne w postaci uziarnienia Jest to dobry przyk³ad dydaktyczny form morfologicz- frakcjonalnego, czyli stopniowego zmniejszania siê wielkoœci nych wystêpuj¹cych na stokach gór o z³o¿onej budowie 3 ziarna w obrêbie warstwy od najwiêkszych w sp¹gu do naj- geologicznej. Umo¿liwia on przeœledzenie tych form na mniejszych w stropie warstwy. W kamienio³omie widzimy ró¿nych etapach rozwoju. tak¿e deformacje przebiegu warstw w postaci fa³dów oraz Te dwa obiekty geologiczne na Tarnawskiej Górze, z systemy regularnych spêkañ w skale, nazywane ciosem. których jeden proponowany jest jako stanowisko dokumen- Na najni¿szym z trzech poziomów eksploatacyjnych tacyjne dla piaskowców ze Skawiec stanowi¹ o atrakcyjnoœci kamienio³omu, w œcianie jak i le¿¹cych blokach, obserwu- obiektu geoturystycznego ze wzglêdu na wysok¹ wartoœæ jemy wyró¿niaj¹c¹ siê jaœniejsz¹ barw¹ warstwê drobnokali- poznawcz¹ i dydaktyczn¹. browego zlepieñca piaszczystego. W warstwie tej wystêpuj¹ Pod samym szczytem Tarnawskiej Góry mo¿emy w lesie liczne drobne mikroskamienia³oœci, a tak¿e wapienne okru- zaobserwowaæ, na przestrzeni kilkudziesiêciu metrów, cie- chy glonów i alg. kawe formy pochodzenia niew¹tpliwie antropogenicznego. Piaskowce ze Skawiec powstawa³y oko³o 60 mln lat S¹ to niewysokie (do jednego metra) i d³ugoœci kilkunastu temu w g³êbokim (kilka kilometrów) równole¿nikowo metrów nagromadzenia u³o¿onych jeden na drugim frag- usytuowanym morskim basenie sedymentacyjnym. Materia³ mentów piaskowców tworz¹cych jakby fragmenty „mu- okruchowy (piasek, mu³ czasem ¿wir) deponowany by³ u rów” pomiêdzy drzewami. Otaczaj¹ one niewielki obszar wylotu potê¿nych kana³ów w obrêbie podmorskich sto¿ków zaroœniêty drzewami, które s¹ zdecydowanie m³odsze od usypywanych u podnó¿a sk³onu wyspowego na dnie zbiorni- drzew poza „murami”. Tego typu nagromadzenia kamieni ka przez pr¹dy zawiesinowe. Postêpuj¹ce przez miliony lat s¹ przejawem dzia³alnoœci cz³owieka w minionych czasach. procesy geologiczne (diageneza, lityfikacja) doprowadzi³y Mog¹ one byæ zwi¹zane z upraw¹ roli – oczyszczanie pola z do utworzenia zwiêz³ych ska³, jakimi s¹ piaskowce widoczne kamieni, lub budow¹ umocnieñ – znane w innych czêœciach w ods³oniêciu. W wyniku póŸniejszych procesów tekto- Beskidów grody np. w Tarnawie na po³udnie od Bochni. nicznych ska³y te zosta³y zdeformowane w postaci fa³dów i Obiekt mo¿e byæ atrakcyjny nie tylko dla turysty wypiêtrzone w postaci gór. dysponuj¹cego pewnym zasobem wiedzy z zakresu nauk Udaj¹c siê z kamienio³omu drog¹ w górê mijamy kolejne wy- o Ziemi. Znajduje siê przy atrakcyjnej krajoznawczo dro- robisko, w którym tak¿e eksploatowano piaskowce. Powy¿ej dze przebiegaj¹cej malownicz¹ dolin¹ karpack¹. Jest ³atwo

100 Tarnawa Dolna dostêpny, po³o¿ony blisko drogi z miejscem do bezpiecznego can be observed. The Skawce Sandstones belong to the zaparkowania nawet du¿ym autokarem. W pobli¿u Tarnaw- Magura Unit of the Outer Carpathians and were deposited skiej Góry przebiegaj¹ dwa szlaki turystyczne: czerwony i about 60 My ago, in a several-kilometers-deep, latitudinal zielony. Oko³o 1 km na pó³noc od kamienio³omu znajduje sedimentary basin. Clastic material was laid down at the siê atrakcyjny punkt widokowy – prze³êcz Œleszowicka (428 mouths of huge channels cut in submarine fans which were m n.p.m.). W chwili obecnej w pobli¿u brak jakiegokolwiek deposited from density flows at the foot of island shelf zagospodarowania turystycznego. slope. At the surfaces and within the thick sandstone beds numerous features can be observed: erosional channels, trace fossils (Zoophycos) and characteristic graded bedding. The sandstones from the Tarnawska Góra Moreover, folds and joint systems can be recognized. In In the vicinity of Tarnawa Dolna village (north from Su- the summit part of the Tarnawska Góra Hill interesting cha Beskidzka town) a quarry was developed at the slope of morphological features can be observed: fracture systems the Tarnawska Góra Hill. The quarry has been abandoned and small caves. At the summit traces of human activity but in the walls the stratotype of the Skawce Sandstones - low stone walls - were discovered.

4 2 Wybrana literatura: 43, 83, 84, 141, 247, 248, 432, 443

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 3 A. Waœkowska-Oliwa, M. Doktor (2005) 101 Ska³y jury i kredy w dolinie Pr¹dnika w Trojanowicach

Ska³a

Lokalizacja:

województwo ma³opolskie 5558 powiat krakowski gmina Zielonki miejscowoœæ Trojanowice

Region geograficzny: Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska Wy¿yna Olkuska

Jednostka geologiczna: 5556 monoklina œl¹sko-krakowska 4420 4422 Kraków

Na lewym brzegu doliny Pr¹dnika, miêdzy Zielonkami a œciêty w stropie powierzchni¹ abrazyjn¹ pokryt¹ przez Korzkwi¹, u podnó¿a Bia³ej Góry znajduj¹ siê dwie odkryw- turoñskie wapienie piaszczyste (2 m), zawieraj¹ce nieliczne ki, w których ods³aniaj¹ siê wapienie górnej jury, wapienie skamienia³oœci. W kamienio³omie mo¿na obserwowaæ uskok piaszczyste i margle górnej kredy, i³y mioceñskie oraz lessy. o przebiegu zbli¿onym do po³udnikowego, którego wschod- Oba obiekty le¿¹ przy szosie Kraków-Ska³a-Wolbrom, w nie skrzyd³o z utworami górnej kredy zosta³o obni¿one o miejscowoœciach odleg³ych od siebie o 0,5 km – Trojano- kilka metrów. Wystêpuj¹ tu zielone margle glaukonitowe wicach i Januszowicach. (ok. 60 cm) z faun¹ wskazuj¹c¹ na santon - koleje piêtro Ma³y, nieczynny kamienio³om w Trojanowicach le¿y górnej kredy (86-83 mln lat temu), przechodz¹ce ku górze ok. 350 m na po³udnie od skrzy¿owania szosy z drog¹ w margle szare, reprezentuj¹ce dolny kampan (83-70 mln lat 1 prowadz¹c¹ do Szyc. Na jego dnie urz¹dzono boisko temu). Po³udniowa czêœæ ods³oniêcia jest ograniczona such¹ pi³karskie dla m³odzie¿y. Œciana kamienio³omu ma 70 m dolink¹ (roz³ogiem), a na jej zboczach ods³ania siê profil d³ugoœci i ok. 7 m wysokoœci. Wystêpuj¹ tu utwory jurajskie lessów. W jego dolnej czêœci wyró¿niono mu³ki wapniste z i profil utworów zaliczanych to górnokredowych (93-89 fragmentami margli kredowych, przechodz¹ce ku górze w mln lat temu), powierzchnie abrazyjne oraz uskok. W less zawieraj¹cy cienkie warstewki mu³ków piaszczystych. dolnej czêœci œciany ods³aniaj¹ siê górnojurajskie wapienie W profilu lessu wystêpuje bardzo bogata fauna œlimaków, niewyraŸnie u³awicone z faun¹ g¹bek, ma³¿y i ramieniono- których wystêpuj¹ce gatunki wskazuj¹ na pleniglacja³ ostat- gów. Wapienie te s¹ œciête powierzchni¹ abrazyjn¹, przy- niego zlodowacenia. kryt¹ przez ¿ó³tawo-szare wapienie z otoczakami kwarcu Oba ods³oniêcia reprezentuj¹ najpe³niejsze profile (od 0,1 do 120 cm), zawieraj¹ce skamienia³oœci dolnego turonu okolic Krakowa i dokumentuj¹ sekwencjê warstw turonu- piêtra górnej kredy (ma³¿e, ramienionogi i je¿owce). zawieraj¹cych faunê. Dobrze zaznaczone s¹ dwie powierzch- Druga powierzchnia abrazyjna œcina zarówno wapienie nie abrazyjne – dolnoturoñska i œródkowoturoñska. Na jurajskie, jak i dolnoturoñskie, a na niej le¿y 60-centyme- uwagê zas³uguj¹ wyraŸnie widoczne uskoki, jak równie¿ trowa warstwa zlepieñców zawieraj¹cych faunê dolnego i profil lessu zawieraj¹cego bogat¹ malakofaunê. œrodkowego turonu. Kolejnym ogniwem reprezentowanym Obiekty usytuowane s¹ na brzegu doliny Pr¹dnika, przy w ods³oniêciu s¹ wapienie gruz³owate (ok. 3,5 m), a profil drodze prowadz¹cej m.in. do Ojcowskiego Parku Narodo- koñcz¹ wapienie p³ytkowe (do 1 m). W œrodkowej czêœci wego. W pobli¿u przebiega pêtla szlaku rowerowego wyty- 2 œciany kamienio³omu widoczny jest uskok o azymucie 60°, czonego miêdzy Krakowem a Korzkwi¹. Kilkaset metrów zrzucaj¹cy po³udniowo-wschodnie skrzyd³o o oko³o 50 dalej na pó³noc, przy szosie, wznosz¹ siê ska³ki wapienia cm. Przemieszczone zosta³y wapienie jurajskie oraz wapieñ jurajskiego, czêœciowo zakryte przez zabudowê. najni¿szego turonu, natomiast zanika on w wy¿szych jego Oba kamienio³omy s¹ pod ochron¹ i maj¹ status stano- ogniwach. Szczelina na powierzchni uskoku jest poszerzona wisk dokumentacyjnych przyrody nieo¿ywionej. i wype³niona zielonym t³em. Obiekt jest ³atwo dostêpny szos¹ Kraków-Ska³a-Wol- 3 Drugi nieczynny kamienio³om jest usytuowany w Ja- brom, a przy kamienio³omie w Trojanowicach znajduje siê nuszowicach, 0,5 km na pó³noc od wy¿ej opisanego. Jego przystanek autobusu miejskiego (linia 237). Nie jest on œciana ma 60 m d³ugoœci i ok. 11 m wysokoœci, a ods³ania zagospodarowany, po³o¿ony blisko Krakowa (ok. 10 km) i siê w niej górnojurajski wapieñ u³awicony z krzemieniami, bardzo dogodny do weekendowych wycieczek. 102 Trojanowice

The Jurassic and Cretaceous rocks the southeastern block by about 50 centimeters. in the Pr¹dnik River valley in Trojanowice The second, inactive quarry is located in Januszowice. In the left bank of the Pr¹dnik River valley, between The pit wall is 60 meters long and about 11 meters tall. Zielonki and Korzkiew, at the foot of White Mt. two out- The exposed rocks are Upper Jurassic bedded limestones crops are located in which Upper Jurassic limestones, Upper with flints, cut in the top by abrasion surface covered by Cretaceous sandy limestones and marls, Miocene clays and Turonian sandy limestones. A fault can be observed of loess are exposed. Both sites are located close to Kraków- north-south strike, which eastern block, thrown down by Ska³a-Wolbrom highway, in two 500 meters distant villages: several meters, comprises Upper Cretaceous sediments: Trojanowice and Januszowice,. green, glauconitic marls with Santonian fossils grading In the abandoned quarry in Trojanowice, in the lower part into Lower Campanian grey marls. Southern part of the of the pit wall Upper Jurassic limestones can be observed with exposure is terminated by a dry valley with loess sequence fossils: sponges, bivalves and brachiopods. The sequence is appearing in the slopes. In its bottom part calcareous muds truncated by abrasion surface and covered with yellowish- were encountered with intraclasts of Cretaceous marls grey limestones with quartz pebbles and fossils indicating the grading up the sequence to loess with thin layers of sandy Upper Cretaceous (Turonian) age. Second abrasion surface muds. Loess contains very abundant gastropods fauna cuts off both the Jurassic and Cretaceous limestones, and is indicating the last glacial epoch. covered by 60-centimeters-thick conglomerates containing Both quarries are located at the edge of the Pr¹dnik Lower and Middle Turonian fossils. Up the sequence, the River valley, at the road leading to the Ojców National pelletal limestones appear followed by platy limestones. In Park and are under protection as documentation sites of the middle of the wall a fault is visible, which throws down inanimated nature.

Wybrana literatura: 5, 11, 146, 149, 476 3

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Z. Alexandrowicz, S. W. Alexandrowicz (2006) 103 Kopalnia Soli w Wieliczce Kraków Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat wielicki gmina Wieliczka miejscowoœæ Wieliczka Bochnia Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Pogórze Zachodniobeskidzkie Pogórze Wielickie Gdów Jednostka geologiczna:

zapadlisko przedkarpackie 5538 badeñska formacja solonoœna 4432 Dobczyce 4434

1 Wielickie z³o¿e solne usytuowane jest w zapadlisku W z³o¿u wielickim licznie wystêpuj¹ szczeliny i spêkania, przedkarpackim i powsta³o w miocenie, ok. 15 mln lat wype³nione sol¹ i gipsem w³óknistym. temu. W tym czasie obszar z³o¿a stanowi³ fragment zbior- W kopalni wielickiej mo¿emy obserwowaæ ró¿norodne, nika morskiego, silnie zró¿nicowanego morfologicznie i finezyjne pod wzglêdem kszta³tów i kolorów, przyk³ady g³êbokoœciowo. W ka¿dej czêœci zbiornika odbywa³a siê se- rekrystalizacji (wtórnej krystalizacji) halitu. S¹ to nacieki, dymentacja. Gor¹cy klimat powodowa³ szybkie odparowa- polewy, stalaktyty, stalagmity, kolumny, formy naskorupowe, 2 nie wody i chemiczn¹ sedymentacjê osadów: wêglanowych, „kalafiory”, a nawet „w³osy” (na czeœæ patronki kopalni na- siarczanowych (gipsy i anhydryty) oraz soli kamiennych. zwane w³osami œw. Kingi). Unikatowym na skalê œwiatow¹ 3 Proces sedymentacji trwa³ oko³o 20 tysiêcy lat i wskutek przyk³adem wtórnej krystalizacji s¹ Groty Kryszta³owe, och³odzenia klimatu zosta³ przerwany. Sole kamienne objête ochron¹ jako rezerwat œcis³y. W rezerwacie tym powsta³e w czêœci po³udniowej zbiornika utworzy³y obecne zobaczyæ mo¿na (za zgod¹ Wojewódzkiego Konserwatora z³o¿e bry³owe, natomiast w czêœci centralnej powsta³o z³o¿e Przyrody) w obfitym nagromadzeniu kryszta³y halitu o roz- pok³adowe. PóŸniej zbiornik zosta³ wype³niony materia³em miarach do kilkudziesiêciu cm. drobnoziarnistym, z którego powsta³y mu³owce i ska³y ilaste. Pocz¹tki eksploatacji z³o¿a wielickiego siêgaj¹ epoki W wyniku ruchów górotwórczych, zwi¹zanych z neolitu, kiedy to odkryto na tym terenie Ÿród³a solanki. Me- wypiêtrzaniem siê Karpat, morze zmniejszy³o swój zasiêg, a tod¹ warzelnicz¹ pozyskiwano cenny surowiec, by w wieku jego zasolenie znacznie wzros³o. Osady mioceñskie w wyniku II i I p.n.e stosowaæ ju¿ „odstojniki” w celu pozyskiwania nasuwania siê Karpat w kierunku pó³nocnym zosta³y ode- czystszej soli. W po³owie XI wieku zastosowano metalowe rwane od pod³o¿a i wielokrotnie sfa³dowane, a nastêpnie pojemniki o pojemnoœci 1400 litrów. Na prze³omie XI i nasuniête na pod³o¿e. XII wieku zaczêto kopaæ p³ytkie studnie w poszukiwaniu Wielickie z³o¿e solne charakteryzuje siê niezwykle Ÿróde³ solanki, by w efekcie znaleŸæ bry³y soli. Odt¹d studnie skomplikowan¹ budow¹ geologiczn¹, w której wyró¿nia siê stawa³y siê g³êbsze, zaczêto obudowywaæ ich œciany, chroni¹c 3 zasadnicze jednostki (warstwy): skawiñskie (podsolne), szyby przed zasypaniem i zaczêto u¿ywaæ prymitywne wielickie (solne) oraz chodenickie (nadsolne). Z kolei w serii urz¹dzenia do wyci¹gania pojemników z sol¹ ze studni. wielickiej wyró¿niono 3 facje: sole z³o¿a bry³owego (facja Z histori¹ eksploatacji i rozwoju górnictwa w Wieliczce A), z³o¿e pok³adowe (facja B) oraz osady siarczanowe (gipsy mo¿na siê zapoznaæ zwiedzaj¹c trasê turystyczn¹ w kopalni i anhydryty- facja C). oraz Muzeum ¯up Krakowskich. W profilu z³o¿a pok³adowego wystêpuje kilka rodzajów Turystyczne wizyty w kopalni by³y notowane ju¿ w XIV soli: najstarsza (sól œrednio- i drobnoziarnista), pok³adowa wieku, choæ by³y wówczas dostêpne jedynie dla uprzywilejo- zielona, szybikowa oraz spizowa. W profilu z³o¿a bry³owego, wanych goœci, goszcz¹cych g³ównie na dworze królewskim. le¿¹cego niezgodnie na z³o¿u pok³adowym, wszystkie W okresie Renesansu zwiedzanie kopalni udostêpniono utwory zosta³y mocno porozrywane i aktualnie tworz¹ dla szerszej grupy turystów, by w wieku XIX otworzyæ nieregularne bry³y solne o objetoœci dochodz¹cej nawet do przed zwiedzaj¹cymi zabytkowe komory eksploatacyjne 100 000m3. W tej czêœci z³o¿a mo¿na wyró¿niæ dwa typy na poziomie I, tworz¹c zal¹¿ek obecnej trasy turystycznej. soli: sól kamienn¹ laminowan¹ (zwan¹ sol¹ typow¹ lub Wspó³czeœnie Kopalnia Soli w Wieliczce- Trasa Turystycz- zielon¹) i sól wielkokrystaliczn¹ (zwan¹ te¿ witra¿ow¹). na to oddzielne przedsiêbiorstwo, zarz¹dzaj¹ce tras¹ o 104 Wieliczka d³ugoœci ok. 3,5 km, któr¹ rokrocznie wêdruje kilkaset The blocky facies, which unconformably covers the tysiêcy turystów. Trasa przebiega przez ponad 20 komór i bedded salts consists of strongly disrupted rocks. Irregular zlokalizowana jest w obrêbie poziomów: I, II i III (64 - 135 blocks of salt may reach volumes up to even 100,000 cubic m pod powierzchni¹ ziemi), a zwiedzanie jej trwa oko³o 2 meters. Two types of salts can be distinguished: laminated godzin. W roku 2005 liczba osób zwiedzaj¹cych kopalniê (also called typical or green salt) and mega-crystalline (also przekroczy³a milion (1 000 232). called stained-glass salt). The deposit is cut by numerous Kopalnia posiada bardzo dobrze rozbudowan¹ fractures and fissures filled with halite and fibrous gypsum. infrastrukturê turystyczn¹, s¹ liczne miejsca parkingowe, In the mine workings halite forms a variety of recrystallization toalety (na zewn¹trz i wewn¹trz kopalni). Obiekt jest structures of diversified colors: dripstones, crusts, stalactites, ca³oroczny, a rezerwacja biletów odbywa siê telefonicznie, stalagmites, columns, botryoids, cauliflowers and even fibres b¹dŸ internetowo. (the latter known as “St. Kinga hair”). The Crystal Caves are examples of secondary crystallization unique on the world scale The Wieliczka Rock-salt Mine and protected as strict nature conservation reserve. The rock-salt deposit in Wieliczka was formed in the The history of rock-salt mining in Wieliczka dates back Miocene (Badenian, about 15 Ma ago) in the Carpathian to the Neolithic period when brine springs were discovered. Foredeep. This area was a fragment of marine basin of highly At the break of XIth and XIIth centuries shallow wells were diversified morphology and depth. Warm climate caused dug in order to find the brine. As a result, the blocks of rapid evaporation of seawater and precipitation of carbon- salt were found. Consequently, the deepening of wells has ates, sulphates and rock-salt. Deposition has lasted about started together with lining of their walls in order to prevent 20,000 years and was terminated by climate cooling. During collapses and rockfalls. Simultaneously, the first, primitive the northward thrusting of the Carpathians the sediments hoists were installed for transport of salt to the surface. First were separated from the basement, multiply folded and then tourists have appeared in Wieliczka in the XIVth century but overthrusted to the north. the visits were available only for special, royal guests. In the The Wieliczka rock-salt deposit shows extremely com- XIXth century some historical chambers at the mining level plicated geological setting. Three main units were distin- I have become accessible to the visitors, which has been guished: the Sub-salt Beds, the Wieliczka Beds (with salt) the beginning of recent underground trail. The recent trail and the Chodenice Beds (above salt). The Wieliczka Beds includes over 30 chambers located at mining levels I, II and were subdivided into three facies: A facies (blocky salts), B III (i.e., 64-136 meters below surface). The full sightseeing facies (bedded salts) and C facies (sulphates – gypsum and lasts about 3 hours. Only guided groups are accepted, guides anhydrite). speaking foreign languages are available. In the bedded facies several salt types were distinguished: The mine is open full year, tickets can be booked by phone oldest salt (medium- and fine-crystalline), bedded green salt, or by the Internet. The area has satisfactory touristic infra- “shaft” salt and “spiz” salt. structure, including numerous parking lots and restrooms.

1 2

Wybrana literatura: 8, 10, 134, 336, 354, 355

Autorzy kart stanowisk dokumentacyjnych i fotografii: Z. Alexandrowicz z zespo³em 3 Stanowiska dokumentacyjne zatwierdzone w liczbie 40 w 1997 r. 105 Kamienio³om wapieni w Zabierzowie

Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat krakowski gmina Zabierzów miejscowoœæ Zabierzów Krzeszowice Kraków 5554 Rejon geograficzny: Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska Garb Tenczyñski

Jednostka geologiczna: monoklina œl¹sko-krakowska zr¹b tenczyñski 4412 4414

Obiektem jest nieczynny kamienio³om wapieni juraj- wania bloków skalnych. Na skrzydle wisz¹cym uskoku od- skich, zlokalizowany na po³udniowy-zachód od centrum preparowana jest powierzchnia abrazyjna œcinaj¹ca wapienie wsi Zabierzów i na po³udnie od drogi Kraków-Krzeszowi- jurajskie, dokumentuj¹ca wkraczanie morza na l¹d. 1 ce. Usytuowany jest na pó³nocnych stokach pasa wzgórz 4. W œcianie zachowa³o siê wype³nienie kopalnej formy ci¹gn¹cych siê na po³udnie od Zabierzowa i poroœniêtych krasowej, z³o¿one g³ównie z krystalicznego kalcytu o mio- buczyn¹ karpack¹. Wyrobisko sk³ada siê z dwóch odrêbnych dowym zabarwieniu. Wystêpuj¹ tutaj bloki wapieni i bloki czêœci, z których doln¹ zajmuje rozleg³y staw. z naciekami charakterystycznymi dla polew jaskiniowych. Pó³nocne stoki wzgórz, usytuowanych na po³udnie od Przestrzeñ miêdzy blokami wype³nia ilasto-marglista masa 4 Zabierzowa, wyznaczaj¹ po³udniow¹ krawêdŸ rowu krze- pochodz¹ca z wietrzenia m³odszych osadów kredowych. szowickiego, uformowan¹ jako system równoleg³ych do Nagromadzenie bloków interpretowane jest jako brekcja siebie uskoków schodowych, tn¹cych wapienie górnej jury tektoniczna. i przykrywaj¹ce je wapienie i margle kredy górnej. 5. Znajduje siê tam pionowa forma krasowa (studnia, lej?) Eksploatacja w kamienio³omie zosta³a przerwana wype³niona scementowanymi piaskami i ¿wirami kwarcowy- na prze³omie lat osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych mi pochodz¹cymi z niszczenia osadów kredowych. ubieg³ego wieku. W jego œcianach ods³aniaj¹ siê interesuj¹ce Obiekt znajduje siê w Jurajskim Parku Krajobrazowym. ska³y i struktury geologiczne. Zagro¿eniem dla jego istnienia w obecnym stanie jest eks- 1. Ods³ania siê tutaj odmiana wapieni skalistych masyw- ploatacja fauny z margli kredowych i wapieni jurajskich oraz nych, obfituj¹cych w ró¿norodne struktury pochodzenia z kopalnych form naciekowych. mikrobialnego (stromatolity, trombolity, onkoidy) oraz Przez kamienio³om biegnie œcie¿ka dydaktyczna, a w zawieraj¹ce liczn¹ faunê: ramienionogi, serpule, amonity, pobli¿u szlak rowerowy i niebieski szlak turystyczny z Za- kraby, g¹bki i niewidoczne okiem nieuzbrojonym otwor- bierzowa do Mnikowa. nice. W skale widoczne s¹ liczne wyd³u¿one kawerny o Ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie w Zabierzowie ska³y 2 rozmiarach dochodz¹cych do kilku cm, charakteryzuj¹ce jurajskie i kredowe dokumentuj¹ wiele procesów geologicz- siê p³askim sp¹giem i zwykle nierównym, poszarpanym stro- nych. Jedyne ods³oniêcie rzadkiej odmiany wapieni skalistych pem (stromatactis). Ta odmiana wapieni skalistych powsta³a oraz jedne z najlepszych profili kredy, unikalne stanowiska w bardzo p³ytkim morzu. kopalnych paleogeñskich form krasowych oraz doskona- 2. Ponad powierzchni¹ abrazyjn¹ rozwiniêt¹ na wapie- le widoczne struktury tektoniki nieci¹g³ej sprawiaj¹, ¿e 3 niach jurajskich widoczna jest ³awica mikrytowych wapieni kamienio³om w Zabierzowie jest wyj¹tkowy z dydaktycznego górnej kredy zawieraj¹ca rozproszony ¿wir kwarcowy. i naukowego punktu widzenia. W jej stropie widoczne s¹ liczne kana³y (Thalassinoides) wype³nione ska³¹ o sporej zawartoœci ziaren minera³u glau- The Jurassic limestones quarry in Zabierzów konitu. Powierzchnia stropowa tych wapieni pokryta jest The inactive limestone quarry is located southwest of przez fosforanowy stromatolit œwiadcz¹cy o bardzo niskim the center of Zabierzów village and south of the Kraków- tempie sedymentacji. Krzeszowice highway. The pit is divided into two parts, 3. Na ods³oniêtej powierzchni wapieni górnej kredy lower of which is occuppied by large pond. widaæ gêst¹ sieæ spêkañ uskokowych, dziel¹cych wapienie The northern slopes of hill range, south of Zabierzów, na bloki poprzesuwane wzglêdem siebie. Widoczny jest te¿ contour the southern egde of the Krzeszowice Graben, uskok o zrzucie przekraczaj¹cym 1 m, a na jego ods³oniêtej which is a system of parallel, step faults cutting the Upper powierzchni - rysy œlizgowe wskazuj¹ce na kierunek przesu- Jurassic and Upper Cretaceous limestones and marls. 106 Zabierzów

In the quarry the Upper Jurassic (Oxfordian) massive surface of Turonian limestones a dense network of tectonic limestones are exposed. A variety of microbial structures fractures can be seen, which separate the rock into displaced can be observed (stromatolites, trombolites, oncoids) blocks. together with abundant fossils: brachiopods, serpules, am- In the quarry wall a paleokarst cavity is preserved with monites, crustaceans and microscopic-size foraminifers. relics of precipitates, mostly honey-brown calcite. Another The massive limestones are truncated by abrasional surface paleokarst form is a sinkhole filled with cemented sands and covered by the layer of Upper Cretaceous (Turonian) mi- quartz gravels originating from the erosion of Cretaceous critic limestones with disseminated quartz gravel. At the sediments.

Wybrana literatura: 4, 120, 121, 123, 124, 145, 146, 174, 233, 291

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 4 M. Gradziñski (2005) 107 Flisz w brzegu Dunajca w Zarzeczu

5492 Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat nowos¹decki

gmina £¹cko Pi³a miejscowoœæ £¹cko-Zawodzie

Rejon geograficzny: Mszana Dolna Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Beskidy Zachodnie Beskid S¹decki Stary S¹cz

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina magurska 4458 4460

Opisywany obszar nale¿y do pasma Radziejowej, (obtoczonych fragmentów skalnych o rozmiarach powy¿ej wchodz¹cego wraz z pasmem Jaworzyny w sk³ad Beskidu 2mm) dominuj¹ ska³y buduj¹ce pobliskie wzniesienia, ale S¹deckiego. Proponowany obiekt geoturystyczny jest natural- równie¿ i takie, które pokona³y znaczn¹ drogê od obszarów nym ods³oniêciem, po³o¿onym w prawym zboczu doliny Du- Ÿród³owych Dunajca, czyli ska³y pochodz¹ce z masywu 1 najca. Zaczyna siê ono w odleg³oœci 150 m od funkcjonuj¹cej tatrzañskiego, fliszu podhalañskiego oraz serii magurskiej. przeprawy promowej w £¹cku –Zawodziu i kontynuuje siê Rozpoznaæ mo¿na: granitoidy, piaskowce, piaskowce kwar- w wysokiej skarpie w kierunku na zachód. cytowe, kwarcyty i inne. Jest to doskona³a sposobnoœæ do W ods³oniêciu widoczne s¹ warstwy z Zarzecza. W zapoznania siê z ró¿norodnoœci¹ ska³ wystêpuj¹cych w tym 200-metrowym profilu obserwowaæ mo¿na osady, jakie regionie. utworzy³y siê w trzeciorzêdzie (piêtro eocen), oko³o 34-56 Dostêpnoœæ obiektu jest bardzo dobra. Z centrum £¹cka, mln lat temu, w wyd³u¿onym zbiorniku morskim, wskutek na wysokoœci domu nr 411 nale¿y skrêciæ na po³udnie i dzia³alnoœci pr¹dów zawiesinowych nios¹cych ró¿norodny drog¹ asfaltow¹, przechodz¹c¹ w œcie¿kê poln¹ dojœæ do materia³ okruchowy i deponuj¹cych go u podnó¿a sk³onu w koryta Dunajca. 2 formie podmorskiego sto¿ka nap³ywowego. Obserwowane Na terenie tego obiektu mo¿na spêdziæ aktywnie i w w Zarzeczu osady s¹ drobnorytmicznym, cienko³awicowym malowniczej scenerii ca³odniowy wypad „za miasto” i jest fliszem - gruboœci poszczególnych warstw s¹ rzêdu centyme- to propozycja zarówno dla grup zorganizowanych, jak i dla trów. Warstwy piaskowców o barwach niebiesko-szarych indywidualnego turysty. poprzedzielane s¹ ciemniejszymi wk³adkami ³upków (ska³ o charakterystycznej p³ytkowej oddzielnoœci). Na przekrojach poprzecznych warstw piaskowców obserwowaæ mo¿na The flysch in the Dunajec River bank struktury sedymentacyjne, takie jak: laminacja równoleg³a, in Zarzecze warstwowanie przek¹tne, warstwowanie konwolutne. In £¹cko-Zawodzie village, in the right bank of the Du- Warstwy widoczne w tym ods³oniêciu zapadaj¹ pod k¹tem najec River the flysch succession is exposed, known as the 3 55° w kierunku na po³udniowy-zachód, a w górnej czêœci Zarzecze Beds (member of the Magura Unit, Krynica Sub- 4 ods³oniêcia u³o¿one s¹ niemal poziomo. unit). In the fine-rhythmic flysch strata, exposed along some Ods³oniêcie powsta³o w korycie Dunajca wskutek jego 200 meters, typical sedimentary structures can be observed: dzia³alnoœci erozyjnej - g³êbokiego wcinania siê w pod³o¿e beddings and laminations. On the opposite bank the gravel skalne. Natomiast na przeciwleg³ym brzegu obserwowaæ bar is formed, composed of rock fragment derived from mo¿emy doœæ szerok¹ (ok. 10 m) pla¿ê ¿wirow¹. Jest to surrounding hills. The site is easily accessible due to boatlift, przyk³ad dzia³alnoœci akumulacyjnej rzeki. Wœród ¿wirów some 150 meters distant from the exposure.

108 Zarzecze

2 3

Wybrana literatura: 7, 330, 331

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: A. Kiciñska-Œwiderska (2005) 109 Kamienio³om warstw grodziskich w ¯egocinie Bochnia

Lokalizacja: województwo ma³opolskie powiat bocheñski 5520 gmina ¯egocina

miescowoœæ ¯egocina Pi³a

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Pogórze Zachodniobeskidzkie Pogórze Wiœnickie

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe 5518 p³aszczowina œl¹ska 4458 Limanowa

Kamienio³om warstw grodziskich w ¯egocinie po³o¿ony Niektóre gêste (zawieraj¹ce du¿¹ iloœæ materia³u okru- 1 jest w malowniczej dolinie potoku ¯egociñskiego. Znajduje chowego) pr¹dy tworzy³y osuwiska podmorskie deformuj¹c siê w prawym zboczu doliny, oko³o 500 m na po³udnie od otaczaj¹ce osady. Œlady takich osuwisk w postaci zaburzo- centrum ¯egociny. Jest to du¿e (100 m x 110 m) nieczynnych chaotycznie osadów o bardzo zró¿nicowanej wielkoœci ne wyrobisko, w którym na trzech dawnych poziomach fragmentów mo¿emy obserwowaæ w najni¿szych partiach eksploatacyjnych ods³ania siê profil warstw grodziskich. profilu kamienio³omu. 2 Ods³aniaj¹ce siê tu, w ponad 45 metrowym profilu, warstwy Badania geologiczne ods³aniaj¹cych siê tu osadów reprezentuj¹ utwory fliszowe charakteryzuj¹ce siê rytmicznym, pozwoli³y na oszacowanie czêstotliwoœci wystêpowania naprzemianleg³ym wystêpowaniem warstw piaskowców (rza- pr¹dów zawiesinowych. Wystêpowa³y one raz na 20 000 lat. dziej zlepieñców) oraz osadów drobnoziarnistych: mu³owców Tempo akumulacji (gromadzenia) osadów wynosi³o 2-3 m na i i³owców wystêpuj¹cych w postaci ³upków. 1000 lat. Przyjmuj¹c takie wyliczenia mo¿emy powiedzieæ, W kamienio³omie w ¯egocinie osady wykszta³cone s¹ ¿e ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie osady gromadzone by³y 3 w postaci tzw. fliszu drobnorytmicznego. Sk³adaj¹ siê na przez 0,5 do 1 mln lat. nie cienkie od kilkunastu do kilkudziesiêciu centymetrów Ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie w ¯egocinie warstwy mi¹¿szoœci warstwy piaskowców, ³upków i margli. W wykazuj¹ obecnoœæ charakterystycznych dla fliszu struktur najni¿szej czêœci profilu ods³aniaj¹cej siê w prawym brzegu po- sedymentacyjnych takich jak: uziarnienie frakcjonalne, lami- toku, p³yn¹cego poni¿ej kamienio³omu, wystêpuj¹ zlepieñce. nacja pozioma oraz struktury hieroglifowe (mechanoglify, W œcianach kamienio³omu widzimy zmniejszanie siê iloœci bioglify), widoczne na powierzchniach sp¹gowych ³awic. i mi¹¿szoœci warstw piaskowcowych ku górze profilu, W gruboziarnistych piaskowcach i zlepieñcach obok frag- a zwiêkszanie siê iloœci i mi¹¿szoœci przewarstwieñ ³upków mentów takich ska³ jak gnejsy, wapienie, lidyty oraz kwarcu i margli. Ods³aniaj¹cy siê tu profil osadów jest typowy dla w spotykamy, dochodz¹ce nieraz do kilku centymetrów œrednicy, warstw grodziskich i zaproponowany zosta³ jako stanowisko okruchy czarnych wêgli kamiennych. S¹ to karboñskie wêgle dokumentacyjne tych warstw. - takie same, jakie wystêpuj¹ na obszarze Górnoœl¹skiego Utwory te reprezentuj¹ osady morskie osadzone Zag³êbia Wêglowego. Mi³oœnicy skamienia³oœci zobaczyæ w g³êbokim od 2 do 3,5 km basenie sedymentacyjnym mog¹ w osadach ods³aniaj¹cych siê w kamienio³omie, amonity, rozci¹gaj¹cym siê równole¿nikowo na obszarze Karpat, belemnity i aptychy. Te ostatnie to pokrywy otworów spiralnie tzw. basenie œl¹skim. Na dnie g³êbokiego zbiornika depo- skrêconych muszli amonitów. nowane by³y osady pelagiczne reprezentowane przez i³y Kamienio³om w ¯egocinie jest obiektem o wyso- i margle, a sk³adaj¹ce siê z drobnoziarnistego materia³u kich walorach poznawczych i dydaktycznych i mo¿e byæ ilastego i wapiennych szkielecików i skorupek mikroor- interesuj¹cym miejscem dla turystów, którzy chcieliby ganizmów planktonicznych. Grubszy materia³ okruchowy dowiedzieæ siê z jakich ska³ i w jaki sposób powsta³y góry, 4 z przybrze¿nych, p³ytszych czêœci przemieszczany by³ po które ich otaczaj¹. Aby to u³atwiæ, w³adze gminy ¯egocina sk³onie w g³êbsze partie zbiornika przez pr¹dy zawiesinowe, przygotowa³y kamienio³om dla turystów. Oczyszczono z które deponowa³y materia³ w postaci podmorskich sto¿ków roœlinnoœci i zabezpieczono œciany kamienio³omu, zbudowa- rozbudowanych u podstawy sk³onu. no mostek nad potokiem u³atwiaj¹cy dojœcie do ods³oniêcia. 110 ¯egocina

Umieszczono tablicê informuj¹c¹ o osadach ods³aniaj¹cych The rocks exposed in the quarry are marine sediments siê w kamienio³omie i mechanizmie ich powstania. Obiekt deposited in a deep (2,0-3,5 kilometers), latitudinally ar- jest wiêc dobrze zagospodarowany i ³atwo dostêpny z ranged sedimentary basin known as the Silesian Basin. Pelagic drogi prowadz¹cej z Bochni przez ¯egocinê do Limanowej. sediments were clays and marls composed of fine-grained Malowniczo po³o¿ona na granicy Beskdu Wyspowego i clay matter with calcareous skeletons and tests of planktonic Pogórza Wiœnickiego ¯egocina, obok dobrze rozwiniêtej microfossils. Coarser-clastic material was transported from infrastruktury turystycznej wzbogaci³a ofertê turystyczn¹ nearshore zone down the continental slope in density flows o interesuj¹cy obiekt geoturystyczny. and deposited as submarine fans at the base of the slope. The rocks exposed in the quarry reveal sedimentary The Grodziskie Beds quarry in ¯egocina structures typical of flysch sediments: graded bedding, hori- ¯egocina is a village located in a scenic land, at the bor- zontal lamination and trace fossils well-visible at the bottom der between the Beskid Wyspowy Range and the Wiœnicz surfaces of layers. The coarse-grained sandstones and con- Foreland. About 700 meters south from the village center glomerates contain rock fragments: gneisses, limestones, a quarry was developed. Recently abandoned, the quarry lydites and quartz grains but also fragments of black coals, exploited the flysch sandstones belonging to the Grodziskie up to several-centimeters across. These are Carboniferous Beds of the Silesian Unit. The flysch sediments are over 45 hard coals, the same as those known from the Upper Silesian meters thick and include rhythmically alternating sandstones Coal Basin. Fossil collectioners can search for ammonites, and shales. This succession is typical of the Grodziskie Beds belemnites and aptiches. and was proposed as a documentation site.

1 3

2 4

Wybrana literatura: 187, 261, 275, 384, 414, 431

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: T. Leœniak (2005) 111 112 Województwo mazowieckie

Smoszewo Ciêciwa

Ciêciwa – Wydma w Ciêciwie Smoszewo – Osady jeziora lodowcowego w Smoszewie 113 Wydma w Ciêciwie Stanis³awów

Lokalizacja: województwo mazowieckie powiat miñski gmina Dêbe Wielkie miejscowoœæ Ciêciwa

Rejon geograficzny: 5790 Niziny Mazowiecko-Podlaskie Nizina Œrodkowomazowiecka Równina Wo³omiñska

Jednostka geologiczna: platforma wschodnioeuropejska obni¿enie podlaskie pokrywa czwartorzêdowa 4530 Dêbe Wielkie 4532

Wydmy Niziny Mazowieckiej s¹ – obok krawêdzi dolin osady lodowcowe. Obecnoœæ gliny w pod³o¿u umo¿³iwia rzecznych – jednym z elementów urozmaicaj¹cych nizinn¹ utrzymywanie poziomu wodonoœnego tu¿ pod powierzchni¹ i wyrównan¹ powierzchniê terenu. Nagromadzenia terenu i zasilanie w wodê obszaru torfowiska. materia³u pochodzenia eolicznego powoduj¹, ¿e monotonny Bardzo interesuj¹co prezentuj¹ siê osady samej wydmy, krajobraz niziny staje siê lokalnie terenem o malowniczej, wœród których wyró¿nia siê cztery serie piasków eolicznych. pagórkowatej rzeŸbie. Do najwyraŸniej zaznaczaj¹cych Najni¿ej wystêpuj¹ca seria (o mi¹¿szoœci ponad 5 m) sk³ada siê w krajobrazie nale¿y wydma w miejscowoœci Ciêciwa. siê z piasków masywnych lub poziomo warstwowanych Znajduje siê ona wœród lasów, po zachodniej stronie drogi i przechodzi ku górze w seriê piasków wysokok¹towo 1 prowadz¹cej z miejscowoœci Dêbe Wielkie do Pustelnik, ok. (do 24°) warstwowanych. Te dwie serie przykrywa gleba 4 30 km na wschód od Warszawy. Wydma po³o¿ona jest na kopalna, datowana metod¹ radiowêglow¹ 14 C na 11150 obszarze starych dolin wysoczyznowych, w obrêbie ob- ± 1300 lat B.P. Powy¿ej wystêpuje trzeci poziom piasków szaru denudowanej wysoczyzny polodowcowej Równiny wydmowych. Przykrywa go kopalna gleba o dobrze zazna- Radzymiñskiej. Wydmy s¹ najlepiej rozpoznawalnym i czonym profilu morfologicznym, z poziomami akumulacji naj³atwiej identyfikowanym elementem morfologicznym humusu, wybielenia i poziomem rudawcowym, Jest to tego terenu. Opisywana wydma jest efektem akumulacji z³o¿ony zespó³ glebowy obrazuj¹cy zmiany klimatyczne i eolicznej piasków, a morfologicznie jest wyraŸn¹ wydm¹ œrodowiska pocz¹tkowej czêœci holocenu (6 – 7 tysiêcy lat 2 paraboliczn¹, z ³ukowym czo³em nieco przekszta³conym w temu). Nad poziomem glebowym wystêpuje jeszcze jedna osiowej czêœci. Jej wysokoœæ w punkcie kulminacyjnym do- seria piasków eolicznych wspó³czesnego przewiewania. 3 chodzi do 9 m, nieco ni¿sze ramiona wydmy powoli obni¿aj¹ Piaski te pochodz¹ z najm³odszej czêœci holocenu. siê, a¿ do wygaœniêcia w formie smugi piasków eolicznych Na zboczach nieczynnej odkrywki ods³ania siê bogaty le¿¹cych na innych osadach. i wspaniale rozwiniêty zespó³ gleb i serii eolicznych. Ze Po intensywnej eksploatacji w latach osiemdziesi¹tych wzglêdu na ró¿norodnoœæ zespo³ów glebowych stanowisko pozosta³o wyrobisko w miejscu kulminacji wydmy i wyraŸna ma unikaln¹ wartoœæ naukow¹. Dobre ods³oniêcie pozio- krawêdŸ morfologiczna na granicy wyeksploatowanych mów glebowych – zw³aszcza holoceñskiego – sprawia, ¿e piasków wydmowych. W nieczynnym dzisiaj ju¿ wyrobisku jest ono doskona³e do prezentacji dydaktycznej i eksploracji mo¿emy zobaczyæ na jego pó³nocnych i po³udniowych kil- naukowej. kumetrowych œcianach budowê wewnêtrzn¹ wydmy. Wydma w Ciêciwie le¿y oko³o 7 km na pó³noc od Bezpoœrednim pod³o¿em wydmy s¹ piaski akumulacji przystanku kolejowego Dêbe Wielkie. Pomimo, ¿e le¿y wodnej, stwierdzone w wierceniach do 2,5 m poni¿ej pia- poza szlakami turystycznymi, jest ³atwo dostêpna, po³o¿ona sków eolicznych. W piaskach pod³o¿a wystêpuje poziom w rozleg³ym kompleksie leœnym w pobli¿u podwarszaw- wodonoœny, którego obecnoœæ potwierdza zabagnione skich terenów rekreacyjnych oko³o 6 km na pó³noc od torfowisko u stóp wydmy, przy jej po³udniowo-wschodnim miejscowoœci Dêbe Wielkie. Daje to mo¿liwoœæ wykorzy- krañcu. Torfowisko to w czasie roztopów i silnych opadów stania jej jako interesuj¹cego obiektu geoturystycznego o zamienia siê w jezioro. W otoczeniu wydmy i poni¿ej piasków znaczeniu regionalnym, prezentuj¹cego ró¿nowiekowe serie akumulacji wodnej wystêpuje glina zwa³owa reprezentuj¹ca osadów eolicznych rozdzielonych glebami kopalnymi. 114 Ciêciwa

The sand dune in Ciêciwa several-meters-high exposures in both the northern and the Sand dunes and edges of river valleys are the morphologi- southern slopes where the internal structure of the dune cal elements which relieve rather monotonous landscape can be studied. of the Mazowsze Lowland. At least locally, the clusters of Four series of aeolian sands were distinguished. Two dunes change the flatland into the picturesque heights. One lower, Late Pleistocene series are covered by paleosol dated of such forms is a dune in Ciêciwa village located in the for- with radiocarbon method at 11,500+/- 1,300 years B.C. It est, close the the local, road Dêbe Wielkie-Pustelnik, about is overlain by third aeolian series capped by another paleosol 30 kilometers east from Warsaw town. It is the area of old with well-marked soil horizons: humic, leached and accumula- valleys cut in glacial upland (called the Radzymin Plain) and tion. This is a complicated soil system which reflects the cli- originating from the Late Mid-poland glacial period. matic and environmental changes during the Early Holocene The dune is almost 9 meters high and belongs to para- (6,000-7,000 years ago). Over the paleosol the fourth aeolian bolic type with slip face somewhat modified in the axial part series of the Latest Holocene age is deposited. and horns grading gently into streaks of aeolian sands resting In the slopes of inactive pit the perfect exposures of upon older sediments. diversified soil and aeolian successions can be examined, In the dune culmination a sand pit has been developed suitable for scientific and educational purposes. The sand in 1980-ties. Recently inactive, the pit provides excellent, dune in Ciêciwa village presents a unique scientific value.

1 3

2 4

Wybrana literatura: 27, 201

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Brzeziñski (2005) 115 Osady jeziora lodowcowego w Smoszewie

Lokalizacja: województwo mazowieckie powiat nowodworski gmina Zakroczym miejscowoœæ Smoszewo Zakroczym Rejon geograficzny: Wyszogród Niziny Œrodkowopolskie 5812 Nizina Pó³nocnomazowiecka Wysoczyzna P³oñska

Jednostka geologiczna: niecka brze¿na, niecka warszawska wysoczyzna lodowacenia œrodkowopolskiego 4466 4468 Smoszewo to niewielka miejscowoœæ po³o¿ona na wystêpowanie silnych pr¹dy przydennych w zbiorniku. By³o prawym brzegu Wis³y na pó³nocny zachód od Warszawy. to prawdopodobnie zwi¹zane z niewielk¹ odleg³oœci¹ miej- Dojechaæ mo¿emy do niej skrêcaj¹c z drogi Warszawa-P³ock sca depozycji osadów od brzegów jeziora polodowcowego w Wygodzie Smoszewskiej. Smoszewo po³o¿one jest na i intensywnym dop³ywem wód roztopowych w okresie wysokiej skarpie wiœlanej stanowi¹cej tu zachodni¹ krawêdŸ letnim. Potwierdza to znaczna mi¹¿szoœæ jasnych i bardziej Wysoczyzny P³oñskiej. Wysoczyzna P³oñska po³o¿ona na gruboziarnistych (piaszczystych) warstw zwi¹zanych z depo- 3 pó³noc od Kotliny Warszawskiej, jest równin¹ morenow¹ zycj¹ w okresie letnim. Du¿a zmiennoœæ uziarnienia osadów urozmaicon¹ ³añcuchem wzgórz morenowych i kemowych zawiesinowych, mu³kowych i ilastych, wynikaj¹ca z dzia³ania ci¹gn¹cych siê równolegle do Wis³y, poni¿ej ujœcia Narwi. pr¹dów trakcyjnych mo¿e byæ zwi¹zana z intensywnoœci¹ Ten zbudowany z osadów polodowcowych obszar rozcina procesów sedymentacyjnych w strefie przybrze¿nej zasto- dolina Wis³y. Wysoki, stromy prawy brzeg, podcinany przez iska, równie¿ w okresie zimowym. wody Wis³y ods³ania jego budowê wewnêtrzn¹. Osady zastoiskowe wystêpuj¹ czêsto w Kotlinie War- W Smoszewie, w naturalnym ods³oniêciu w postaci szawskiej oraz w jej otoczeniu. Reprezentuj¹ one specyficzne 1 pionowej œcianki o d³ugoœci oko³o 20 m i wysokoœci do 4 œrodowisko du¿ych kopalnych jezior glacjalnych. Ods³oniêcie m, zlokalizowanej w najwy¿szej czêœci kilkunastometrowej w Smoszewie jest jednak jednym z nielicznych, tak dobrze skarpy wiœlanej, ods³aniaj¹ siê utwory limnoglacjalne, zdepo- ods³oniêtych stanowisk, gdzie mo¿emy obserwowaæ charak- nowane w jeziorze proglacjalnym, jakie powsta³o przy czole terystyczne wykszta³cenie osadów zastoiskowych typowych plejstoceñskiego l¹dolodu. Do jeziora znoszony by³ materia³ dla jezior polodowcowych. Obiekt ten ma du¿¹ wartoœæ dy- wymywany z topniej¹cego i cofaj¹cego siê lodowca. daktyczn¹ i poznawcz¹, dziêki czemu mo¿e dobrze wpisywaæ Osady zastoiskowe w Smoszewie pochodz¹ z zimnego siê w atrakcje turystyczne tego regionu. jeziora glacjalnego. S¹ to mu³y i i³y rytmicznie warstwowane, Do ods³oniêcia mo¿emy dojœæ od przystanku autobuso- 2 przewarstwione piaskami drobnoziarnistymi, warstwowa- wego w Smoszewie id¹c w lewo (na wschód) szerok¹ œcie¿k¹ nymi faliœcie i riplemarkowo. Charakterystyczna rytmiczna miêdzy ogródkami dzia³kowymi, a skarp¹ Wis³y. Po oko³o 150 zmiennoœæ litologiczna jest interpretowana jako zmiennoœæ metrach schodzimy s³abo widoczn¹ œcie¿k¹ w dó³ ku rzece i sezonowa warunków sedymentacji w zbiorniku. Warstew- dalej na prawo do ods³oniêcia w wysokim brzegu Wis³y. ka jasna odpowiada okresowi lata kiedy l¹dolód nadtapia³ Gmina Zakroczym, na terenie której znajduje siê siê i wyp³ywa³y z niego wiêksze iloœci wód o silniejszym ods³oniêcie w Smoszewie, odznacza siê ciekawymi walorami pr¹dzie. Jezioro nie by³o przykryte lodem, osady mog³y siê krajobrazowymi. Wysoka skarpa wiœlana przeciêta jest od utleniaæ i uzyskiwa³y jasne zabarwienie. Warstewki ciemne zachodu spadaj¹cymi ku rzece w¹wozami. Zakroczym nazy- powstawa³y z najdrobniejszych zawiesin, które osadza³y siê wany jest „krain¹ w¹wozów”, które stanowi¹ atrakcjê tych dopiero w zimie, kiedy jezioro by³o zamarzniête i tafla lodu, okolic. Niektóre z nich chronione s¹ jako pomniki przyrody. odcinaj¹c dostêp tlenu, powodowa³a warunki redukcyjne, Ze zbocza skarpy wiœlanej otwiera siê piêkny widok na p³yn¹c¹ zaznaczone ciemnym zabarwieniem osadu. Drobnoziarniste w dole rzekê, a za ni¹ na p³askie, pokryte wiklin¹ ³êgi i ciemne i³owo-mu³kowe osady rytmicznie laminowane warstwami plamy lasów zachodniej czêœci Puszczy Kampinoskiej. ciemnymi i jasnymi nosz¹ nazwê i³ów warwowych. Dolina Wis³y oraz w¹wozy poroœniête s¹ roœlinnoœci¹ Obecnoœæ piasków warstwowanych riplemarkowo ³êgow¹ oraz przez topolê bia³¹, czarn¹, olszê czarn¹ i wœród osadów zastoiskowych w Smoszewie wskazuje na szar¹. Spotkaæ tu mo¿na liczne, ale i bardzo rzadkie, gatunki 116 Smoszewo zwierz¹t i roœlin. W trosce o zachowanie ostoi lêgowych rents presumably related to short distance of deposition sites ma³o spotykanych i gin¹cych gatunków ptaków, m.in. from the lake shore and intensive inflow of meltwaters. It is brodŸców, biegusów i kulików oraz z uwagi na wysokie confirmed by significant thickness of light, coarser-grained wartoœci przyrodnicze terenów œrodkowej Wis³y, powsta³y (sandy) laminae deposited in during summer. Significant vari- tu rezerwaty przyrody m.in. „Wyspy Smoszewskie” i „Wi- ability of grain size in silts and clays resulting from activity of kliny Wiœlane”, rezerwaty o randze europejskiej po³o¿one traction currents can be also related to intensive, near-shore na obszarach Natura 2000. deposition in the lake during winter time. The outcrop in Smoszewo belongs to a few sites in Poland The glacial lake sediments in Smoszewo in which typical varve sediments of glacial lakes are so well- Smoszewo is a small village located at the right bank of exposed. The site is of high scientific and educational value, the Vistula River, northwest of Warsaw town, accessible and can be listed as touristic attraction of the region. from the Warszawa-P³ock highway. The natural exposure The Zakroczym commune, to which Smoszewo village of limnoglacial sediments is a vertical wall placed in the top, belongs, provides interesting scenic values. The high Vistula dozen of meters high, part of the Vistula River valley scarp. River valley scarp is dissected from the west by gorges. The The exposure is about 20 meters long and 4 meters high. Zakroczym area is called “the land of gorges” and some The exposed sediments are genetically related to progla- such forms are protected as the nature monuments. The cial lakes developed at the termini of Pleistocene glaciers and panorama from the edge of the valley scarp is spectacular: supplied by meltwaters. In the scarp the rhythmically layered the tourist can admire the river flowing at the foot of scarp, silts and clays crop out. Locally, fine-grained, wavy- and ripple- then the flat, marshy meadows covered by willows and dark mark-laminated sand intercalations appear. Characteristic, line of trees belonging to the Kampinos Forest. rhythmic lithology is interpreted in terms of seasonal (winter- The natural values of the Vistula River valley resulted in summer) changes of sedimentary conditions in the lake. The the establishing of nature conservation reserves: the Smo- ripplemark-laminated sand intercalations within the varve szewo Islands and the Vistula River Willows, which were succession point out to the presence of strong, bottom cur- included into the EU “Nature 2000” programme.

1 2

Wybrana literatura: 297

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 3 M. Brzeziñski (2005) 117 118 Województwo opolskie

Krasiejów

Strzelce Opolskie

Krasiejów – Dinozaury w Krasiejowie Strzelce Opolskie – Kamienio³om wapieni triasowych w Strzelcach Opolskich

119 Dinozaury w Krasiejowie Toszek Lokalizacja: województwo opolskie Opole powiat opolski gmina Ozimek miejscowoœæ Krasiejów

Rejon geograficzny: Niziny Œrodkowopolskie Nizina Œl¹ska 5618 Równina Opolska

Jednostka geologiczna: monoklina œl¹sko-krakowska 4306 4308

W po³udniowo-wschodniej czêœci Krasiejowa, – silezaura. Cyklotozaur (Cyclotosaurus) nale¿a³ do p³azów po³o¿onego we wschodniej czêœci Niziny Œl¹skiej (na zwanych labiryntodontami. Jego cia³o osi¹ga³o d³ugoœæ 3 m. 1 Równinie Opolskiej) znajduje siê wyrobisko odkrywkowe, Drapie¿nik ten polowa³ tu¿ przy powierzchni wody. Silezaur w którym ods³oniêty zosta³ profil tzw. formacji lisowskiej. (Silesaurus opolensis) zosta³ nazwany pradinozaurem i jest Osady s¹ wieku triasowego i powsta³y oko³o 228-204 mln najstarszym przedstawicielem linii dinozaurów w Europie. lat temu. Na 3 poziomach wydobywczych kopalni zobaczyæ By³ ponadmetrowym zwierzêciem, o wyd³u¿onych przed- 2 mo¿na i³owce i mu³owce pstre, o barwach wiœniowo-czer- nich koñczynach i rogowym dziobie, niezwykle szybkim wonych i seledynowych, z widoczn¹ laminacj¹ poziom¹. W i uwa¿nym. Gatunek ten zosta³ znaleziony i opisany wy³¹cznie osadach drobnookruchowych znajduj¹ siê wk³adki brekcji w wykopaliskach krasiejowskich. Jego nazwa znaczy „œl¹ski wapiennej. Spotkaæ mo¿na równie¿ wk³adki gipsowe w jaszczur spod Opola”. Aetozaur (Stagonolepis) nale¿y do formie cienkich, kilkucentymetrowych warstewek lub gniazd tekodontów, mia³ rozbudowany pancerz z p³yt kostnych o œrednicy 3 cm. i wyd³u¿ony pysk, a têpe zêby wskazuj¹ na jego roœlino¿erne Miejsce to jest jednym z niewielu na œwiecie, w których upodobania. 3 w takim nagromadzeniu zachowane zosta³y szcz¹tki gadów Na obu poziomach znaleziono te¿ skamienia³oœci oraz p³azów triasowych. Koœci krêgowców wystêpuj¹ na nale¿¹ce do najwiêkszego drapie¿nika póŸnotriasowego, ja- dwóch poziomach. Na poziomie dolnym dominuj¹ koœci kim by³ teratozaur (Teratosaurus). Wysokoœæ cia³a tego gada zwierz¹t wodnych, na poziomie górnym – l¹dowych. dochodzi³a do 4 m i by³ on zwierzêciem l¹dowym. Porusza³ W osadach poziomu dolnego znajdowano szcz¹tki, siê prawdopodobnie na czterech koñczynach i polowa³ na g³ównie czaszki s³odkowodnych labiryntodontów (p³azów silezaury i aetozaury. tarczowych), metopozaurów i znacznie rzadziej – gadów Krasiejowsk¹ faunê uzupe³niaj¹ licznie wystêpuj¹ce tu naczelnych (tekodontów) krokodylokszta³tnych Paleorhinus szcz¹tki ryb (znaleziono tu zêby ryby dwudysznej Ceratodus arenaceus. Ten ostatni gatunek umo¿liwi³ korelacjê wie- i ³uski ryb ganoidowych) oraz s³odkowodnych ma³¿y. kow¹ osadów póŸnotriasowych krêgowców na ró¿nych W triasie omawiany obszar znajdowa³ siê w obrêbie tzw. kontynentach. Nale¿a³ do fitozaurów, zwierz¹t wodnych basenu germañskiego, rozci¹gaj¹cego siê od dzisiejszej Opol- o d³ugoœci cia³a dochodz¹cej do 3,5 m i bardzo przypo- szczyzny a¿ po Mazury. By³ to obszar le¿¹cy przy brzegu ba- mina³ dzisiejsze krokodyle ¿yj¹ce w Indiach (gawiale). senu, dlatego te¿ znajduj¹ siê tu szkielety zwierz¹t zarówno Ró¿nica w budowie dotyczy po³o¿enia nozdrzy: fitozaury l¹dowych, jak i wodnych. W wyniku póŸnotriasowej regresji mia³y je tu¿ przed oczyma. By³y to zwierzêta rybo¿erne, a (cofania siê) morza, obszar ten zmienia³ siê stopniowo w nadana im nazwa jest nieco myl¹ca (fito- znaczy roœlina). s³odkowodne jezioro, które by³o zasilane wodami pobliskich Natomiast metopozaury by³ p³azami wodnymi o d³ugoœci rzek. W okresie tym ros³y potê¿ne sagowce o pierzastych cia³a dochodz¹cej do 2 m i ¿ywi³y siê ma³ymi organizmami liœciach, a tak¿e krewniacy dzisiejszego mi³orzêbu o lanceto- wodnymi, g³ównie rybami. watych liœciach. Brzegi rzek porasta³y du¿e skrzypy, kalamity W utworach górnego poziomu znaleziono szcz¹tki i paprocie nasienne, a na wzniesieniach wspomniane sagowce drapie¿nego p³aza tarczog³owego – cyklotozaura, a z i pokrewne im benetyty. przedstawicieli roœlino¿erców rozpoznano fragmenty szkie- Do obiektu prowadzi œcie¿ka dydaktyczna wiod¹ca letów aetozaura i s³ynnego krasiejowskiego pradinozaura z centrum Krasiejowa. W pobli¿u biegn¹ trasy rowerowe: 120 Krasiejów czerwona, zielona i czarna oraz czerwony szlak turystyczny The pit is a unique site in the world due to abundance of prowadz¹cy z Opola do Ozimka. Nieco dalej przebiegaj¹ Triassic reptiles and amphibians fossils. Bones can be found œcie¿ki przyrodniczo-dydaktyczne: Ozimek- Krasiejów i in two levels: in the lower one the water species occur Staniszcze Ma³e – Krasiejów. whereas in the upper level the terrestrial animals can be Sama miejscowoœæ Krasiejów to pradawna cysterska osa- encountered. da za³o¿ona z 1292 roku. W wieku XIX powsta³a tu cegielnia In the lower level specimens (mostly skulls) of fresh-wa- produkuj¹ca ceg³y, z których korzystano przy budowie Pa³acu ter labyrinthodons (Metoposaurus) dominate, accompanied Kultury i Nauki. Zak³ad ten wykorzystywa³ i³y, w których by rare tecodonts (crocodile-shaped Paleorhinus arena- ukryte by³y przez wieki skamienia³oœci dinozaurów. ceous). In the upper level bones of predatory Cyclotosaurus Œciany obiektu s¹ dobrze zachowane i chronione obecnie occur together with skeleton fragments of herbivorous jako stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo¿ywionej. Aetosaurus and famous pre-dinosaur form Silesaurus from Obiekt ten jest unikatem w skali œwiatowej, jest to bowiem Krasiejów. In both levels the bones of the largest Late Trias- trzecie tego typu znalezisko na œwiecie, a jedyne w Polsce. sic predator – Teratosaurus were collected. Common are Aktualnie planuje siê utworzenie na terenie kopalni Parku also fish fossils (e.g. tooth of Ceratodus, scales of ganoids Paleontologicznego (Dinoparku) z pawilonem obejmuj¹cym and fresh-water bivalves). stanowisko „in situ” – czyli ods³oniêcie skamienia³oœci w The pit can be accessed by thematic trail from the center miejscu ich wystêpowania. Obecnie budowany jest ju¿ of Krasiejów village. Close to the site there are bike trails pawilon wystawowy. (red, green and black) as well as red touristic trail lead- Rekonstrukcje szkieletów krasiejowskich dinozaurów ing from Opole to Ozimek. Available are also (somewhat mo¿na ogl¹daæ w Muzeum Ewolucji w Warszawie na wy- distant) thematic trails: Ozimek-Krasiejów and Staniszcze stawie pt. „Krasiejów – okno na œwiat”. Ma³e-Krasiejów. The Krasiejów has a long history dated back to 1292 The dinosaurs in Krasiejów when the village was founded by the Cistercian monaster. An abandoned pit located in the southeastern part of The site is the only such fossil accumulation in Poland and Krasiejów village (eastern portion of the Silesian Lowland) third in the world, as it supplies the fossils of oldest known is a site where the Triassic (Keuper) Lisów Formation (228- dinosaurs and enables to analyse the development of various -204 Ma ago) is exposed in three mining levels. Lithology evolution lines of reptiles in the Triassic epoch. Moreover, the includes mottled, cherry-red and celadon-green claystones new species of dinosaurs were described from the pit. The and mudstones with sedimentary structures. In fine-grained establishing of Paleontological Park (Dino-park) is planned sediments carbonate breccia and thin (several centimeters) with a pavillon protecting in situ excavation. At the moment, gypsum intercalations can be found. the exhibition pavillon is under construction.

Wybrana literatura: 45, 114, 117, 196, 322, 372

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: J. Dzik (2005) 2 Stanowisko dokumentacyjne zatwierdzone w 2003 r. 121 Kamienio³om wapieni triasowych w Strzelcach Opolskich Zawadzkie

Lokalizacja: Opole województwoj opolskie powiat strzelecki gmina Strzelce Opolskie miejscowoœæ Strzelce Opolskie

5602 Rejon geograficzny: Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska Wy¿yna Œl¹ska Che³m Gogolin Jednostka geologiczna: monoklina œl¹sko-krakowska Leœnica 4310 Toszek

W pó³nocnej czêœci miasta Strzelce Opolskie, po³o¿onego wane g³ównie z wapieni muszlowych, o barwie jasnoszarej z na obszarze Równiny Opolskiej, znajduje siê kamienio³om wa- wyraŸnie zaznaczon¹ struktur¹ falist¹. W obrêbie tego 12-14 pieni triasowych (dolny wapieñ muszlowy). Ska³y te powsta³y metrowego kompleksu znajdowano przedstawicieli liliowców 245-237 mln lat temu, w basenie germañskim, ci¹gn¹cym siê i ramienionogów, sporadycznie g³owonogów oraz ma³¿y. od dzisiejszej Opolszczyzny a¿ po Mazury. Profil zamykaj¹ warstwy karchowickie. S¹ to wapienie W nieczynnej obecnie kopalni, z 3 poziomów wydobyw- pelityczne, o barwie jasnoszarej lub ¿ó³tawej, z bogat¹ faun¹ 1 czych o ³¹cznej wysokoœci œcian 20 m, pozyskiwano wapieñ morsk¹ korali, je¿owców, liliowców, g¹bek, ma³¿y, ramienio- na potrzeby cementowni. nogów, g³owonogów, œlimaków oraz ryb. Mi¹¿szoœæ tego Na poziomie najni¿szym zosta³y ods³oniête utwory kompleksu wynosi 25 metrów. warstw gogoliñskich, na poziomie drugim widoczne s¹ war- Od strony zachodniej obiekt poroœniêty jest lasem sos- stwy góra¿d¿añskie i terebratulowe, natomiast z poziomu nowym, a od po³udniowej lasem liœciastym pasa ochronnego. trzeciego pozyskiwano utwory nale¿¹ce do warstw tere- Dotrzeæ tu mo¿na w bardzo dogodny sposób, jad¹c drog¹ bratulowych i karchowickich. Warstwy skalne nachylone s¹ utwardzon¹ nr 426 prowadz¹c¹ z Strzelec Opolskich na Osiek pod k¹tem 5°, w kierunku pó³nocnym. S¹ one niezaburzone i Rozmierkê. Brama wjazdowa na teren kamienio³omu odda- tektonicznie i zalegaj¹ w ci¹g³oœci stratygraficznej. lona jest ok. 1 km od dworca PKP i PKS Strzelce Opolskie. Warstwy gogoliñskie – najstarsze – zbudowane s¹ ze Kamienio³om jest ogólnie dostêpny i dobrze utrzymany. œrednio- i cienko³awicowych wapieni organodetrytycznych, Œciany ulegaj¹ powolnej erozji i nastêpuje sukcesywne usy- czêsto przewarstwionych marglami wystêpuj¹cymi w formie pywanie siê materia³u u podstawy wyrobiska. cienkich wk³adek. Miejscami obserwowaæ mo¿na wapienie W pobli¿u przebiega niebieski szlak turystyczny - zdolomityzowane, a tak¿e wapienie komórkowe lub jami- Powstañców Œl¹skich (biegn¹cy z Gliwic do KuŸni Centowej), ste oraz wapienie margliste. S¹ to ska³y barwy jasnoszarej oraz ¿ó³ty szlak turystyczny wiod¹cy z Strzelec Opolskich do b¹dŸ be¿owej, tworz¹ce niezbyt mi¹¿sze warstewki, z Kêdzierzyna KoŸla. Niedaleko znajduje siê trasa rowerowa nr charakterystyczn¹ struktur¹ falist¹. Obfita jest w nich fauna 3 prowadz¹ca ze Strzelec Opolskich na Górê Œw. Anny. triasowa: szkar³upnie, ramienionogi, œlimaki i ma³¿e. £¹czna W obiekcie tym zwiedzaj¹cy zapoznaæ siê mo¿e z niemal mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi 50 m, lecz w strzeleckim kompletnym profilem utworów dolnego wapienia muszlo- kamienio³omie ods³oniêto jedynie ich 15-metrowy odci- wego. Bogactwo struktur sedymentacyjnych charakteryzuje nek, który aktualnie znajduje siê poni¿ej zwierciad³a wody, specyfikê basenu germañskiego, w którym te osady powsta³y. 1 wype³niaj¹cej wyrobisko. Dla kolekcjonerów i pasjonatów skamienia³oœci miejsce to Wy¿ej le¿¹ce warstwy góra¿d¿añskie tworz¹ jest doskona³ym poligonem ze wzglêdu na znaczne nagro- grubo³awicowe wapienie pelityczne i drobnodetrytyczne, madzenie fauny triasowej. charakteryzuj¹ce siê jasnobe¿ow¹ barw¹, powsta³e z pokruszonych fragmentów organizmów zwierzêcych i roœlinnych. The Triassic limestones quarry Zobaczyæ w nich mo¿na faunê: ma³¿e, œlimaki, ramienionogi, in Strzelce Opolskie liliowce, rzadziej g³owonogi, je¿owce, otwornice i korale. In the northern part of Strzelce Opolskie town located 3 £¹czna mi¹¿szoœæ tych warstw wynosi 16 - 18 metrów. in the Opole Lowland the quarry was developed in Triassic Najwy¿szy kompleks to warstwy terebratulowe, zbudo- (Lower Muschelkalk) limestones. These sediments were 122 Strzelce Opolskie deposited 245-237 Ma ago in a German Basin extending The Terebratula Beds are dominated by light-grey, from the area of Opole Lowland to Mazury. shelly limestones with distinct wavy lamination. Numer- The quarry has 3 mining levels, each 20 meters high. The ous crinoids and brachiopods are observed together with Triassic carbonates dip at 5o to the north and are tectonically cephalopods and bivalves. undisturbed. The continuous succession includes members The uppermost Karchowice Beds are light-grey or yel- from the lowest Gogolin Beds to the uppermost Karchowice lowish, pelitic limestones with a number of fossils: corals, ones. Precisely, at the lower level the Gogolin Beds were echinoderms, crinoids, sponges, bivalves, brachiopods, mined, in the middle level the Gora¿d¿e and the Terebratula cephalopods, gastropods and fish bones. beds were extracted and in the upper level the Terebratula From the west the quarry is bordered by pine forest and and the Karchowice beds were worked. from the south – by a protection zone of leaf forest. Access The Gogolin Beds are medium- and thin-bedded, or- is easy, from No. 426 highway leading from Strzelce Opol- ganodetrital limestones commonly intercalated with thin skie to Osiek and Rozmierka. The gate is about 1 kilometer marl layers. Numerous varieties of limestones: pelitic, distant from bus and railway stations in Strzelce Opolskie. shelly, crinoid and crystalline (commonly laminated) allow In the vicinity the blue touristic trails routes from Gliwice to to recognize the diversified carbonate depositional environ- KuŸnia Centowa, the yellow trail connects Strzelce Opol- ment. Abundant fossils are represented by echinoderms, skie and Kêdzierzyn-KoŸle. Nearby, No. 3 bike trail heads brachiopods, gastropods and bivalves. towards the St. Anna Hill. The Gora¿d¿e Beds are thick-bedded, pelitic and fine- The visitor can examine the full succession of Lower Mus- detrital limestones, also rich in fossils: bivalves, gastropods, chelkalk typical of Poland. Abundance of sedimentary struc- brachiopods, crinoids nad more rare cephalopods, echino- tures reflects the specific character of the Triassic German derms, foraminifers and corals. Basin whereas fauna specimens attract the collectioners.

1 2

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 80, 190, 191, 192, J. Kêdzierski (2005) 308, 458 123 124 Województwo podkarpackie

Huta Ró¿aniecka

Stare Brusno

Tarnawka Straszydle Niebylec Huwniki Jas³o Miêdzybrodzie

Mrukowa KuŸmina Sanok Rudawka Kroœcienko Rymanowska Bóbrka Solina Bystre Do³¿yca

Bóbrka – Piaskowce z Ostrego w kamienio³omie w Bóbrce Bystre – Warstwy cieszyñskie w potoku Jab³onka w Bystrem Do³¿yca – Warstwy kroœnieñskie w kamienio³omie w Do³¿ycy Huta Ró¿aniecka – Kamienio³om wapieni mioceñskich w Hucie Ró¿anieckiej Huwniki – Margle fukoidowe w Huwnikach Jas³o – Warstwy jasielskie w przekopie w Jaœle Kroœcienko – Warstwy menilitowe w kamienio³omie w Kroœcienku KuŸmina – Diatomity z Leszczawki w kamienio³omie w KuŸminie Miêdzybrodzie – Warstwy gezowe w brzegu Sanu w Miêdzybrodziu Mrukowa – Piaskowce glaukonitowe w potoku Szczawa Niebylec – Osady polodowcowe w Niebylcu Rudawka Rymanowska – Warstwy menilitowe w Rudawce Rymanowskiej Sanok – Bia³a Góra – Warstwy kroœnieñskie nad Sanem w Sanoku Solina – Piaskowce glaukonitowe przy zaporze w Solinie Stare Brusno – Kamienio³om wapieni mioceñskich w Starym Brusnie Straszydle – Warstwy menilitowe w kamienio³omie w Straszydlu Tarnawka – Warstwy menilitowe w kamienio³omie w Tarnawce 125 Piaskowce z Ostrego w kamienio³omie w Bóbrce

Lesko Lokalizacja:

województwo podkarpackie 5478 powiat leski gmina Solina miejscowoœæ Bóbrka

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Wschodnie Beskidy Lesiste Góry Sanocko-Turczañskie

Jednostka geologiczna: 5476 Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina œl¹ska 4604 Solina

Kamienio³om zlokalizowany jest w Bóbrce, na po³udniowo- Kamienio³om w Bóbrce jest najlepszym ods³oniêciem wschodnim zakoñczeniu góry Koziniec, na zachód od grzbietotwórczego poziomu piaskowców glaukonitowych z 1 wsi, oko³o 250 m od Jeziora Myczkowskiego. Wyrobiska Ostrego, które pos³u¿y³y jako materia³ budowlany dla zapory kamienio³omu zaczynaj¹ siê oko³o 100 m od drogi Myczkowce w Solinie. Po³o¿enie w rejonie atrakcyjnym turystycznie, – Bóbrka. Czêœæ ods³oniêta ma do 300 m d³ugoœci, do 90 m przy szlaku, efektowny wygl¹d i piêkna panorama na okolicê szerokoœci i 80 m sumarycznej mi¹¿szoœci. pozwala wykorzystaæ go do popularyzacji problematyki W kamienio³omie ods³ania siê stropowa czêœæ warstw geologicznej wœród turystów. kroœnieñskich dolnych, kompleks piaskowców z Ostrego (mi¹¿szoœci oko³o 60 m) oraz sp¹gowa czêœæ warstw The Ostre Sandstones from the Bóbrka quarry 2 kroœnieñskich górnych. Profil ten jest najlepiej widoczny The quarry is developed west of Bóbrka village, at the na œrodkowym z 5 poziomów eksploatacyjnych. Warstwy southeastern slope of the Koziniec Hill, about 250 meters zapadaj¹ pod k¹tem 75° na po³udniowy zachód. from the Myczkowce reservoir. Warstwy kroœnieñskie dolne buduj¹ grubo³awicowe, In the quarry the top part of the Lower Krosno Beds, rozsypliwe piaskowce, przek³adane lupkami ilastymi the Ostre Sandstones (about 60 meters thick) and bottom i szarymi mu³owcami. Wy¿ej le¿¹ce piaskowce z Ostrego part of the Upper Krosno Beds can be observed. to 60- metrowy kompleks bardzo grubo³awicowych pia- The Lower Krosno Beds include thick-bedded, easily 3 skowców glaukonitowych, drobnoziarnistych, niekiedy z disintegrating sandstones intercalated by clayey shales and wiêkszymi ziarnami zwietrza³ych skaleni i muskowitu. Pia- grey mudstones. The Ostre Sandstones are very thick- skowce te ze wzglêdu na odpornoœæ na wietrzenie buduj¹ bedded, fine-crystalline, glauconitic sandstones with rare, strome grzbiety. larger grains of feldspars and flakes of muscovite. Due to Z korony kamienio³omu rozci¹ga siê wspania³y widok remarkable hardness these sandstones compose steeply- na Jezioro Myczkowskie, otaczaj¹ce je zalesione grzbiety sloped ranges. i zaporê w Solinie. From the egde of the quarry a magnificent view opens Skrajem kamienio³omu przebiega niebieski szlak gminny of the Myczkowce reservoir, the Solina water dam and the wokó³ Jeziora Myczkowskiego, a powy¿ej wyrobiska, do surrounding, forested mountain ranges. punktu widokowego, dochodzi zielony szlak gminny Ore- The blue trail routed at the egde of the quarry is worth- lec – Myczkowce. Poni¿ej kamienio³omu, drog¹ asfaltow¹, noting as it leads around the Myczkowce reservoir. Also the przebiega szlak rowerowy: Polañczyk – Solina – Bobrka green trail leading from Orelec-Myczkowce stops at the – Myczkowce – Lesko. lookout point above the quarry edge.

126 Bóbrka

1 2

Wybrana literatura: 274, 339

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: T. Malata (2005) 127 Warstwy cieszyñskie w potoku Jab³onka

w Bystrem Baligród

Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat leski 5466 gmina Baligród miejscowoœæ Bystre

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Wschodnie Beskidy lesiste Bieszczady Zachodnie

Jednostka geologiczna: 5464 Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina œl¹ska Cisna 4594

Obiekt ten po³o¿ony jest we wsi Bystre, w dolnej czêœci Zewnêtrznych. W swej najbardziej pó³nocnej czêœci profil potoku Jab³onka, tu¿ przed jego po³¹czeniem siê z potokiem warstw cieszyñskich jest przeciêty uskokiem przesuwczym Rabskim w Hoczewkê. Zarówno profil w potoku Jab³onka, o znacznym przesuwie. jak i w potoku Rabskim s¹ doskonale ods³oniête, co pozwa- Obiekt ten jest unikalny w skali Karpat i w skali regio- la obserwowaæ relacje facjalne w tej czêœci Karpat. Poza nalnej – profil ods³ania najstarsze elementy litologiczne serii ods³oniêciami naturalnymi w okolicy znajduj¹ siê te¿ czynne œl¹skiej, co dokumentuje pozycjê tektoniczn¹ poszczegól- kamienio³omy, w których wspaniale ods³oniête s¹ warstwy nych cz³onów stratygraficznych. lgockie i istebniañskie. Ods³oniêcie znajduje siê w pobli¿u schroniska Kropiwne Przed nasuniêciem dukielskim, w obrêbie jednostki i hotelu Zelmer, dwa kilometry od przystanku autobusowe- œl¹skiej pojawia siê g³êboko odk³uty element tektoniczny – go. Od drogi g³ównej Baligród-Cisna mo¿na tu dojœæ drog¹ nazwany ³usk¹ Bystrego, która kontaktuje w czêœci pó³nocnej bit¹ (ok. 500 m). W pobli¿u znajduje siê szlak turystyczny z tzw. centraln¹ depresj¹ karpack¹ (elementem tektonicz- do rezerwatu „Go³oborze”, który zaczyna siê pod hotelem nym, w którym wystêpuj¹ tylko warstwy kroœnieñskie). w Bystrem. Ponadto z Bystrego prowadzi zielony szlak Ods³aniaj¹ce siê tu¿ przy starym tartaku (obok schroniska) turystyczny na trasie: Bystre – Rabe – Chryszczata (997 warstwy cieszyñskie, których profil ma tu kilkaset metrów, m n.p.m.). stanowi¹ czo³o ³uski Bystrego, nasuniêtej tu na warstwy W przysz³oœci proponuje siê objêcie ochron¹ profili kroœnieñskie. w obu potokach – potoku Jab³onki i Rabskim. Istotn¹ cech¹ tych ods³oniêæ jest pojawienie siê najstarszych osadów profilu Karpat Zewnêtrznych – dolno- The Cieszyn Beds in the Jab³onka Stream kredowych warstw cieszyñskich, wierzowskich i lgockich. in Bystre Ods³oniêcia w potokach Jab³onka i Rabskim ukazuj¹ utwory The exposure is located in the Bystre village, in the lower 1 od dolnej kredy po górny oligocen, czyli powsta³e 145-23 course of the Jab³onka Stream, just above the confluence mln lat temu (trzeba zaznaczyæ, ¿e utwory dolnej kredy with the Rabski Stream. Apart from exposures, several quar- pojawiaj¹ siê dopiero w zachodniej czêœci Karpat polskich, ries operate in the neighbourhood, where perfect outcrops w znacznej odleg³oœci od tego stanowiska). Reprezentowane of the Lgota and the Istebna beds can be studied. s¹ one przez ok. 300-metrow¹ seriê ciemnobrunatnych, The Cieszyn Beds crop out at the old sawmill, close silnie wapnistych piaskowców œrednio- i cienko³awicowych, to the hostel. Their thickness reaches several hundreds of przek³adanych ciemnobrunatnymi i czarnymi ³upkami ilastymi. meters. The exposure is cut in a front of the so-called Bystre 2 Piaskowce cienko³awicowe s¹ drobno- lub œrednioziarniste, slice-fold, thrusted over the Krosno Beds. natomiast w dolnej czêœci profilu wystêpuj¹ doœæ liczne Sediments exposed in the Jab³onka and the Rabski stream wk³adki piaskowców grubo³awicowych (do 1 m) o war- beds are 300-meters-thick series of dark-brown, medium- and stwowaniu frakcjonalnym. W ods³oniêciach tych mo¿emy thin-bedded, highly calcareous sandstones interbedded with obserwowaæ szereg struktur tektonicznych: fa³dy typu dark-brown and black clayey shales. Several types of tectonic 3 szewronowego, uskoki o niewielkim zrzucie, struktury structures can be observed: chevron folds, faults of small throw, typu „pop-up”. Szereg struktur tektonicznych wskazuje pop-up structures. Analysis of structures points out to the na kierunek transportu tektonicznego w ods³aniaj¹cych southward tectonic transport. The strata represent time span siê utworach ku po³udniowi, co jest rzadkie w Karpatach from the Lower Cretaceous to the Upper Oligocene. 128 Bystre

Wybrana literatura: 111, 153, 255, 340, 348, 413

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 2 L. Jankowski (2005) 129 Warstwy kroœnieñskie w kamienio³omie w Do³¿ycy

Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat leski gmina Cisna miejscowoœæ Do³¿yca

5456 Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Wschodnie Beskidy Lesiste Bieszczady Zachodnie

Jednostka geologiczna: Baligród Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina œl¹ska warstwy kroœnieñskie 4598 Wetlina 4600

W miejscowoœci Do³¿yca znajduj¹cej siê w powiecie o charakterze osuwiskowym pozwalaj¹ zrekonstruowaæ 1 leskim, w kamienio³omie, ods³oniêty zosta³ profil dolnych œrodowisko sedymentacji. warstw kroœnieñskich, a dok³adniej ich odmiany facjalnej Kierunki pr¹dów wyznaczone ze struktur sedymen- zwanej piaskowcami z Otrytu. Litofacja otrycka, wieku tacyjnych wskazuj¹ na dwa Ÿród³a zasilania materia³em oligoceñskiego (34-23 mln lat temu) jest charakterystyczna okruchowm, jedno ze wschodu lub po³udniowego-wschodu dla po³udniowo-wschodniej czêœci centralnego synklinorium (analizuj¹c struktury pr¹dowe: odlewy jamek wirowych, karpackiego. Z piaskowców otryckich zbudowane s¹ oko- œlady uderzeñ czy dachówkowatoœæ ziarn), natomiast liczne wzniesienia, m.in. pasmo Po³onin. po³o¿enie jamek wirowych, czy przek¹tne warstwowanie Obiekt znajduje siê oko³o 300 m poni¿ej ujœcia potoku wskazuje, i¿ drugim obszarem alimentacyjnym by³ teren Do³¿yczka do Solinki, bezpoœrednio przy drodze wiod¹cej po³o¿ony na zachodzie lub pó³nocnym-zachodzie od zbior- na Buk. nika. Depozycja zró¿nicowanego materia³u nastêpowa³a w W kamienio³omie, obecnie nieczynnym, widoczny wyniku sp³ywów gêstoœciowych (o mieszanym charakterze) 2 jest kilkunastometrowy fragment profilu serii œl¹skiej. W oraz pr¹dów trakcyjnych o zró¿nicowanym re¿imie hydro- profilu tym dominuj¹cymi ska³ami s¹ piaskowce œrednio- i dynamicznym. grubo³awicowe, o zmiennej mi¹¿szoœci ³awic (od 10 do Obiekt znajduje siê na obszarze Ciœniañsko-Wetliñskiego niemal 300 cm). Warstwy s¹ wstecznie obalone - ich sp¹gi Parku Krajobrazowego, w pobli¿u rzeczki Solinki. znajduj¹ siê u góry. Utwory s¹ silnie spêkane, z licznie W odleg³oœci ok. 0,5 km od ods³oniêcia przebiega czar- 3 wystêpuj¹cymi zluŸnieniami œródwarstwowymi. W szczeliny szlak turystyczny, wiod¹cy przez masyw £opiennika i nach zaobserwowaæ mo¿na wype³nienia kalcytowe. Piaskow- Falowej, a¿ do pomnika gen. Œwierczewskiego; w pobli¿u ce s¹ barwy szarej, maj¹ charakterystyczn¹ strukturê ma- wytyczony zosta³ Miêdzynarodowy szlak „Zielony Rower”. sywn¹. Ska³y s¹ wapniste, o wyraŸnie zaznaczonym uziarnieniu Ciekawostk¹ turystyczn¹ jest kolejka w¹skotorowa zbudo- frakcjonalnym oraz widocznych powierzchniach amalgamacji. wana na trasie: Majdan-Przys³up-Majdan, przeje¿d¿aj¹ca W czêœciach sp¹gowych ³awic wystêpuj¹ wiêksze ziarna, przez Do³¿ycê, kursuj¹ca codziennie w miesi¹cach waka- g³ównie kwarcowe, a ³awice maj¹ charakter zlepieñcowatych. cyjnych. W pobliskiej miejscowoœci Cisna (dawna w³asnoœæ Zobaczyæ te¿ mo¿na w nich fragmenty rozdrobnionych rodziny Fredrów) znajduje siê kultowy lokal „Siekierezada” ³upków krystalicznych. Wewn¹trz ³awic widoczne s¹ – miejsce spotkañ bieszczadzkich zakapiorów, w którym œlady rozmyæ, a tak¿e kana³y wype³nione nieco grubszym czêstym bywalcem by³ Majster Bieda – bohater songu Wol- (w stosunku do otaczaj¹cego) materia³em. Stropy ³awic nej Grupy Bukowina. maj¹ ostry charakter. Pomiêdzy grubymi ³awicami pia- W pobli¿u obiektu mo¿na bezpiecznie zaparkowaæ po- skowców wystêpuj¹ szare, wapniste piaskowce cienko- i jazd i udaæ siê na zwiedzanie warstw kroœnieñskich. œrednio³awicowe, drobnoziarniste, o zaznaczonej laminacji przek¹tnej. Zobaczyæ mo¿na te¿ szare ³upki. The Krosno Beds in the Do³¿yca quarry Powszechnie wystêpuj¹ce struktury sedymentacyjne: In Do³¿yca village (Lesko Sub-district) the well-known struktury pogr¹zowe, odlewy jamek wirowych, œlady outcrop exists where the variety of the Lower Krosno Beds uderzeñ, dachówkowate u³o¿enie ziarn oraz struktury is exposed – the so-called “Otryt Sandstone”. 130 Do³¿yca

The outcrop is located some 300 meters from the ible as well as canals filled with material coarser than the confluence of the Do³¿yczka Stream and the Solinka River, surrounding sandstone. Upper surfaces of the beds show at the road heading to Buk village. In an inactive quarry a sharp boundaries. fragment of succession is exposed with medium- and thick- Thick sandstone layers are interbedded by grey, fine- bedded sandstones (thickness of beds varies from 10 to grained, calcareous sandstones and grey shales. Deposition almost 300 centimeters). The beds are reversed, strongly took place under the conditions of density flows, in diversified fractured, with common interbedding spaces. Fractures hydrodynamic environment. The Otryt Sandstones built up are filled with calcite. Grey, massive sandstones reveal car- the surrounding mountains including the Po³oniny Range. bonate cement, distinct graded bedding and amalgamation The site is located within the Cisna-Wetlina Landscape surfaces. In bottom parts of the layers coarser grains are Park near Solinka. About 500 meters from the quarry there accumulated, mostly quartz but also shale fragments. Typical is black touristic trail and an international bike trail (so-called are sedimentary structures: load casts, flute marks, impact “Green Bike”). A touristic attraction is the narrow-gauge marks, prod marks, imbricating grains, slump structures and railway connecting Majdan and Przys³up villages. Trains de- reciprocal currents. Such variety of structures enables the part every day during summer months. In Cisna village there recognition of Oligocene sedimentary environment (34-23 is a famous pub “Siekierezada” – a site of local sub-culture. Ma ago). Within the beds the wash-out structures are vis- A parking lot is available close to the quarry.

2 3

Wybrana literatura: 23, 24, 25, 26, 153, 185, 255, 327, 413, 417 Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: L. Jankowski (2005) 131 Kamienio³om wapieni mioceñskich w Hucie Ró¿anieckiej Susiec

Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat lubaczowski gmina Narol miejscowoœæ Huta Ró¿aniecka 5586 Rejon geograficzny: Wy¿yna Lubelsko-Lwowska Roztocze Roztocze Œrodkowe

Jednostka geologiczna: zapadlisko przedkarpackie 4656 4658

Roztocze to tektonicznie wyniesiony blok, oddzielo- s¹ one czêsto warstwowane skoœnie lub horyzontalnie. W ny od zapadliska przedkarpackiego systemem uskoków. ods³oniêciach spotkamy te¿ gruby kompleks organodetrytycz- 1 W pod³o¿u wystêpuj¹ utwory górnokredowe, reprezento- nych wapieni piaszczystych o mi¹¿szoœci do 10 m. wane g³ównie przez opoki margliste i margle oraz wapienie Ogl¹dane osady powstawa³y w p³ytkim, ciep³ym morzu z czertami. Na nich, niezgodnie zalegaj¹ utwory mioceñskie mioceñskim, wype³niaj¹cym zapadlisko przedkarpackie w postaci p³atów erozyjnych ró¿nej wielkoœci i mi¹¿szoœci, przed oko³o 16 mln lat. Po³udniowe obszary tego ba- zlokalizowane w szczytowych partiach wzniesieñ Roztocza. senu morskiego przylega³y do górotworu karpackiego. Utwory te reprezentowane s¹ przez ró¿ne odmiany facjalne Charakteryzowa³y siê one zdecydowanie wiêkszymi piaskowców i wapieni. g³êbokoœciami. Tam deponowane by³y przede wszystkim 3 Jednym z interesuj¹cych obiektów geoturystycznych s¹ osady ilaste, których mi¹¿szoœæ dochodzi do kilkuset me- ods³oniêcia utworów miocenu znajduj¹ce siê w pobli¿u Huty trów. Pó³nocna czêœæ basenu, siêgaj¹ca w³aœnie terenów Ró¿anieckiej. Huta Ró¿aniecka to wieœ le¿¹ca u podnó¿a Roztocza, by³a zdecydowanie p³ytsza. Gromadzone w niej tzw. Garbu Ró¿anieckiego (inaczej nazywanego wa³em osady maj¹ zdecydowanie mniejsze mi¹¿szoœci i charaktery- Huty Ró¿anieckiej) o wysokoœci dochodz¹cej do 305 m zuj¹ siê obecnoœci¹ ska³ piaszczystych i wapiennych bogatych n.p.m.. Wa³ ten buduj¹ utwory kredowe przykryte osadami w skamienia³oœci. Œwiadcz¹ one o bujnym ¿yciu i bogactwie miocenu. Po zachodniej stronie drogi prowadz¹cej z Huty form, które istnia³y w tym ciep³ym i p³ytkim morzu. Ró¿anieckiej do Suœca zlokalizowane s¹ dwie du¿e piaskow- Z partii szczytowych Wa³u Huty Ró¿anieckiej roztacza nie, z których bardziej zachodnia proponowana jest jako siê wspania³a panorama z rozleg³ym widokiem, z widocznym geologiczne stanowisko dokumentacyjne, chroni¹ce jeden z na pó³nocy najwy¿szym wzniesieniem Roztocza Œrodkowego interesuj¹cych fragmentów profilu osadów mioceñskich. - Wapielni¹ (387 m n.p.m.); w kierunku po³udniowym wi- 2 W wyrobiskach o szerokoœci kilkudziesiêciu metrów dzimy Równinê Bi³gorajsk¹ z kompleksem leœnym Puszczy i wysokoœci œcian do kilku metrów ods³aniaj¹ siê piasz- Solskiej. czysto-wêglanowe utwory miocenu, charakteryzuj¹ce siê Przez miejscowoœæ Huta Ró¿aniecka biegnie jeden z obecnoœci¹ rodolitów, czyli ska³ sk³adaj¹cych siê z rodoidów najpiêkniejszych szlaków Roztocza, poprowadzony na (obleczonych ziaren utworzonych przez krasnorosty). krawêdzi Roztocza Œrodkowego i Równiny Bi³gorajskiej. W ods³oniêciu mo¿emy obserwowaæ ziarna o œrednicy Jest to niebieski szlak nazywany szlakiem Szumów, biegn¹cy dochodz¹cej do 4 cm. Osady wykazuj¹ ró¿ny stopieñ ce- z Suœca przez Koœció³ek, Rebizanty (rezerwat Nad Tanwi¹) mentacji - od warstw z³o¿onych z ca³kowicie sypkich piasków i Rybnice do Suœca. W Hucie Ró¿anieckiej warto zobaczyæ do zwiêz³ych warstw piaskowcowych. W utworach tych ruiny murowanej cerkwi grecko-katolickiej z 1836 roku, mo¿emy obserwowaæ liczne struktury sedymentacyjne, zniszczonej przez Niemców w 1943 r. W jej s¹siedztwie spoœród których wyró¿niaj¹ siê warstwowania przek¹tne. znajduje siê cmentarz z krzy¿ami pochodz¹cymi z ludowego W ods³oniêciach napotykamy równie¿ warstwy z obfitymi oœrodka kamieniarskiego w Starym Bruœnie na Roztoczu nagromadzeniami oœródek i muszli ma³¿y. Warstwy takie Wschodnim, pochodz¹ce z XIX w. S¹ one œwiadectwem okreœla siê czêsto mianem muszlowca. W wy¿szych partiach wykorzystywania „kamieni roztoczañskich” – wapieni i pia- profili wystêpuj¹ piaski kwarcowe i kwarcowo-glaukonitowe; skowców mioceñskich, jako materia³u kamieniarskiego. 132 Huta Ró¿aniecka

The Miocene limestones quarry in Huta Ró¿aniecka Apart from interesting outcrops, the Huta Ró¿aniecka The interesting geotouristic sites in the Roztocze area Bulge offers exceptional, panoramic view from the top with are outcrops of Miocene strata in the vicinity of Huta the highest point of the Roztocze – the Wapielnia Hill (387 Ró¿aniecka village located close to the Ró¿aniec Bulge meters a.s.l.) seen in the north and Bi³goraj Plain with the (305 meters a.s.l.). The bulge is built of Cretaceous sedi- Solec Forest visible in the south. ments covered by Miocene strata. In the southern slope of The Huta Ró¿aniecka village is on the way of the most the bulge several quarries were developed, several tens of attractive, blue touristic trail in the Roztocze, which leads meters long and several meters high. along the boundary between the Central Roztocze and The exposed sediments are sandstones and limestones the Bi³goraj Plain, from Susiec through Rebizanty (with the with rodoliths. The succession is dominated by sandstones nature reserve “On the Tanew River”) and Rybnice back with oblique and ripplemark beddings. Common are also to Susiec. In the village an interesting object is the ruined cross-beddings and layers with abundant bivalve casts and Orthodox church built in 1836 and destroyed in 1943. In shells. An interesting sediment is 10-meters-thick bed of the vicinity there is a graveyard with stone crosses produced organodetrital, sandy limestone. All these sediments were in the stonework center in Stare Brusno (the Eastern Roz- deposited in a shallow Miocene sea which filled the Carpath- tocze) where the Miocene limestones and sandstones were ian Foredeep basin. carved (so-called “Roztocze stones”).

2 3

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 15, 63, 64, 267, L. Jankowski (2005) 298, 361, 338, 464, 466 133 Margle fukoidowe w Huwnikach

Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat przemyski

gmina Fredropol 5504

miejscowoœæ Huwniki Sanok

Region geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Pogórze Œrodkowobeskidzkie Pogórze Przemyskie

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina skolska 5502

4622 4624 Ustrzyki Dolne

1 W miejscowoœci Huwniki, w skarpie prawego brzegu dych, p³ytowych ska³ wapiennych, zawieraj¹cych obok kalcytu i doliny Wiaru, znajduje siê ods³oniêcie jednego z wa¿niejszych minera³ów ilastych znaczn¹ domieszkê biogenicznej krzemion- 2 ogniw fliszowej formacji ropianieckiej. Le¿y ono w obszarze o ki. Wewn¹trz jasnoszarej lub be¿owej masy skalnej licznie wyj¹tkowym nasyceniu osobliwoœciami przyrody o¿ywionej wystêpuj¹ fukoidy. Nadaj¹ce warstwom nazwê ciemne, prawie i nieo¿ywionej oraz zabytkami historycznymi. Po obszarze czarne œlady w formie cêtek, plam, smug lub wyd³u¿onych, Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego prowadzi tu bardziej regularnych klinów reprezentuj¹ tzw. bioturbacje z doliny Sanu, od Kruhela Wielkiego pod Przemyœlem, nie- osadu. Formy te s¹ œladami dzia³alnoœci organizmów ¿ywych bieski, pieszy szlak turystyczny przecinaj¹cy Wiar oko³o 0,5 ¿eruj¹cych w bogatym w materiê organiczn¹ œwie¿o z³o¿onym km na zachód od odkrywki. Jad¹c z Przemyœla mo¿na przez osadzie. Iloœæ fukoidów wzrasta zwykle ku stropom warstw, a Huwniki przejechaæ na po³udnie, do po³o¿onego na wzgórzu wraz z innymi typami œladów tworz¹ one zespo³y tzw. ichno- po drugiej stronie doliny znanego oœrodka kultu religijnego, fauny. Ich analiza dostarcza geologom cennych informacji na jakim jest kompleks Kalwarii Pac³awskiej. Z wielu punktów temat warunków paleoœrodowiskowych panuj¹cych podczas widokowych w jej otoczeniu, a tak¿e wczeœniej z serpentyn akumulowania osadu, takich jak np. g³êbokoœæ morza, jego na- szosy pokonuj¹cej zbocza góry Chyb, podziwiaæ mo¿na tlenienie i temperatura. Obok margli twardych wystêpuj¹ tak¿e wyj¹tkowe piêkno i swoisty urok tego regionu. W kierunku margle miêkkie. Jasnoszare, szarozielone lub be¿owe: s¹ mniej zachodnim wzd³u¿ prze³omowej doliny Wiaru prowadz¹ wapniste i zwykle maj¹ wyraŸn¹ i zró¿nicowan¹ oddzielnoœæ drogi w rejon ar³amowski i do Birczy, sk¹d przejechaæ mo¿na ³upkow¹. Wraz z marglami w profilu dominuj¹ ³upki. S¹ to dalej w kierunku Sanoka, Ustrzyk i Rzeszowa. W kierunku zielone i szarozielone i³owce wapniste o wyraŸnym i zmiennym wschodnim Wiar przecina, ci¹gn¹ce siê z pó³nocy na po³udnie z³upkowaceniu. Sekwencjê osadów uzupe³niaj¹ ska³y okrucho- pasmo zalesionych wzniesieñ tworz¹cych geologiczny i mor- we: drobnoziarniste piaskowce i mu³owce. W poprzecznych fologiczny brzeg Karpat fliszowych, wykazuj¹cy tu gwa³towne przekrojach ich ³awic zwracaj¹ uwagê ró¿norodne struktury wygiêcie ku pó³nocy. Jest to strefa tzw. sigmoidy przemyskiej sedymentacyjne. Obok p³askiej laminacji równoleg³ej czêste s¹ 3 stanowi¹cej unikatowe w skali ca³ych Karpat zjawisko tekto- warstwowania przek¹tne i konwolutne, doskonale widoczne niczne. Rzeka na wysokoœci s¹siednich wsi Dubnik i Nowe w ³awicach ods³aniaj¹cych siê w dnie Wiaru. Sady, obcinaj¹c po³udniowy kraniec grzbietu góry Chyb, Bardzo interesuj¹cym elementem opisywanej odkrywki wyp³ywa z w¹skiej, morfologicznej bramy na rozleg³y, p³aski s¹ dochodz¹ce do 20 cm gruboœci wk³adki ciemnych okru- obszar zapadliska przedkarpackiego. chowców ³upkowych, znanych w literaturze geologicznej Ods³oniêcie powsta³o w wyniku erozyjnego podciêcia jako „makuszki” lub „makuchy”. Ich g³ównym sk³adnikiem s¹ pó³nocnego zakoñczenia grzbietu góry Ubocz. Na d³ugoœci drobne, najczêœciej kilkumilimetrowe, fragmenty czarnych 150 m, w wysokiej do 15 m skarpie oraz w dnie rzeki, ods³ania ³upków bezwapnistych i w mniejszej iloœci zielonkawych siê pakiet warstw zapadaj¹cych pod niewielkim k¹tem ku ³upków s³abo wapnistych. Kilkucentymetrowe okruchy zachodowi, znanych jako margle fukoidowe z Kropiwnika. S¹ ³upków s¹ w nich rzadkie, natomiast doœæ czêste s¹ kilku- to powsta³e u schy³ku kredy (od ok. 80 do 70 mln lat temu) nasto-, a nawet kilkudziesiêciocentymetrowe egzotyki ska³ ska³y nale¿¹ce do litostratygraficznego ogniwa z Wiaru, wapiennych, kwarcytów, rogowców, piaskowców, margli i wchodz¹cego w sk³ad formacji z Ropianki, znanej tak¿e jako py³owców a tak¿e ska³ magmowych. Geneza tych okruchow- warstwy inoceramowe, a stanowi¹cej najwa¿niejsz¹ czêœæ ców, do dziœ dyskusyjna, zwi¹zana jest najprawdopodobniej profilu karpackiej p³aszczowiny skolskiej. W ods³aniaj¹cym siê z podmorskimi grawitacyjnymi ruchami masowymi. Efektem profilu uwagê zwracaj¹ bia³awe lub kremowe warstwy twar- takich procesów s¹ na pewno deformacje warstw, widoczne 134 Huwniki

4 w najni¿szej czêœci ods³oniêtego profilu. Porozrywane i silnie creamy, platy layers of marls, remarkably hard due to high zafa³dowane p³aty ³awic margli i okruchowców dokumentuj¹ content of biogenic silica, in which dark, almost black spots, plastyczny zeœlizg grawitacyjny pakietu warstw w obrêbie streaks or wedges can be observed. These are bioturbation osuwiska podmorskiego. Struktury sedymentacyjne obser- structures (ichnofossils) produced by organisms feeding in a wowane wewn¹trz ³awic bardzo drobnoziarnistych margli, fresh sediment rich in organic matter. Together with other ich wyraŸna, typowo fliszowa rytmika oraz nastêpstwo trace fossils the “fukoids” form an ichnofauna assemblage, zmian litologicznych w profilu wskazuj¹ce na wyraŸn¹ which enables paleoenvironmental reconstruction of Creta- cyklicznoœæ procesów sedymentacji, pozwalaj¹ zaliczyæ seriê ceous sea during the deposition of this particular succession. ska³ ods³aniaj¹cych siê nad Wiarem do osadów typu fliszu Other lithologies encountered in the exposure are soft marls, wapiennego, nale¿¹cego w Karpatach do rzadkich zjawisk fine-grained sandstones and mudstones. Deformations oc- sedymentologicznych. Bardzo wysoka ranga naukowa i curring in the lowermost part of the sequence resulted from dydaktyczna tego ods³oniêcia potwierdzona zosta³a przez a submarine landslide. During gravitational sliding the fresh, ustanowione tu geologiczne stanowisko dokumentacyjne, plastic layers were disrupted, strongly folded and wrapped. które tym samym objê³o ochron¹ prawn¹ ten wyj¹tkowo Submarine gravitational movements are probably responsible atrakcyjnie po³o¿ony obiekt geoturystyczny. also for the characteristic, dark shale fragmentites, which form layers up to 20 centimeters thick within the studied The bioturbated marls in Huwniki succession. Apart from clasts of black and greenish shales, One of the most important exposures of the Ropianka these fragmentites host rounded exotics of various rocks, Formation, which makes the principal part of the Skole Unit up to some tens of centimeters in diameter. in the Polish Flysch Carpathians, is located in Huwniki village. The exposure in Huwniki is under protection as a docu- Large outcrop, well-visible from the local road was eroded by mentation site of the Landscape Park of Przemyœl Foreland. the Wiar River in its right bank. One of exposed lithological Its scientific and educational values are enhanced by location units is the Late Cretcaeous sequence of bioturbated marls in the area where animated and inanimated nature objects, which bear the local name “fukoid marls”. These marls form and historical monumets are particularly common. Close to 15-meters-thick, fine-rhythmic, thin-bedded, calcareous the exposure the blue touristic trail crosses the scenic Wiar flysch succession, which is a sedimentological pecularity in River gorge and leads to Kruhel Wielki village near Przemysl, the Flysch Carpathians. The succession includes whitish and and to the famous religious center in Kalwaria Pac³awska.

1 2

3 4

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego: P. Kamiñski i E. Michalec Autor fotografii: A. Joniec Wybrana literatura: 215, 216, 217, 220, 260 Stanowisko dokumentacyjne zatwierdzone w 1995 r. 135 Wapienie jasielskie w przekopie w Jaœle

Krosno

Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat jasielski gmina Jas³o miejscowoœæ Jas³o 5512 Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Pogórze Œrodkowobeskidzkie Kotlina Jasielsko-Kroœnieñska

Jednostka geologiczna:

Zewnêtrzne Karpaty fliszowe Biecz p³aszczowina œl¹ska Nowy ¯migród 4538

W miejscowoœci Jas³o, w po³udniowej czêœci miasta, upamiêtniaj¹ca pierwsz¹ rafineriê w Ulaszowicach oraz Muze- 1 znajduje siê cegielnia. W profilu œcian przekopu cegielni um Regionalne, które gromadzi ruchome zabytki przesz³oœci (o d³ugoœci 50 m i wysokoœci 6 m) ods³ania siê kompleks miasta, a tak¿e archiwalia ilustruj¹ce szeœciowiekowe dzieje. piaskowcowo-³upkowych warstw kroœnieñskich dolnych. Przez Jas³o przebiega Transgraniczny Szlak Turystyczny Warstwy te wchodz¹ w sk³ad p³aszczowiny œl¹skiej. – „Szlak Naftowy”, ³¹cz¹cy miejsca zwi¹zane z narodzinami Jest to kompleks piaskowców i ³upków, przy czym udzia³ i histori¹ przemys³u naftowego. Biegnie on z Jas³a przez 2 ³upków roœnie w górê profilu. Piaskowce wystêpuj¹ w Krosno, Sanok, Ustrzyki Dolne, Sambor, Borys³aw i Dro- ³awicach cienkich i œrednich, o mi¹¿szoœciach sporadycznie hobycz a¿ do Lwowa. dochodz¹cych do 50 cm. Obserwowaæ w nich mo¿na liczne struktury sedymentacyjne: laminacjê poziom¹ oraz warstwo- The Krosno Beds a quarry drift in Jas³o 3 wanie konwolutne. Piaskowce s¹ drobnoziarniste, szaro-po- In the southern suburb of Jas³o town there is a clay pit pielate, wapniste, o spoiwie ilasto-wapnistym, zawieraj¹ du¿e in which the Lower Krosno Beds are exposed in a pit wall, iloœci muskowitu najlepiej widocznego na powierzchniach about 50 meters long and 6 meters high. oddzielnoœci ³awic. Szczeliny spêkañ wype³nione s¹ kalcytem The succession includes sandstones and shales with the (strza³ka kalcytowa). Na powierzchniach sp¹gowych ³awic latter increasing in number up the sequence. Sandstones wystêpuj¹ liczne hieroglify pr¹dowe. Prze³awicaj¹ce piaskow- are thin- and medium-bedded (up to 50 centimeters thick), ce ³upki barwy szarej zawieraj¹ znaczn¹ iloœæ muskowitu i greyish, fine-grained, cemented with clays and calcite, kalcytu. W obrêbie opisywanego kompleksu wystêpuj¹ w and containing high amount of muscovite. Common are Jaœle warstewki laminowanych, bia³awych wapieni jasielskich. sedimentary structures: horizontal lamination and convolute Zosta³y one nazwane wapieniami (dawniej: ³upkami) jasiel- bedding. Fractures are filled with calcite. At the bottom skimi i stanowi¹ wa¿ny horyzont, pozwalaj¹cy na korelacjê surfaces of layers the tool marks appear. The interbedding ró¿nych profili warstw kroœnieñskich. Opisywany profil jest shales are grey, with high amount of muscovite and calcite. stratotypem tego ogniwa. In the exposure thin layers of whitish, laminated limestones Warstwy kroœnieñskie s¹ najm³odszym wydzieleniem are present – so-called Jas³o Limestones (formerly – Jas³o litostratygraficznym w p³aszczowinie œl¹skiej. Powsta³y Shales). Their succession is a stratotype applied as marker w oligocenie (34-23 mln lat temu), w warunkach ujednoli- for the Krosno Beds. cenia sedymentacji w po³¹czonych basenach karpackich. The Krosno Beds are the youngest lithostratigraphic Miasto Jas³o za³o¿one w 1365 roku, w XIX wieku member of the Silesian Unit. Sediments were deposited in prze¿y³o rozkwit w zwi¹zku z rozwijaj¹cym siê na tych the Oligocene (34-23 Ma) after unification of sedimentation terenach przemys³em naftowym. Znajduje siê tutaj tablica in the interconnected Carpathian basins.

136 Jas³o

2 3

Wybrana literatura: 31, 156, 157, 158, 159, 160, 362, 403

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: R. Kopciowski (2005) 137 Warstwy menilitowe w kamienio³omie w Kroœcienku Bircza

Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat bieszczadzki gmina Ustrzyki Dolne miejscowoœæ Kroœcienko

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Wschodnie 5484 Beskidy Lesiste Góry Sanocko-Turczañskie

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina skolska antyklina Klewy Ustrzyki Dolne 4622

Kamienio³om warstw menilitowych i margli globigeri- lub popielatej, z soczewkami brunatnych rogowców w nowych w Kroœcienku znajduje siê w odleg³oœci 250 m na obrêbie ³awic. po³udnie od szosy Kroœcienko – przejœcie graniczne, oko³o Ca³oœæ profilu jest zapisem zmian zachodz¹cych w base- 1,5 km na wschód od ronda w Kroœcienku i 1,5 km od nie fliszowym na prze³omie eocen-oligocen: od g³êbokiego, przejœcia granicznego. Po³o¿ony jest na prawym, po³udniowo- otwartego zbiornika morskiego o dobrze natlenionym dnie, wschodnim brzegu Strwi¹¿a, na pó³nocno-zachodnich sto- po stosunkowo p³ytki (fauna otwornicowa górnobatialna), kach góry Ostrykowiec (587,8 m n.p.m.). Umiejscowiony stagnuj¹cy, izolowany basen z warunkami redukcyjnymi na jest w p³aszczowinie skolskiej, w po³udniowo-zachodnim dnie, z masow¹ dostaw¹ materii organicznej. skrzydle antykliny Klewy. W kamienio³omie o d³ugoœci Niedaleko obiektu, drog¹ asfaltow¹ na przeciwleg³ym, 1 œcian ok. 40 m i wysokoœci ok. 8 m ods³aniaj¹ siê margle lewym brzegu Strwi¹¿a prowadz¹ w stronê granicy dwa i rogowce. Warstwy zapadaj¹ na po³udniowy zachód pod miêdzynarodowe szlaki rowerowe: R61 Greenway Karpa- k¹tem 50-70°, a ods³oniêty profil osadów reprezentuje ty Wschodnie (zielony) i R63 Szlakami Przygód Dobrego wiekowo najwy¿szy eocen – najni¿szy oligocen (37-28 mln Wojaka Szwejka. lat temu). W dolnej czêœci ods³oniêcia widoczne s¹ naj- Proponowane stanowisko w Kroœcienku jest jednym starsze utwory w kamienio³omie – margle globigerinowe. z lepszych ods³oniêæ korelacyjnego poziomu margli globigeri- Jest to horyzont korelacyjny niemal znany z ca³ego obszaru nowych. Ods³oniête tu utwory s¹ zapisem istotnych zmian w oceanu Tetydy. Wykszta³cone s¹ one jako jasne (kremowe, paleogeografii i paleoœrodowisku basenu Karpat Zewnêtrznych jasnopopielate, zielonawe), miêkkie margle z podrzêdnymi na granicy eocen-oligocen. By³y one równie¿ wszechstronnie wk³adkami ³upków i mu³owców zielonych i brunatnych przebadane pod wzglêdem geochemicznym. 2 oraz cienko³awicowych piaskowców. Poza piaskowcami i Stanowisko jest du¿ym, efektownym, stabilnym i ³atwo mu³owcami s¹ to g³ównie powoli deponowane ze s³upa wody dostêpnym ods³oniêciem. osady pelagiczne. W marglach wystêpuje bogata mikrofauna otwornicowa dokumentuj¹ca przejœcie eocen – oligocen w The Menilite Beds obrêbie tego wydzielenia. from the quarry in Kroœcienko Powy¿ej wystêpuje w profilu zró¿nicowana The quarry in which the Menilite Beds and the Globige- dolnooligoceñska seria warstw menilitowych (czêœæ rina Marls are exposed is located 250 meters south from sp¹gowa). S¹ to (od do³u profilu): warstwy podrogowcowe, the road Kroœcienko-state border checkpoint. 3 rogowce, margle dynowskie. Pierwsze z tych wydzieleñ In the quarry walls, about 40 meters long and 8 meters to seria o dominacji brunatnych ³upków i mu³owców bi- high various members are exposed. The oldest, encoun- tumicznych, z wk³adkami piaskowców i margli. £upki s¹ tered in the bottom of the pit, are the Globigerina Marls, niekiedy silnie skrzemionkowane. Przechodz¹ one ku górze which are the marker horizon well-know from almost the w charakterystyczny pakiet twardych, u³awiconych ska³ whole Tethys Ocean area. The rocks are light (creamy, light- krzemionkowych (rogowców) barwy ciemnej, nadœcielony ash-grey, greenish), soft marls with minor green and brown- z kolei kilkumetrowej mi¹¿szoœci kompleksem twardych, ish shales and mustones intercalations, and thin-bedded skrzemionkowanych margli dynowskich barwy kremowej sandstones. Marls host abundant foraminifers assemblage, 138 Kroœcienko which documents the Eocene-Oligocene boundary. Up the conditions in the flysch basin at the Eocene/Oligocene break: sequence, the Menilite Beds appear, which grade into the from deep, open marine basin with well-oxygenated bot- characteristic layes of hard, bedded, dark lydites covered tom zone until relatively shallow, stagnant, isolated basin by several-meters-thick, creamy or ash-grey, hard, silicified (foraminifers assemblage from bathial zone) with reducing Dynów Marls with lenses of brownish lydites. conditions dominating the bottom zone and with mass sup- The sequence demonstrates changes of sedimentary ply of organic matter.

2 3

Wybrana literatura: 259, 325, 326, 357

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: T. Malata (2005) 139 Diatomity z Leszczawki w kamienio³omie w KuŸminie Bircza Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat przemyski gmina Bircza miejscowoœæ KuŸmina

Region geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie 5500 Pogórze Œrodkowobeskidzkie Pogórze Przemyskie

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina skolska

synklina Leszczawki Ustrzyki Dolne Sanok 4602 4604

Nieczynny kamienio³om diatomitów znajduje siê 300 m Od szosy g³ównej dojechaæ mo¿na drog¹ utwardzon¹ 1 na zachód od drogi Przemyœl – Bircza – Sanok, na odcinku prowadz¹c¹ grzbietem w kierunku Leszczawki. Mo¿liwy jest pomiêdzy Leszczawk¹ Doln¹ a KuŸmin¹ (ok. 1 km na pó³noc dojazd do miejsca po³o¿onego kilkadziesi¹t metrów powy¿ej od skrzy¿owania w Ku¿minie). Zlokalizowany jest tu¿ poni¿ej kamienio³omu (niewidocznego z drogi) i dojœcie drog¹ w dó³ grzbietu bêd¹cego dzia³em wodnym miêdzy potokami do wyrobiska. Najbli¿szy przystanek autobusowy – KuŸmina Leszczawka i Berezka, w obszarze Ÿród³owym pierwszego Skrzy¿owanie – znajduje siê ok. 1 km na po³udnie (dojazd z nich; ma wymiary ok. 35 na 70 m i wysokoœæ œcian do 8 m. z Sanoka i Przemyœla). Pod wzglêdem geologicznym po³o¿ony jest na terenie Oko³o 3 km w kierunku wschodnim przebiega szlak p³aszczowiny skolskiej, w pó³nocno-wschodnim skrzydle czerwony Przemyœl – Bircza – Leszczawa Górna – Roztoka g³êbokiej synkliny Leszczawki, w pobli¿u jej osi. Synklinê Lesz- – Zawadka – S³onne Góry – Sanok. czawki wype³niaj¹ warstwy kroœnieñskie górne (miocen dolny, 23-16 mln lat temu), wykszta³cone jako drobnorytmiczna The Leszczawka diatomites 2 seria turbidytowa, zbudowana z cienko³awicowych, twar- in the KuŸmin quarry dych, laminowanych przek¹tnie piaskowców muskowitowych In an inactive diatomites quarry located about 300 oraz popielatoszarych mu³owców. W górnej czêœci tej serii meters from the Przemyœl-Bircza-Sanok highway, about 1 wystêpuje poziom diatomitowy, ci¹gn¹cy siê na przestrzeni 17 kilometer north from the road crossing in KuŸmina village km wzd³u¿ osi synkliny. Tworz¹ go ró¿ne odmiany diatomitów the Upper Krosno Beds (Lower Miocene) are exposed. i ³upków diatomitowych (porowatych ska³ krzemionkowych The area belongs to the Skole Unit of the Flysch Carpath- zbudowanych z pancerzyków okrzemek), prze³awicane ians, precisely to the northeastern limb of deep Leszczawka czasem rogowcami, piaskowcami typu kliwskiego (tzw. Syncline, close to its axis. The syncline is composed of hard, piaskowiec jawornicki) oraz piaskowcami i mu³owcami typu fine-rhythmic, thin-bedded, cross-laminated, muscovite kroœnieñskiego. W kamienio³omie w KuŸminie sporadycznie sandstones and ash-grey mudstones deposited by turbidity wystêpuj¹ prze³awicenia rogowcami i ³upkami brunatnymi, currents. natomiast zachodnia czêœæ ods³oniêcia ma cechy sp³ywu In the upper part of the sequence thick-layered, light- podmorskiego; prawdopodobnie ca³y ten poziom ma cha- crème, whitish or beuge diatomites are present. The rock 3 rakter wielkiej olistostromy. Ods³aniaj¹ siê tutaj g³ównie can be followed along the syncline axis over the distance of grubo³upliwe diatomity barwy jasnokremowej, bia³awej lub 17 kilometers. The layer includes a variety of diatomites be¿owej, czêsto rdzawo wietrzej¹ce. and diatomitic shales intercalated by lydites, the Kliwa-type Kamienio³om w KuŸminie jest najlepszym dostêpnym sandstones and sandstones with mudstones of the Krosno ods³oniêciem charakterystycznego poziomu diatomitowego type. Sporadically, lydites and brownish shales occur along w stropowej czêœci warstw kroœnieñskich. Reprezentuje with submarine landslide sediments reported from the najm³odsze osady Karpat fliszowych. Stan ods³oniêcia jest western part of the pit. Presumably, this horizon is a huge bardzo dobry. olistostrome.

140 Ku¿mina

2 3

Wybrana literatura: 212, 213

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: T. Malata (2005) 141 Warstwy gezowe w brzegu Sanu w Miêdzybrodziu

Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat sanocki 5498 gmina Sanok miejscowoœæ Miêdzybrodzie

Region geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Wschodnie Beskidy Lesiste

Góry Sanocko-Turczañskie Mrzyg³ód

Jednostka geologiczna: 5496 Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina œl¹ska Sanok 4586

Obiektem jest du¿e naturalne ods³oniêcie w prawym na prze³om Sanu i otaczaj¹ce wzgórza. 1 brzegu Sanu w Miêdzybrodziu, w pobli¿u drogi ziemnej Oko³o 200 m od obiektu (drog¹ za cerkwi¹) przebiega z Miêdzybrodzia do Sanoka przez Bia³¹ Górê, oko³o 100 m szlak rowerowy nr 1 Rowerowej Organizacji Wypraw od zabytkowej cerkwi. Ekologicznych Regionu Sanockiego. W odleg³oœci oko³o 3 W pionowej skarpie, o wysokoœci œcian siêgaj¹cej kilku- km na po³udniowy wschód biegnie ¿ó³ty szlak turystyczny nastu metrów, ods³aniaj¹ siê dolnokredowe (112-99 mln lat Sanok – Orli Kamieñ. temu) warstwy gezowe wykszta³cone w postaci typowych Obiekt w Miêdzybrodziu reprezentuje typowe utworów fliszowych: ³awic piaskowców przek³adanych wykszta³cenie warstw gezowych. Jest tak¿e po³o¿ony w wk³adkami ³upków. Mo¿na tutaj zobaczyæ kilka komplek- bardzo atrakcyjnym (pod wzglêdem krajobrazowym i tury- 2 sów ró¿ni¹cych siê mi¹¿szoœci¹ ³awic: od cienkich (rzêdu stycznym) rejonie. kilku cm), poprzez œrednie (do 30 cm), do grubych i 3 bardzo grubych, niekiedy powy¿ej 1 m. Najgrubsze ³awice The Gaize Beds in the San River bank buduj¹ piaskowce gruboziarniste, uziarnione frakcjonalnie, in Miêdzybrodzie natomiast cieñsze charakteryzuje najczêœciej laminacja The large, natural outcrop is located in the right bank równoleg³a, rzadko warstwowanie przek¹tne. Na sp¹gach of the San River, close to country road from Miêdzybrodzie ³awic piaskowców widoczne s¹ liczne skamienia³oœci œladowe to Sanok, about 100 meters from the historical Orthodox (tzw. hieroglify) w postaci odlewów rzeŸby dna powsta³ej w church. wyniku dzia³alnoœci ¿yciowej organizmów morskich. In a vertical wall, a dozen of meters high, the Lower Warstwy gezowe charakteryzuje du¿y udzia³ igie³ Cretaceous Gaize Beds are exposed. The beds are typical g¹bek w materiale okruchowym, co znajduje tak¿e wyraz flysch succession with alternating sandstone and shale layers. w obecnoœci stref skrzemionkowanych. W piaskowcach At the bottom surface of sandstone beds the track fossils are spotyka siê liczne fragmenty (klasty) czarnych ³upków. common. The gaizes are characterized by high percentage Bardzo efektowne jest otoczenie obiektu. Skarpa z of sponge spiculae in the clastic material. Sandstones contain ods³oniêciem jest czêœci¹ prze³omu Sanu przez pasmo stro- numerous clasts of black shales. mych wzgórz zbudowanych z utworów dolnokredowych. The exposed wall is a part of the San River Break trough Organizowane s¹ tutaj sp³ywy tratwami. Pionowa skarpa the steeply sloped hills built of Lower Cretaceous rocks. wygl¹da tak¿e bardzo efektownie z drugiego, lewego brzegu Some distance from the edge of the scarp stands the Ortho- Sanu. Powy¿ej ods³oniêcia, na koronie skarpy, za zagajnikiem, dox church from the XIXth century with adjacent graveyard znajduje siê murowana cerkiew z XIX wieku, a obok niej where characteristic, pyramidal tomb can be seen. The stary cmentarz z charakterystycznym grobem w kszta³cie nearby road provides an excellent, scenic view of the river piramidy. Z drogi ko³o cerkwi rozci¹ga siê malowniczy widok break and the surrounding hills.

142 Miêdzybrodzie

Wybrana literatura: 208, 209

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: T. Malata (2005) 143 Piaskowce glaukonitowe w potoku Szczawa

Nowy ¯migród

Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat jasielski gmina Osiek Jasielski miejscowoœæ Mrukowa

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Beskidy Œrodkowe Beskid Niski K¹ty

Jednostka geologiczna: 5494 Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina magurska 4532 4534

W potoku Szczawa, w miejscowoœci Mrukowa w po- 10%. 1 wiecie jasielskim, ods³ania siê profil warstw magurskich Mi¹¿szoœæ kompleksu piaskowców z W¹tkowej siêga 800 w facji glaukonitowej, zwanej piaskowcami z W¹tkowej. - 1300 metrów; w opisywanym ods³oniêciu zobaczyæ mo¿na Ogniwo to nale¿y do p³aszczowiny magurskiej, a jego oko³o 100 metrowy profil ich wy¿szej czêœci. wiek datuje siê na oligocen (oko³o 34 - 23 mln lat temu). Obiekt znajduje siê w malowniczym potoku Szczawa, W sk³adzie mineralnym piaskowców z W¹tkowej stwierdzo- którego zbocza poroœniête s¹ lasem mieszanym. Woda no kwarc, muskowit, skalenie, glaukonit i drobne okruchy wyerodowa³a w korycie wiele przeg³êbieñ i niewielkich 3 rogowców oraz mu³owców. Spoiwo piaskowców jest kal- kaskad, wcinaj¹c siê w grube ³awice piaskowca i tworz¹c cytowe, czasami zawiera niewielk¹ iloœæ minera³ów ilastych urokliwy zak¹tek. Aby dojœæ do opisywanego ods³oniêcia (spoiwo margliste). Wystêpuj¹cy w piaskowcach glaukonit nale¿y z Mrukowej udaæ siê œcie¿k¹, w górê potoku Szczawa, mo¿e niekiedy dominowaæ (w iloœci nawet do 60%). Ziarna w kierunku po³udniowo-zachodnim oko³o 1,5 km. tego minera³u s¹ ciemnozielone, kuliste lub tworz¹ kseno- W pobli¿u znajduje siê zielony szlak turystyczny wiod¹cy morficzne wype³nienia miêdzy ziarnami kwarcu. z Nowego ¯migrodu do Folusza oraz zabytkowa kaplica z Piaskowce ods³aniaj¹ce siê w korycie potoku wystêpuj¹ droga krzy¿ow¹ i œladami dawnej warowni. 2 w grubych i bardzo grubych ³awicach, których mi¹¿szoœæ dochodzi nawet do kilku metrów. Zapadaj¹ pod k¹tem 40 The glauconitic sandstones - 45° na po³udnie. W wielu grubych ³awicach powszechna in the Szczawa Stream jest amalgamacja. Piaskowce s¹ grubo- i œrednioziarniste, a In Mrukowa village the succession of the Magura Beds buduj¹ce je ziarna s¹ pó³obtoczone, b¹dŸ pó³ostrokrawêdziste. developed in glauconitic facies crops out in the Szczawa Rozmiar wiêkszoœci ziarn kwarcu nie przekracza 0,1 cm; Stream bed. jedynie w sp¹gowych czêœciach ³awic ich wielkoœæ mo¿e The succession bears the name “the W¹tkowa Sand- dochodziæ nawet do 1 - 2 cm (uziarnienie frakcjonalne). Ska³y stones” and was deposited in the Oligocene (34-23 Ma ago) te s¹ barwy jasnopopielatej, z ciemniejszymi przebarwienia- in the Magura basin. Rock is thick- and very thick-bedded (in- mi zwi¹zanymi z wystêpowaniem glaukonitu; na powierzch- dividual beds are up to several meters thick). Beds dip to the niach zwietrza³ych kolor zmienia siê w brunatno¿ó³ty, a south at 40-45°. Sandstones are coarse- to medium-grained ska³a rozsypuje siê. Oprócz uziarnienia frakcjonalnego, na (mean grain diameter is below 0.1 centimeters but may reach przekrojach ³awic zobaczyæ mo¿na laminacjê równoleg³¹ i 1-2 centimeters in bottom parts of layers), clastic material is warstwowanie przek¹tne, jednak w wiêkszoœci ³awic pia- semi-rounded to semi-angular. Mineral composition includes skowce s¹ masywne. quartz, muscovite, feldspars and fine grains of lydites and mud- Utwory te powsta³y wskutek depozycji ze sp³ywów stones, all cemented with calcite and glauconite (up to even piaszczystych (o ma³ej zawartoœci frakcji drobnoziarnistej), 60%), locally also with clay minerals. Glauconite is dark-green znosz¹cych materia³ okruchowy z nasypu litoralnego na and form spherules or xenomorphic fillings of intergranular dno basenu. Grube ³awice piaskowców przedzielone s¹ spaces. Color of the sandstones depends on mineral compo- wk³adkami szarozielonych, grubo³upliwych mu³owców, sition: from light-ash-grey to dark if glauconite is abundant. których udzia³ w opisywanym ods³oniêciu nie przekracza Weathered surfaces become brownish-yellow, weathering is 144 Mrukowa quick and the rock readily disintegrates. Sedimentary struc- Thickness of the W¹tkowa Sandstones reaches 800- tures include graded bedding (normal and reverse), parallel 1,300 meters from which about 100-meters-thick portion lamination and cross-bedding, however, most of beds are is exposed at the described site. massive. In many thick beds almalgamation structures are The site is located in the picturesque stream bed and is seen. The W¹tkowa Sandstones were deposited by gravity accessible from Mrukowa village by patch leading upstream, flows (with low percentage of fine fraction) transporting the to the southwest. After about 1.5 kilometer the outcrop clastic material from the littoral zone to the basin floor. Thick begins. In the vicinity the green touristic trail connects Nowy sandstone beds are intercalated by greyish-green, thick-lay- ¯migród and Folusz. There is also a historical chapel with the ered mudstones (up to 10%). Way of the Cross and relics of ancient castle.

2 3

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 31, 49, 53, 59, 203, 256, R. Kopciowski (2005) 332, 383, 403, 418, 419, 420 145 Osady polodowcowe w Niebylcu

Rzeszów Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat strzy¿owski gmina Niebylec miejscowoœæ Niebylec

Region geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie 5526 Pogórze Œrodkowobeskidzkie Pogórze Dynowskie

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina skolska pokrywa czwartorzêdowa 4564 Krosno 4566

1 Obiektem jest ods³oniêcie w starej ¿wirowni zloka- Powy¿ej zalegaj¹ gliny lessopodobne, reprezentuj¹ce lizowanej w odleg³oœci oko³o 150 m na zachód od drogi osady eoliczne z³o¿one z py³u kwarcowego, wêglanu wapnia krajowej z Rzeszowa do Barwinka i oko³o 100 m od drogi i minera³ów ilastych. z Niebylca do GwoŸdzianki. Z tej drogi znajduje siê wjazd Oko³o 3 km na zachód przebiega czarny szlak turystyczna teren wyrobiska. ny: Czudec – Babica – Wy¿ne – Godowa – Brze¿anka. Geologicznie ¿wirownia znajduje siê w wewnêtrznej ¯wirownia w Niebylcu jest unikatowym ods³oniêciem w czêœci p³aszczowiny skolskiej na terenie tzw. depresji Karpatach. Mo¿na tutaj zapoznaæ siê z najlepiej ods³oniêtym strzy¿owskiej, wype³nionej sfa³dowanymi utworami oligocenu profilem utworów rzeczno- i jeziorno-lodowcowych, z i miocenu. których szczególnie i³y warwowe s¹ ewenementem w W œcianie dawnej ¿wirowni, o d³ugoœci 80 m i wysokoœci Karpatach. Najbardziej atrakcyjne (poznawczo i wizualnie) ponad 20 m, ods³ania siê profil utworów rzeczno- i jezior- s¹ struktury deformacyjne tych utworów: fa³dy, fleksury i no-lodowcowych z okresu zlodowacenia Sanu przykry- uskoki. Œwiadcz¹ one o ruchach tektonicznych, prawdo- 2 tych kilkumetrow¹ pokryw¹ utworów lessopodobnych podobnie zwi¹zanych z izostatycznym odprê¿eniem po z okresu zlodowacenia Wis³y. W sp¹gu wyrobiska miejsca- ust¹pieniu lodowca. mi ods³aniaj¹ siê piaskowce kliwskie warstw menilitowych wieku oligoceñskiego (34-23 mln lat temu). S¹ to be¿owe, The post-glacial sediments in Niebylec grubo³awicowe piaskowce kwarcowe, spêkane, pociête usko- The old gravel pit is located about 150 meters west from kami i przek³adane cienkimi warstwami brunatnych ³upków. the Rzeszów-Barwinek state highway and about 100 meters Na erozyjnej powierzchni piaskowców kliwskich le¿y gru- aside the Niebylec-GwoŸdzianka local road. ba seria utworów ¿wirowo-piaszczystych, reprezentuj¹cych The area belongs to the inner part of the Skole Unit, osady powsta³e w rzekach wyp³ywaj¹cych z czo³a l¹dolodu. which forms so-called Strzy¿ów Depression filled with W materiale okruchowym ¿wirów rozpoznajemy fragmenty folded Oligocene and Miocene sediments. ska³ buduj¹cych pod³o¿e tych osadów (piaskowce, zlepieñce In the quarry bottom the Kliwa Sandstones (member of i ³upki) oraz ska³y krystaliczne przyniesione przez lodowiec the Menilite Beds) are occassionally visible. The erosional a¿ ze Skandynawii. surface separates the sandstones from the thick series of Nad tymi osadami le¿y pakiet i³ów warwowych sands and gravels which are outwash sediments deposited 3 charakteryzuj¹cych siê laminacj¹ poziom¹, polegaj¹c¹ by glacial meltwaters. The clastic material consists of sand- na wielokrotnym powtarzaniu siê grubszych lamin jas- stones, conglomerates and shales fragments derived from nych i cieñszych ciemnych. Para lamin – jasna i ciemna the bedrock as well as of erratic material transported by ice powstaje w okresie 1 roku: jasna w lecie, a ciemna w sheet from Scandinavia. zimie. Ró¿nica wynika ze zmiennej dostawy materia³u The fluvial deposits are covered by varve clays with typi- okruchowego, iloœci tlenu i substancji organicznej. Pakiet cal, rhythmic, light and dark, horizontal lamination. These are ten, o mi¹¿szoœci 2 m, powsta³ w jeziorze usytuowanym overlain by loess-like clays composed of quartz dust, calcium na przedpolu l¹dolodu i zosta³ zaburzony sp³ywami carbonate and clay minerals. This part of the succession rep- synsedymentacyjnymi, czyli takimi, które zachodzi³y w resents aeolian sedimentation of the glacial period. trakcie sedymentacji. W i³ach obserwujemy tak¿e liczne The gravel pit in Niebylec is a unique exposure in the struktury deformacyjne: uskoki i fa³dy. whole Carpathians. 146 Niebylec

Wybrana literatura: 137, 138, 459, 460, 461 Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: T. Malata (2005) 147 Warstwy menilitowe w Rudawce

Rymanowskiej Rymanów

Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat kroœnieñski gmina Rymanów miejscowoœæ Rudawka Rymanowska

Rejon geograficzny: 5488 Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Beskidy Œrodkowe Beskid Niski

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina œl¹ska 4566 4568

Na po³udnie od Sieniawy, w dolinie Wis³oka rozcinaj¹cego powierzchniach sp¹gowych twardych, brunatnawych ³awic brzeg Beskidu Niskiego g³êbok¹, w¹sk¹ dolin¹, w brzegach i widoczne s¹ hieroglify, w tym cenne hieroglify pr¹dowe (jamki dnie rzeki znajduje siê szereg du¿ych ods³oniêæ o kapitalnym wirowe, œlady wleczenia, toczenia i op³ywania), pozwalaj¹ce znaczeniu dla geologii. Na prawie dwukilometrowym odcin- na odczytanie kierunków paleotransportu materia³u ziar- ku pozwalaj¹ one zapoznaæ siê z typowo wykszta³conymi nowego w rozprowadzaj¹cych go pr¹dach. W ods³oniêciu ska³ami buduj¹cymi tu karpack¹, fliszow¹ jednostkê œl¹sk¹ niezwykle ciekaw¹ form¹ s¹ ¿y³y klastyczne, niezgodnie oraz ze strukturami tektonicznymi, reprezentuj¹cymi styl jej przecinaj¹ce warstwowane ska³y. Tworz¹ one nieregular- budowy. Jednym z tych obiektów jest imponuj¹ce, najwiêksze ne formy o zmiennej gruboœci, wype³nione piaszczystym w Karpatach, ods³oniêcie warstw menilitowych (w prawym osadem. Powsta³y w wyniku up³ynnienia ³awic tego¿ osadu brzegu zakola Wis³oka w pó³nocnej czêœci Rudawki Ryma- i jego wyciœniêcia wskutek nacisku osadów nadleg³ych. nowskiej). W strefie zachodniego zbocza góry Horbek, na Charakterystyczne dla menilitów s¹ te¿ ¿ó³tawe naloty d³ugoœci prawie 300 m, w ods³oniêciu przekraczaj¹cym 30 na powierzchniach warstwowañ, z³upkowaceñ i spêkañ, 1 m wysokoœci, utworzonym i podtrzymywanym dziêki erozji bêd¹ce wtórnymi produktami procesów wietrzeniowych. bocznej rzeki, ods³aniaj¹ siê warstwy, których podstawowym Ods³oniêcie jest doskona³ym poligonem do obserwacji sk³adnikiem s¹ tzw. ³upki menilitowe. Nazwê nadaje im ró¿norodnych struktur tektonicznych. Widoczne s¹ tu np. menilit, bêd¹cy nieprzeŸroczyst¹, brunatno-czarn¹ odmian¹ struktury fa³dowe typu fa³dów szewronowych o V-kszta³tnym 3 opalu, minera³u z grupy krzemionki. uk³adzie skrzyde³, a tak¿e fa³dy ci¹gnione powstaj¹ce w wyniku Ta fliszowa formacja skalna, maj¹ca w rejonie Rudawki przesuwania siê wzglêdem siebie pakietów warstw podczas ponad 200 m gruboœci, powsta³a w okresie od 34 do 23 ich zginania. Fa³dy, wiêksze uskoki i licznie wystêpuj¹ce mln lat temu w nale¿¹cym do trzeciorzêdu paleogenie, w mniejsze, o kilkunasto- lub kilkudziesiêciocentymetrowych 2 jego oligoceñskiej epoce. W odkrywce dominuj¹ brunat- zrzutach, dokumentuj¹ historiê tektoniczn¹ obszaru, jego noczekoladowe ³upki grubo³upliwe, mu³owcowe, lamino- siln¹ tektoniczn¹ deformacjê. Inne bardzo charakterystyczne wane i niewapniste. Drug¹ odmianê stanowi¹ ³upki ilaste ska³y, stanowi¹ce najni¿sz¹ czêœæ profilu warstw menilitowych, i ilastokrzemionkowe, drobno³upliwe, o charakterystycz- znaleŸæ mo¿na w pobli¿u g³ównej odkrywki. S¹ to ciemne, nym rozpadzie liœciastym. Obie odmiany zawieraj¹ znaczn¹ rozpadaj¹ce siê kostkowo cienko³awicowe rogowce, z domieszkê substancji bitumicznej i prawdopodobnie wk³adkami ³upków krzemionkowych oraz podobnie twarde stanowi³y w Karpatach g³ówne Ÿród³o generuj¹ce z³o¿a bi- margle krzemionkowe z rogowcami. Przejœcie w dó³ rzeki tuminów. Na powierzchniach ich z³upkowacenia bez trudu pozwala na znalezienie wychodni ska³ le¿¹cych w profilu lito- znaleŸæ mo¿na skamienia³oœci kopalnych ryb w formie od- stratygraficznym poni¿ej warstw menilitowych. S¹ nimi war- cisków, rzadziej jako dobrze zachowane szcz¹tki, a niekiedy stwy zielonkawych margli globigerinowych i grubo³awicowych jako ca³e szkielety. Na ich podstawie okreœla siê wiek ska³ i piaskowców gruboziarnistych i zlepieñcowatych, nale¿¹cych warunki paleoekologiczne œrodowiska sedymentacyjnego. do tzw. ogniwa piaskowców z Mszanki. W profilu wystêpuj¹ te¿ cienko- i œrednio³awicowe kwar- Opisany obiekt geoturystyczny, posiadaj¹cy najwy¿sz¹ cowe piaskowce drobnoziarniste z laminacj¹ równoleg³¹. rangê naukow¹ i dydaktyczn¹, stwarza wyj¹tkowe mo¿liwoœci Miejscami s¹ one soczewkowate, z wewnêtrznymi riple- popularyzacji ró¿nych dyscyplin nauk geologicznych. Dla markowymi strukturami warstwowania przekatnego. Na podkreœlenia jego znaczenia najwiêksze ods³oniêcie pro- 148 Rudawka Rymanowska ponuje siê obj¹æ ochron¹ prawn¹ poprzez formê stano- The exposed succession includes two varieties of shales: wiska dokumentacyjnego i nadanie mu imienia profesora dominating are brownish-chocolate, thick-layered shales, Stanis³awa D¿u³yñskiego, wybitnego polskiego geologa. Nie- silty shales, laminated shales and calcite-free shales. Another stety, o ponad kilometr omijaj¹ ten atrakcyjny odcinek doliny variety includes fine-layered, clayey and clayey-siliceous shales Wis³oka dwa szlaki turystyczne prowadz¹ce malowniczymi, of characteristic, leaf-like parting. Both varieties contain high poroœniêtymi lasami, grzbietami Beskidu Niskiego. amounts of dispersed organic matter and were presumably the principal petroleum source rocks in the Carpathians. The Menilite Beds from Rudawka Rymanowska Fossil fish remains can be easily encountered at the inter- In the Wis³ok River valley, south of Sieniawa village bedding planes. In the succession hard, brownish, thin- and several important outcrops occur along the distance of 2 medium-bedded, fine-grained sandstone intercalations can be kilometers, in the river bed and in the valley slopes. One of found with parallel bedding and tool marks. Locally, lenses such exposures is located in the right bank of the Wis³ok, in appear of sandstone with ripplemark cross-bedding. Interest- the northern part of Rudawka Rymanowska village. ing features are sandstone dykes cutting bedded sediments. The exposed rocks belong to the Menilite Beds, a mem- Typical of the Menilite Beds are yellowish stains on bedding ber of the Silesian Unit of the Polish Flysch Carpathians, and fracture planes, which are the weathering products. deposited some 34-23 Ma ago. The name originates from The exposure is a perfect site for observation of various the “menilite” which is a brownish-black variety of opal. tectonic structures.

1 3

Wybrana literatura: 110, 185, 189, 226,249, 348, 349, 417, 423, 445, 446

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 2 L. Jankowski (2005) 149 Warstwy kroœnieñskie nad Sanem w Sanoku

Lokalizacja: 5494 województwo podkarpackie powiat sanocki gmina Sanok miejscowoœæ Sanok – Bia³a Góra Krosno

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Pogórze Œrodkowobeskidzkie Pogórze Bukowskie/Góry S³one 5492 Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe

p³aszczowina œl¹ska Bircza 4586 4588 Lesko

Ods³oniêcie formacji fliszowej nad Sanem w Bia³ej Górze, bardzo wa¿nej jednostki litostratygraficznej, tak w jednostce 1 wobec braku innych, atrakcyjnych obiektów geologicznych œl¹skiej, jak i w niedalekiej, s¹siedniej od pó³nocy jednostce na terenie Sanoka, jest w tym obszarze wa¿nym obiek- skolskiej i nale¿¹ do starszej, dolnej czêœci jej profilu. tem geoturystycznym o wysokich walorach naukowych Piaskowce s³abo zwiêz³e i rozsypliwe, charakteryzuj¹ i dydaktycznych. Wkraczaj¹c na wychodz¹cy z centrum mia- siê siln¹ wapnistoœci¹ oraz znaczn¹ zawartoœci¹ drobnych sta ku pó³nocy czerwony szlak turystyczny prowadz¹cy przez blaszek muskowitu. Mikê najlepiej widaæ na prze³amach ob- Góry S³one i Pogórze Przemyskie do Przemyœla i kieruj¹c serwowanych pod s³oñce i na powierzchniach warstwowañ. siê za mostem na Sanie do po³o¿onego nad rzek¹ znane- W przekrojach szarych i szaro be¿owych ³awic, osi¹gaj¹cych go skansenu budownictwa ludowego, trudno przeoczyæ nawet 0,5 m gruboœci, widoczny jest drobnoziarnisty odkrywkê, któr¹ na d³ugoœci oko³o 20 metrów stanowi materia³ u³o¿ony w obrêbie p³askiej laminacji równoleg³ej, ponad 6 metrowej wysokoœci stroma œcianka nad drog¹ najwyraŸniejszej w górnych ich czêœciach. W dolnych prowadz¹c¹ do muzeum. Powsta³a ona w wyniku bocznej czêœciach ³awic miejscami s³abo zaznacza siê niewielki, stop- erozji Sanu, który podci¹³ tu wysuniêty ku po³udniowi cypel niowy spadek wielkoœci ziarn w obrêbie struktur, tzw. uziar- morfologiczny odchodz¹cy od lesistego grzbietu górskie- nienia frakcjonalnego. Innymi, powszechnie wystêpuj¹cymi go, rozci¹gaj¹cego siê na pó³nocny wschód od Sanoka. strukturami sedymentacyjnymi, s¹ pogr¹zy w sp¹gach ³awic Grzbiet ten buduj¹ g³ównie formacje wieku kredowego piaskowcowych, bêd¹ce nastêpstwem niestatecznego war- 2 tworz¹ce strukturê fa³du Grabownicy – Za³u¿a, któr¹ w stwowania gêstoœciowego wynikaj¹cego z ró¿nic gêstoœci w niedalekim Miêdzybrodziu przecina prze³omowa dolina powtarzaj¹cym siê w profilu uk³adzie warstw piaskowcowe- Sanu o wyj¹tkowych walorach krajobrazowych. W kierunku go i ilastego osadu. Wszystkie opisane cechy litologiczne i wschodnim œcianka przechodzi w pozbawion¹ ods³oniêæ strukturalne ³awic piaskowców wskazuj¹ na ich turbidytow¹ i poroœniêt¹ lasem strom¹ skarpê starego zakola koryta genezê. S¹ one osadami pr¹dów zawiesinowych stanowi¹cych rzeki. W morfologii dna doliny, w wielu miejscach da siê w najwa¿niejszy rodzaj sp³ywów grawitacyjnych, dostarczaj¹cych tym rejonie przeœledziæ, ponad otaczaj¹cym koryto rzeki najwiêksz¹ iloœæ materia³u okruchowego do fliszowego basenu kamieñcem, przebieg skarp i sp³aszczeñ ni¿szej terasy ³êgowej karpackiego. Pomiêdzy piaskowcami widoczne s¹ cienkie i wy¿szej terasy rêdzinnej. Powierzchniê œcianki tworz¹ wk³adki szarych, wapnistych ³upków. Grubo³upliwe, miêkkie, o stropy ³awic piaskowców nale¿¹cych do trzeciorzêdowych, wewnêtrznej laminacji podkreœlonej ciemn¹ barw¹, zawieraj¹ oligoceñskich, warstw kroœnieñskich, buduj¹cych w rejonie cienkie wk³adki drobnoziarnistych piaskowców i mu³owców. Sanoka wnêtrze fa³dowej struktury tektonicznej synkliny Cechy litologiczne warstw kroœnieñskich decyduj¹ o ich ma³ej Brzozowa, jednej z kilku sk³adaj¹cych siê tu na regio- odpornoœci na procesy wietrzenia i erozji. Sprawia to, ¿e ich naln¹ jednostkê centralnej depresji karpackiej. Warstwy dobre i du¿e ods³oniêcia s¹ rzadkie, a tym samym roœnie ranga zalegaj¹ce pionowo, a miejscami w pozycji odwróconej, opisanego ods³oniêcia przy skansenie. nale¿¹ do pó³nocno-wschodniego skrzyd³a tej struktury. Niewielka odleg³oœæ obiektu od centrum miasta 3 Ska³y ods³aniaj¹ce siê w ponad 2 metrowym profilu re- bardzo atrakcyjnego turystycznie, ³atwy dojazd, a tak¿e prezentuj¹ typowe wykszta³cenie warstw kroœnieñskich, po³o¿enie bezpoœrednio przy trasie wiêkszoœci wycieczek 150 Sanok odwiedzaj¹cych programowo skansen w Sanoku sprawia, unit. In the Sanok area the Krosno Beds compose cores i¿ opisany obiekt mo¿e spe³niaæ wa¿n¹ rolê w popularyzacji of several synclines. nauk geologicznych i pe³niæ j¹ bêdzie jako chroniona prawem The main lithological variety is grey, calcareous sand- forma stanowiska dokumentacyjnego. stone. The rock is fine-grained, brittle and easily disintegrating. Characteristic mineralogical components are fine The Krosno Beds muscovite flakes which glitter at the bedding and fracture on the San River in Sanok planes. In the vicinity of red touristic trail from Sanok to Prze- Sandstone beds are intercalated by thin layers of grey, myœl, in the right bank of the San River, close to the center calcareous shales. Sedimentary structures observed in the of Sanok town the rocks are exposed of so-called Krosno exposure document the turbidite genesis of flysch sediments Beds – an important member of the Silesian Unit of the deposited from turbidity currents – a type of gravity flows Flysch Carpathians in Poland. In a steep wall, directly responsible for supplying the most part of clastic material to above the road and before the entrance to the famous the Carpathian flysch basin. Small number of good exposures Skansen, the vertical flysch strata crop out. The succes- of the Krosno Beds is a consequence of their low resistance sion is a part of northern limb of the Brzozów Anticline to weathering and erosion. Thus, the exposure is a valuable and belongs to the lower, older part of the Oligocene geotouristic site of high scientific and educational values.

2 3

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: Wybrana literatura: 153, 185, 210, 447 L. Jankowski (2005) 151 Piaskowce glaukonitowe przy zaporze w Solinie Sanok

Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat leski 5476 gmina Solina

miejscowoœæ Solina Pi³a

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Wschodnie Beskidy Lesiste Bieszczady Zachodnie

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe 5472 p³aszczowina œl¹ska warstwy kroœnieñskie 4606 4608

W miejscowoœci Solina, po³o¿onej nad dwoma piêknymi naty. W Solinie, Polañczyku i Bukowcu zlokalizowanych jest jeziorami: Myczkowskim i Soliñskim, znajduje siê najwiêksza kilkanaœcie wyci¹gów narciarskich o dobrze utrzymanych w Polsce zapora wodna. Ma ona 82 m wysokoœci i 664 m stokach. Na pó³wyspie jeziora Soliñskiego znajduje siê d³ugoœci. Zaporê posadowiono na odpornych na wietrzenie uzdrowisko Polañczyk. piaskowcach, które buduj¹ pas stromych wzniesieñ zauwa¿alny Zalew Soliñski jest rajem dla amatorów sportów wod- w morfologii terenu, na pó³noc od Jeziora Soliñskiego. nych: ¿eglarzy, wioœlarzy, zwolenników k¹pieli wodnych, Pod³o¿e skalne zbiorników wodnych stanowi¹ ska³y nale¿¹ce wêdkarzy. Mo¿na przep³yn¹æ te¿ statkiem spacerowym. do p³aszczowiny œl¹skiej, wchodz¹cej w sk³ad Karpat Do atrakcyjnych imprez kulturalnych, odbywaj¹cych siê Zewnêtrznych. W skarpie przy zaporze zobaczyæ mo¿na cyklicznie nale¿¹: „Soliñskie lato”, „Dni gminy Solina”, fragment profilu piaskowców z Ostrego, jednej z odmian fa- regaty o puchar Prezydenta RP, regaty o B³êkitn¹ Wstêgê cjalnych górnych warstw kroœnieñskich. S¹ to grubo³awicowe oraz impreza wspólna dla ¿eglarzy i lotniarzy „Dwa ¿ywio³y piaskowce glaukonitowe, wieku wczesnomioceñskiego, - dwie pasje”. powsta³e 23-16 mln lat temu i znajduj¹ce siê w sp¹gowej Przez sam¹ zaporê przebiega trasa rowerowa (o d³ugoœci czêœci warstw kroœnieñskich górnych. 24 km), biegn¹ca do £obozewa - Myczkowiec i dalej do Ore- 1 W ods³oniêciu nad zapor¹ widoczny jest pakiet kilku leca. Wiedzie tu wiele malowniczych œcie¿ek spacerowych: masywnych ³awic piaskowców glaukonitowych. S¹ to ska³y „Zielone Wzgórza nad Solin¹”, „Niebieska £ezka”, „Cypel drobnoziarniste, charakteryzuj¹ce siê znaczn¹ twardoœci¹ Polañczyk”, „Per³a Polañczyka” oraz „£¹cznik”. W bliskim i odpornoœci¹ na wietrzenie. Barwa ich jest szaropopielata. s¹siedztwie: w BereŸnicy Wy¿nej, Bóbrce, Grzance, Mycz- 2 Sp¹g tego wydzielenia przyjmuje siê jako granicê pomiêdzy kowcach znajduj¹ siê zabytkowe cerkwie; na tych terenach warstwami kroœnieñskimi dolnymi i górnymi i dlatego odgry- jest wiele piêknych przydro¿nych kapliczek z XIX wieku. wa ono istotn¹ rolê w korelacji utworów oligocenu. War- Z uwagi na walory przyrodniczo-krajobrazowe gmina stwy kroœnieñskie s¹ g³ównym elementem wype³niaj¹cym Solina uchodzi za jeden z najatrakcyjniejszych regionów centraln¹ depresjê karpack¹, w obrêbie której zosta³o turystycznych Polski. wydzielonych kilka litofacji. Elementem wystêpuj¹cym na granicy oligocen/miocen s¹ piaskowce z Ostrego oraz Glauconitic Sandstones from exposure odpowiadaj¹cy im w innych miejscach poziom ³upków z at the Solina water dam Niebylca. In Solina village located between two beautiful reser- 3 Jezioro Soliñskie, którego powierzchnia wynosi 22 km2, a voirs: Solina and Myczkowce the touristic attractions is the pojemnoœæ 500 mln m3, jest doskonale zagospodarowanym water dam – the largest hydroconstruction of this type in obiektem turystycznym. Okolica wokó³ jeziora charaktery- Poland (82 meters high and 664 meters long). The dam zuje siê du¿¹ lesistoœci¹, bogat¹ faun¹ i flor¹, a malowniczy corps was founded on sandstones of the Silesian Unit of krajobraz zachêca do spêdzenia tu wypoczynku, nie tylko the Outer Carpathians. In the scarp adjacent to the dam letniego. Na pobliskim stoku masywu Jawora znajduj¹ siê a fragment of the Ostre Sandstones is exposed as bottom dwa bieszczadzkie szybowiska górskie, a w okolicznych part of the Upper Krosno Beds. przysió³kach mieszcz¹ siê liczne domy wczasowe i pensjo- The exposed rocks are greyish, thick-bedded, fine- 152 Solina grained, glauconitic sandstones of Early Miocene age (23--16 guests. In Solina, Polañczyk and Bukowiec villages several ski Ma), hard and resistive for weathering. The bottom surface of lifts operate in winter. In the Solina Peninsula the Polañczyk this succession is regarded as a boundary between the Lower health resort exists. and the Upper Krosno Beds. This sandstone unit plays an The Solina reservoir is a paradise for sailors, paddlers, important role in correlation of the Oligocene strata. swimmers and fishermen. The bike trail passing over the dam The Solina reservoir covers 22 square kilometers and is 24 kilometers long and connects Myczkowce and Orelec. is a well-developed touristic center. The vicinity is densly There are numerous hiking trails. In the surrounding villages forested, rich in fauna and flora assemblages. The scenic visitors can admire the historical orthodox churches and landscape attracts the visitors. On the slope of the Jawor roadside shrines dated back to the XIXth century. Mt. there are two glider airfields. In the surrounding vil- The Solina commune is regarded as one of most attrac- lages numerous hotels, hostels and camping sites await the tive tourist centers in Poland.

1 2

Wybrana literatura: 153, 175, 176, 185, 255, 327, 340, 413, 417

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: L. Jankowski (2005) 153 Kamienio³om wapieni mioceñskich w Starym Bruœnie £owcza

Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat lubaczowski

gmina Horyniec Zdrój Cieszanów miescowoœc Stare Brusno

Region geograficzny: 5570 Wy¿yna Lubelsko-Lwowska Roztocze Roztocze Wschodnie

Jednostka geologiczna: zapadlisko przedkarpackie 4666 Horyniec 4668

Wieœ Stare Brusno, po³o¿ona na po³udnie od Toma- struktury warstwowañ s¹ s³abo widoczne, z pakietami cien- szowa Lubelskiego na Roztoczu Wschodnim przy drodze kich warstw o wyraŸnej oddzielnoœci p³ytowej. Wszystkie 3 prowadz¹cej z Cieszanowa do Werchratej, do drugiej wojny te osady reprezentuj¹ utwory wieku górnobadeñskiego, œwiatowej znana by³a jako oœrodek twórczoœci ludowej a wiêc powstawa³y oko³o 10 mln. lat temu. S¹ to osady zwi¹zanej z wyrobami kamieniarskimi: nagrobkami, krzy¿ami, mioceñskiego morza, które wype³nia³o wtedy zapadlisko pomnikami, kamiennymi detalami architektonicznymi, przedkarpackie i siêga³o daleko na pó³noc i wschód, na ob- w ramach s³ynnej „szko³y bruœnieñskiej”. Dzisiaj wieœ ju¿ szar dzisiejszego Roztocza. By³o to ciep³e, p³ytkie morze o nieistnieje. Jej mieszkañcy zostali wysiedleni w latach 1944- normalnym zasoleniu, w którym kwit³o bogate ¿ycie. Jego -1947. Nieco dalej na zachód w kierunku miejscowoœci przejawem by³a obecnoœæ ró¿nego rodzaju glonów, ma³¿y Polanka Tryniecka przy tej samej drodze prowadz¹cej z i œlimaków, których liczne skamienia³oœci lub ich fragmenty Werchratej do Cieszanowa powsta³a osada Nowe Brusno. znajdujemy dzisiaj w tych ska³ach. Do zbiornika morskiego W rejonie nieistniej¹cej wsi do dzisiaj wystêpuj¹ liczne, coraz dostarczane by³y niewielkie iloœci materia³u klastycznego s³abiej widoczne ods³oniêcia ska³, które mieszkañcy Starego pochodz¹cego z l¹du, o czym œwiadcz¹ warstwy piaskow- Brusna wykorzystywali do wytwarzania wyrobów kamie- ców kwarcowych i glaukonitowych wystêpuj¹ce w profilu. niarskich. Ska³y te, to wapienie mioceñskie buduj¹ce t¹ czêœæ W p³ytkim zbiorniku generowane by³y przez wiatry fale Roztocza. W rejonie Brusna na górze o tej samiej nazwie wywo³uj¹ce pr¹dy denne, przemieszczaj¹ce materia³ okru- (Brusno) wystêpuj¹ liczne drobne ods³oniêcia, z których naj- chowy po dnie. Wyrazem tego s¹ widoczne w osadzie liczne lepsze to wielopoziomowy rozleg³y zespó³ kamienio³omów. struktury warstwowañ skoœnych, rynnowych i ripplemar- Tworz¹ go piêknie po³o¿ony, otoczony lasem stary nieczynny kowych (zmarszczkowych). Osady mioceñskie w Starym kamienio³om górny i bardzo du¿y rozleg³y kamienio³om dolny, Brusnie stanowi¹ przyk³ad ró¿norodnoœci ska³ wêglanowych który jeszcze w ostatnich latach by³ czynny. wystêpuj¹cych w tej czêœci Roztocza. 1 W kamienio³omach tych ods³ania siê profil mioceñskich Stare Brusno, mimo ¿e dzisiaj ju¿ nie istnieje, zaznaczy³o wapieni Roztocza, reprezentowanych tu przez wapienie swoj¹ obecnoœæ w historii tego regionu. To w³aœnie na i margle glonowe, ponad którymi wystêpuj¹ piaski kwar- starym cmentarzu w Starym Brusnie, jak i na cmentarzu cowo-glaukonitowe. Wy¿ej w profilu wystêpuje ponad w Nowym Brusnie, mo¿emy zobaczyæ wyroby kamienne pro- dwudziestometrowej mi¹¿szoœci kompleks wapieni organo- dukowane przez kamieniarzy tej wioski. Osada wykszta³ci³a detrytycznych. Wapienie te sk³adaj¹ siê z okruchów glonów siê na prze³omie XVI i XVII w. przy wsi Brusno, która wapiennych, otwornic i w ró¿nym stopniu pokruszonych póŸniej nazwana zosta³a Starym Brusnem. By³a ona g³ównym muszli œlimaków i ma³¿y; charakteryzuj¹ siê one zmienn¹ w oœrodkiem kamieniarstwa u¿ytkowego i artystycznego na profilu pionowym zawartoœci¹ ziarn kwarcu. Wschodnim Roztoczu, funkcjonuj¹cym od po³owy XVI w. W wapieniach tych mo¿emy obserwowaæ dobrze czy- Nazwa wsi nawi¹zuje do staros³owiañskiego s³owa „brus” 2 telne struktury sedymentacyjne, takie jak: warstwowanie oznaczaj¹cego ose³kê, kamienie ¿arnowe lub blok piaskow- skoœne, rynnowe i ripplemarkowe oraz laminacjê poziom¹. W ca. Rzemios³em kamieniarskim zajmowali siê, z pokolenia najwy¿szych czêœciach profilu obserwujemy wystêpowanie na pokolenie mieszkañcy wsi, których zwano „górnikami”. na przemian grubych, masywnych ³awic wapieni, w których Materia³u dostarcza³y lokalne kamienio³omy rozmieszczone

154 Stare Brusno wokó³ wsi. Kamieniarze produkowali, dziêki ³atwo urabial- bivalves at various stages of preservation. The limestone nej skale, jak¹ by³y piaszczyste wapienie mioceñskie, krzy¿e show vertical variability in quartz content. nagrobne i przydro¿ne oraz nagrobki. By³y one bardzo popu- In the limestone beds a variety of distinct sedimentary larne ze wzglêdu na stosunkowo nisk¹ cenê i spotykane s¹ na structures can be observed: oblique, trough, ripplemark and znacznym obszarze Polski. Wyroby kamieniarskie z wapieni horizontal beddings. In the topmost parts of the succession mioceñskich pochodz¹ce z oœrodka w Starym Bruœnie spotkaæ the thick, massive, poorly stratified limestone beds alternate mo¿na na wschodzie pod Lwowem na Ukrainie, na po³udniu with thin layers of perfect fissility. All the rocks are of Up- pod Przemyœlem, a na zachodzie w okolicach Kolbuszowej. per Badenian age (about 10 Ma ago) and were deposited in Pó³nocny zasiêg ich wystêpowania wyznacza granica zaboru the Miocene sea which filled the Carpathian Foredeep and austriackiego. Najstarsze zachowane i odczytane krzy¿e extended far to the north and east, to the area of recent pochodz¹ z pierwszej po³owy XVII w. Z kamieniarskiej ro- Roztocze. The sea was warm, shallow, of normal salinity dziny pochodzi³ utalentowany rzeŸbiarz i malarz Grzegorz and inhabitated by vigorously developing living organisms, KuŸniewicz, autor p³askorzeŸby jednego z prezydentów na as demonstrated by a variety of fossils: algae, bivalves and s³ynnej skale Black Hills w USA. gastropods. Stare Brusno village has been the main center of stone- The Miocene limestones quarry in Stare Brusno work industry in the Central Roztocze since the half of The large quarry was developed in Brusno village (south XVIth century. The name of the village originates from from Tomaszów Mazowiecki town), in the slopes of the ancient slavonic name “brus” which meant “whetstone” but Brusno Hill. It comprises two parts: an older, scenic upper also “millstone” and “sandstone block”. Stonework was a pit surrounded by forest and younger, huge, lower pit which traditional profession in the village, handed down from gen- has just been closed. eration to generation in the families called “the miners”. The In both pits the Miocene carbonates appear represented easily workable Miocene sandy limestones were extracted by algal limestones and marls overlain by quartz-glauconitic in the surrounding quarries. The craftsmen produced e.g., sands. These are succeeded by 20-meters-thick complex tombstones, tomb and roadside crosses, which were very of organodetrital limestones composed of fragments of popular due to low prices and which are widely distributed calcareous algae, foraminifers and shells of gastropods and in the big part of southern Poland.

Wybrana literatura: 15, 63, 64, 67, 71, 74, 165, 267, 298, 338, 361, 464

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: L. Jankowski (2005) 155 Warstwy menilitowe w kamienio³omie w Straszydlu

Tyczyn Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat rzeszowski gmina Lubenia miejscowoœæ Straszydle

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie

Pogórze Œrodkowobeskidzkie 5530 Pogórze Dynowskie

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina skolska 4570 B³a¿owa 4572 4574

Formacja skalna, bardzo charakterystyczna i wa¿na dla kokkolitów. Regularnie warstwowane tworz¹ twarde p³yty ca³ego obszaru Karpat fliszowych, ods³ania siê w nieczynnym o jasnej, be¿owej barwie na powierzchniach zwietrza³ych i kamienio³omie w Straszydlu. Miejscowoœæ ta po³o¿ona jest be¿owo - br¹zowej na œwie¿ym prze³amie. Wewn¹trz wielu kilkanaœcie kilometrów na po³udniowy wschód od Rzeszo- ³awic widoczne s¹ ciemne wk³adki (soczewki) szklistych wa, w zachodniej czêœci malowniczego Pogórza Dynow- rogowców wydzielone z pierwotnego wapienno-krzemion- skiego i blisko prze³omowej doliny Wis³oka. Jest to brze¿ny kowego osadu w procesie diagenezy. W wielu miejscach rejon karpackiej, fliszowej jednostki skolskiej. podkreœlaj¹ one deformacyjne struktury sedymentacyjne 1 Wyrobisko wcina siê na d³ugoœci oko³o 150 metrów ³awic margli zaburzonych osuwiskami podmorskimi. £awice w po³udniowo-zachodnie, strome zbocze £ysej Góry w margli rozdzielaj¹ twarde, silnie wapniste ³upki krzemionko- prawym brzegu Lubenki, w zachodniej czêœci wsi i zloka- we rozpadaj¹ce siê p³ytkowo. lizowane jest w pobli¿u granicy tektonicznego nasuniêcia Wysoka wartoœæ naukowa i dydaktyczna tego stano- na warstwy menilitowe kredowych warstw s¹siaduj¹cej od wiska geologicznego wi¹¿e siê tak¿e z wystêpowaniem po³udnia tektonicznej struktury antykliny K¹kolówki. W jego licznych skamienia³oœci, które ³atwo znaleŸæ mo¿na na œcianach ods³aniaj¹ siê ska³y nale¿¹ce do najstarszej czêœci powierzchniach warstwowañ i ³upliwoœci. W formie warstw menilitowych, które powsta³y w oligocenie (oko³o odcisków lub lepiej zachowanych fragmentów, a nawet 35 do 23 mln lat temu) - najm³odszej epoce paleogenu. ca³ych szkieletów, wystêpuj¹ tu kopalne ryby dokumentuj¹ce Przedmiotem eksploatacji by³y osadowe ska³y nale¿¹ce wiek tych osadów i du¿¹ g³êbokoœæ morza, w którym te do ogniw: „rogowców z Kotowa” i „margli dynowskich”. osady powstawa³y. 2 Cienkie ³awice szarobrunatnych i twardych rogowców Strome œciany wyrobiska ujawniaj¹ tak¿e skompli- (osadowych ska³ krzemionkowych) rozpadaj¹ siê kostkowo, kowan¹ budowê geologiczn¹ górotworu. W obrêbie a ostrokrawêdziste fragmenty ska³ pokazuj¹ raczej ma- warstw nachylonych zgodnie ze zboczem, widocznych jest towe, a nie typowe dla sylicytów (rogowców), szkliste kilka prawie pionowych uskoków, najprawdopodobniej powierzchnie prze³amów. Œwiadczyæ to mo¿e o œrednio zwi¹zanych z s¹siedni¹ stref¹ nasuniêcia. Uniemo¿liwiaj¹ zaawansowanej diagenezie, rekrystalizacji krzemionki one skorelowanie profilu rogowców z profilem margli. pochodz¹cej pierwotnie g³ównie z opalowych szkieletów Konsekwentne, zgodne z nachyleniem zbocza, u³o¿enie ró¿nych morskich mikroorganizmów. Warstewki rogow- warstw przyczynia siê do przyspieszenia naturalnego roz- ców rozdzielaj¹ cienkie wk³adki ciemnych twardych ³upków padu wietrzej¹cych warstw i tworzy zagro¿enie obrywami krzemionkowych i krzemionkowo-ilastych, rozpadaj¹cych w wysokiej na ponad 20 metrów œrodkowej czêœci œciany siê cienkop³ytkowo lub liœciasto. Ich g³ównym sk³adnikiem kamienio³omu, o czym ostrzegaj¹ postawione tam tablice. jest menilit nadaj¹cy ca³ym warstwom nazwê. Stanowi on Zakoñczona ju¿ eksploatacja, jak widaæ po pozostawionej 3 ciemn¹, brunatno-czarn¹, nieprzeŸroczyst¹ odmianê opalu. formie wyrobiska, prowadzona niezgodnie ze sztuk¹ gór- Górn¹ czêœæ ods³oniêtego profilu tworz¹ margle dynowskie, nicz¹, dostarcza³a przez lata surowca u¿ywanego g³ównie bêd¹ce silnie skrzemionkowanymi ska³ami wapiennymi w budownictwie drogowym, do utwardzania lokalnych z domieszk¹ minera³ów ilastych. Ich materia³ wapienny jest dróg. Jeszcze pe³niejszy profil ogniwa margli dynowskich g³ównie pochodzenia organicznego i utworzy³y go szkieleciki ods³ania³ siê w s¹siednim kamienio³omie le¿¹cym na 156 Straszydle pó³noc, w odleg³oœci oko³o 500 m w zachodnim zboczu brown, thin-layered, hard lydites intercalated by dark, £ysej Góry. thin-layered siliceous and siliceous-clayey shales. The main Wyrobisko jest czêœciowo zagospodarowane turystycz- mineral in these rocks is menilite (dark opal variety). This nie. Od g³ównej szosy i blisko le¿¹cego przystanku PKS sequence bears the name “the Kotów Lydites”. prowadzi do niego przez mostek na Lubence w¹ska droga Above the lydites the so-called “Dynów Marls” occur. These koñcz¹ca siê wydzielonym placem biwakowym, z ³awkami are light-beuge, regularly bedded, hard, highly silicified carbon- i miejscem na ognisko. Atrakcyjnoœæ turystyczna obiektu ates with an admixture of clay minerals. Deformations originat- po³o¿onego w gminie z rozwiniêt¹ agroturystyk¹ wi¹¿e siê ing from submarine slides can be observed. All rocks contain tak¿e z po³o¿eniem przy szlakach dwu turystycznych tras abundant fossils including well-preserved fish skeletons. rowerowych oraz z s¹siedztwem stadniny koni huculskich. The rock formation is cut by several, almost vertical faults. The beds dip towards the slope of the hill, which facili- The Menilite Beds in the quarry in Straszydle tates the weathering processes and causes serious rock-fall Straszydle is a small village located a dozen of kilometers hazard, especially in the central part of the pit where wall is southeast from Rzeszów, in the western part of picturesque over 20 meters high. The quarry has been active for a long Dynów Foreland and in the Wis³ok River valley. The Menilite time supplying valuable road aggregate. The more complete Beds exposed in an abandoned quarry are of high impor- succesion of the Dynów Marls occurs in the adjacent quarry, tance for the whole Flysch Carpathians. located about 500 meters northward. The quarry is deeply cut (some 150 meters) into the The quarry is touristically developed. From the main steep, southwestern slope of the £ysa Góra Hill. In the pit road and the bus stop a trail was routed to the camping walls the oldest part of the Oligocene Menilite Beds crops site. In the vicinity there are bike and hike trails. Additional out. The lower part of the sequence comprises greyish- attraction is the stud of Hucul horses.

2 3

Wybrana literatura: 31, 210, 211, 218, 219, 403, 448 Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: R. Kopciowski (2005) 157 Warstwy menilitowe w kamienio³omie w Tarnawce £añcut

Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat ³añcucki 5536 gmina Markowa miejscowoœæ Tarnawka

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Pogórze Œrodkowobeskidzkie Pogórze Dynowskie

Jednostka geologiczna: 5534 Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina œl¹ska 4590 4592

Obiektem jest ods³oniêcie warstw menilitowych w niekiedy o potê¿nych rozmiarach (ponad 1 m œrednicy). 1 nieczynnym kamienio³omie zlokalizowanym we wschodniej W ods³oniêciu mo¿na tak¿e znaleŸæ interesuj¹c¹ mineralizacjê skarpie, doœæ rozleg³ej w tym miejscu, doliny potoku Tarnaw- kalcytow¹ w postaci tzw. szczotek krystalicznych. ka, oko³o 1 km na po³udnie od koœcio³a w Tarnawce. Jest do- Piaskowce kliwskie powsta³y z materia³u pochodz¹cego skonale widoczne z drogi biegn¹cej z £añcuta, przez Husów z pó³nocnego obrze¿enia basenu skolskiego, znoszonego na do Tarnawki (oko³o 100 m na wschód). Jest to po³udniowe, dno przez pr¹dy zawiesinowe. wiêksze i lepiej zachowane jedno z dwu wyrobisk w tej Oko³o 3,5 km w kierunku zachodnim przebiega szlak miejscowoœci, d³ugie na 90 m i wysokie na oko³o 15 m. niebieski z Rzeszowa do Jawornika Polskiego. Ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie warstwy menilitowe Ods³oniêcie w Tarnawce ma du¿e walory poznawcze powsta³y w paleogenie (piêtro – oligocen), oko³o 30 mln z uwagi na wspó³wystêpowanie kilku formacji skalnych (³upki lat temu. W ods³oniêciu dominuj¹ charakterystyczne dla menilitowe, piaskowce kliwskie, diatomity) oraz produktów warstw menilitowych p³aszczowiny skolskiej piaskowce potê¿nego sp³ywu podmorskiego. kliwskie, tworz¹ce niekiedy kompleksy o mi¹¿szoœci nawet kilkuset metrów w obrêbie ³upków brunatnych (klasyczne The Menilite Beds from wykszta³cenie warstw menilitowych). S¹ to bia³o-szare lub in the quarry in Tarnawka 2 be¿owe, grubo³awicowe piaskowce kwarcowe uziarnione In the quarry in Tarnawka village the Kliwa Sandstones frakcjonalnie, czêsto gruboziarniste lub zlepieñcowate, are exposed. These are thick-bedded, coarse-grained or niekiedy z porwakami fragmentów ³awic ³upków brunatnych conglomeratic, quartz sandstones with graded bedding, i zielonych. W sp¹gu ods³oniêcia widoczna jest ³awica intercalated in the lower part by typical, brownish shales and zlepieñca zbudowana z ziaren kwarcu i licznych, du¿ych nie- in the upper part by diatomitic shales and diatomites with regularnych fragmentów (tzw. klastów) ³upków zielonych. lenses of hard, beuge-brown lydites. In the middle part of the Grube ³awice piaskowców w dolnej czêœci profilu s¹ sequence the very interesting feature is visible: submarine przek³adane warstwami typowych brunatnych ³upków paleoslide formed by sliding of unconsolidated diatomitic menilitowych. Wy¿ej w profilu, prze³awicenia piaskowców material with blocks of the Kliwa Sandstones, sometimes stanowi¹ be¿owe ³upki diatomitowe i diatomity (ska³y over 1 meter across. 3 zawieraj¹ce znaczne iloœci ca³ych lub pokruszonych szkiele- The Kliwa Sandstones are the characteristic member of tów okrzemek) z soczewkami twardych be¿owo-br¹zowych the Menilite Beds belonging to the Skole Unit of the Flysch rogowców. W œrodkowej czêœci profilu widoczna jest nie- Carpathians. The sandstone form complexes up to several zwykle interesuj¹ca ska³a utworzona w efekcie podmorskie- meters thick, enclosed within the typical, brownish Menilite go sp³ywu nieskonsolidowanego materia³u „diatomitowego”, Shales. The sandstones were deposited in the Oligocene z blokami porozrywanych ³awic piaskowców kliwskich, (about 30 Ma ago).

158 Tarnawka

2 3

Wybrana literatura: 214, 483

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: T. Malata (2005) 159 160 Województwo podlaskie

Kamienna Nowa

Mielnik

Kamienna Nowa – Oz w Kamiennej Nowej Mielnik – Bruk morenowy w Mielniku 161 Oz w Kamiennej Nowej

Lokalizacja: Augustów województwo podlaskie powiat sokólski gmina D¹browa Bia³ostocka miejscowoœæ Kamienna Nowa

5954 Rejon geograficzny: Wysoczyzny Podlasko-Bia³oruskie Nizina Pó³nocnopodlaska Wzgórza Sokólskie Sokó³ka Jednostka geologiczna: platforma wschodnioeuropejska wyniesienie mazursko-podlaskie utwory zlodowacenia ba³tyckiego K³odzko 4650 4652

Na wyniesieniu mazursko-podlaskim, w miejscowoœci surowego klimatu i wieloletniej zmarzliny. Kamienna Nowa znajduje siê nieczynne wyrobisko od- Formy takie jak ozy powstaj¹ wewn¹trz l¹dolodu, w krywkowe, usytuowane na pó³nocnym skraju Wzgórz So- jego kana³ach in- lub subglacjalnych, mog¹cych wykazywaæ kólskich. W ods³oniêciu po³o¿onym w odleg³oœci 1-2 km od deformacje glacitektoniczne: ci¹g³e i nieci¹g³e. Maj¹ one pradoliny Biebrzy ukazuj¹ siê utwory bêd¹ce pozosta³oœci¹ po³o¿enie prostopad³e do czo³a l¹dolodu. zlodowacenia Wis³y. Osady te buduj¹ formê geomorfolo- Obiekt jest du¿ym, bezpiecznym wyrobiskiem, w którym giczn¹ o d³ugoœci 700 m i wysokoœci do 10 m, zwan¹ wa³em mo¿na organizowaæ zwiedzanie dla kilkunastoosobowych ozowym (ozem). grup. Œciany s¹ ods³oniête i dobrze widoczne. Czytelnoœæ Wa³y ozowe powstaj¹ wskutek przep³ywu wód roz- profilu osadów i cyklów sedymentacyjnych pozwala zapoznaæ topowych wewn¹trz lodowca lub pod jego stop¹. P³yn¹c siê z podrêcznikowym przyk³adem budowy wewnêtrznej zazwyczaj pod du¿ym ciœnieniem wody te ¿³obi¹ pod³o¿e form polodowcowych. Wa³ ozowy wystêpuj¹cy w Kamien- l¹dolodu i zbieraj¹ materia³ g³azowo-¿wirowy. Materia³ ten nej Nowej jest jednym z najpiêkniejszych tego typu ods³oniêæ jest deponowany najczêœciej w formie pod³u¿nych wa³ów w naszym kraju. zwanych ozami. Czasami czêœæ materia³u znajduje siê pod Aby dotrzeæ do ¿wirowni nale¿y skrêciæ z drogi powierzchni¹ terenu; wa³y ozowe takiego typu zwane s¹ prowadz¹cej z Kamiennej Nowej do Starej Kamiennej, w zakorzenionymi. Niekiedy zdarza siê, ¿e osady wewn¹trz kierunku pó³nocnym, w odleg³oœci ok. 1 km od zabudowañ ozu s¹ ³ukowo wygiête, a jego zbocza pokrywaj¹ drobne Starej Kamiennej. W odleg³oœci 200 m od zakrêtu wchodzi piaski i mu³y, tworz¹ce os³onê wa³u. siê do obiektu. Szczyt wa³u poroœniêty jest darnin¹ i rzadkim 1 W opisywanym obiekcie zlokalizowana jest ¿wirownia, z lasem iglastym. której pozyskiwano ¿wir na potrzeby lokalne, g³ównie do bu- Miejsce to po³o¿one jest w otulinie Biebrzañskiego Par- dowy dróg. W ods³oniêciu widoczna jest klasyczna budowa ku Narodowego. W odleg³oœci 5 km od obiektu znajduje 2 wewnêtrzna tego typu formy pochodzenia lodowcowego: siê zielony szlak turystyczny, a w odleg³oœci 10 km biegnie rdzeñ ozu i jego os³ona. Rdzeñ wa³u ozowego w Kamiennej niebieski szlak rowerowy. Nowej zbudowany jest z materia³u grubookruchowego (¿wiry i piaski) i wygiêty ³ukowo. W jego obrêbie wystêpuj¹ The esker from Kamienna Nowa trzy serie osadów rozdzielonych wyraŸnymi granicami. W The recently inactive gravel pit in Kamienna Nowa village poszczególnych seriach dobrze zaznaczona jest zmiana (the Mazury-Podlasie Uplift) has been working aggregate energii przep³ywu wód podlodowcowych (subglacjalnych). for local purposes, mostly for building industry. It is 1--2 3 Widoczne w tej czêœci profilu dwa du¿e g³azy interpretuje kilometers away from the Biebrza River glacial valley and is siê jako efekt oberwania stropu tunelu subglacjalnego, gdzie accessible from the road Kamienna Nowa-Stara Kamienna, nastêpowa³o tworzenie siê wa³u. heading north, about 1 kilometer from the buildings of Stara Os³ona rdzenia utworzy³a siê ju¿ po ustaniu przep³ywu Kamienna village. 4 wód w tunelu i/lub jego zawaleniu siê. Tworz¹ j¹ g³ównie The pit was developed in an esker – a glacial landform, osady ablacyjne (wytopiskowe) typu glin sp³ywowych, drob- about 700 meters long and 10 meters high, originating from nych piasków i mu³ków. Widoczne s¹ te¿ kliny mrozowe, the Vistula River glacial period. In the pit walls the classic powsta³e po ust¹pieniu l¹dolodu, ale jeszcze w warunkach internal structure of an esker can be studied: the core and 162 Kamienna Nowa the cover. The arcuate core is composed of coarse material visible sediments and depositional cycles. The esker in Ka- (sands and gravels) whereas the cover consists of ablation mienna Nowa is one of the best, handbook examples of the sediments – flow clays, fine sands and silts, and was deposited internal structure of glacial landforms in Poland. after the meltwater flow in the tunnel has ceased or the The site is located in the envelop of the Biebrza River Na- tunnel has collapsed. tional Park. A green touristic trail routes 5 kilometers from The pit is a sizeable working, safety for visitors including the site and the blue bike trail is 10 kilometers distant. larger groups. The pit walls are well-exposed with clearly

1 3

2 4

Wybrana literatura: 246

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego: R. J. Soko³owski (2005) 163 Bruk morenowy w Mielniku

Drohiczyn

5804 Lokalizacja: województwo podlaskie powiat siemiatycki gmina Mielnik miejscowoœæ Mielnik

Rejon geograficzny: Niziny œrodkowopolskie

Nizina po³udniowopodlaska 5802 Podlaski Prze³om Bugu

Jednostka geologiczna: platforma wschodnioeuropejska zr¹b ³ukowski utwory zlodowacenia œrodkowopolskiego 4638 4640 Janów Podlaski

W powiecie siemiatyckim, na pó³nocno-zachodnim Proces ten mia³ miejsce w okresie plejstocenu, 125--114 obrze¿u miejscowoœci Mielnik znajduje siê g³azowisko - na- tysiêcy lat temu. 1 gromadzenie du¿ej iloœci luŸnych bloków skalnych o znacz- Obecnie g³azy czêœciowo pokryte s¹ porostami, a ich nych rozmiarach. G³azowisko to powsta³o na pochy³oœci powierzchnie s¹ zwietrza³e. Mimo to dostrzec mo¿na krawêdziowej doliny Bugu, w strefie moreny czo³owej zlo- wyró¿niaj¹ce je charakterystyczne cechy teksturalne i 4 dowacenia œrodkowopolskiego stadia³u Warty. Jest efektem strukturalne. rozmycia i zniszczenia poziomu gliny zwa³owej przez wody Miejscowa ludnoœæ wykorzystuje mniejsze g³azy jako ma- powierzchniowe oraz erozyjne procesy stokowe. Materia³ teria³ budowlany, niszcz¹c tym samym cenne œwiadectwo (w drobnookruchowy frakcji piaszczystej i i³owej zosta³ przez formie bruku morenowego) procesów, jakie mia³y tu miejsce przep³ywaj¹ce wody wyp³ukany, natomiast znacznie ciê¿szy w czasie zlodowacenia œrodkowopolskiego. Malownicza materia³ gruboziarnisty (g³azy i ¿wiry) opad³ na pod³o¿e dolina Bugu z licznymi starorzeczami i mieliznami wij¹ca 2 tworz¹c tzw. bruk: na obszarze 0,4 ha znajduje siê ponad siê tu¿ obok g³azowiska zbudowana jest z plejstoceñskich 120 g³azów narzutowych o rozmiarach od 70 do 250 cm. osadów morenowych i osadów kredowych (kredy pisz¹cej Czêœæ z nich jest nieznacznie wciœniêta w pod³o¿e. z krzemieniami, wydobywanej w kopalni odkrywkowej w Litologicznie g³azy nale¿¹ do ska³ krystalicznych: magmo- Mielniku). Jest to doskona³y punkt dydaktyczny do nauki wych i metamorficznych. Wynika to z ich du¿ej odpornoœci rozpoznawania ska³ krystalicznych i obserwacji procesów na procesy niszcz¹ce, g³ównie œcieranie, jakiemu s¹ podda- polodowcowych. ne podczas transportu w masie l¹dolodu. W g³azowisku mielnickim ska³y magmowe reprezentuj¹: granity, sjenity i dioryty oraz pegmatyty, w których dostrzec mo¿na du¿e The moraine scree in Mielnik kryszta³y kwarcu, skaleni potasowych i muskowitu. Ska³y The scree is located in the northwestern margin of metamorficzne s¹ reprezentowane przez gnejsy, migmatyty Mielnik village, in the area of the £uków horst. It was 3 oraz ciemne amfibolity. G³azy s¹ nierównomiernie poroz- formed at the slope of the Bug River valley, in the zone of rzucane w trawach porastaj¹cych ten obszar. Na ich g³adkich end moraine of the Mid-poland glaciation (the Warta River powierzchniach widoczne s¹ g³êbokie, kilkucentymetrowe substage). Both the surface flows and the slope erosion rysy oraz owalne wg³êbienia. S¹ to efekty procesów, jakim washed out the boulder clay horizon removing the sand poddane by³y wiêksze fragmenty skalne w czasie transpor- and clay fractions. Much heavier, coarse material formed tu wewn¹trz cia³a l¹dolodu. Du¿e, g³êbokie rysy powsta³y an accumulation of about 120 erratic boulders varying in wskutek tarcia g³azu o materia³ twardy i kanciasty, formy size from 70 to 250 centimeters and covering an area of zaokr¹glone powsta³y za spraw¹ grubszego materia³u about 0.4 hectare. Lithology of boulders includes igne- obtoczonego lub kulistego, natomiast ziarna drobnookru- ous (granites, syenites, diorites and pegmatites with large chowe (frakcji piaszczystej lub drobno¿wirowej) oszlifowa³y quartz, feldspar and muscovite crystals) and metamorphic powierzchniê g³azów na prawie idealnie g³adk¹. Fragmenty (gneisses, migmatites and dark amphibolites) rocks. The skalne znajduj¹ce siê w mielnickim g³azowisku pochodz¹ ze boulder surfaces show distinct (several centimeters long), Skandynawii i zosta³y przetransportowane na teren Polski w deep scratches and oval hollows as well as smooth, “pol- czasie zlodowacenia œrodkowopolskiego, w stadiale Warty. ished” shapes. These features originate from processes 164 Mielnik active during the transport of clastic material within the The adjacent, scenic valley of the Bug River is eroded ice sheet. This process took place in the Pleistocene in Pleistocene moraine sediments as well as in Cretaceous (about 125,000-114,000 years ago). Recently, boulders strata (chalk is mined at the Mielnik open pit). The site is an are covered with lichens and their outer surfaces are excellent educational location suitable for recognizing the weathered but structures and textures typical of igneous crystalline rocks and the post-glacial processes including the and metamorphic rocks are still visible. large accumulation of erratics.

1 2

3 4

Wybrana literatura: 164, 264, 313, 424

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: D. Ilcewicz-Stefaniuk, M. Stefaniuk (2005) 165 166 Województwo pomorskie

Rozewie Mrzezino Ch³apowo Rewa Po³chowo

Mo¿d¿anowo

Ch³apowo – Kra glacjalna w klifie Ch³apowskim Mo¿d¿anowo – XVIII-wieczna kopalnia bursztynów w Mo¿d¿anowie Mrzezino – Osady polodowcowe w ¿wirowni w Mrzezinie Po³chowo – Zlepieñcowe ska³ki z Po³chowa Rewa – Cypel Rewski Rozewie – Osuwisko w klifie rozewskim

167 Kra glacjalna w klifie Ch³apowskim

Lokalizacja: województwo pomorskie powiat pucki gmina W³adys³awowo Karwia miejscowoœæ Ch³apowo

6080 Rejon geograficzny: Pobrze¿a po³udniowoba³tyckie Pobrze¿e gdañskie Pobrze¿e Kaszubskie

Jednostka geologiczna: Obni¿enie peryba³tyckie Kêpa Swarzewska 4330 W³adys³awowo

Obiekt ten znajduje siê na terenie Nadmorskiego Parku przyl¹dek Rozewie, a w kierunku wschodnim port we Krajobrazowego, w klifie brzegu Ba³tyku, na odcinku miêdzy W³adys³awowie. 1 W³adys³awowem a Rozewiem. Jest dostêpny dla licznie Dla turystów zmotoryzowanych istnieje mo¿liwoœæ za- przebywaj¹cych tu turystów. Równolegle do brzegu biegnie trzymania siê przy zejœciu na krawêdŸ Jaru Ch³apowskiego szosa z W³adys³awowa do Jastrzêbiej Góry. i zejœcie niebieskim szlakiem, który biegnie dalej brzegiem Stanowi go fragment skarpy aktywnego klifu morza i nazywany jest szlakiem Nadmorskim lub Rozew- Ch³apowskiego. Ci¹gnie siê od Jaru Ch³apowskiego (zwa- skim. Po zejœciu na pla¿ê nale¿y przejœæ ok. 400 m w lewo nego równie¿ Rudnikiem), a¿ do dzikiego jaru le¿¹cego (pó³nocny wschód), w stronê Rozewia. Charakter tego ok. 700 m na pó³nocny wschód od Rudnika. Ods³ania siê obiektu wyklucza jego zagospodarowanie, gdy¿ znajduje siê tutaj typowy dla tego rejonu profil utworów. W dolnej on w strefie dynamicznego brzegu erozyjnego, natomiast 2,3 czêœci skarpy wystêpuje kompleks mioceñskiej formacji w niewielkiej odleg³oœci, na l¹dzie, znajduje siê du¿e pole brunatnowêglowej o mi¹¿szoœci ok. 40 m, z grubymi, niekie- namiotowe z dobrze rozwiniêt¹ baz¹ gastronomiczn¹. Przy dy do 2 m, pok³adami wêgla brunatnego. S¹ to na ogó³ wêgle zejœciu do Jaru Ch³apowskiego widnieje tablica informuj¹ca, detrytowe zawieraj¹ce miejscami drobne ksylity; mo¿na ¿e Jar Ch³apowski jest rezerwatem. w nich znaleŸæ odciski liœci i ga³¹zek drzew iglastych oraz uwêglone szyszki (wieku ok. 15-17 mln lat). W warstwach The glacial erratic slab piasków widoczne s¹ niekiedy du¿e karcze i k³ody ksylito- in the Ch³apowo cliff coast we. Formacja zbudowana jest g³ównie z drobnoziarnistych The site is located in the area of the Coastal Landscape piaskowców œrednio- i grubo³awicowych, o zmiennej barwie Park, at the Baltic Sea coast. It is a part of active Ch³apowo (od bia³ej do brunatnej) oraz mu³owców i i³owców barwy cliff. The exposure extends from the Ch³apowo Ravine until szarej do brunatnej. the Wild Ravine, about 700 meters northwest of Rudnik. Profil w tej czêœci klifu jest unikatowy, ods³ania bo- In the bottom part of the cliff the Miocene brown-coal wiem kontakt (wzd³u¿ prawie pionowej powierzchni) kry formation is exposed, about 40 meters thick, with brown mioceñskiej z przylegaj¹cymi do niej piaskami i ¿wirami coal seams (up to 2 meters thick). The formation includes fluwioglacjalnymi o mi¹¿szoœci kilkunastu metrów. Seria ta white to brownish, medium- and thick-bedded, fine-grained zawiera w sp¹gu warstwê bruku morenowego o mi¹¿szoœci sandstones with mudstones and claystones. The brown coals kilkunastu cm. W najwy¿szej czêœci skarpy, maj¹cej charak- are detritic and contain fine xylites. Prints of leafs, twigs and ter niszy osuwiskowej, wystêpuje kilkumetrowa warstwa coalified cones of conifer tress can be found, of age 17-15 Ma gliny zwa³owej powsta³ej w czasie deglacjacji ostatniego ago. In this part of the cliff a unique, vertical contact surface zlodowacenia (pó³nocnopolskiego, 12 - 15 tys. lat temu). is exposed of fluvioglacial sands and gravels with an erratic Skarpê klifu stanowi koluwium osuwiskowe, które maskuje slab of Miocene sediments. In the uppermost part of the wychodnie utworów buduj¹cych wysoczyznê. cliff, which is the landslide niche, the several-meters-thick Zalet¹ tego obiektu jest ³atwa dostêpnoœæ oraz ci¹g³a boulder clay layer can be observed. The clay was deposited odnawialnoœæ skarpy dziêki erozji morskiej. Poniewa¿ jest during the recession stage of the last, North-poland glacia- to brzeg morski, mamy te¿ liczne walory krajobrazowe. tion period. The site is easily accessible and continuously W kierunku zachodnim widoczny jest ostro zarysowany “renewed” by erosion. 168 Ch³apowo

Wybrana literatura: 216, 365, 366

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: T. Leœniak (2005) 169 XVIII-wieczna kopalnia bursztynów

w Mo¿d¿anowie Ustka

Lokalizacja: województwo pomorskie powiat s³upski gmina Ustka miejscowoœæ Mo¿d¿anowo 6044

Rejon geograficzny: Dar³owo Pobrze¿a Po³udniowoba³tyckie Pobrze¿e Koszaliñskie Równina S³awieñska

Jednostka geologiczna: niecka brze¿na, niecka pomorska 3616

W miejscowoœci Mo¿d¿anowo, po³o¿onej w gminie Ust- Do likwidacji kopalni w Mo¿d¿anowie przyczyni³o siê ka, a geologicznie nale¿¹cej do niecki pomorskiej, znajduj¹ niew³aœciwe zabezpieczenie wyrobiska i zalanie go wod¹. siê œlady XVIII-wiecznego wydobycia bursztynów. Miejsce Dodatkowym czynnikiem by³a eksploatacja bursztynów to podlega ochronie prawnej; w 2001 roku zatwierdzono w s¹siednim, wydajniejszym z³o¿u sambijskim. tu stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo¿ywionej. Aby dojechaæ do obecnie nieczynnego wyrobiska nale¿y Kopalniê pozyskuj¹c¹ bursztyny ze z³o¿a mo¿d¿anowskiego udaæ siê drog¹ ze S³upska w kierunku pó³nocno-zachod- za³o¿y³ ¿ydowski kupiec Lieppmann, za zgod¹ króla pru- nim na Bruskowo Wlk., a nastêpnie na Krzemienicê. W skiego. W latach od 1782 do 1784 pracowa³o tu oko³o odleg³oœci oko³o 120 metrów od pierwszych zabudowañ 60 robotników. Okazy bursztynów wydobywane by³y z wsi Mo¿d¿anowo, po lewej stronie drogi znajduje siê p³ytka g³êbokoœci 23 metrów za pomoc¹ prymitywnych szybów, odkrywka poroœniêta drzewami i czêœciowo wype³niona z trzeciorzêdowych piasków kwarcowych bogatych w bur- wod¹. sztyn. Jest to fragment kry lodowcowej (porwaka lodow- Samo Mo¿d¿anowo jest nie lada atrakcj¹ turystyczn¹. cowego) zbudowanej z utworów piaszczysto-¿wirowych Pierwsza wzmianka o tej osadzie pochodzi z 1374 roku wieku dolnooligoceñskiego i plioceñskiego, z wyraŸnymi i dotyczy poœwiêcenia koœcio³a przez biskupa kamieñskiego. przerostami i³ów i drobnych wk³adek wêgla brunatnego. Z³o¿e W koœciele (zbudowanym w 1356 roku) bêd¹cym najstar- zawiera dwa rodzaje kopalin: piaski kwarcowe oraz zalegaj¹ce szym zabytkiem sakralnym w rejonie S³upska zobaczyæ w nich bursztyny, które najczêœciej spotykane s¹ w stropowej mo¿na witra¿e z XVII wieku, bogato rzeŸbiony o³tarz oraz czêœci warstwy piaszczysto-¿wirowej. Seria bursztynonoœna herby rodzin rycerskich zamieszkuj¹cych okolicê, np. ksiêcia wystêpuje na g³êbokoœci od 5,5 do 17,5 metrów (przeciêtnie Jana Fryderyka z rodu Gryfitów. 11 m) od powierzchni ziemi i ma zmienn¹ mi¹¿szoœæ: od 0,15 Piêkna i dobrze zachowana XIX-wieczna zabudowa do 3,4 metra (przy œredniej 1,7 m). Zasoby z³o¿a okreœlono szachulcowa (tzw. pruski mur) nadaje kolorytu wsi i zachêca na 20 270 kg bursztynu; jest to jedno z najbardziej perspek- do jej odwiedzenia. Na zachód od Mo¿d¿anowa znajduje tywicznych z³ó¿ bursztynu w Polsce. siê najwy¿sze wzniesienie – Srebrnogóra, a przy dobrej Bursztyny z Mo¿d¿anowa odznacza³y siê wysok¹ widocznoœci dostrzec mo¿na œwiêt¹ górê S³owiñców 1 jakoœci¹ i osi¹ga³y wysok¹ cenê skupu. Wykorzystywano – Rowokó³. 2 je w wyrobach jubilerskich do ozdabiania naszyjników, Przez Mo¿d¿anowo biegnie trasa turystyczna z Ustki broszek, wisiorów itp. Odznacza³y siê ró¿norodn¹ barw¹: – do Koszalina – S³awna – i z powrotem do Ustki, o ³¹cznej 3 od pomarañczowej po wiœniowo-pomarañczow¹, a¿ do d³ugoœci 193 km. zielonkawo-¿ó³tych i mleczno¿ó³tych. Znajdowano odmiany przeŸroczyste (ok. 60%), a tak¿e pó³matowe i matowe. Oka- The XVIII th-century ambermine zy by³y ró¿norodne, g³ównie nieforemne, o zaokr¹glonych in Mo¿d¿anowo naro¿ach. Powierzchnia bursztynów zwykle pokryta by³a In Mo¿d¿anowo village (Ustka commune) the relics of kor¹ zwietrzelinow¹ z licznymi bruzdami. amber mine are preserved, dated back to the XVIIIth cen- 170 Mo¿d¿anowo tury. In order to find this site the visitor should take a road jewelry making (necklases, brooches, medallions). from S³upsk to the northwest, heading Bruskowo Wielkie Closure of the amber mine was caused by flooding, village, than the Krzemienica one. About 120 meters before which resulted from improper drainage system. Moreover, the first building of Mo¿d¿anowo, on the left side of the road, amber exploitation has started in the adjacent, just discov- there is a shallow, forested pit, partly filled with water. ered, more efficient deposits in the vicinity of Gdañsk and The mine was developed in the XVIIIth century by Jew- Ch³apowo. ish merchant Liepmann who was granted the royal privilege Mo¿d¿anowo village is a tourist attraction of high value. from the King of Preussia. In the years 1782-84 about The first written notice comes from 1374 when the local 60 miners had been employed. Amber specimens were church was consecrated by the bishop of Kamieñ Pomorski. exploited from the depth of 23 meters with rudimentary, The chuch was built in 1356 and is the oldest sacral building shallow shafts. The payzone was the erratic slab of Lower in the vicinity of S³upsk town. It hosts stained-glass windows Oligocene and Pliocene quartz sandstones intercalated with from the XVIIth century, precious, carved altar and coats of clays and thin layers of brown coal. The zone occurred at an arms of knight families which owned land in the neighbour- average depth of 11 meters and showed an average thickness hood (e.g. Prince Jan Fryderyk of Gryf family). of about 1.7 meter. Amber from Mo¿d¿anowo was famous An additional attration is beautiful and well-preserved of high grade and high prices. Its colors varied from orange village architecture (so-called post-and-pan style), which pro- through cherry-organge to greenish-yellow and milky-yel- vides a special atmosphere. West from Mo¿d¿anowo village low. The specimens were semi-transparent, semi-mat and the highest hill in the area can be visited – the Srebrnogóra mat, mostly irregular in shape, with rounded corners. The Hill from which another hill can be seen – the Rowokó³ (the surface was covered with the weathering crust with numer- holy mountain of ancient S³owiñcy tribe). ous grooves. Amber from this site was commonly used in

2 3

Wybrana literatura: 50, 51, 238, 328

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: A. Janucha, M. Kistowski (2005) Stanowisko dokumentacyjne zatwierdzone w 2001 r. 171 Osady polodowcowe w ¿wirowni w Mrzezinie

Lokalizacja: Swarzewo województwo pomorskie 6062 powiat pucki gmina Puck miejscowoœæ Mrzezino

Rejon geograficzny: Pobrze¿a po³udniowoba³tyckie Pobrze¿e gdañskie Pobrze¿e Kaszubskie

6060 Jednostka geologiczna: Obni¿enie peryba³tyckie Kêpa Pucka 4334 Rumia 4336

Obiektem jest du¿a, czynna ¿wirownia, zlokalizowana siê (w kierunku po³udniowym) bardzo ³adny widok na 1 przy drodze z Mrzezina do Os³onina, ok. 700 m na wschód Pradolinê Redy – tzw. Meander Kaszubski, ograniczony od od skrzy¿owania z szos¹ prowadz¹c¹ z Mrzezina do Pier- po³udnia Kêp¹ Oksywsk¹. Widoczny jest st¹d równie¿ Cypel woszyna. Usytuowana jest w skarpie brzegu Kêpy Puckiej Rewski i Zatoka Pucka. ograniczaj¹cej od pó³nocy Pradolinê Redy. ¯wirownia jest Drog¹ prowadz¹c¹ z Mrzezina do Os³onina biegnie nie- czynna w czêœci zachodniej, natomiast w czêœci wschodniej bieski szlak turystyczny Krawêdzi¹ Kêpy Puckiej. wyrobisko jest nieczynne. Obiekt znajduje siê ok. 200 m na zachód od wschodniego krañca ¿wirowni i ma d³ugoœæ ok. Post-glacial sediments 120 m. Wysokoœæ skarpy dochodzi do 20 m. in the gravel pit in Mrzezin Ods³ania siê tutaj bardzo ciekawy profil utworów The site is a large, operating gravel pit located at the polodowcowych. W dolnej czêœci skarpy widoczny jest road from Mrzezin to Os³onin, some 700 meters from the 2 kompleks starszej, szarej gliny zwa³owej gruboœci ok. 10 m, crossing with Mrzezin-Pierwoszyno road. The site belongs z widocznym warstwowaniem zaburzonym glacitektonicz- to the Puck Hillock, which borders from the north the Reda nie. Na glinach le¿y (niezgodnie erozyjnie) seria piasków River valley. i ¿wirów fluwioglacjalnych warstwowanych przek¹tnie, In the pit an interesting sequence of post-glacial sedi- o zmiennej mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 6 m. Ponad utworami ments is exposed. In the lower part of pit scarp (about 20 fluwioglacjalnymi le¿y br¹zowa, m³odsza glina zwa³owa. Taki meters high) the older, grey boulder clay can be observed profil litostratygraficzny pozwala na odtworzenie historii of thickness about 10 meters. Bedding is disturbed by glacial geologicznej zlodowacenia pó³nocnopolskiego tego rejonu tectonics. (12-15 tys. lat temu). Na obszar zbudowany ze starszej The clays are discordantly covered by fluvio-glacial, gliny zwa³owej (prawdopodobnie pochodz¹cej ze zlodo- cross-bedded sands and gravels, up to 6 meters thick, fol- wacenia œrodkowopolskiego) wkroczy³ l¹dolód i zaburzy³ lowed by younger, brown boulder clay. pierwotn¹ strukturê (deformacje glacitektoniczne). W Such lithostratigraphy allows for reconstruction of the okresie ocieplenia l¹dolód wycofa³ siê na pó³noc (interfaza). history of North-Poland glacial period in this area. The Przez obszar ten p³ynê³a rzeka, która wyrzeŸbi³a dolinê, a older boulder clay (probably formed during the Mid-Poland nastêpnie osadzi³a kompleks ska³ piaszczysto-¿wirowych. glaciation) was covered by advancing ice sheet causing glacial Ponowne wkroczenie l¹dolodu doprowadzi³o do erozji deformations. The river eroded the valley depositing the osadów, a w okresie recesji l¹dolodu, na starszej glinie i sand-gravel succession. Next invasion of ice-sheet caused utworach fluwioglacjalnych, zosta³a zdeponowana m³odsza erosion and during the recession of the sheet the younger glina zwa³owa. boulder clays were laid down onto the older, clayey and Omawiany obiekt znajduje siê w rejonie, sk¹d roztacza fluvioglacial sediments.

172 Mrzezino

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego: Wybrana literatura: 341 T. Leœniak (2005) 173 Zlepieñcowe ska³ki z Po³chowa

W³adys³awowo

Lokalizacja: województwo pomorskie powiat pucki gmina Puck Mrzezino miejscowoœæ Po³chowo

Rejon geograficzny: Pobrze¿e po³udniowoba³tyckie Pobrze¿e gdañskie Pobrze¿e kaszubskie 6060 Jednostka geologiczna: wyniesienie £eby Kêpa Pucka Reda 4332

Ska³ki w Po³chowie znajduj¹ siê przy drodze prowadz¹cej Obiekt jest ³atwo dostêpny zarówno dla pieszych, jak z Po³chowa do Rêkowa Dln., ok. 400 m na po³udnie od i zmotoryzowanych turystów. Do Po³chowa prowadzi 1 centrum Po³chowa. S¹ to ska³ki zlepieñcowo - piaskowco- droga asfaltowa (ok. 1 km) od g³ównej trasy Gdynia – Hel. we, d³ugoœci ok. 20 m i wysokoœci ok. 7 m, widoczne we Drog¹ po krawêdzi Kêpy Puckiej biegnie niebieski szlak wschodniej skarpie drogi. turystyczny. Obiekt ten ma z³o¿on¹ genezê. Pierwotnie by³y to luŸne osady fluwioglacjalne zdeponowane przez wody powsta³e w wyniku topnienia l¹dolodu, w czasie deglacjacji ostatniego The conglomerate cliffs from Po³chów zlodowacenia pó³nocnopolskiego (12-15 tys. lat temu The rocks are located in the eastern scarp of the road - l¹dolód wycofywa³ siê stopniowo na pó³noc, do Skandy- from Po³chów to Rêkowo Dolne, about 400 meter east of nawii). Utwory te zosta³y przykryte glinami zwa³owymi, the center of Po³chów village. The cliffs are about 20 meters osadami powsta³ymi z materia³u ró¿nych frakcji, jaki zawiera³ long and up to 7 meters high. 2 lodowiec. W holocenie, w wyniku dzia³ania wód gruntowych Initially, the rocks were unconsolidated fluvioglacial (po ust¹pieniu wiecznej marz³oci) oraz procesów infiltracji i sediments deposited by meltwaters during the retreat of rozpuszczania, rozpoczê³a siê cementacja luŸnych utworów the last, North-Poland glaciation period (12,000-15,000 piaszczysto-¿wirowych. Odbywa³a siê ona selektywnie (tzn. years ago). The sediments are covered by boulder clays. In tam, gdzie wystêpowa³y szczeliny, pustki w wy¿ej le¿¹cych the Holocene, after withdrawal of permafrost, the activity of glinach), a nastêpnie – na skutek erozji i wyp³ukiwania groundwaters together with infiltration of meteoric waters luŸnych ska³ – powsta³y pustki pomiêdzy scementowanymi and dissolution processes caused selective cementation of strefami. sands and gravels. Erosion and removal of unconsolidated Ska³ki wystêpuj¹ce w tym miejscu maj¹ postaæ kolumn, rock material led to the formation of cliffs. na zapleczu których znajduje siê jedna wiêksza pustka skalna The cliffs are columns behind which a large rock shel- 3 w postaci schroniska oraz kilka mniejszych. W kolumnach ter and several smaller open spaces were eroded. In the widoczne s¹ struktury i tekstury charakterystyczne dla columns structures and textures typical of fluvioglacial utworów fluwioglacjalnych, warstwowania przek¹tne wiel- sediments can be observed: large-scale cross-bedding and koskalowe i laminacja pozioma. horizontal lamination.

174 Po³chowo

2 3

Wybrana literatura: 107, 221, 237

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: T. Leœniak (2005) 175 Cypel Rewski

Lokalizacja: 6060 województwo pomorskie powiat pucki gmina Kosakowo miejscowoœæ Rewa

Rejon geograficzny: Pobrze¿e po³udniowoba³tyckie Pobrze¿e gdañskie

Pobrze¿e Kaszubskie 6058

Jednostka geologiczna: obni¿enie peryba³tyckie Pradolina Redy Rumia 4340

Cypel Rewski (zwany równie¿ Szpyrkiem) usytuo- Po³o¿enie obiektu przy znanej i uczêszczanej od dawna wany jest prostopadle do brzegu znanego k¹pieliska w miejscowoœci wczasowej, jak¹ jest Rewa powoduje, ¿e miejscowoœci letniskowej Rewa, na terenie Nadmorskie- mo¿na na miejscu skorzystaæ z dobrej bazy noclegowej i 1 go Parku Krajobrazowego. Cypel ten jest typow¹ kos¹, gastronomicznej. Znajduj¹ siê tu tak¿e liczne pola namioto- czyli swobodn¹ form¹ akumulacji morskiej w strefie we i biwakowe, a tak¿e oœrodki sportów wodnych. Jest to brzegowej, powsta³¹ na za³amaniu linii brzegowej Zatoki wymarzone miejsce dla pocz¹tkuj¹cych amatorów sportów Gdañskiej. Jest to wa³ piaszczysty, o zmiennej d³ugoœci wodnych (silne wiatry). Na Cyplu Rewskim egzystuj¹ liczne 2 (od ok. 700 m do 1100 m), zale¿nej od poziomu wody gatunki mew i rybitw – jest tutaj rezerwat ptaków. w zatoce. Na jego przed³u¿eniu, w kierunku pó³nocnym Wejœcie na nasadê pó³wyspu znajduje siê zaledwie o 5 (do KuŸnicy na Helu) biegnie p³ycizna zwana Rew¹ Mew minut drogi z pêtli autobusowej w Rewie. i gdyby nie przekop do portu w Pucku, mo¿na by przejœæ ni¹ a¿ na Mierzejê Helsk¹. G³êbokoœæ wody nie przekracza tutaj The Rewa spit 1-1,5 metra, a przy bardzo niskim stanie wody w zatoce The spit is located in well-known Rewa vacation resort, Rewa Mew wynurza siê na powierzchniê. Ciekawostk¹ jest in the area of the Coastal Landscape Park. The spit is a typi- fakt, ¿e na miejscu dzisiejszej Rewy znajdowa³o siê kiedyœ cal, coastal accumulation structure formed at the corner of morze; l¹d powsta³ dziêki nanosom rzeki Redy i Zagórskiej coast line of the Gdañsk Bay. The sand bar is from 700 to Strugi. 1,100 meters long, depending on the seawater level in the Cypel Rewski powsta³ w wyniku depozycji piasku trans- bay. Its height decreases from 4 to 0 meters when approach- portowanego przez pr¹d przybrze¿ny (tzw. pr¹d rumowi- ing the sea. The spit was formed by accumulation of sand skowy), p³yn¹cy generalnie z po³udnia na pó³noc. U nasady transported by longshore current flowing from the south. At Cypla, na odcinku ok. 200 m, na piaskach morskich le¿y the base of the spit (at the distance of about 200 meters), cienka pokrywa piasków eolicznych. the marine sands are covered by thin layer of aeolian sands. Obiekt ten w sposób bardzo obrazowy t³umaczy To the north, the spit grades to a shoal called “the Gull Bar”, sedymentacjê morsk¹ w strefie brzegowej i modeluje sta- which extends northward, to the Hel Peninsula. It is a classic dium pocz¹tkowe powstania Pó³wyspu Helskiego. Aktualnie form of coastal accumulation, distant from the seashore. At Cypel znajduje siê w stanie równowagi (iloœæ dostarczanego very low sea level the Gull Bar emerges. Recently, the spit is piasku jest równa iloœci, jak¹ morze eroduje), wskutek czego at the stable state, i.e. the amounts of deposited and eroded jego d³ugoœæ nie ulega zmianie. sands are balanced. This, its length does not change.

176 Rewa

Wybrana literatura: 272, 285, 395, 396

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: T. Leœniak (2005) 177 Osuwisko w klifie rozewskim

Lokalizacja: województwo pomorskie 6082

powiat pucki Karwia gmina W³adys³awowo miejscowoœæ Rozewie

Rejon geograficzny: Pobrze¿e po³udniowoba³tyckie Pobrze¿e gdañskie Pobrze¿e Kaszubskie

6080 Jednostka geologiczna: platforma wschodnioeuropejska wyniesienie £eby/obni¿enie peryba³tyckie Kêpa Swarzewska 4330 W³adys³awowo

Osuwisko pod wie¿¹ radarow¹ stanowi obiekt geotu- Osuwisko wyznacza krawêdŸ niszy osuwiskowej, któr¹ rystyczny wa¿ny nie tylko ze wzglêdów naukowych, dydak- stanowi bardzo stroma œciana przekraczaj¹ca miejscami 20 m 2 tycznych i popularyzatorskich. Doskonale równie¿ obrazuje wysokoœci. D³ugie na 120 m, sk³ada siê z potê¿nego stopnia jedno z naturalnych zagro¿eñ geologicznych, istotnych dla osuwiskowego, poni¿ej którego le¿y osuniêty i przemie- gospodarki i bezpieczeñstwa ludzi oraz pozwala na przed- szany materia³ jêzora koluwialnego o charakterystycznej stawienie jego czytelnego modelu genetycznego. Le¿y ono powierzchni, pe³nej nierównoœci, rozpadlin i spiêtrzeñ. w strefie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego, w obsza- Pó³koliste skarpki i mniejsze zerwy ods³aniaj¹ce w wielu rze objêtego ochron¹ pasa nadmorskiego. Jego specyfika miejscach œwie¿y grunt œwiadcz¹ o okresowo zachodz¹cych i znaczenie wynika tak¿e z zagro¿enia niesionego dla obiektu potomnych ruchach masowych. W obrêbie przesyconego wojskowego – obserwacyjnej wie¿y radarowej strzeg¹cej wod¹ koluwium dochodzi najczêœciej do sp³ywów drob- granicy pañstwa. Znajduje siê w aktywnym odcinku klifu noziarnistego materia³u. Charakterystycznym elementem Kêpy Swarzewskiej, w tzw. klifie ch³apowskim i obejmuje osuwiska s¹ obalone i poprzechylane w ró¿nych kierunkach 1 oko³o pó³kilometrowy odcinek brzegu pomiêdzy Dzikim drzewa, tworz¹ce strefy tzw. „tañcz¹cego lub pijanego Jarem i £ebskim ¯lebem. lasu”. Ci¹g³y ruch osuwiskowy odbywa siê dziêki abrazyjnej Znaczna, ponad 60-metrowa wysokoœæ skarpy klifu dzia³alnoœci morza. Sztormowe fale docieraj¹ce do czo³a w rejonie jednostki wojskowej w Rozewiu sprawia, i¿ w jêzora koluwialnego sukcesywnie zabieraj¹ z niego materia³ tym odcinku wybrze¿a efekty oddzia³ywania naturalnych skalny, pozbawiaj¹c stok naturalnego podparcia osuniêtym procesów geologicznych modeluj¹cych jego skarpê, gruntem. Jest to mechanizm prowadz¹cy do powstawania w osi¹gaj¹c bardzo du¿e rozmiary, nabieraj¹ spektakularnego klifach osuwisk cyklicznych, a o zagro¿eniu kolejnym, nowym charakteru. Spotykamy siê tu z doskona³ym, modelowym osuwiskiem œwiadczy znacz¹ca siê coraz wyraŸniej œwie¿a wrêcz przyk³adem wspó³dzia³ania naturalnych, niszcz¹cych rozpadlina, otwieraj¹ca siê w gruncie pod wie¿¹ radarow¹. procesów prowadz¹cych sukcesywnie do zmniejszania Przebiega ona równolegle do korony klifu i pokazuje zasiêg 3 powierzchni l¹du w strefie przybrze¿nej. Z uzale¿nion¹ kolejnego epizodu osuwiskowego, który napewno stworzy od warunków klimatycznych abrazj¹ morsk¹ wspó³dzia³aj¹ bezpoœrednie zagro¿enie dla konstrukcji wie¿y. powierzchniowe, grawitacyjne ruchy masowe. Zachodz¹ce w ich efekcie procesy zboczowe wi¹¿¹ siê tu œciœle z budow¹ Land slide in the Rozewie Cliff geologiczn¹. W profilu klifu znajduj¹ siê osady ró¿ni¹ce siê The land slide in Rozewie is located in the protected znacznie parametrami geotechnicznymi i jednoczeœnie od- strip of cliff coast belonging to the Coastal Landscape Park. miennie zachowuj¹ce siê pod wp³ywem zawodnienia. Le¿¹ tu It occurs in an active cliff called the Ch³apowo cliff – a 500- naprzemian piaszczysto-¿wirowe warstwy przepuszczalne i meters-long long sector of coast between Dziki Jar and nieprzepuszczalne osady ilaste, które na mokro ulegaj¹ upla- £ebski ¯leb. stycznieniu. W skarpach ods³oniêæ i materiale koluwialnym The cliff at the military camp in Rozewie is over 60 meters widoczne s¹ plejstoceñskie gliny zwa³owe, piaski i ¿wiry flu- high, which results in spectacular effects of natural processes wioglacjalne oraz ilaste i piaszczyste osady trzeciorzêdowej, shaping the scarp. A model examples of combined action of mioceñskiej formacji brunatnowêglowej. destructive processes can be studied: climate-controlled

178 Rozewie marine abrasion and mass movements, leading to the coast the colluvial tongue. Typical, rough surface is visible with retreat. The slope processes are closely related to geological fractures and swells. The small, semi-circular scarps expose setting. The cliff consists of alternating, permeable sands and fresh ground, which documents the secondary slides. Within gravels, and impermeable clays, the latter becoming plastic the water-saturated colluvium the flows of fine-grained if moistured. The horizons of Pleistocene boulder clays are material are common. Characteristic features are fallen or separated by fluvioglacial sediments and underlain by Tertiary inclined trees forming the zones of “dancing forest”. Storm sandstones of brown-coal formation. waves, which reach the colluvial tongue remove the clastic The landslide headscarp is over 20 meters high and the material leaving the unsupported slope. This is the mecha- slide itself is 120 meters long. It includes the huge step and nism of cyclic land sliding in the cliffs.

1 2

Wybrana literatura: 272, 285, 395, 396

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotograffii: T. Leœniak (2005) 179 180 Województwo œl¹skie

Olsztyn

¯arki

Bytom

£aziska Górne

Bielsko-Straconka

Ustroñ-Poniwiec ¯ywiec Lipowa Wis³a Kamesznica

Bielsko Straconka – Warstwy godulskie w kamienio³omie w Bielsku-Straconce Bytom-Bobrowniki – Kamienio³om ska³ triasowych Blachówka w Bytomiu Kamesznica – Kamienio³om warstw kroœnieñskich w Kamesznicy Lipowa – G³êbokomorskie ska³y w potoku Leœnianka w Lipowej £aziska Górne – Utwory karboñskie na Kamienicy w £aziskach Olsztyn – Ska³ki jurajskie w Olsztynie Ustroñ - Poniwiec – Kamienio³om warstw godulskich w Ustroniu-Poniwcu Wis³a - Nowa Osada – Zlepieñce malinowskie w Wiœle – Nowej Osadzie ¯arki – Kuesta jurajska w ¯arkach ¯ywiec – Góra Grojec w ¯ywcu

181 Warstwy godulskie w kamienio³omie w Bielsku-Straconce

Lokalizacja: województwo œl¹skie powiat bielski gmina Bielsko miejscowoœæ Bielsko-Straconka Bielsko-Leszczyny

Rejon geograficzny: Bialskie Miêdzybrodzie Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie 5520 Beskidy Zachodnie Beskid Ma³y

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina œl¹ska ¯ywiec 4364

W Straconce Ma³ej, w po³udniowo-wschodniej czêœci prawym (pó³nocnym) brzegu potoku Ma³a Straconka zloka- Bielska Bia³ej, na zachodnim stoku góry Soko³ówka nale¿¹cej lizowany jest niewielki nieczynny kamienio³om. Ods³aniaj¹ do Beskidu Ma³ego, w starym nieczynnym kamienio³omie siê w nim dolne warstwy godulskie, wykszta³cone w facji 1,3 ods³ania siê profil warstw godulskich dolnych. Kamienio³om piaskowców i piaskowców zlepieñcowatych, wyj¹tkowo zlokalizowany jest oko³o 300 m na po³udnie od drogi zlepieñców; zapadaj¹ one na wschód pod k¹tem kilku prowadz¹cej ze Straconki do Miêdzybrodzia Bialskiego. stopni. Dominuj¹ ³awice bardzo grube i grube, uziarnione Beskid Ma³y to monoklinalny element strukturalny frakcjonalnie, niekiedy w stropie laminowane równolegle. zapadaj¹cy ku po³udniowi, obciêty od zachodu dyslokacj¹ Powsta³y one w obrêbie kana³ów rozprowadzaj¹cych ma- o charakterze uskoku no¿ycowego, a od wschodu stref¹ dys- teria³ okruchowy na sto¿ku podnorskim. lokacji na linii Skawy. Mi¹¿szoœæ warstw godulskich przekracza W kolejnym, po³o¿onym kilkadziesi¹t metrów na tu 1500 m, a ich wykszta³cenie zmienia siê wyraŸnie w profilu wschód, ³omie ods³ania siê kilkunastometrowy kompleks pionowym oraz z zachodu na wschód. W czêœci zachodniej grubo³awicowych piaskowców zlepieñcowatych i masyw- warstwy godulskie le¿¹ wprost na rogowcach mikuszowickich, nych, zapadaj¹cych na wschód pod k¹tem 30°. rzadziej na ³upkach pstrych, w czêœci œrodkowej na cienkim Warstwy godulskie tworzy³y siê w basenie œl¹skim kompleksie ³upków pstrych. We wschodniej czêœci Beskidu w okresie oko³o 10 mln lat (oko³o 93-103 mln lat temu) Ma³ego w sp¹gu warstw godulskich pojawia siê lokalnie cienka w systemie silikoklastycznej sedymentacji g³êbokowodnych wk³adka margli krzemionkowych. sto¿ków nap³ywowych usypywanych u podnó¿a pó³nocnego Warstwy godulskie w kamienio³omie w Straconce sk³onu grzbietu œl¹skiego. wykszta³cone s¹ w facji piaskowców z mu³owcami i mu³owców Z przystanku Straconka-Koœció³ wiod¹ trzy szlaki z piaskowcami. Piaskowce s¹ z regu³y drobno- lub bardzo drob- turystyczne: czerwony – Straconka, Czupel, Groniczki, 2 noziarniste. Powierzchnie sp¹gowe i stropowe s¹ równe; na po- Gaiki, zapora w Por¹bce; zielony – Straconka, Leœniczówka, wierzchniach sp¹gowych licznie wystêpuj¹ hieroglify organiczne Magurka Wilkowicka oraz ¿ó³ty – Straconka, £ysa Prze³êcz, i odlewy jamek wirowych, œlady wleczenia i przeskoków. Rogacz, Magurka Straceñska, Magurka Wilkowicka. W górnej czêœci œciany kamienio³omu mi¹¿szoœci pia- Jest to wyj¹tkowo dobrze zachowany profil utworów lobu skowców wyraŸnie rosn¹, a wk³adki ³upków staj¹ siê bardzo depozycyjnego sto¿ka zewnêtrznego warstw godulskich. W cienkie. Jest to typowa sekwencja negatywna, wskazuj¹ca pobli¿u znajduje siê kilka nieczynnych kamienio³omów, w na sedymentacjê w obrêbie lobu depozycyjnego, sto¿kowej których mo¿emy zapoznaæ siê z ró¿nym wykszta³ceniem formy nagromadzenia osadów u wylotu kana³u. warstw godulskich dolnych. Posiada du¿e walory poznawcze Wykszta³cenie warstw godulskich w kamienio³omie i dydaktyczne, a ³¹cznie z miejscowoœci¹ Straconka stanowi w Straconce jest charakterystyczne dla osadów lobów niew¹tpliw¹ atrakcjê turystyczn¹. depozycyjnych sto¿ka zewnêtrznego. Depozycja odbywa³a siê tu w efekcie znoszenia materia³u okruchowego zgro- The Godula beds in the quarry madzonego na nasypie litoralnym pr¹dami zawiesinowymi. in Bielsko-Straconka 300 metrów na po³udnie, poni¿ej opisywanego In Straconka Ma³a village (southern suburbs of Bielsko- kamienio³omu, na po³udniowym stoku góry Soko³ówka, w Bia³a town) the Lower Godula Beds crop out in an old, 182 Bielsko-Straconka abandoned quarry developed in the western slope of the become very thin. This is a typical negative sequence indi- Soko³ówka Hill. The area belongs to the Beskid Ma³y (Small cating the lobe deposition of the outer fan. Clastic material Beskid) mountain range, which forms a monocline dipping was transported by density currents from littoral zone to to the south. From the west the structure is terminated by a deeper parts of the basin. scissor fault and from the east by the Skawa River dislocation In other, small, abandoned quarry located 300 meters zone. Thickness of the Godula Beds exceeds 1,500 meters south, in a southern slope of the Soko³ówka Hill, in the right and their lithology changes from west to east. bank of the Ma³a Straconka Stream, the Godula Beds are In the Straconka quarry the sandstones with mudstones developed as sandstones and sandstones with conglomer- and mudstones with sandstones facies are represented. ates, rarely conglomerates facies. Sandstones are usually fine- or very fine-grained. Top and The Godula Beds were deposited in the Silesian Basin bottom surfaces are flat, common are track fossils, flute between 103 and 93 Ma ago, in a system of siliciclastic, marks and tool marks. In the upper parts of the quarry deep-water fans located at the foot of northern slope of thickness of sandstone beds increases and shale interbeds the Silesian Ridge.

3 Wybrana literatura: 188, 250, 386, 387, 388, 389, 430 Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 2 T. S³omka, E. S³omka (2005) 183 Kamienio³om ska³ triasowych Blachówka w Bytomiu Tarnowskie Góry

Lokalizacja: województwo œl¹skie powiat miejski Bytom gmina Bytom miejscowoœæ Bytom-Bobrowniki

Rejon geograficzny: Gliwice 5590 Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska Wy¿yna Œl¹ska Garb Tarnogórski

Jednostka geologiczna: monoklina œl¹sko-krakowska niecka górnoœl¹ska niecka tarnogórska 4348 Bytom 4350

W obrêbie Garbu Tarnogórskiego, na granicy admini- i Zn oraz Pb. Rudne skupienia limonitu w formie gniazd stracyjnej Bytomia i Tarnowskich Gór znajduje siê jedno i bu³ wystêpuj¹ g³ównie w stropowej czêœci dolomitów z trzech zatwierdzonych w województwie œl¹skim stanowisk kruszconoœnych. Rudy te by³y wydobywane w XIX i XX dokumentacyjnych przyrody nieo¿ywionej – kamienio³om wieku, a pozosta³oœci¹ po dawnym górnictwie s¹ sztolnie, Blachówka. Geologicznie teren ten po³o¿ony jest w za- których wyloty widoczne s¹ w œcianach kamienio³omu. chodniej czêœci niecki tarnogórskiej, stanowi¹cej jeden Na dolomitach kruszconoœnych zalegaj¹ dolomity z piêciu obszarów z³o¿owych rud Zn-Pb w rejonie œl¹skim. diploporowe (œrodkowotriasowe), które stanowi¹ za- Eksploatacja w kamienio³omie w Blachówce prowadzona sadnicz¹ czêœæ ods³oniêtych œcian wyrobiska Blachówka. by³a od lat dziewiêædziesi¹tych XIX wieku. Pocz¹tkowo wy- W œcianie zachodniej obserwowaæ mo¿na kompletny profil dobywano tu rudy ¿elaza, by po ich wyczerpaniu rozpocz¹æ tego ogniwa, reprezentowany przez ró¿nie wykszta³cone eksploatacjê dolomitów. Stanowisko dokumentacyjne „Bla- odmiany dolomitu: ziarniste, porowate, g¹bczaste, kawer- 1 chówka” ma powierzchniê 6 hektarów i kszta³t g³êbokiego niste i zbite. w¹wozu o stromo nachylonych, wysokich do 40 metrów Szcz¹tki organiczne s¹ tu reprezentowane g³ównie przez œcianach. Labirynt tworz¹cych go korytarzy ci¹gnie siê a¿ po glony (od jednego z ich gatunków - Diplopora annulatissima Stolarzowice, Repty, Tarnowskie Góry i Strzybnicê. Pia – ogniwo wziê³o swoj¹ nazwê), a nadto przez ramie- Warstwy skalne ods³oniête w kamienio³omie nale¿¹ nionogi i œlimaki oraz – rzadziej – korale, liliowce i g¹bki. wiekowo do triasu (wapieñ muszlowy) i powsta³y 250- Sporadycznie wystêpuj¹ te¿ fragmenty koœci gadów. 203 mln lat temu. Reprezentuj¹ je dolomity kruszconoœne Z wystêpowaniem w dolomitach diploporowych oraz dolomity diploporowe, przykryte przez kompleks szcz¹tków liliowców zwi¹zana jest miejscowa legenda. osadów czwartorzêdowych. Jedynie w pó³nocnym i Otó¿ œw. Jacek- dominikanin z Krakowa, odbywaj¹cy w XIII pó³nocno-wschodnim obrze¿eniu korony wyrobiska, pod wieku swoj¹ misjê, wybudowa³ na terenie Bytomia, obok czwartorzêdowymi utworami udokumentowano jasne do- Ÿród³a, kaplicê. Podczas modlitwy jego sznur ró¿añcowy lomity margliste, reprezentuj¹ce warstwy tarnowickie. pêk³ i paciorki wpad³y do wody. Przez d³ugie lata miejscowa Dolomity kruszconoœne widoczne s¹ w po³udniowej ludnoœæ czerpi¹c wodê Ÿródlan¹ odnajdywa³a „paciorki”, 2 czêœci kamienio³omu. S¹ to ska³y barwy szarej i szaro-kre- które de facto by³y fragmentami liliowców i które zosta³y mowej, a na powierzchniach zwietrza³ych- ¿ó³tawej. Ulegaj¹ opisane przez E. Beyricha (w monografii z 1875 roku) jako procesom krasowienia, a wykszta³cone w nich kawerny Entrochus silesiancus. i pustki wype³nione zosta³y wtórnie kalcytem i sporadycz- W œcianach kamienio³omu, jak i w jego otoczeniu, nie krzemionk¹. Grube i silnie spêkane ³awice dolomitu, widoczne s¹ formy krasu kopalnego w postaci rozleg³ych, pochodzenia epigenetycznego, zapadaj¹ po k¹tem 6-8° zamkniêtych depresji krasowych, czy lejków krasowych, na po³udniowy-zachód i zachód, a reliktowe struktury wype³nionych zwietrzelin¹. Tworz¹ j¹ ró¿nobarwne glinki sedymentacyjne zobaczyæ mo¿na tylko na powierzchniach i ¿wiry kwarcowe oraz trzeciorzêdowe osady ilaste, zwietrza³ych. Fauna triasowa reprezentowana jest przez zawieraj¹ce zwi¹zki ¿elaza. œlimaki, ma³¿e, ramienionogi, pierœcienice i liliowce. W Obecnoœæ na tym obszarze l¹dolodu zlodowacenia tej czêœci profilu wystêpuje okruszcowanie zwi¹zkami Fe œrodkowopolskiego i po³udniowopolskiego dokumen- 184 Bytom-Bobrowniki tuj¹ utwory polodowcowe - gliny zwa³owe. Zobaczyæ je of the pit. The thick-bedded, epigenetic carbonate rock dips mo¿na w obrêbie ha³dy nadk³adu we wschodniej œcianie to the southwest and west under 6-8°. The rock is grey to kamienio³omu. W glinach wystêpuj¹ egzotyki ska³ skandy- greyish-crème or yellow at weathered surfaces where rel- nawskich: wapienie, piaskowce oraz ska³y krystaliczne. ics of sedimentary structures can be observed. Fossils are Pozosta³oœci¹ po wielowiekowej eksploatacji s¹ usypiska, represented by gastropods, bivalves, brachiopods, serpules ha³dy, wyrobiska odkrywkowe (po eksploatacji wapieni, do- and crinoids visible only at weathered surfaces. The beds lomitów, piasków czy ¿wirów), chodniki podziemne, sztolnie are strongly fractured and karstified. Cavities are filled with i szyby (po eksploatacji rud Zn-Pb). Zauwa¿yæ tu mo¿na secondary calcite and rare silica. In a part of the succession równie¿ niecki osiadania oraz antropogeniczne zapadliska. Fe, Zn and Pb ore minerals occur. Kamienio³om Blachówka znajduje siê w obrêbie mia- The main part of the quarry is cut in the Diplopora Do- sta Bytom, przy drodze krajowej nr 43. Aby do niego lomite. In the western wall full succession of this member dotrzeæ nale¿y, jad¹c z Bytomia do Tarnowskich Gór przy can be observed with a number of varieties: crystalline, skrzy¿owaniu z drog¹ Radzionków-Stolarzowice, skierowaæ porous, spongy, cavernous and compact dolomites. Fossils siê na zachód. Obiekt po³o¿ony jest w odleg³oœci 2-2,5 km are represented by Diplopora annulatissima, Physoporella od osiedla Blachówka. praealpina and Physoporella minutula as well as by moluscs, Blachówka wchodzi w sk³ad trasy weekendowej dla brachiopods, corals and sponges. Sporadically, bones of mi³oœników kolei w¹skotorowych i rowerzystów, biegn¹cej Triassic reptiles were encountered. z Zalewu Chech³o-Nak³o do Zbros³awic - Oœrodka In the pit walls and in the surrounding terrain various JeŸdzieckiego. W pobli¿u wyrobiska przebiega niebieski karst forms can be observed: sinkholes and karst depres- szlak turystyczny prowadz¹cy z osiedla Blachówka do re- sions filled with residual deposits: multicolored clays, quartz zerwatu Segiet. Rezerwat ten przylega od strony zachodniej gravels and Tertiary clays rich in iron compounds. In the kamienio³omu, chroniona jest w nim górska buczyna, jaka overburded dump located in the eastern part of the pit the kiedyœ porasta³a puszcze Wy¿yny Œl¹skiej. W rezerwacie boulder clays were found, deposited during the Mid-Poland Segiet wytyczona zosta³a œcie¿ka dydaktyczna o d³ugoœci and South-Poland glaciation periods. 3,8 km. The long-lasting exploitation left the open pits where limestones and aggregates were extracted, and waste dumps as well as galleries and shafts remained after ore mining The Triassic rocks quarry Blachówka in Bytom operations. The Blachówka documentation site is a deep The Blachówka quarry is located in the area of the Tar- gorge of steep, over 40-meters-high walls, which covers nowskie Góry Bulge. The quarry has been active since the the area of 6 hectares. 1890-ties, first as an iron ore mine, than as dolomite quarry. The Blachówka quarry is located in the area of Bytom The exposed rocks are the Ore-bearing Dolomite and town, 2.0-2.5 kilometers from Blachówka housing estate, the Diplopora Dolomite of Middle Triassic age (Muschelkalk, at the No. 43 state highway. Access is from the Bytom- 250-203 Ma ago) covered by Quaternary sediments. Tarnowskie Góry road, turning west at the crossing with The Ore-bearing Dolomite occurs in the southern part Ra-dzionków-Stolarzowice road.

1 2

Wybrana literatura: 1, 344, 415

Autor fotografii: D. Nowelajka Stanowisko dokumentacyjne zatwierdzone w 2004 r. 185 Kamienio³om warstw kroœnieñskich w Kamesznicy

Lokalizacja: 5496 województwo œl¹skie

powiat ¿ywiecki ¯ywiec gmina Milówka miejscowoœæ Kamesznica

Rejon geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Beskidy Zachodnie

Beskid Œl¹ski 5494

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe jednostka dukielska warstwy kroœnieñskie K³odzko 4358 Istebna 4360

W miejscowoœci Kamesznica, na pó³nocno-wschodnim Dotarcie do obiektu wymaga przejœcia z przystanku sk³onie Wzniesienia Szarego, znajduje siê dwupoziomowy, sto- autobusowego Kamesznica Nadleœnictwo przez potok kowo-wg³êbny kamienio³om utworów fliszowych. Ods³aniaj¹ Kamesznianka, a nastêpnie drog¹ s³u¿¹c¹ kiedyœ wywózce siê w nim warstwy kroœnieñskie jednostki dukielskiej. kruszywa podejœciem do samego wyrobiska. W przypadku 1 W nieczynnym wyrobisku, o d³ugoœci dochodz¹cej do wy¿szego poziomu wód w potoku, nale¿y wybraæ siê alter- 100 m, obserwowaæ mo¿na ró¿norodnoœæ litofacji i struktur natywn¹ œcie¿k¹ obok pomnika Ofiar Faszyzmu prowadz¹c¹ sedymentacyjnych charakteryzuj¹cych osady powsta³e w ko³o koœcio³a w Kamesznicy. basenie dukielskim w oligocenie (ok. 34-23 mln lat temu). W Obiekt znajduje siê w obrêbie otuliny ¯ywieckiego przekroju poprzecznym œcian wyrobiska ods³aniaj¹ siê stromo Parku Krajobrazowego w terenie zalesionym, niezwykle 2 zapadaj¹ce utwory litofacji: piaskowców zlepieñcowatych, malowniczym, zachêcaj¹cym do wêdrówek pieszych. W piaskowców, piaskowców z mu³owcami, mu³owców z pia- bliskim s¹siedztwie kamienio³omu znajduje siê czarny szlak skowcami. Taka ró¿norodnoœæ w wykszta³ceniu osadów turystyczny wiod¹cy na Babi¹ Górê (1220 m n.p.m.). Nieco œwiadczy o zró¿nicowanych warunkach sedymentacji w dalej biegnie szlak ¿ó³ty prowadz¹cy na Królówkê (931 m obrêbie g³êbokomorskiego sto¿ka. Uwa¿a siê, i¿ dolna n.p.m.). Drog¹ s¹siaduj¹c¹ z wyrobiskiem biegnie zielony czêœæ profilu powsta³a w kanale rozprowadzaj¹cym sto¿ka szlak rowerowy Milówka-Kamesznica-Pochodzi³a- Szare- œrodkowego, natomiast górna czêœæ reprezentuje loby depo- Milówka. Nieco dalej znajduj¹ siê ¿ó³ty i niebieski szlak zycyjne sto¿ka zewnêtrznego. Na œcianach tego wyrobiska, rowerowy. Jad¹c poblisk¹ drog¹ prowadz¹c¹ do Koniakowa na powierzchniach miêdzywarstwowych oraz na przekrojach podziwiaæ mo¿emy tak¿e panoramê Beskidu ¯ywieckiego poprzecznych warstw, widaæ prawdziwe bogactwo struk- i Œl¹skiego. tur sedymentacyjnych: depozycyjnych (laminacja pozioma, Obiekt ten jest po³o¿ony w centrum Kamesznicy warstwowanie przek¹tne i konwolutne, powierzchnie amal- – miejscowoœci z przepiêknym klasycystycznym XIX-wiecznym 3 gamacji), erozyjnych (kana³y erozyjne i mechanoglify) oraz dworkiem i otaczaj¹cym go parkiem, w którym drzewostan deformacyjnych (produkty osuwisk podmorskich, pogr¹zy), podlega ochronie prawnej jako pomnik przyrody o¿ywionej. a tak¿e liczne bioglify. Szczególnie ciekawe s¹ trzy niezwykle mi¹¿sze i wyraŸnie zaznaczaj¹ce siê w profilu ³awice, bêd¹ce The Krosno Beds quarry in Kamesznica produktem osuwisk podmorskich. Buduj¹ je porozrywane In an abandoned quarry cut in the right bank of the fragmenty ³awic piaskowca, tkwi¹ce w mu³owcowej masie Kameszniczanka Stream, in the Kamesznica village, the suc- zdeformowanych osadów. W sp¹gu jednej zdeformowanej cession can be examined of the Krosno Beds, a member ³awicy widoczna jest rynna erozyjna. of the Dukla Unit. Beds of diversfied thickness are steeply Kamienio³om jest nieczynny, choæ prowadzona tu okre- inclined. Several lithofacies are represented: conglomeratic sowa eksploatacja na potrzeby lokalne (piaskowce z tego sandstones, sandstones, sandstones with siltstones, siltstones wyrobiska wykorzystywane s¹ jako budulec drogowy i/lub with sandstones. The abundance of sedimentary structures: na podmurówki domów) chroni œciany przed zarastaniem. depositional (horizontal lamination, cross- and convolute W dolnych czêœciach œcian kamienio³omu utworzy³y siê bedding), erosional (channels, tool marks) and deformational sto¿ki usypiskowe. (submarine landslides) proves the existence of variable depo- 186 Kamesznica sitional environment during the Oligocene. These sediments black touristic trail was routed along with the bike trails. In were laid down in distributary channels of the middle fan and Kamesznica village an interesting site is a classicistic manor in depositional lobes of the outer fan. Close to the quarry the from the XIXth century surrounded by historical park.

Wybrana literatura: 9, 14, 56, 195, 335, 431

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: R. Stadnik (2005) 187 G³êbokomorskie ska³y w potoku Leœnianka w Lipowej

Buczkowice Lokalizacja: województwo œl¹skie powiat ¿ywiecki gmina Lipowa miejscowoœæ Lipowa

Region geograficzny: Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie 5506 Beskidy Zachodnie Kotlina ¯ywiecka ¯ywiec Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe okno tektoniczne ¯ywca p³aszczowina œl¹ska i podœl¹ska 4362 4364

1 Dolina potoku Leœnianka w miejscowoœci Lipowa nale¿y wyznacza kontakt tektoniczny pomiêdzy utworami serii do miejsc najlepiej dokumentuj¹cych budowê geologiczn¹ podœl¹skiej a nasuniêt¹ jednostk¹ œl¹sk¹. po³udniowo-zachodniej czêœci Kotliny ¯ywieckiej. Wzd³u¿ Jednostka œl¹ska rozpoczyna siê silnie zaburzonym pakie- jego koryta ods³aniaj¹ siê nie tylko utwory jednostki tem utworów, które pocz¹tkowo maj¹ charakter brekcji, a podœl¹skiej i œl¹skiej, ale równie¿ strefa kontaktu miêdzy nastêpnie przechodz¹ stopniowo w mniej stektonizowane nimi. Poszczególne stanowiska geologiczne wystêpuj¹ na serie typowych ³upków cieszyñskich górnych. Wiek tych d³ugoœci ok. 2 km. Ze wzglêdu na to, i¿ ods³aniaj¹cy siê profil utworów okreœlono na doln¹ kredê. Ogniwo ods³ania siê jest niemal¿e ci¹g³y, stanowi on doskona³¹ podstawê do ob- na d³ugoœci ponad 110 m. Powy¿ej wystêpuje seria ³upków serwacji tych stanowisk. Od mostu ³¹cz¹cego miejscowoœci wierzowskich, zawieraj¹cych cienkie ³awice drobnoziarni- Lipowa i Twardorzeczka przechodzimy wzd³u¿ potoku stych piaskowców oraz wk³adki niewapnistych syderytów. Leœna w górê od ujœcia potoku Twardorzeczka. Pierwszy £upki maj¹ barwê szar¹ i czarn¹, a ich wiek okreœlono na punkt zlokalizowany jest ok. 400 m poni¿ej tego ujœcia, a œrodkow¹ czêœæ dolnej kredy (130 – 125 mln lat). ostatnie – ok. 200 m powy¿ej jazu. W odleg³oœci ok. 580 m od mostu znajduje siê pakiet Bezpoœrednio poni¿ej ujœcia Twardorzeczki do ³upków wierzowskich z licznymi laminami mu³owców oraz z Leœnianki rozpoczyna siê profil piaskowców glaukonito- typowymi sferosyderytami dolomitycznymi, które wystêpuj¹ wych z Radziechowych. S¹ to szarozielone utwory cienko- i nie tylko w korycie potoku, ale tak¿e w ods³oniêtych skar- œrednio³awicowe o wyraŸnym uziarnieniu frakcjonalnym, pach. Ich œrednica waha siê od kilkunastu cm do ponad 1 a miejscami przechodz¹ w soczewkowate zlepieñce; na m. Mi¹¿szoœæ ³upków wierzowskich wynosi ok. 25-30 m. sp¹gach warstw wystêpuj¹ nieliczne bioglify. Ogniwo to jest Równie¿ w tym miejscu pojawia siê kilka grubszych (15 wieku dolno-eoceñskiego (56 – 49 mln lat). cm) ³awic piaskowców drobnoziarnistych i syderytycznych. Powy¿ej ujœcia Twardorzeczki, w górê potoku Leœnianka, W ich stropowych czêœciach wystêpuje licznie „strza³ka ods³aniaj¹ siê tzw. warstwy z Lipowej – cienko³awicowy flisz kalcytowa”. To w³aœnie na tej wysokoœci (ok. 30 m od koryta z³o¿ony z jasnoszarych i zielonobrunatnych ³upków ilastych potoku i ok. 7 m ponad jego dnem), w prawej krawêdzi oraz niebiesko-stalowo-szarych piaskowców drobnoziar- erozyjnej potoku, usytuowany jest wapienny blok znany nistych. £upki tworz¹ charakterystyczne, naprzemianleg³e pod nazw¹ „ska³ka z Leœnej”. Jest to fragment du¿ego bloku smugi, natomiast piaskowce wykszta³cone s¹ w postaci wapiennego o wys. 6 m. To piaszczysty, twardy wapieñ orga- cienkich ³awic o mi¹¿szoœci 4-8 cm, laminowanych równo- nodetrytyczny, zawieraj¹cy fragmenty ma³¿y i g³owonogów legle z widocznymi na powierzchniach sp¹gowych bioglifami oraz krynoidy. Charakterystyczn¹ cech¹ wapienia jest i hieroglifami pr¹dowymi. Ten kompleks utworów datowany jego u³awicenie, podkreœlone przez materia³ terygeniczny jest na ni¿szy dolny eocen (56 – 53 mln lat)i widoczny jest – g³ównie kwarcowy, frakcji ¿wirowej. wzd³u¿ Leœnianki na d³ugoœci ok. 400 m. Dwadzieœcia metrów od tego miejsca wystêpuj¹ warstwy Mniej wiêcej 350 m powy¿ej mostu ³¹cz¹cego Lipow¹ grodziskie, które pod wzglêdem litologicznym podzielone 2 z Twardorzeczk¹ ods³ania siê kolejny, mocno zaburzony s¹ na dwa ogniwa. Pierwsze charakteryzuje siê dominacj¹ tektonicznie pakiet szarozielonych i szarych ³upków i margli piaskowców i zlepieñców, natomiast drugie – przewag¹ oraz piaskowców glaukonitowych. Kompleks tych utworów pakietów ³upkowych, przy czym przejœcie pomiêdzy tymi 188 Lipowa ogniwami jest p³ynne – stopniowo zwiêksza siê iloœæ ³upków. In the immediate vicinity of the Twardorzeczka Stream Wystêpuj¹ce tu œrednio³awicowe (50-70 cm) piaskowce mouth the Radziechowa sandstones are exposed. These zawieraj¹ przewa¿nie materia³ egzotyczny, liczne ziarna are greyish-green, thin- and medium-bedded, glauconitic glaukonitu oraz fragmenty wêgla kamiennego. W stropach sandstones with distinct graded bedding and rare track fos- cieñszych ³awic, jak i na powierzchniach oddzielnoœci, wi- sils at the bottom surfaces. The sequence is of Paleocene doczna jest mika. Miejscami na zwietrza³ych powierzchniach age. Above the Twardorzeczka confluence, the thin-bedded mo¿na te¿ zaobserwowaæ szcz¹tki mszywio³ów, ma³¿y flysch is exposed along 400 meters, comprising light-grey i belemnitów, a na sp¹gach – liczne hieroglify pr¹dowe and grey, clayey shales and bluish-grey, fine-grained sand- i wleczeniowe. £upki s¹ szare, rozpadaj¹ce siê na blaszki, stones (so-called Lipowa Beds) with sedimentary structures: silnie wapniste (wiek datowany na barem-apt). Powy¿ej parallel lamination, track fossils and tool marks. The rocks tego wydzielenia ponownie pojawiaj¹ siê ciemne ³upki wie- belong to the Eocene. rzowskie, niezaburzone tektonicznie, z nieznaczn¹ iloœæi¹ About 350 meters upstream from the road bridge cienkich, drobnoziarnistych piaskowców. greyish-green and grey shales and marls with glauconitic Nieco dalej w kierunku zachodnim widoczna jest strefa sandstones can be observed. Rocks are strongly tectonically kontaktu tych utworów z górnymi ³upkami cieszyñskimi, któ- disturbe as they represent the tectonic contact between the re wystêpuj¹ w ods³oniêciach a¿ do jazu wodnego, powy¿ej Sub-silesian Unit and the overthrusted Silesian Unit. którego ods³aniaj¹ siê wapienie cieszyñskie widoczne w The Silesian Unit sequence begins with breccia followed korycie potoku oraz w ma³ym ³omie gospodarskim zlokali- by typical, Upper Cieszyn Shales. About 580 meters up- zowanym na szczycie wzniesienia. Wiek wapieni okreœlono stream from the road bridge 25-30-meters-thick series na doln¹ kredê (145 – 140 mln lat). (15 cm) of the Wierzowa Shales occurs. These are shales with Potok Leœna (Leœnianka), ze wzglêdu na siln¹ erozjê mud laminae and typical, dolomitic spherosiderites of wg³êbn¹, nale¿y do potoków najlepiej dokumentuj¹cych diameters from a dozen of centimeters up to over 1 me- budowê geologiczn¹ po³udniowo-zachodniej czêœci Kotliny ter. About 30 meters aside and 7 meters over the stream ¯ywieckiej. bed, in the right bank, the limestone block occurs, know Urozmaicona rzeŸba terenu i bogata szata roœlinna two- as “the Leœna Rock”. This is a hard, sandy, organodetrital rzy bardzo dobre tereny dla turystyki, rekreacji i ró¿nych limestone with fragments of bivalves, cephalopods and form czynnego wypoczynku. Wokó³ gminy rozmieszczone crinoids. Typical features are bedding plains underlain by s¹ oœrodki turystyczne: Szczyrk, Wis³a, Ustroñ, ¯ywiec. clastic material (quartz gravel). Some 20 meters from the Bliskie s¹siedztwo Jeziora ¯ywieckiego stwarza mo¿liwoœci rock the Grodziszcze Beds appear. Farther to the west, uprawiania sportów wodnych oraz wêdkarstwa. the contact between the Grodiszcze Beds and the Cieszyn Shales can be observed. The deep-sea flysch sediments The natural wealths of this area are forests and sce- in the Leœnianka Stream in Lipowa nic views. Diversified morphology and dense vegetation The outcrop is located in the Leœnianka Stream valley, provides perfect conditions for tourism and recreation. In close to Lipowa village. The almost continuous succession the area there are several tourist centers: Szczyrk, Wis³a, is about 2 kilometers long and represents the Sub-silesian Ustroñ, ¯ywiec. Also the nearby ¯ywiec reservoir provides and the Silesian units, and their contact. additional, all-year recreation opportunities.

1 2

Wybrana literatura: 44, 82, 139, 140, Autor karty stanowiska dokumentacyjnego: 262, 307, 391, 444 T. S³omka (2005) Autor fotografii: M. Doktor 189 Utwory karboñskie na Kamienicy w £aziskach Miko³ów

Lokalizacja: województwo œl¹skie powiat miko³owski gmina £aziska Górne

miejscowoœæ £aziska Górne 5560

Region geograficzny: Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska Wy¿yna Œl¹ska Wy¿yna Katowicka

Jednostka geologiczna: Górnoœl¹skie Zag³êbie Wêglowe zr¹b miko³owa warstwy ³aziskie ¯ory 4346 4348

Kamienica (Kamienna Góra) le¿y w obrêbie miasta nokrystalicznych – tzw. szliry. Jest to najwiêkszy eratyk £aziska Górne i nale¿y do Garbu Miko³owskiego, który znaleziony na Wy¿ynie Œl¹skiej. Jego pochodzenie zwi¹zane buduj¹ ró¿norodne ska³y osadowe karbonu górnego. S¹ to jest z obecnoœci¹ w plejstocenie l¹dolodu zlodowacenia najczêœciej piaskowce, zlepieñce i ³upki o zró¿nicowanych po³udniowopolskiego. mi¹¿szoœciach warstw (od centymetra do kilku metrów). Pomiêdzy tymi warstwami wystêpuj¹ pok³ady wêgla kamien- The Carboniferons rocks nego zaliczane do grupy warstw ³aziskich. in the Kamienica Hill in £aziska Wêgiel kamienny jest w tym obszarze najwa¿niejsz¹ ko- The Kamienica Hill is located in £aziska Górne – an indus- palin¹. Dawniej by³ on wydobywany w kopalniach odkrywko- trial center of traditions dated back to the XVIIth century. wych, a obecnie - w podziemnej kopalni Boles³aw Œmia³y. The area belongs to the Miko³ów Bulge, composed of various 1 Kamienio³om karboñskich warstw ³aziskich na Kamienicy Upper Carboniferous strata, usually sandstones, conglomer- jest stanowiskiem dokumentacyjnym zatwierdzonym przez ates and shales of variable thicknesses and hard-coal seams gminê £aziska Górne. Po³o¿ony jest na po³udniowo-wschod- (the £aziska Member). Coal, clays, sands, sandstones and nim stoku, na wysokoœci ok. 330 m n.p.m. Ma kszta³t owalny conglomerates were mined in the past. o œrednicy ok. 100 metrów, a wysokoœæ œcian (miejscami pra- The inactive quarry of Carboniferous sandstones in the 2 wie pionowych) dochodzi do 5 metrów. W kamienio³omie Kamienica Hill is an oval pit, about 100 meters in diameter. tym wydobywano g³ównie piaskowce i zlepieñce o du¿ej Steep, locally vertical walls reach 5 meters height. The exposed zwiêz³oœci dla potrzeb budownictwa i jako surowiec do sandstones and conglomerates are hard and compact, and wyrobu narzêdzi szlifierskich. Na dnie wyrobiska znajduje were extracted as construction and grind stones. Sandstones siê niewielki murowany schron œwiadcz¹cy o tym, ¿e do and conglomerates are well-bedded with dominating trough eksploatacji u¿ywano materia³ów wybuchowych. cross-bedding. In many beds graded bedding is present. In 3 W ³awicach piaskowców i zlepieñców wystêpuje war- the bottom parts of the beds well-rounded gravels occur of stwowanie przek¹tne rynnowe, co wskazuje na depozycjê grain diameters up to 5 centimeters. Top surfaces commonly materia³u w œrodowisku rzecznym. W wielu ³awicach zaznacza show features of scour structures. All these features indicate siê wyraŸnie uziarnienie frakcjonalne. W sp¹gu ³awic wystêpuj¹ mass, cyclic deposition related to river floods. dobrze obtoczone ¿wiry o œrednicy ziaren dochodz¹cej do 5 At the walls vertical fractures can be observed without cm, w stropie czêsto widoczne s¹ œlady rozmyæ erozyjnych. displacements of layers, which are interpreted as evidences W œcianach kamienio³omu widaæ dwa prostopad³e do siebie of tectonic uplift of the Miko³ów Bulge. systemy spêkañ ciosowych. Ich powstanie nale¿y wi¹zaæ z tekto- Apart the quarry, worthnoting in £aziska is the erratic nicznym podnoszeniem Garbu Miko³owskiego w neogenie. boulder exhibited at the front of the Municipal building. The Oprócz kamienio³omu, niew¹tpliw¹ atrakcj¹ £azisk jest rock is a granitoid with well-visible feldspar and quartz crys- g³az narzutowy wyeksponowany na skwerze przy Urzêdzie tals, and aggregates (schlieren) of fine-crystalline, dark miner- Miasta w £aziskach Górnych, w niewielkiej odleg³oœci od als. This is the largest erratic block found in the Silesian Upland kamienio³omu. Jest to granitoid o obwodzie 6,5 m, sk³adaj¹cy – its circumference is 6.4 meters. Thick weathering crust and siê g³ównie z dobrze wykszta³conych skaleni i kwarcu, ale discovery site (southern slope of the Miko³ów Bulge) point to tkwi¹ w nim równie¿ skupienia ciemnych minera³ów drob- Pleistocene age and South-Poland glaciation period. 190 £aziska Górne

Wybrana literatura: 92, 93, 148, 150

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego: K. Senddory (2005) Autor fotografii: A. Kêdzior Stanowsko dokumentacyjne zatwierdzone w 2000 r. 191 Ska³ki jurajskie w Olsztynie Czêstochowa Lokalizacja: 5626 województwo œl¹skie powiat czêstochowski gmina Olsztyn miejscowoœæ Olsztyn

Rejon geograficzny: Z³oty Potok Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska

Wy¿yna Czêstochowska 5624

Jednostka geologiczna: monoklina œl¹sko-krakowska 4378 4380

W powiecie Czêstochowskim, na wschód od miejscowoœci Opisany zespó³ ska³ek tworzy malowniczy jurajski krajo- Olsztyn, znajduje siê grupa kilku ska³ek górnojurajskich. Opi- braz, typowy dla tego typu obiektów. Na Górze Zamkowej sywany obiekt tworz¹: Góra Zamek, Góra Cegielnia, Ostra znajduj¹ siê ruiny zamku warownego z XIV w., z wyraŸnie 1 Górka, Góra Kielniki oraz kamienio³om znajduj¹cy siê na zachowanymi wie¿ami i zabudowaniami, jak równie¿ frag- zboczu Góry Kielniki. Wymienione grupy ska³ek rozdzielone mentami murów. Ruiny zosta³y objête ochron¹ konserwa- s¹ rozleg³ymi, po³ogimi obni¿eniami, wype³nionymi przez torsk¹; s¹ one przyk³adem wykorzystania morfologii terenu czwartorzêdowe piaski pochodzenia eolicznego. do celów obronnych. W okolicznych niewielkich wkopach i ³omach oraz Obiekt znajduje siê na obszarze Parku Krajobrazowego w kamienio³omie na Górze Kielniki (którego œciany ulegaj¹ „Orlich Gniazd” oraz w Zespole Parków Krajobrazowych jednak systematycznemu zarastaniu) mo¿na zobaczyæ utwo- Województwa Œl¹skiego. Przebiega przezeñ Szlak Orlich ry wystêpuj¹ce w pod³o¿u ska³ek. S¹ to p³ytowe wapienie Gniazd. g¹bkowe z prze³awiceniami margli. Same ska³ki zbudowa- Dogodne po³o¿enie obiektu, przy drodze krajowej ne s¹ z wapieni skalistych, które powsta³y jako budowle Czêstochowa-Jêdrzejów, oraz zaledwie 3 minutowe dojœcie 2 wêglanowe. Na ich zwietrza³ych powierzchniach widoczne od rynku Olsztyñskiego sprzyja licznym odwiedzinom 3 s¹ liczne g¹bki oraz mikrobiality. Centralne czêœci budowli turystów i miejscowej ludnoœci. Bogactwo œwiata roœlin wykszta³cone s¹ w formie stromatolitów (budowli lamino- (endemiczny gatunek przytuliny krakowskiej, rosn¹cej tylko 4 wanych); g¹bki mo¿na tutaj spotkaæ tylko sporadycznie. na Olsztyñskich Ska³ach, skalnicy gronkowej wystêpuj¹cej W stropowych partiach najwy¿szych ska³ek wzrasta ponow- tylko w dwóch stanowiskach, przy czym jedno znajduje siê nie udzia³ biolitytów mikrobialno – g¹bkowych. Zarówno na omawianym terenie), dodatkowo wzbogaca atrakcyjnoœæ 5 wapienie p³ytowe, jak i wapienie skaliste s¹ odmianami fa- opisywanego obiektu. cjalnymi utworów górnej jury (ok. 161-155 mln lat temu). WyraŸnie zaznaczone szczeliny w wapieniach skalistych The Jurassic cliffs in Olsztyn s¹ pionowe i skoœne. Strome spêkania ciosowe zwi¹zane s¹ East of Olsztyn village the group of Upper Jurassic z naprê¿eniami tektonicznymi masywu. Nielicznie (161--155 Ma) cliffs is located: the Góra Zamkowa, the wystêpuj¹ce po³ogie szczeliny o niewielkich, kilku stopniowych Góra Cegielnia, the Ostra Górka and the Góra Kielniki nachyleniach s¹ dwojakiej genezy. Czêœæ z nich jest zwi¹zana with a quarry cut in its slope. The stratigraphy includes z procesami wietrzenia i odprê¿eniem masywu, a czêœæ spongeous limestones with marl intercalations followed by podkreœla pierwotne powierzchnie nieci¹g³oœci. Wzd³u¿ osi najwiêkszego obni¿enia, to jest pomiêdzy Gór¹ Zamek platy limestones exposed in the upper part of the quarry. i Ostr¹ Górk¹, a Cegielni¹ i Statkówk¹, przebiega jeden z The overlying massive limestones form the cliffs. Central uskoków regionalnych. Na terenie tym silnie jest rozwiniêta parts of the cliffs are composed of stromatolites which are rzeŸba krasowa. Znajduje siê tu kilka jaskiñ: Zamkowa (22 laminated carbonate buildups. Vertical and oblique fractures m d³ugoœci), Schronisko pod Zamkiem, Jaskinia w Kielnikach are well-marked. The cliffs are separated by broad, flat de- (100 m d³ugoœci) i Jaskinia Magazyn w Kielnikach (44 m pressions filled with Quaternary aeolian sands. The karst d³ugoœci). morphology is well-developed and several caves are known Pomiêdzy ska³kami prowadzi wiele œcie¿ek pozwalaj¹cych from the area: the Zamkowa, the Schronisko pod Zamkiem, na bezpieczne dotarcie i poruszanie siê miêdzy nimi. the Kielniki Cave and the Magazyn (Warehouse) Cave in 192 Olsztyn

Kielniki. Atop the Góra Zamkowa (Castle Hill) there are ment conservation survey. The site is located in the Orle ruins of castle from the XIVth century – towers, fragments Gniazda (Eagle’s Nests) Landscape Park and belongs to the of buildings and walls. The ruins are protected by the monu- Group of Landscape Park of the Silesian District.

1 2

Wybrana literatura: 58, 172, 239, 289, 427

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: K. Król (2005) 193 Kamienio³om warstw godulskich w Ustroniu-Poniwcu

Skoczów Lokalizacja: województwo œl¹skie powiat cieszyñski 5512 gmina Ustroñ miejscowoœæ Ustroñ-Poniwiec

Region geograficzny: Karpaty Zachodnie Zewnêtrzne Beskidy Zachodnie Beskid Œl¹ski

Jednostka geologiczna: 5510 Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina œl¹ska 4342 Wis³a

Obiektem geoturystycznym jest nieczynny kamienio³om podmorskiego. W profilu w Poniwcu widoczne s¹ cztery piaskowców godulskich znajduj¹cy siê w Ustroniu-Poniwcu, sekwencje kana³owe na³o¿one na siebie. Mo¿na oceniæ, ¿e 1 w dolinie potoku Poniwiec, oko³o 750 m na zachód od drogi kana³ ten mia³ szerokoœæ co najmniej 100 metrów. Wis³a-Skoczów, na pó³nocnym zboczu grzbietu schodz¹cego Warstwy godulskie tworzy³y siê w basenie œl¹skim, z Wielkiej Czantorii. Jest to du¿y kamienio³om utworów w obrêbie zmieniaj¹cego siê w czasie systemu silikoklastycz- powsta³ych w górnej kredzie (93-89 mln lat temu), o nej sedymentacji g³êbokowodnych sto¿ków nap³ywowych wysokoœci œcian przekraczaj¹cej 50 m. i sedymentacji fartuchowej. W efekcie powsta³ charaktery- Tektoniczny blok Beskidu Œl¹skiego dzieli siê na styczny piedmontowy litosom u podnó¿a pó³nocnego sk³onu p³aszczowinê cieszyñsk¹ i p³aszczowinê godulsk¹. War- grzbietu œl¹skiego. stwy godulskie i istebniañskie stanowi¹ g³ówny sk³adnik Opisywany profil jest jednym z najlepszych w Karpatach p³aszczowiny godulskiej. Mi¹¿szoœæ warstw godulskich w polskich profili dokumentuj¹cych wykszta³cenie kana³ów Beskidzie Œl¹skim dochodzi do 2000 m. Warstwy godul- erozyjnych sto¿ka wewnêtrznego. Posiada du¿e walory 5 skie le¿¹ wprost na piaskowcowej facji warstw lgockich, a poznawcze i dydaktyczne. Bardzo czêsto wizytowany by³ lokalnie na rogowcach mikuszowickich. W czêœci zachodniej w czasie konferencji naukowych. Beskidu Œl¹skiego dominuje 400-metrowy kompleks z³o¿ony Aby dojœæ do kamienio³omu, z przystanku autobusowego z facji piaskowców zlepieñcowatych, piaskowców i piaskow- Ustroñ-Poniwiec idziemy szlakiem niebieskim wiod¹cym ców z mu³owcami z wk³adkami facji zlepieñców i zlepieñców na Wielk¹ Czantoriê. Po wejœciu do doliny potoku Po- piaszczystych oraz cienkimi wk³adkami facji mu³owców z niwiec (lewobrze¿nego dop³ywu Wis³y) kierujemy siê w piaskowcami. górê do kamienio³omu. Samochodem mo¿emy dojechaæ Utwory widoczne w kamienio³omie w Poniwcu charakte- w bezpoœrednie s¹siedztwo kamienio³omu, skrêcaj¹c na 2 ryzuj¹ g³êbokie powierzchnie erozyjne i bardzo grube ³awice po³udniowym krañcu Ustronia z g³ównej drogi na zachód. piaskowców zlepieñcowatych z licznymi powierzchniami Dolin¹ potoku Poniwiec biegnie szlak niebieski na Wielk¹ amalgamacji. Wœród otoczaków o wielkoœci przekraczaj¹cej Czantoriê. Zim¹ dzia³a tu wyci¹g orczykowy d³ugoœci 20 cm widoczne s¹ kilkudziesiêciocentymetrowe fragmenty 900 m, o ró¿nicy poziomów 250 m. ³awic piaskowców i wapieni. Sk³ad petrograficzny frakcji ¿wi- Obok kamienio³omu niew¹tpliw¹ atrakcj¹ geoturystyczn¹ rowej jest bardzo urozmaicony (ska³y magmowe – granitoidy; i krajoznawcz¹ jest ustroñski odcinek rzeki Wis³y. Posiada on metamorficzne - gnejsy, ³upki krystaliczne, ³upki chlorytowe; ³adne, parkowe otoczenie, a szczególnie urokliwe miejsca osadowe – wapienie cieszyñskie i wapienie typu sztram- znajduj¹ siê pomiêdzy dzielnicami Poniwiec i Polana, gdzie berskiego). W niektórych ³awicach widoczne s¹ struktury rzeka p³ynie poœród piêknej buczyny, op³ywaj¹c niewysokie, miseczkowe i piêknie wykszta³cone struktury kroplowe. W ale strome wzniesienie - Skalicê. 3 dolnej czêœci profilu widoczny jest tak¿e p³at (kilkumetrowej mi¹¿szoœci) zeœlizgowy warstw lgockich, zbudowanych w The Godula Bedom Ustroñ-Poniwiec przewadze z facji mu³owców z piaskowcami. W tym kom- A large, inactive quarry in Ustronie-Poniwiec village is pleksie widoczne s¹ piêkne przyk³ady dajek klastycznych. located in the northern slope of a ridge which descends from Taki typ osadu wykazuje wyraŸne podobieñstwo do the Wielka Czantoria Mt. The exposed rocks belong to the 4 sekwencji kana³owych erozyjnych wewnêtrznego sto¿ka Godula Beds and are very thick-bedded conglomerates with 194 Ustroñ-Poniwiec numerous amalgamation surfaces. Pebbles, over 20 centime- The site is accessible from the bus stop in Ustroñ-Poni- ters across, comprise igneous (granitoids), metamorphic wiec. The visitor should follow the blue trail which leads (gneisses, schists, chlorite schists) and sedimentary (Cieszyn onto the Wielka Czantoria Mt. When entering the Poniwiec and Sztramberg limestones) rocks. In some layers perfectly Stream the trail routes upstrem, to the quarry gate. developed dish and pillar structures, and clastic dykes can Apart from the quarry, the geotouristic attraction is local be seen. Moreover, a several-meters-thick slide slab of the sector of the Vistula River valley with nice, forested banks. Lgota Beds mudstones with sandstones occurs. Of particular beauty is the valley between Poniwiec and The site belongs to the best exposures in Poland dem- Polana estates, where the river flows through an imposing ostrating erosional channels of the inner lobe. beech forest, around a low but steep Skalica Hill.

2 4

3 5

Wybrana literatura: 188, 386, 388, 389, 431 Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: E. S³omka, T. S³omka (2005) 195 Zlepieñce malinowskie w Wiœle – Nowej Osadzie Skoczów Lokalizacja: województwo œl¹skie powiat cieszyñski gmina Wis³a miejscowoœæ Wis³a-Nowa Osada

Region geograficzny:

Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie 5504 Beskidy Zachodnie Beskid Œl¹ski

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe p³aszczowina œl¹ska warstwy godulskie Salmopol zlepieñce malinowskie 4344 4346 Istebna

W miejscowoœci Wis³a w Beskidzie Œl¹skim, w dolinie Warstwy godulskie powstawa³y w basenie œl¹skim 93 Wis³y, bezpoœrednio powy¿ej ujœcia Malinki ods³aniaj¹ siê – 83 mln lat temu, w obrêbie zmieniaj¹cego siê w czasie zlepieñce z Malinowskiej Ska³y. Stanowi¹ one soczewkowaty, systemu silikoklastycznej sedymentacji g³êbokowodnych nieci¹g³y kompleks o maksymalnej mi¹¿szoœci 120 metrów, sto¿ków nap³ywowych i depozycji fartuchowej. U podnó¿a zbudowany z facji: zlepieñców piaszczystych, zlepieñców, sk³onu grzbietu œl¹skiego powsta³ charakterystyczny pied- piaskowców zlepieñcowatych i piaskowców z podrzêdnym montowy litosom. Zlepieñce malinowskie (z Malinowskiej udzia³em facji piaskowców z mu³owcami i mu³owców z Ska³y) powstawa³y w okresie gwa³townego o¿ywienia tempa piaskowcami. wypiêtrzania wyspy Beskidu Œl¹skiego i Ma³ego tworz¹c Tektoniczny blok Beskidu Œl¹skiego dzieli siê na silikoklastyczny fartuch. Gwa³townoœæ depozycji i wysok¹ p³aszczowinê cieszyñsk¹ i p³aszczowinê godulsk¹. War- energiê sp³ywów grawitacyjnych dokumentuje obecnoœæ stwy godulskie i istebniañskie stanowi¹ g³ówny sk³adnik ró¿nych typów utworów zdeformowanych i gruboziarni- p³aszczowiny godulskiej. Mi¹¿szoœæ warstw godulskich w stych zlepieñców. Beskidzie Œl¹skim dochodzi do 2000 m, a zlepieñce mali- Jest to najlepsze i naj³atwiej dostêpne w Polsce stanowi- nowskie tworz¹ nieci¹g³y horyzont w warstwach godulskich sko ukazuj¹ce wykszta³cenie zlepieñców malinowskich. górnych. W pobli¿u Domu Turysty PTTK “Nad Zapor¹” znaj- Najlepsze ods³oniêcia zlepieñców malinowskich znajduj¹ duj¹ siê liczne œcie¿ki spacerowe i rekreacyjne. Mo¿na te¿ 1 siê bezpoœrednio w pobli¿u jazu przy Domu Turysty PTTK zaplanowaæ dalsz¹ wycieczkê na tzw. Kaskady Rod³a – zespó³ „Nad Zapor¹”. Zgeneralizowany profil na tym odcinku wodospadów na rzece Czarna Wise³ka (naj³atwiej w³asnym doliny rozpoczyna zlepieniec (o maksymalnej mi¹¿szoœci œrodkiem lokomocji). 2 dochodz¹cej do 2 m), w œrodkowej czêœci z du¿ymi frag- W latach 70-tych w Wiœle-Czarnem-Nowej Osadzie mentami ³awic piaskowców. Kilkucentymetrowa wk³adka powsta³a zapora o wysokoœci 30 m i d³ugoœci 280 m. mu³owca widoczna jest w stropie zlepieñca. Powy¿ej le¿y Wody Czarnej Wise³ki tworz¹ tu zbiornik retencyjny o piaskowiec masywny amalgamowany (mi¹¿szoœæ od 0 do 2 powierzchni 50 ha. m), ze strukturami miseczkowymi lub niewyraŸnym war- W pobli¿u znajduj¹ siê jeszcze inne atrakcje geotury- stwowaniem przek¹tnym, niekiedy ze smugami ziaren frakcji styczne: doliny Bia³ej Wise³ki oraz Dziechcinki i £abajowa; ¿wirowej. Na nierównej stropowej powierzchni piaskowca rezerwat „Ska³y Grzybowe” w dolinie Bia³ej Wise³ki (ostañce 3 zalega zlepieniec (mi¹¿szoœæ od 2 do 4 m) o zró¿nicowanej gruboziarnistego piaskowca istebniañskiego); ska³ki pia- wielkoœci ziaren (maksymalnie do 6 cm, najczêœciej 1-2 cm, skowca godulskiego w Kobylej (przy œcie¿ce turystycznej z ale w stropie 0,5-1 cm). Miejscami wystêpuj¹ liczne nagro- Wis³y-Dziechcinki na Sto¿ek); ska³y przy drodze z Kubalonki madzenia klastów ³upkowych. W czêœci stropowej widoczne na Stecówkê. s¹ du¿e fragmenty ³awic piaskowca masywnego, czêsto silnie Liczne s¹ tak¿e atrakcje turystyczne: rezerwat „Barania zdeformowane. W sk³adzie ziarnowym zlepieñców (ziarna Góra” w Wiœle, oryginalny koœció³ek-kaplica na Stecówce powy¿ej 5 mm) dominuje kwarc, sporadycznie stwierdzono czy centrum Wis³y z Domem Zdrojowym. 4 tak¿e okruchy: gnejsów, ³upków krystalicznych, granitoidów, Z Wis³y – Nowej Osady biegn¹ trzy szlaki turystyczne: lidytów, wapieni, piaskowców i syderytów. ¿ó³ty na Zielony Kopiec, zielony na Koziñce oraz czarny 196 Wis³a-Nowa Osada do Wis³y-G³êbce. Ponadto s¹ tutaj wytyczone dwa szlaki fragments of sandstone layers are embedded. In the top rowerowe: Wis³a-Nowa Osada – Koziñce – Kubalonka several-centimeters-thick mudstone layer occurs, followed – Kiczory – Sto¿ek – Kobyla – Wis³a-Oaza (u wylotu doliny by massive, amalgamated sandstone with dish structures, Dziechcinki) oraz drugi: Wis³a-Nowa Osada – Cieñków indistinct cross-bedding and streaks of gravels. Next layer is – Zielony Kopiec – Malinowska Ska³a – Wis³a-Malinka. Zim¹ random-grained conglomerate (pebbles up to 6 centimeters funkcjonuj¹ dwa wyci¹gi narciarskie. across) with locally abundant shale clasts and large fragments of massive sandstone layers, occasionally deformed. The Malinka Conglomerates Clastic material is dominated by quartz with an admixture in Wis³a – Nowa Osada of gneiss, schist, granitoid, lydite, limestone, sandstone and The Malinka Conglomerates crop out in Wis³a village siderite grains. located in the Silesian Beskid range, in the Vistula River valley, The Malinka Conglomerates were deposited as siliciclas- upstream from the confluence with the Malinka Stream. This tic apron during the increasing uplift rate of the Beski Œl¹ski is a lensoidal, uncontinuous succession of maximum thick- and Beski Ma³y island. Rapid deposition and high energy of ness about 120 meters, composed of several facies: sandy gravity flows are evidenced by various types of deformed conglomerates, conglomerates, conglomeratic sandstones and coarse-grained conglomerates. This is the best, easy- and sandstones, with minor sandstones with mudstones and accessible exposure of this formation in Poland. mudstones with sandstones. From Wis³a-Nowa Osada village three touristic trails The succession begins with conglomerate in which large start. In winter two ski lifts operate.

1 2

3 4

Wybrana literatura: 388, 430

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: E. S³omka, T. S³omka (2006) 197 Kuesta jurajska w ¯arkach

Lokalizacja: 5612 województwo œl¹skie powiat myszkowski

gmina ¯arki Kozieg³owy miejscowoœæ ¯arki Pi³a Rejon geograficzny: Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska Wy¿yna Krakowsko-Czêstochowska Wy¿yna Czêstochowska 5610 Jednostka geologiczna: monoklina œl¹sko-krakowska

jura czêstochowska Kroczyce Myszków 4386

Na monoklinie œl¹sko-krakowskiej, od miejscowoœci Klu- ploatacji w licznych, aczkolwiek niewielkich wyrobiskach. 1 cze ko³o Olkusza a¿ po Czêstochowê, ci¹gnie siê wyraŸnie Przyk³adem wykorzystania w architekturze i budownictwie zaznaczony w morfologii terenu charakterystyczny próg miejscowego budulca s¹ ruiny koœció³ka pochodz¹ce z 1763 skalny. Niewielki odcinek tego progu, od miejscowoœci ¯arki r. Znajduj¹ siê one w odleg³oœci ok. 2 km od miejscowoœci po osadê Jaworznik, jest przedmiotem niniejszego obiektu. ¯arki w kierunku po³udniowo-wschodnim, na terenie za- Ten wyró¿niaj¹cy siê próg skalny nosi nazwê kuesty. Jest proponowanego tu stanowiska dokumentacyjnego. Mury to naturalna forma geomorfologiczna, powsta³a w wyniku koœcio³a zbudowane s¹ z ró¿norakich wapieni okruchowych zró¿nicowanej odpornoœci na niszczenie warstw skalnych, (biodetrytycznych). Tworz¹cy je mu³ wêglanowy zawiera nieznacznie nachylonych w jednym kierunku. Opisywany zmienn¹ iloœæ g¹bek krzemionkowych (tuberoidów) i obiekt buduj¹ utwory jurajskie (jury œrodkowej i górnej). innych ziaren pochodzenia miejscowego (intraklastów). Zalegaj¹ one na triasowym pod³o¿u, które stanowi¹ po- Zobaczyæ w nich mo¿na tak¿e przedstawicieli makrofauny datne na erozjê utwory mu³owcowo-ilaste. Natomiast jurajskiej, takich jak: belemnity, ma³¿e, ramienionogi i ca³e ponad utworami jurajskimi zalegaj¹ osady kredowe, g³ównie zwapnia³e g¹bki (tzw. mumie g¹bkowe). piaszczyste i margliste, które zosta³y usuniête (zerodowane) Z progu skalnego rozci¹ga siê przepiêkny widok na w okresie eocenu i wczesnego miocenu. Kuesta nie ma panoramê p³askowy¿u. Widoczne s¹ rozciêcia terenu spo- 2 charakteru jednolitej skarpy, zosta³a bowiem poprzecinana wodowane erozj¹ wsteczn¹ potoków, bior¹cych pocz¹tek licznymi uskokami (skoœnymi i poprzecznymi). Jej wysokoœæ ze Ÿróde³ ulokowanych niegdyœ w strefie samej kuesty. wzglêdna wynosi 70 m, a siêgaj¹c¹ do 390 m n.p.m. krawêdŸ Widoczna dolina Warty ma charakter równiny aluwialno progu buduj¹ cienko- i œrednio u³awicone wapienie jurajskie. – proluwialnej, zas³anej g³ównie piaskami pochodzenia polo- W profilu tych utworów wyró¿niæ mo¿na: jurê œrodkow¹ dowcowego. Zobaczyæ tutaj mo¿na podmok³e ³¹ki o du¿ych (zwan¹ brunatn¹) oraz jurê górn¹ (zwan¹ bia³¹). Ska³ki walorach przyrodniczych. S¹ one miejscem wystêpowania zosta³y wypreparowane – w trakcie d³ugotrwa³ej denudacji rzadkich gatunków roœlin i zwierz¹t (g³ównie ptactwa). – w u³awiconych utworach jury bia³ej; formy takie nazywa- Niestety na skutek zaprzestania wypasu byd³a i koszenia ³¹k, ne s¹ ostañcami denudacyjnymi. W opisywanym regionie teren ten ulega sukcesywnemu zarastaniu, co powoduje, ¿e tworz¹ one grupy lub nawet ca³e pasma, jak np. Pasmo malowniczy próg skalny staje siê coraz mniej widoczny. Olsztyñsko-Mirowskie, wznosz¹ce siê 5 km na pó³noc i Widok rozci¹gaj¹cy siê ze wzniesienia za koœcio³em wschód od rejonu Jaworznika. pozwala doceniæ to miejsce jako wspania³y punkt widokowy. Ni¿sz¹ czêœæ kuesty buduj¹ osady ilasto-mu³owcowe Zobaczyæ mo¿na panoramê rozci¹gaj¹c¹ siê na P³askowzgórze 3 wy¿szej czêœci jury œrodkowej i utwory marglisto - wapniste Czêstochowskie, z widocznymi w centrum ska³kami jurajski- jury górnej. Niska zwiêz³oœæ utworów wêglanowych przy mi w £utowcu (Lutowcu) oraz - w kierunku po³udniowym jednoczesnej ich oddzielnoœci wzd³u¿ powierzchni warstwo- - na wspomnian¹ dolinê Warty. W bliskim s¹siedztwie ruin, wania powodowa³a ³atwe wietrzenie ska³ i osypywanie siê ok. 500 m od nich, mo¿na odnaleŸæ zape³zniête i nieco œcian niewielkich ³omików. zaœmiecone niewielkie wyrobiska i ³omiki, z których wydo- Zarówno utwory wêglanowe (jurajskie) buduj¹ce bywano wapieñ. Mo¿na w nich bli¿ej zapoznaæ siê ze ska³ami kuestê, jak i le¿¹ce na niej piaski, by³y przedmiotem eks- charakterystycznymi dla tego regionu. 198 ¯arki

Obiekt znajduje siê na obszarze Zespo³u Parków Kra- of the questa. Stratigraphy includes Middle and Upper jobrazowych Województwa Œl¹skiego i Parku Krajobrazo- Jurassic sediments deposited onto the Triassic bedrock. In wego Orlich Gniazd. the described fragment a small exposure of Upper Jurassic limestone exists and nearby there stand ruins of a church The Jurassic cuesta in ¯arki built in 1763. The church was constructed from local stone Between Klucze near Olkusz and Czêstochowa towns a – a biodetrital limestone composed of carbonate mud with characteristic scarp is well-marked in morphology. A small silicified sponges, numerous intraclasts and fossils: belem- fragment of this scarp, between ¯arki and Jawornik villages, nites, bivalves, brachiopods and sponges. An additional is described below in details. The scarp comprises rocks of attractions of this site are: an outstanding panorama from various resistivity for denudation, all dipping at the same the top of the hill as well as fish ponds and marshy meadows angle and into the same direction. This is a classic example of high natural value.

Wybrana literatura: 28, 85, 125, 147, 429

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: I. Felisiak (2005) 199 Góra Grojec w ¯ywcu

¯ywiec Lokalizacja: województwo œl¹skie powiat ¿ywiecki gmina ¯ywiec miejscowoœæ ¯ywiec

Rejon geograficzny: 5504 Zewnêtrzne Karpaty Zachodnie Beskidy Zachdnie Beskid ¯ywiecki

Jednostka geologiczna: Zewnêtrzne Karpaty fliszowe okno tektoniczne ¯ywca p³aszczowiny: œl¹ska, podœl¹ska i magurska Wêgierska Górka 4368 4370

Góra Grojec zlokalizowana jest niemal w centrum Kotliny rzadkimi epizodami depozycji pr¹dowej. PóŸniej sedymentacja ¯ywieckiej, w wid³ach rzek So³y i Koszarawy. W jej obrêbie odbywa³a siê w obrêbie sto¿ków nap³ywowych usypywanych wyró¿nia siê kilka wyraŸnych wzniesieñ. S¹ to: Ma³y Grojec, u podnó¿a aktywnych kordylier przez pr¹dy zawiesinowe Œredni Grojec i najwy¿szy – Du¿y Grojec (612 m n.p.m.). znosz¹ce materia³ ziarnowy z p³ytkomorskich stref litoral- Górê Grojec buduj¹ utwory fliszowe nale¿¹ce do trzech nych. W kilku miejscach, w obrêbie warstw cieszyñskich, p³aszczowin: œl¹skiej, podœl¹skiej i magurskiej. W nieczynnych stwierdzono wystêpowanie intruzji ska³ magmowych w po- ³omach i licznych naturalnych ods³oniêciach w brzegu So³y staci ¿y³ pok³adowych. S¹ to tzw. cieszynity – ska³y o barwie i jej dop³ywów dominuj¹ warstwy cieszyñskie, tworz¹ce sze- oliwkowozielonej, zawieraj¹ce g³ównie kryszta³y piroksenów 1 reg ³usek i fa³dów, najstarsze utwory Karpat fliszowych (gór- i amfiboli oraz zmienn¹ iloœæ skaleni. Intruzje w brzegu So³y na jura – dolna kreda). Wyró¿nia siê w nich ³upki cieszyñskie maj¹ gruboœci nie przekraczaj¹ce 2 m (zwykle mniejsze), s¹ dolne, wapienie cieszyñskie i ³upki cieszyñskie górne. czasami silnie zwietrza³e i u¿ylone kalcytem. Dokumentuj¹ one Dolne wapienie cieszyñskie wystêpuj¹ tu w ³awicach o dolnokredowe wstrzykniêcia magmy, pochodz¹cej z g³êbokich zmiennej mi¹¿szoœci, ale z przewag¹ cienkich i œrednich. Bu- komór magmowych, w fugi miêdzy³awicowe. duj¹ je wapienie detrytyczne i pelityczne oraz margle i ³upk W brzegu So³y w ¯ywcu, na odcinku miêdzy ujœciem i margliste. W obrêbie wapieni detrytycznych obserwuje siê Koszarawy do So³y a jazem fabryki Solali, stwierdzono kil- 2 uziarnienie frakcjonalne, laminacjê równoleg³¹ i warstwo- ka wychodni utworów sp³ywów rumoszowych. WyraŸne wanie przek¹tne. Masywne wapienie pelityczne wystêpuj¹ zró¿nicowanie w iloœci i sk³adzie fazy rozproszonej pozwalaj¹ samodzielnie lub w ³awicach detrytyczno-pelitycznych. rozdzieliæ utwory sp³ywów na dwa typy. W wapieniach cieszyñskich górnych, charakteryzuj¹cych siê W typie I fazê rozproszon¹ tworz¹ porozrywane frag- zmienn¹ mi¹¿szoœci¹ ³awic (od cienkich do grubych), zanikaj¹ menty ³awic oraz g³azy, otoczaki i okruchy wapieni detry- warstwy wapieni pelitycznych, silnie natomiast rozwijaj¹ siê tycznych, pelitycznych i organogenicznych a tak¿e okruchy wapienie detrytyczne. W ich sk³adzie ziarnowym dominuj¹ wêgla, wystêpuj¹ce w ró¿nych proporcjach w poszczegól- okruchy wapieni mikrytowych, w mniejszych iloœciach nych sp³ywach (najczêœciej od 15-25%). stwierdzono wapienie organogeniczne i oolitowe. Sk³ad W typie II udzia³ fazy rozproszonej jest niewielki (do ziarnowy uzupe³niaj¹ kwarc i szcz¹tki organiczne: ma³¿y, 5%), ale pojawiaj¹ siê w wiêkszej iloœci okruchy wêgla i aptychy (wieczka muszli amonitów) i kolce je¿owców. otoczaki ska³ metamorficznych (gnejsy, granitognejsy i ³upki £upki cieszyñskie górne zbudowane s¹ z ciemnoszarych i krystaliczne). Utwory sp³ywów rumoszowych œwiadcz¹ o czarnych ³upków marglistych, prze³awicanych zwykle cienkimi intensyfikacji ruchów wypiêtrzaj¹cych, które przekszta³ci³y drobnoziarnistymi, ciemnoszarymi piaskowcami wapnistymi. podmorski grzbiet œl¹ski w aktywn¹ kordylierê. Czêsto pojawiaj¹ siê w nich warstwy syderytów ilastych o W pó³nocnej czêœci góry znajdowa³y siê niegdyœ mi¹¿szoœci dochodz¹cej do kilkunastu cm oraz liczne sferosy- kamienio³omy, w których eksploatowano wapienie cieszyñskie deryty. W XIX wieku by³y one eksploatowane jako surowiec i wypalano je w piecach wapienniczych. Na górze Grojec 3 hutniczy; w trakcie eksploatacji znajdowano skamienia³oœci odkryto œlady osadnictwa zwi¹zanego z kultur¹ ³u¿yck¹ amonitów i belemnitów. Warstwy cieszyñskie powstawa³y w i celtyck¹. Najprawdopodobniej w IX i X wieku istnia³a tu d³ugim interwale czasu (od oko³o 140 do 120 mln lat temu), osada s³owiañskiego Pañstwa Wielkomorawskiego. w równole¿nikowym basenie ograniczonym od pó³nocy i Przez Ma³y i Œredni Grojec, bêd¹ce dobrymi punktami po³udnia kordylierami (wypiêtrzanymi fragmentami skorupy widokowymi, prowadzi ¿ó³ty szlak turystyczny i œcie¿ka ziemskiej). Pocz¹tkowo przewa¿a³a sedymentacja pelagiczna z dydaktyczna. 200 ¯ywiec

W samym ¯ywcu najciekawszym zabytkiem jest Pa³ac the latter being mined in the XIXth century as an iron ore. Habsburgów z XIX wieku le¿¹cy w centrum miasta, w oto- The shales contain ammonites and belemnites. czeniu piêknego parku o pow. 25 ha. The Cieszyn Beds were deposited during a long time span (about 140-120 Ma ago) in a parallel basin bordered The Grojec Mt. in ¯ywiec from the north and the south by cordilleras. Initially, pelagic The Grojec Mt. is located almost in the center of the environment prevailed with rare episodes of sedimentation ¯ywiec Depression, in the fork of So³a and Koszarawa riv- from currents. Farther, deposition took place in fans laid ers. The mountain ic built of flysch strata belonging to three down by density currents, transporting the clastic material units: Silesian, Sub-silesian and Magura. from the littoral zone to the foot of active cordilleras. In the abandoned quarries and numerous natural expo- In the Cieszyn Beds magmatic intrusions (sills) were sures in the river valleys (So³a and tributaries) the Cieszyn noticed. These are cieszynites – olive-green rocks composed Beds dominate. Three members were distinguished: the of pyroxenes and amphiboles with variable amounts of feld- Lower Cieszyn Shales, the Cieszyn Limestones and the spars. The rocks are of Lower Cretaceous age and represent Upper Cieszyn Shales. intrusion from deep-seated magma chamber. The Grojec Mt. succession includes the Lower and Up- In ¯ywiec, in the bank of So³a River the debris flows were per Cieszyn Limestones, and the Upper Cieszyn Shales. The recognized. These structures document the intensification Lower Cieszyn Limestones are thin- and medium-bedded, of uplift, which transformed the submarine Silesian Ridge detrital and pelitic limestones, marls and marly shales. Detrital into the active cordillera. limestones show graded bedding, cross-bedding and parallel The Grojec Mt. is a particular site, not only because lamination. Massive, pelitic limestones form individual beds of complicated geological structure but also of historical or occur as mixed layers with the detrital variety. aspect. Here, the relics of Lusatian and Celtic cultures were The Upper Cieszyn Beds show variable thickness of lay- encountered. Presumably, in the IXth and Xth centuries the ers, sometimes over 1 meter. The share of pelitic variety settlement had been active, belonging to the Great Mora- decreases. Coarse-grained limestones reveal high amounts vian Empire and in the XIVth and XVth centuries a wooden of fossils: bivalves, aptiches and echinoderms. castle had existed. The Upper Cieszyn Shales are dark-grey and black, marly In ¯ywiec town the most interesting object is the pal- shales interbedded with dark-grey, fine-grained, calcareous ace built in the XIXth century by the Habsburg family. The sandstones with common layers of clayey siderites (up to a palace is located in the town center, in the park covering dozen of centimeters thick) and abundant spherosiderites, 25 hectares.

1 3 Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: E. S³omka, T. S³omka (2006) Wybrana literatura: 13, 305, 385, 390, 478 201 202 Województwo œwiêtokrzyskie

Kostom³oty Piekoszów Ga³êzice £aziska S³opiec Czerwona Góra Chêciny Miêdzygórz

Szaniec

Chêciny – Kamienio³om zlepieñca zygmuntowskiego w Chêcinach - Czerwonej Górze Czerwona Góra – Kamienio³om zlepieñca triasowego w Czerwonej Górze Ga³êzice – Ska³y paleozoiczne w kamienio³omie w Ga³êzicach Kostom³oty – Kamienio³om wapieni dewoñskich w Mogi³ce £aziska – Piaskowce kambru w kamienio³omie na Górze Plebañskiej Miêdzygórz – Ska³y dolnego ordowiku w kamienio³omie w Miêdzygórzu Piekoszów – Kamienio³om wapieni triasowych w Piekoszowie S³opiec – Kamienio³om wapieni paleozoicznych w S³opcu Szaniec – Kamienio³om ska³ mioceñskich w Szañcu

203 Kamienio³om zlepieñca zygmuntowskiego w Chêcinach - Czerwonej Górze Radom Kielce

Lokalizacja: województwo œwiêtokrzyskie powiat kielecki gmina Chêciny miejscowoœæ Chêciny 5632

Rejon geograficzny: Wy¿yna Ma³opolska Wy¿yna Kielecka Góry Œwiêtokrzyskie

Jednostka geologiczna: Góry Œwiêtokrzyskie synklina ga³êzicko-bolechowicka Kraków 4466

Na po³udniowym zboczu Czerwonej Góry (328 m oraz rzadziej dolomity. Widoczne s¹ te¿ fragmenty kalcytów n.p.m.), w œrodkowej czêœci Grzbietu Bolechowickiego, typu „ró¿anki” i brunatnych utworów naciekowych. Opisane znajduje siê jeden z najstarszych kamienio³omów w Górach otoczaki tkwi¹ w masie detrytycznej typu matriks, która Œwiêtokrzyskich - kamienio³om Zygmuntówka. Pocz¹tki tworzy drobnoziarniste spoiwo sk³adaj¹ce siê z mikrytu eksploatacji s³ynnego, pociêtego ¿y³kami kalcytu zlepieñca (kryszta³y kalcytu nie przekraczaj¹ce tysiêcznych czêœci siêgaj¹ XVI wieku. Z tutejszego wyrobiska wyciêto blok milimetra), miejscami neosparytu (zrekrystalizowanego skalny, z którego wykonano pierwsz¹ kolumnê króla Zyg- mikrytu) oraz minera³ów ilastych. Obecne s¹ te¿ tlenki munta III Wazy, wzniesion¹ w XVII wieku na Placu Zamko- i wodorotlenki ¿elaza nadaj¹ce spoiwu brunatno-czerwony wym w Warszawie. kolor. Wystêpuje tu te¿ niewielka iloœæ spoiwa typu cement 1 Opisywany kamienio³om znajduje siê w odleg³oœci zale- (g³ównie kalcytowego) pochodzenia hydrotermalnego, dwie 0,5 km od drogi krajowej nr 7 (Warszawa – Kielce –Kra- zw³aszcza wzd³u¿ stref horyzontalnych. ków), w pobli¿u miejscowoœci Chêciny. Ods³aniaj¹ce siê na Powstanie tego typu osadów zwi¹zane jest z grawitacyjny- Czerwonej Górze górnopermskie, a dok³adniej cechsztyñskie mi (kohezyjnymi) sp³ywami materia³u okruchowego o ró¿nej osady zlepieñcowate powsta³y ok. 299-270 mln lat temu. gêstoœci, z przewag¹ rumoszu i mu³u. Charakter wykszta³cenia 2 Ska³y tworz¹ce œciany nieczynnego kamienio³omu wystêpuj¹ osadów jest typowy dla œrodowisk sto¿ków aluwialnych, w ³awicach o gruboœci do 5 m, zapadaj¹cych pod k¹tem kilku rozwijaj¹cych siê w klimacie suchym i pó³suchym. stopni w kierunku po³udniowym. Warstwy zlepieñca zosta³y Obiekt jest nieczynnym wyrobiskiem odkrywkowym pociête licznymi uskokami o przebiegu po³udnikowym, a i znajduje siê na obszarze Chêciñsko-Kieleckiego Parku Kra- szczeliny powsta³e pomiêdzy skrzyd³ami uskoków zosta³y jobrazowego, w którym wystêpuj¹ ods³oniêcia ska³ wszyst- wtórnie wype³nione ¿y³ami kalcytu zwanego „ró¿ank¹”. W kich okresów geologicznych od kambru po czwartorzêd. œcianie po³udniowo-zachodniej widoczne s¹ silnie rozwiniête Malownicze po³o¿enie tego miejsca i s¹siedztwo z terenami zjawiska krasowe, zwi¹zane z wymywaniem i rozpuszczaniem leœnymi zachêcaj¹ do spêdzenia tu czasu i jednoczeœnie ska³ wêglanowych. do zwiedzenia jednego z najstarszych kamienio³omów Zlepieñce nale¿¹ do ska³ grubookruchowych – œrednice w Górach Œwiêtokrzyskich. Mo¿na tu zobaczyæ interesuj¹c¹ 3 wystêpuj¹cych w nich otoczaków najczêœciej mieszcz¹ siê formacjê geologiczn¹, struktury sedymentologiczne, formy w granicach 3-6 cm, choæ spotkaæ mo¿na ziarna maj¹ce tektoniki nieci¹g³ej, skutki procesów hydrotermalnych rozmiary nawet do 80 cm. Litologicznie otoczaki te s¹ ciem- i zjawiska krasowe. Obiekt posiada wysokie walory nauko- noszarymi i szaroró¿owymi wapieniami wieku dewoñskiego, wo-poznawcze. pochodz¹cymi z bezpoœredniego pod³o¿a zlepieñców. Spo- Przez obiekt przechodzi czerwony szlak (Chêciny - Góra radycznie wœród ziarn zlepieñców zidentyfikowaæ mo¿na Zelejowa - Zygmuntówka - Jaskinia Raj - S³owik - Góra wapienie zdedolomityzowane, czarne wapienie mikrytowe Karczówka - Kielce). 204 Chêciny

The Zygmuntówka conglomerate quarry in cal features can be studied. The fabric of conglomerates Chêciny-Czerwona Góra consists of (mostly) limestone and dolomite fragments The quarry in Zygmuntówka belongs to the oldest cemented with detrital matrix. The rock is of Zechstein in the whole Holly-Cross Mts. Since the XVIth century age (299-270 Ma) and originates from cohesive flows of conglomerates have been extracted from layers up to 5 detrital material in the system of cone-shaped delta. The meters thick. The layers are cut by faults which fissures site is of high scientific value and belongs to the protected are filled with calcite. Numerous karst forms, sedimentary area of the landscape park. The red touristic trail passes structures, faults, hydrothermal processes and petrologi- by the quarry.

2 3

Wybrana literatura: 89, 206, 207, 306, 378, Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 438, 462, 477 M. Kuleta, S. Zbroja (2005) 205 Kamienio³om zlepieñca triasowego w Czerwonej Górze

Lokalizacja: województwo œwiêtokrzyskie powiat opatowski gmina Sadowie 5636 miejscowoœæ Czerwona Góra

Rejon geograficzny: Wy¿yna Ma³opolska Wy¿yna Kielecka Wy¿yna Sandomierska Opatów Jednostka geologiczna: Nowa S³upia Nowa Góry Œwiêtokrzyskie mezozoiczne obrze¿enie Gór Œwiêtokrzyskich 4522 4524

Czerwona Góra ko³o Ostrowca Œwiêtokrzyskiego to wg³êbieniami po ziarnach ¿wirowych. Na przekrojach po- niewielka osada usytuowana w dolinie rzeki Kamionka. przecznych warstw widoczne s¹ struktury sedymentacyjne, Na pó³nocnym-wschodzie, w odleg³oœci 300 m od dro- takie jak warstwowania przek¹tne i laminacja pozioma. gi przecinaj¹cej wieœ, usytuowany jest ciekawy obiekt Obiekt nale¿y do dobrze zachowanych, okresowa i nie- 1 geoturystyczny. Jest to nieczynne wyrobisko stokowe wielka eksploatacja ¿wirów na potrzeby lokalne (g³ównie o wysokoœci od 5 do 12 metrów i d³ugoœci oko³o 100 budownictwo drogowe) zabezpiecza œciany wyrobiska metrów. Ods³aniaj¹ siê w nim osady najni¿szego pstrego przed zarastaniem. Œcie¿ka wiod¹ca od Czerwonej Góry piaskowca, powsta³e w dolnym triasie, tj. oko³o 250-245 do samego kamienio³omu pozwala na bezpieczne dotarcie 2 mln lat temu. Œciany kamienio³omu zbudowane s¹ ze s³abo do obiektu. Kamienio³om mo¿na zwiedzaæ indywidualnie, zwiêz³ych zlepieñców, które wskutek intensywnego wie- jak i w wiêkszych grupach. Jest to doskona³e miejsce do trzenia ulegaj¹ dezintegracji i u podnó¿a œciany tworz¹ na- zapoznania siê z przyk³adem sedymentacji fluwialnych sypy ¿wirowe. G³ównym sk³adnikiem zlepieñców s¹ okru- osadów w œrodowisku ¿wirowej rzeki roztokowej i sto¿ka chy ska³ wulkanicznych i piroklastycznych (pochodz¹cych nap³ywowego. z kana³u i krateru wulkanu). Sporadycznie spotkaæ mo¿na ziarna kwarcu i ska³ krzemionkowych (lidytów). Kszta³t okruchów jest g³ównie wrzecionowaty lub wyd³u¿ony, The Triassic conglomerate quarry choæ spotyka siê te¿ ziarna kuliste; ich wymiary mieszcz¹ in Czerwona Góra siê zazwyczaj w przedziale 3 - 6 cm. W profilu opisywa- The site is located in an easily-accessible river valley, nego obiektu wyró¿niono 6 litofacjalnych odmian ska³y, in the vicinity of Czerwona Góra village near Ostrowiec ró¿ni¹cych siê cechami strukturalno-sedymentologiczny- Œwiêtokrzyski town. The exposed conglomerate succes- mi. To cechy sedymentologiczne w³aœnie, zwi¹zane z pro- sion belongs to the Bunter (Lower Triassic) and represents cesami powstawania osadu, wskazuj¹ na genezê zlepieñca. a high educational value as it illustrates fluvial sediments S¹ one typowe dla œrodowiska ¿wirowych rzek roztokowych, deposited in the environment of braided river and alluvial fan. które mog³y siê rozwijaæ w dystalnych (odleg³ych) strefach Exposures enable to observe cross-bedding and horizontal sto¿ka nap³ywowego. Osady te reprezentuj¹ bruk korytowy lamination. Interesting feature is an epigenetic, weathering- i ³achy korytowe. induced, granular disintegration of the rock which is now 3 W profilu œciany kamienio³omu zobaczyæ mo¿na rów- an unconsolidated gravel. These gravels were exploited for nie¿ wk³adki œrednioziarnistych piaskowców, z widocznymi road construction.

206 Czerwona Góra

2 3

Wybrana literatura: 30, 39, 252, 253, 254, 378, 410, 433,463, 481

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Kuleta, S. Zbroja (2005) 207 Ska³y paleozoiczne w kamienio³omie w Ga³êzicach

Lokalizacja: województwo œwiêtokrzyskie powiat kielecki gmina Piekoszów miejscowoœæ Ga³êzice

Rejon geograficzny: Wy¿yna Ma³opolska Wy¿yna Kielecka Góry Œwiêtokrzyskie 5632

Jednostka geologiczna: Góry Œwiêtokrzyskie region kielecki antyklinorium chêciñsko-klimontowskie antyklina chêciñska Chêciny 4460

Ska³y paleozoiczne ods³aniaj¹ siê w zachodniej czêœci g¹bki, ma³¿e, trylobity, a rzadziej ramienionogi i konodon- Ga³êzic w kamienio³omie Ostrówka (zlokalizowanym na ty. Sedymentacja tych osadów mia³a miejsce w morzu o po³udniowym stoku Góry Ostrówka), w pobli¿u wzniesienia g³êbokoœci kilkuset m, w warunkach anoksycznych. Powy¿ej Todowa Grz¹ba. Obiekt geoturystyczny usytuowany jest w le¿¹ wapienie organodetrytyczne z³o¿one z liliowców, ramie- obrêbie nieeksploatowanej œciany kamienio³omu i obejmuje nionogów, koralowców, glonów, otwornic, ma³¿oraczków. dwa odcinki œcian licz¹ce po oko³o 100 m o wysokoœciach Zawieraj¹ pojedyncze warstwy wapieni pelagicznych z ponad 20 m oraz dawny przekop przez Todow¹ Grz¹bê. faun¹ goniatytów i konodontów, które powsta³y z materia³u 1 Ods³ania siê tutaj profil stratotypowy ska³ osadowych okruchowego pochodz¹cego z obszarów p³ytkowodnych górnego dewonu oraz karbonu dolnego (385-318 mln lat i osadzonego przez pr¹dy zawiesinowe. temu). Dewon górny (formacja z Kowali) to jasnoszare Karbon górny to i³owce i mu³owce z wk³adkami pia- grubo³awicowe wapienie organogeniczne: amfiporowe skowców (formacja z Lechówka). Ku stropowi roœnie udzia³ i stromatoporoidowe, mikrytowe i drobnoziarniste z warstw piaskowców i szcz¹tków roœlin. W utworach tych cienkimi wk³adkami wapieni laminowanych pochodze- stwierdzono pelagiczn¹ faunê goniatytów. nia mikrobialnego (algi). Wapienie te powstawa³y w Opisywany obiekt ma rangê œwiatow¹. Jest czêsto œrodowisku p³ytkomorskim platformy wêglanowej, w strefie przywo³ywany w literaturze i prezentowany w trakcie kra- miêdzyp³ywowej i lagunie. jowych i miêdzynarodowych konferencji. Najwy¿szy dewon górny to wapienie g³owonogowe W okolicach Ga³êzic znajduj¹ siê liczne obiekty przyrody z licznymi klimeniami i pokruszonymi liliowcami. Podrzêdnie nieo¿ywionej wysokiej klasy, od dawna znane z literatury 2 zawieraj¹ faunê: ³odziki, trylobity, ma³¿e, œlimaki, koralowce geologicznej i popularno-naukowej. Proponuje siê tutaj utwo- i szcz¹tki ryb. Ska³y te powstawa³y w morskim œrodowisku rzenie zespo³u przyrodniczo-krajobrazowego o powierzchni pelagicznym. oko³o 100 ha. W odleg³oœci oko³o 2 km na wschód przebiega Karbon dolny reprezentowany jest przez szarozielone niebieski szlak turystyczny z Chêcin do £agowa. i wiœniowe ³upki ilaste z wk³adkami wapieni mikrytowych Obiekt znajduje siê przy granicy otuliny Chêciñsko-Kiele- i gruz³owych oraz cienkimi warstewkami tufitów (formacja ckiego Parku Krajobrazowego. W granicach Parku istnieje 8 z Radlina). W kompleksie tym obecna jest fauna: liliowce, rezerwatów oraz 11 pomników przyrody nieo¿ywionej. otwornice, g¹bki, trylobity i koralowce. Utwory te le¿¹ bezpoœrednio na dewonie górnym. Datowania wieku w Paleozoic rocks in the quarry in Ga³êzice oparciu o faunê konodontów wykaza³y lukê stratygraficzn¹ In the Ostrówka quarry located in the western part of (brak osadów) miêdzy dewonem i karbonem. Warstwy Ga³êzice village the stratotype is exposed of Upper Devo- wapieni wystêpuj¹ce w profilu interpretowane s¹ jako osad nian (Frasnian and Fammenian) and Lower Carboniferous rozcieñczonych pr¹dów zawiesinowych znosz¹cych mu³ (Tournaisian and Visean) sediments. wêglanowy z p³ytkich stref basenu. The Upper Devonian succession is represented by the Karbon dolny to czarne ³upki ilasto-krzemionkowe Kowale Formation of Frasnian age. These are light-grey, z cienkimi wk³adkami tufitów i konkrecjami fosforytowymi thick-bedded, micritic and fine-crystalline, fossiliferous lime- (formacja z Zarêb). Licznie wystêpuj¹ w nich radiolarie, stones with amphipores and stromatopores, intercalated 208 Ga³êzice by thin layers of laminated, microbial (algal) limestones. abundant fossils: radiolarians, sponges, bivalves, trilobites Carbonates were sedimented in a shallow environment of and less common brachiopods and conodonts (the Zarêby carbonate platform, in an intertidal zone and in a lagoon. Formation). Deposition proceded in a deeper (several hun- The Uppermost Devonian (Fammenian) includes cepha- dreds of meters), anoxic basin. Black shales are covered by lopod limestones with numerous clymenias and crushed organodetrial limestones with crinoids, brachiopods, corals, crinoid stems. Less common are nautiloids, trilobites, bi- algae, foraminifers and ostracods. valves, gastropods, corals and fish remains. The rocks were The Uppermost Visean sediments are claystones and deposited in a pelagic zone. mudstones with sandstone interbeds, all belonging to the The Lower Carboniferous sequence (Tournaisian) includes Lechówek Formation. greyish-green and cherry-red, clayey shales with interbeds of The site is of international importance and was described micritic and pelletal limestones and with thin layers of tuffites in numerous publications as well as visited during interna- (the Radlin Formation). Fossils: crinoids, foraminifers, sponges, tional and domestic conferences. trilobites and corals are common in this sequence. The Ga³êzice quarry is located at the border of the The second epoch of the Lower Carboniferous – Visean envelop of the Chêciny-Kielce Landscape park in which 8 – is represented by black, clayey-siliceous shales with thin in- nature conservation reserves and 11 nature monuments tercalations of tuffites and phosphatic concretions, and with were established.

Wybrana literatura: 463, 481

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 2 M. Kuleta, S. Zbroja (2005) 209 Kamienio³om wapieni dewoñskich w Mogi³ce

Lokalizacja: województwo œwiêtokrzyskie powiat kielecki gmina Miedziana Góra miejscowoœæ Kostom³oty Pi³a Rejon geograficzny: Wy¿yna Ma³opolska 5644 Wy¿yna Kielecka Góry Œwiêtokrzyskie

Jednostka geologiczna: Góry Œwiêtokrzyskie synklina miedzianogórska 4470 Kielce 4472

Na zachodnim krañcu wychodni ska³ paleozoicznych Œciany kamienio³omu s¹ dobrze ods³oniête, dostêp do obiek- nale¿¹cych do kieleckiego regionu Gór Œwiêtokrzyskich tu jest nieograniczony. Wysokoœæ œcian wyrobiska gwarantuje znajduje siê nieczynny kamienio³om. Eksploatowano w nim niezbyt intensywne obrywanie siê fragmentów odspojonych, wapienie wieku górnodewoñskiego, powsta³e ok. 385-359 a korona kamienio³omu jest praktycznie niezaroœniêta. mln lat temu. Miejsce to znajduje siê w obrêbie synklinorium Kamienio³om znajduje siê w odleg³oœci oko³o 500 m kielecko - ³agowskiego, w po³udniowym skrzydle synkliny na po³udniowy-zachód od skrzy¿owania dróg Kostom³oty miedzianogórskiej. Geograficznie obszar ten nale¿y do Drugie z drog¹ w kierunku Starej Wsi. Wzgórz Kostom³ockich i po³o¿ony jest na ich wschodnim Obszar ten znajduje siê na terenie otuliny Suchedniow- 1 krañcu. sko-Oblêgorskiego Parku Krajobrazowego. Jest to jeden Opisywany obiekt geoturystyczny to nieczynne od 15 z najciekawszych punktów ods³aniaj¹cych na ma³ej po- lat wyrobisko, którego œciany siêgaj¹ do 10 m wysokoœci, wierzchni tak ciekawe formy fa³dowe, z towarzysz¹cymi a ich d³ugoœæ do 140 m. W kamienio³omie ods³aniaj¹ siê im uskokami oraz mineralizacj¹. Doskona³e miejsce na sfa³dowane warstwy ska³ wêglanowych. W po³udniowej wycieczkê i poznanie wybranych zagadnieñ geologicznych. czêœci œciany wschodniej widoczne s¹ utwory nale¿¹ce do 2 warstw szyd³owieckich, reprezentowane przez cienko- i œrednio³awicowe wapienie margliste, z wk³adkami ³upków The Devonian limestones quarry in Mogi³ka marglistych. Utwory te s¹ silnie sfa³dowane. Amplitudy The abandoned quarry is located at the western margin fa³dów dochodz¹ do kilku metrów, a ich osie s¹ poziome of Paleozoic complex of the Holy-Cross Mts. In the quarry lub nachylone pod niewielkim k¹tem na wschód. P³aszczyzny wall, 140 meters long and 10 meters high, Upper Devonian osiowe posiadaj¹ niewielk¹ wergencjê pó³nocn¹ (rzadziej (385-359 Ma), thin- and medium-bedded, marly limestones 3 po³udniow¹). Najczêœciej fa³dy s¹ symilarne; fa³dy koncen- with intercalations of marly shales are exposed. The car- tryczne widoczne s¹ tylko w obrêbie grubszych ³awic wapie- bonates are folded, fold amplitudes reach several meters ni. Na ods³oniêtych œcianach kamienio³omu zobaczyæ mo¿na and fold axes are horizontal or inclined to the east under te¿ liczne uskoki i spêkania, zwykle wtórnie wype³nione low angles. Common are faults and fractures filled with kalcytem i barytem. Uskoki maj¹ ró¿ny charakter: od nasuw- secondary calcite or barite. Moreover, several-meters-long czych, poprzez transpresywne, do czysto przesuwczych. W fragments of submarine slides crop out. The quarry walls pó³nocnej czêœci œciany wschodniej oraz na œcianie pó³nocnej are perfectly exposed and the access to the site is unlimited. widoczne s¹ kilkumetrowe fragmenty ³awic zdeformowa- The quarry belongs to the Suchedniów-Oblêgorek Land- nych podczas osuwania; s¹ to niew¹tpliwie osady osuwisk scape Park. Undoubtedly, the Mogi³ka quarry is one of the podmorskich. W profilu kamienio³omu w Mogi³ce oprócz most interesting sites where the visitor can observe folds wspomnianych wapieni i ³upków wystêpuj¹: wapienie developed at so limited area with accompanyning faults and gruz³owe z wk³adkami zlepieñców œródformacyjnych, mineralization. This is an excellent target for thematic trip brekcje wapienne oraz wapienie skrzemionkowane. foused on selected geological problems. 210 Kostom³oty

Wybrana literatura: 136, 202, 257, 301, 373, 374, 409

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 2 M. Kuleta, S. Salwa (2005) 211 Piaskowce kambru w kamienio³omie na Górze Plebañskiej Piekoszów

5638 Lokalizacja: województwo œwiêtokrzyskie powiat kielecki gmina Piekoszów miejscowoœæ £aziska

Rejon geograficzny: Kielce Wy¿yna Ma³opolska

Wy¿yna Kielecka 5636 Góry Œwiêtokrzyskie

Jednostka geologiczna: Góry Œwiêtokrzyskie antyklinorium chêciñsko-klimontowskie 4462 4464

Obiektem geoturystycznym jest stary, nieczynny Stanowisko znajduje siê w lesie, w odleg³oœci oko³o 500 m kamienio³om zlokalizowany na pó³nocnym stoku Góry od ostatnich zabudowañ wsi £aziska. Dojazd drog¹ nr 761 1 Plebañskiej (ok. 300 m n.p.m.), w zachodnim krañcu pasma Kielce – Jaworznia – £aziska – Piekoszów. W pobli¿u stano- Gór Zgórskich, w granicach Chêciñsko-Kieleckiego Parku wiska przebiega czarny szlak Piekoszów – £aziska – Pasmo Krajobrazowego. Zgórskie (d³ugoœæ: 7 km). W kamienio³omie ods³aniaj¹ siê piaskowce formacji Obiekt ten znajduje siê na terenie Chêciñsko-Kieleckie- z Ociesêk. S¹ to piaskowce drobnoziarniste, twarde, zago Parku Krajobrazowego, którego obszar jest od dawna zwyczaj drobno- i œrednio³awicowe, o spoiwie ilastym lub wykorzystywany w edukacji nauk o Ziemi. Proponowane krzemionkowym, przewarstwiane ³upkami mu³owcowymi, stanowisko dokumentacyjne i obiekt geoturystyczny Góra rzadko ³upkami ilastymi. Barwa ska³y jest szara lub oliwkowa. Plebañska obejmie ochron¹ unikatowe w tym rejonie Powierzchnie warstw s¹ nierówne i pokryte licznymi hiero- ods³oniêcie z utworami kambru dolnego. glifami organicznymi i mechanicznymi. Ku stropowi formacji Po³o¿enie obiektu w pobli¿u szlaków turystycznych regularnoœæ u³awicenia wzrasta, roœnie te¿ wielkoœæ ziarna i rezerwatu geologicznego „Moczyd³o” jest podstaw¹ ³atwej (do piaskowców gruboziarnistych i zlepieñcowatych). popularyzacji i edukacji w zakresie przyrody nieo¿ywionej Przewaga piaskowców i ich znaczna twardoœæ powoduj¹, regionu œwiêtokrzyskiego. ¿e formacja z Ociesêk wyraŸnie zaznacza siê w morfologii po³udniowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Piaskowce te The Cambrian sandstones tworz¹ szereg pasm i pojedyncze wzgórza, m.in. Góry in a quarry in Plebañski Hill Zgórskie i Pos³owickie. Spotyka siê w nich liczne trylobity An old, abandoned quarry is located in the northern (w tym przewodnie, czyli takie, które dokumentuj¹ wzglêdny slope of the Plebañski Hill, at the western margin of the wiek ska³ i umo¿liwiaj¹ ich korelacjê), a tak¿e brachiopody, Zgórskie Mts., within the range of the Chêciny-Kielce meduzy i robaki. Na powierzchniach ³awic widoczne s¹ liczne Landscape Park. skamienia³oœci œladowe (hieroglify). In the quarry walls sandstones of the Ociesêki Forma- Obiektem proponowanym do ochrony na Górze tion are exposed. These are thin- to medium-bedded, Plebañskiej jest fragment profilu skalnego dolnego kambru (542- fine-grained, hard sandstones cemented with clays or silica, -513 mln lat temu). Do bezpoœredniej obserwacji dostêpna interbedded with silty shales or clayey shales. Common are jest po³udniowa œciana kamienio³omu oraz fragment œciany trilobites fossils. Up the sequence the thickness of beds zachodniej o wysokoœci od 6 do 10 metrów. £¹czna d³ugoœæ becomes more regular and grain size increases (to coarse- œciany proponowanego stanowiska wynosi ok. 100 m. grained sandstones and conglomeratic sandstones). The W œcianie pó³nocnej ods³oniêta jest stropowa powierzchnia dominance of hard sandstones in the Ocieseki Formation 2 ³awicy piaskowcowo-mu³owcowej z licznym strukturami is reflected in morphology of the southern Holy-Cross Mts. sedymentacyjnymi typu biogenicznego i deformacyjnego. In the northern pit wall the top surface of sandstone-mud- 3 W œcianie zachodniej ods³ania siê profil z³o¿ony z piaskow- stone layer reveals numerous, biogenic and deformational ców drobnoziarnistych kwarcytowych, przewarstwianych sedimentary structures. mu³owcami. 212 £aziska

2 3

Wybrana literatura: 126, 329, 378, 462, 463

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Kuleta (2005) 213 Ska³y dolnego ordowiku w kamienio³omie w Miêdzygórzu

Lokalizacja: województwo œwiêtokrzyskie powiat opatowski gmina Lipnik miejscowoœæ Miêdzygórz

Rejon geograficzny: Wy¿yna Ma³opolska 5622 Wy¿yna Kielecka Wy¿yna Sandomierska Opatów

Jednostka geologiczna: Góry Œwiêtokrzyskie antyklina œwiêtokrzyska 4540 Sandomierz

1 W nieczynnym kamienio³omie, po³o¿onym oko³o 1,5 km lat temu, wraz z koñcem ordowiku. W strefie wyrobiska na po³udniowy wschód od centrum Miêdzygórza, ods³aniaj¹ ordowickie piaskowce i dolomity rozdziela pakiet szarych siê staropaleozoiczne ska³y osadowe wa¿ne dla poznania i³owców dolnego syluru. Zawieraj¹ one skamienia³oœci budowy geologicznej tego rejonu. Wyrobisko znajduje siê graptolitów, organizmów ¿yj¹cych tylko w paleozoiku we wschodnim zboczu g³êboko wciêtej doliny bocznego i pozwalaj¹cych na dok³adne datowanie osadów. Takie dop³ywu Opatówki. Podobne w¹wozy, g³êboko wciête w niezgodne stratygraficznie nastêpstwo warstw œwiadczy grub¹ pokrywê lessow¹, urozmaicaj¹ rzeŸbê stosunkowo o obecnoœci dyslokacji tektonicznych. p³askiej powierzchni tej czêœci Wy¿yny Sandomierskiej, Górne czêœci œcian wyrobiska pozwalaj¹ zapoznaæ siê nieprzekraczaj¹cej tu wysokoœci 300 m n.p.m. W ska³ach z lessami. Ich gruba warstwa jest efektem procesów eolicz- lessowych, ma³o odpornych na procesy niszcz¹ce, ablacja nych, akumulacji wiatrowej, charakterystycznej dla schy³ku i erozja rzeczna dop³ywów Wis³y i Kamiennej w wielu plejstocenu i pocz¹tku holocenu. miejscach w tym rejonie ods³oni³a ska³y starszego pod³o¿a. Zwiedzanie malowniczo po³o¿onego obiektu, który Nale¿y tu ono do wschodniego przed³u¿enia regionalnej umo¿liwia poznanie stratygrafii i budowy geologicznej geologicznej jednostki Gór Œwiêtokrzyskich, do fa³dowej starszego paleozoiku tych okolic, wa¿nego tak¿e ze wzglêdu struktury antykliny œwiêtokrzyskiej. na zawarte w ska³ach skamienia³oœci po³¹czyæ mo¿na ze 2 Kompleksy warstw widoczne w wysokich do 10 m zwiedzaniem w Miêdzygórzu ruin pochodz¹cego z prze³omu 3 œcianach wyrobiska zapadaj¹ stromo (pod k¹tami od 45 do XIV i XV wieku zamku rodu Zaklików. 75°) w kierunku pó³nocnym i pó³nocno-wschodnim. Za- sadnicz¹ czêœæ profilu tworzy oko³o 20-metrowej gruboœci The Lower Ordovician rocks formacja z Miêdzygórza reprezentowana przez piaskowce in a querry Miêdzygórze glaukonitowe, osadzone oko³o 500 mln lat temu w okresie The Paleozoic rocks are exposed in an inactive quarry dolnego ordowiku. Wystêpuj¹ w nich wk³adki zlepieñców located about 1.6 kilometer southeast form the center of piaszczystych, obfituj¹cych w glaukonit tworz¹cy zielone Miêdzygórze village, in the eastern slope of the Opatówka obwódki wokó³ dobrze obtoczonych otoczaków piaskow- River valley. In the quarry walls, up to 10 meters high, the ców kwarcowych, piaskowców fosforytowych, mu³owców i beds dip at 45 to 75° to the north and northeast. The main kwarcu, które tkwi¹ w piaszczysto-ilastej masie spoiwa typu part of the succession is 20-meters-thick Miêdzygórze For- matriks. W œrodkowej czêœci formacji zlepieñce te tworz¹ mation deposited in the Lower Ordovician (about 500 Ma). warstwê osi¹gaj¹c¹ 5 m gruboœci. These are glauconitic limestones with intercalations of sandy W po³udniowej œcianie kamienio³omu ods³ania siê le¿¹ca conglomerates, also rich in glauconite, which forms green wy¿ej w profilu formacja z Bukówki. Tworz¹ j¹ jasnoszare rims around well-rounded pebbles of quartz sandstones, piaskowce ortidowe zawieraj¹ce liczne skamienia³oœci phosphatic sandstones, mudstones and quartz embedded ramienionogów z nadaj¹cego nazwê rodzaju Orthidae. Po- within clayey matrix cement. zwalaj¹ one na dok³adne, biostratygraficzne datowanie tych In the southern wall the overlying Bukówka Forma- ska³. Do œrodkowego i górnego ordowiku nale¿y pakiet do- tion appears. These are light-grey Orthis sandstones with lomitów o gruboœci 3,5 m, reprezentuj¹cy formacjê wapieni numerous brachiopods. The Middle and Upper Ordovician z Mójczy, której sedymentacja zakoñczy³a siê oko³o 440 mln strata are represented by 3.5-meters-thick dolomite beds 214 Miêdzygórz belonging to the Mojcza Formation. Due to dislocation, sediments typical of the Pleistocene/Holocene break. the dolomites are separated from the sandstones by a layer In Miêdzygórze the ruins of castle can be interesting for of Lower Silurian grey claystones. In the upper parts of the visitors. It originates from the break of the XIVth and XVth quarry thick layers of loess can be observed. These are aeolian centuries, and was owned by the Zaklik family.

2 3

Wybrana literatura: 36, 37, 38, 76, 115, 118, 378, 426, 463

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: W. Trela, S. Zbroja (2005) 215 Kamienio³om wapieni triasowych

w Piekoszowie £opuszno

Lokalizacja: województwo œwiêtokrzyskie powiat kielecki gmina Piekoszów miejscowoœæ Piekoszów

Rejon geograficzny: Wy¿yna Ma³opolska 5638 Wy¿yna Kielecka Góry Œwiêtokrzyskie

Jednostka geologiczna: Góry Œwiêtokrzyskie zachodnie obrze¿enie mezozoiczne synklina piekoszowska Kielce 4460 4462

1 Nieczynny kamienio³om w Piekoszowie znajduje siê Zbiornik, w którym gromadzone by³y ods³oniete w oko³o 300 m na pó³noc od stacji kolejowej Piekoszów, kamienio³omie osady, mia³ charakter wyraŸnie morski. oko³o 50 m na wschód od lokalnej drogi, która odchodzi Œwiadczy o tym nie tylko typ osadów (wapienie i margle), na po³udnie od szosy Piekoszów – £opuszno. lecz równie¿ zespó³ fauny, w której obok form brakicznych Kamienio³om usytuowany jest w po³udniowym skrzydle wystêpuj¹ równie¿ amonity ¿yj¹ce w otwartych zbiornikach synkliny piekoszowskiej, stanowi¹cej zachodni¹ os³onê morskich. mezozoiczn¹ paleozoicznego coko³u Gór Œwiêtokrzyskich. Ods³oniêcie triasowych osadów wêglanowych w Pie- We wschodniej œcianie kamienio³omu o d³ugoœci oko³o 80 koszowie z bogatym zespo³em skamienia³oœci sprzed 245 m ods³ania siê profil osadów wêglanowych triasu (dolnego mln lat stanowi doskona³y punkt dydaktyczny. Kamienio³om retu). znajduje siê w bliskim s¹siedztwie otuliny Chêciñsko-Kiele- W najni¿szej czêœci œciany, czêœciowo zape³zniêtej ckiego Parku Krajobrazowego, którego teren jest od dawna i zaroœniêtej, widoczne s¹ fragmenty profilu, który tworz¹ wykorzystywany w edukacji i popularyzacji nauk o Ziemi. 2 szare wapienie krystaliczne, miejscami zawieraj¹ce gruz³y W granicach Parku istnieje 8 rezerwatów oraz 11 pomni- ¿ó³tych wapieni marglistych. Ponad nimi wystêpuj¹ wapie- ków przyrody nieo¿ywionej. Kamienio³om w Piekoszowie, nie margliste rdzawo-¿ó³te, silnie porowate, komorowe. prezentuj¹cy wêglanowe utwory retu, doskonale uzupe³nia Widoczne w nich pustki i kawerny s¹ efektem zmian dia- geologiczne walory tego regionu. genetycznych. Wapienie komorowe przechodz¹ ku górze Po³o¿enie kamienio³omu w pobli¿u szlaku turystycz- w brunatno-rdzawe wapienie grubokrystaliczne z nego (oko³o 300 m na po³udnie przechodzi czarny szlak wpryœniêciami bia³ego kalcytu. Wy¿ej wystêpuj¹ szare wapie- prowadz¹cy przez Pasmo Zagórskie) stwarza mo¿liwoœæ nie drobnokrystaliczne ponownie z poziomami komorowy- ³atwej popularyzacji i edukacji w zakresie przyrody mi. W najwy¿szej czêœci profilu znajduj¹ siê cienko³awicowe, nieo¿ywionej regionu œwiêtokrzyskiego. jasnoszare wapienie przek³adane marglami i i³owcami marglistymi. The Triassic limestones quarry W ca³ym profilu obficie wystêpuj¹ szcz¹tki organiczne. in Piekoszów Najczêœciej zgromadzone s¹ na powierzchniach warstw The quarry in Piekoszów is located about 300 meters i lamin, przewa¿nie w cienkop³ytkowych wapieniach mar- north of railway station. It was cut in rocks forming the 3 glistych lub w obrêbie cienkiej warstewki wapienia o cha- southern limb of the Piekoszów Syncline, a direct, western rakterze muszlowca (ska³y zbudowanej niemal wy³¹cznie cover of Paleozoic core of the Holy-Cross Mts. In the z muszli i ich fragmentów). Wœród skamienia³oœci dominuj¹ eastern wall the Triassic (Roethian) carbonate succession skorupki i odciski ma³¿ów, ramienionogów, skorupiaków, is exposed along some 80 meters. amonitów oraz okruchy koœci i zêby ryb; widoczne s¹ Lithology includes grey, crystalline limestones with pellets tak¿e odciski zwêglonej flory. Do najczêœciej spotykanych of yellow, marly limestones and highly porous (cavernous), skamienia³oœci nale¿¹ ma³¿e Lingula i Myophoria costata. brownish-yellow, marly limestones which grade up the se- Fauna ta wskazuje na triasowy (ret) wiek tych osadów, a quence into brownish-rusty, coarse-crystalline limestones wiêc powstawa³y one oko³o 245 mln lat temu. followed by grey, fine-crystalline limestones. In the upper- 216 Piekoszów most part of the sequence light-grey, thin-bedded limestones age of sediments (i.e. about 245 Ma ago). The sediments intercalated with marls and marly claystones are visible. were deposited in a shallow marine basin. The exposed rocks contain numerous fossils, usu- The exposure of carbonate rocks with abundant fossil ally accumulated at the bedding and lamination planes of assemblage in Piekoszów is an excellent educational site. thin-bedded marly limestones or in a thin coquina layer. The quarry is located close to the envelope of the Chêciny- Observations revealed the presence of shells and moulds Kielce Landscape Park, where education in and spreading of of bivalves, brachiopods as well as crustaceans, ammonites the Earth sciences has been run since many years. The park fish bones and teeth, and carbonified plants remains. The includes 8 nature conservation reserves and 11 monuments most common fossih are Lingula and Myophoria costata. of inanimated nature. The Piekoszów quarry provides an The fossil assemblage documents the Triassic (Roethian) important contribution to this activity.

1 3

Wybrana literatura: 126, 360, 364, 376, 377, 462, 463

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Kuleta, M. Nowak (2005) 217 Kamienio³om wapieni palezoicznych w S³opcu Kielce

Lokalizacja: województwo œwiêtokrzyskie 5630 powiat kielecki gmina Daleszyce miejscowoœæ S³opiec

Rejon geograficzny: Wy¿yna Ma³opolska Wy¿yna Kielecka Góry œwiêtokrzyskie 5628 Jednostka geologiczna: Góry Œwiêtokrzyskie synklina ga³êzicko-bolechowicko-borkowska 4484 4486

Na pó³noc od miejscowoœci S³opiec, w odleg³oœci oko³o spêkañ ciosowych. Szczeliny te wype³nione s¹ glinami piasz- 550 m od drogi Kielce-Borków-S³opiec-Daleszyce, znajduje czystymi o zabarwieniu czerwonobr¹zowym. Procesy kra- 1 siê nieczynny kamienio³om. Po³o¿ony jest u podnó¿a Góry sowe przyczyni³y siê do wypreparowania i wyeksponowania Jab³onna (316 m n.p.m.), stanowi¹cej kulminacjê Pasma buduj¹cych wapienie du¿ych form stromatoporoidowych i Daleszyckiego. amfiporowych. W dochodz¹cych do 8 metrów wysokoœci œcianach, Procesy krasowe s¹ równie¿ odpowiedzialne za powsta- na dystansie prawie 100 metrów, ods³aniaj¹ siê utwory nie dwóch studni krasowych o œrednicy 1,5 m, widocznych wêglanowe. S¹ to grubo³awicowe i p³ytowe wapienie dewo- w pó³nocno-wschodniej czêœci wyrobiska i wype³nionych nu œrodkowego, zapadaj¹ce pod niewielkim (10°) k¹tem na piaszczystymi glinami, oraz leja krasowego o œrednicy 3 wschód. Ods³aniaj¹ce siê utwory s¹ pó³nocno-wschodni¹ m, wype³nionego piaskiem o ceglastoczerwonej barwie. czêœci¹ synkliny ga³êzicko-bolechowicko-borkowskiej, zbu- Kamienio³om w S³opcu dokumentuje jedno z najciekawszych dowanej z utworów dewonu œrodkowego i górnego. miejsc wystêpowania kopalnego kenozoicznego krasu na ob- Widoczne w œcianach kamienio³omu ska³y wêglanowe szarze Gór Œwiêtokrzyskich. Atrakcyjnie przedstawiaj¹ siê to wapienie stromatoporoidowo-amfiporowe dewonu na œcianach kamienio³omu wypreparowane dziêki procesom œrodkowego z ró¿nymi formami kenozoicznego krasu. krasowym du¿e formy stromatoporoidowe. Obiekt posiada Wapienie s¹ pochodzenia organicznego, zbudowane z walory zarówno poznawcze jak i dydaktyczne. wapiennych szkieletów wymar³ych ju¿ jamoch³onów Stro- Kamienio³om jest ³atwo dostêpny i bezpieczny do zwie- matoporoida i Amphipora. By³y to organizmy kolonijne. dzania, po³o¿ony przy szlaku komunikacyjnym. Dodatkowym Stromatopory tworzy³y kolonie w kszta³cie nieregularnych atutem jest usytuowanie obiektu w bliskim s¹siedztwie torfo- 2 bloków, liœci lub drzewek, o strukturze beleczkowatej z wi- wiskowego rezerwatu przyrody w S³opcu w odleg³oœci oko³o docznymi elementami poprzecznymi i pionowymi. Wielkoœæ 2 km na po³udniowy-zachód, nad zalewem rekreacyjnym w tych kolonii by³a ró¿na – przeciêtnie kilkanaœcie centyme- Borkowie. W odleg³oœci oko³o 3 km przebiega niebieski szlak trów, ale niekiedy nawet ponad 1m. Amfipory tworzy³y turystyczny (Chêciny – Pasmo Zagórskie – Pasmo Dymiñskie niewielkie kolonie kszta³tu drzewkowatego o strukturze – Mówcza – Niestachów – Daleszyce – Pasmo Cisowskie wyraŸnie siatkowej. Na zwietrza³ych powierzchniach wa- – £agów). Kamienio³om po³o¿ony jest w otulinie Cisowsko- pieni w kamienio³omie w S³opcu mo¿emy zobaczyæ w³aœnie Or³owiñskiego Parku Krajobrazowego. takie struktury organiczne. Przedstawiony obiekt przyrody nieo¿ywionej wzbogaca Ods³aniaj¹ce siê tu osady wêglanowe reprezentuj¹ listê obiektów geologicznych Gór Œwiêtokrzyskich o nowe utwory ciep³ego morza, jakie istnia³o w œrodkowym dewonie interesuj¹ce elementy przydatne dla dalszych badañ nauko- (oko³o 390 mln lat temu) na obszarze Gór Œwiêtokrzyskich. wych, a tak¿e stanowi now¹ ofertê edukacyjn¹ i turystyczno- Mia³a wówczas miejsce sedymentacja wêglanowa z udzia³em poznawcz¹ gminy Daleszyce. glonów i licznych organizmów ¿ywych. W ciep³ych, dobrze natlenionych i naœwietlonych wodach ¿y³y liczne koralowce, The Palezoic limestones quarry in S³opiec które razem z glonami utworzy³y rafy znacznych nieraz The limestone quarry (recently inactive) is located north rozmiarów. from S³opiec village, about 550 meters from the road Kielce- 3 W wapieniach ods³oniêtych w kamienio³omie wystêpuje Borków-S³opiec-Daleszyce, at the foot of the Jab³onna Hill sieæ w¹skich szczelin krasowych, rozwiniêtych wzd³u¿ (316 meters a.s.l.), which is the tallest point of the Daleszyce 218 S³opiec

Range. The area belongs to the northeastern part of the active during the Cainozoic. These are narrow fractures Ga³êzice-Bolechowice-Borków Syncline built of Middle and developed along joint planes and sinkholes, all filled with Upper Devonian strata. reddish-brown, sandy clays of features characteristic for In the quarry wall, almost 100 meters long and up to 8 volcanoclastic material. Karst dissolution exposes and ex- meters high, the Middle Devonian thick-bedded and platy tracts from the rock the large specimens of stromatopores limestone are exposed. The layers dip at 10° to the east. and amphipores. Lithology includes organogenic limestones composed of The limestone quarry in S³opiec has been proposed as a colonial, calcareous coelenterates – Stromatoporoidea and documentation site due to its unique, scientific and educa- Amphipora. tional values as one of the examples of Cainozoic paleokarst The limestones are affected by paleokarst processes in the Holy-Cross Mts.

2 3

Wybrana literatura: 378, 434, 435, 463 Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Kuleta, M. Nowak (2005) 219 Kamienio³om ska³ mioceñskich

w Szañcu Kielce

5600 Lokalizacja: wojewodztwo œwiêtokrzyskie powiat buski gmina Busko Zdrój miejscowoœæ Szaniec

Rejon geograficzny: Wy¿yna Ma³opolska Niecka Nidziañska Niecka Po³aniecka 5598

Jednostka geologiczna: niecka nidziañska 4478 Busko Zdrój

Na terenie Szanieckiego Parku Krajobrazowego znaj- nistym ska³y s¹ fragmenty krasnorostów o ró¿nym stopniu 1 duje siê nieczynny kamienio³om wapieni i piaskowców obtoczenia, z domieszk¹ ziaren kwarcu, ska³ wêglanowych trzeciorzêdowych. Kamienio³om zlokalizowany jest we i krzemionkowych. Materia³ ¿wirowy stanowi¹ okruchy wschodniej czêœci Góry Kamnica, znajduj¹cej siê oko³o 1 wapieni, margli, rodolitów (ska³ zbudowanych z ziaren ob- 3 km na pó³noc od miejscowoœci Szaniec (5 km na pó³noc od leczonych przez krasnorosty), rzadziej krzemieni. Wk³adki Buska Zdroju). ¿wirowe wystêpuj¹ w postaci soczew lub ³awic z wyraŸnymi Szaniecki Park Krajobrazowy obejmuje œrodkow¹ czêœæ erozyjnymi powierzchniami sp¹gowymi. W osadach tych Wa³u Piñczowsko-Wojczañskiego oraz po³udniowo zachod- bardzo dobrze widoczne s¹ struktury rynnowego warstwo- ni fragment Niecki Po³anieckiej (P³askowy¿ Staniecki). Park wania przek¹tnego. chroni liczne i oryginalne enklawy krajobrazu z malowniczy- Ods³aniaj¹ce siê w kamienio³omie osady deponowane mi wapiennymi i gipsowymi wzgórzami oraz ciep³olubnymi by³y oko³o 7 milionów lat temu w p³ytkiej strefie brzegowej zbiorowiskami roœlinnoœci kserotermicznej, torfowisko- ciep³ego morza mioceñskiego, które wype³nia³o zapadlisko wej i s³onolubnej. Wystêpuj¹ tu ska³y trzeciorzêdowe, przedkarpackie. Badania sedymentologiczne wykaza³y, ¿e z kompleksami gipsów w czêœci po³udniowej i wapieniami, osady piaszczyste z ni¿szej czêœci profilu deponowane by³y w buduj¹cymi malownicze wzgórza, w czêœci po³udniowo- dolnej czêœci przybrze¿a morskiego i podmorskich sk³onów wschodniej. barier. Wy¿ej zalegaj¹ce wapienie powstawa³y w strefie W kamienio³omie w Szañcu ods³aniaj¹ siê trzeciorzêdowe wysokoenergetycznego przybrze¿a oraz przedzielaj¹cych ska³y, wykszta³cone jako piaskowce i wapienie organodetry- je przesmyków. tyczne. Te ostatnie sk³adaj¹ siê z bioklastów, czyli pokruszo- Wapienie w kamienio³omie w Szañcu nale¿¹ do nych szcz¹tków organicznych (przewa¿nie wapiennych). W mioceñskich ska³, które na obszarze Niecki Nidziañskiej œcianach o wysokoœci 3 - 6 m na przestrzeni kilkudziesiêciu s¹ przedmiotem eksploatacji jako ceniony materia³ budow- metrów ods³aniaj¹ siê ska³y o wyraŸnie zró¿nicowanej lany. Mimo niezbyt wysokiej wytrzyma³oœci na œciskanie, litologii. odznaczaj¹ siê znaczn¹ odpornoœci¹ na dzia³anie czynników Ni¿sz¹ czêœæ profilu tworz¹ piaskowce kwarco- atmosferycznych i s¹ stosowane w budownictwie od XIV we, partiami bardzo s³abo zwiêz³e, drobno- i bardzo wieku. Wykazuj¹ przy tym wielk¹ podatnoœæ na obróbkê, drobnoziarniste, ze zmienn¹ domieszk¹ pokruszonych która mo¿e byæ dokonywana rêcznie przy pomocy prostych krasnorostów, fragmentów muszli miêczaków, otwornic narzêdzi: m³otka, siekiery i pi³y. 2 i serpul. W piaskowcach wystêpuj¹ kilkunastocentyme- Ods³oniêcie w Szañcu stwarza mo¿liwoœæ obserwacji trowe przewarstwienia i³owców marglistych i margli. W wykszta³cenia i sk³adu wapieni buduj¹cych znaczne obszary piaskowcach mo¿emy obserwowaæ dobrze widoczne tego rejonu. Dostarcza informacji na temat zró¿nicowanych struktury warstwowañ poziomych, przek¹tnych: rynno- warunków i œrodowiska ich powstania. Umo¿liwia zapozna- wych i riplemarkowych. nie siê z metodami eksploatacji i rêcznej obróbki wapieni W wy¿szej czêœci profilu dominuj¹ wapienie organo- wykorzystywanych w architekturze ju¿ od XIV wieku. Wy- detrytyczne piaszczyste, grubo- i œrednioziarniste, czêsto robisko zlokalizowane jest na wzniesieniu, które stanowi z udzia³em drobnych ¿wirów. G³ównym sk³adnikiem ziar- doskona³y punkt widokowy. Roztacza siê z niego rozleg³a 220 Szaniec panorama Szanieckiego Parku Krajobrazowego. Oko³o 500 The upper part of the sequence is dominated by coarse- m na po³udnie od kamienio³omu, u podnó¿a wzniesienia, and medium-grained, sandy, organodetrital limestones with przebiega szlak zielony Grochowiska – Szaniec – Stopnica common admixture of fine gravels. Main detrital components – Solec Zdrój – Winiary – Nowy Korczyn – Wiœlica. are variously rounded fragments of red algae accompanied by quartz, carbonate and siliceous rocks grains. Well-visible The Miocene rocks quarry in Szaniec are trough cross-bedding structures. One of interesting sites located in the area of the Szaniec The exposed sediments were deposited about 7 Ma ago Landscape Park is an inactive quarry of Tertiary limestones in a shallow, nearshore zone of the warm Miocene sea which and sandstones in Szaniec. The quarry was developed in the filled the Carpathian Foredeep. eastern slope of Kamienica Hill, about 1 kilometer from The Szaniec quarry enables the detailed observations of Szaniec village and about 5 kilometers north from Busko limestones, which compose significant part of the area as Zdrój town. well as provides information on extraction and dressing of The 3-6-meters-high quarry walls provide exposures of this rock which has been applied as construction stone since lithologically diversified rocks. Lower part of the succession the XIVth century. The adjacent hill is an excellent lookout comprises fine- and very fine-grained, quartz sandstones, from which the panorama of the Szaniec Landscape Park can locally poorly cemented and containing variable amounts be appreciated. About 500 meters south from the quarry of fossils: red algae, bivalves, foraminifers and serpules. the visitor will join the green touristic trail from Grochow- Well-visible are sedimentary structures: horizontal, cross-, iska through Szaniec, Stopnica, Solec-Zdrój, Winiary, Nowy trough and ripplemark beddings. Korczyn to Wiœlica.

1 2

Wybrana literatura: 88, 369, 436

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Kuleta, M. Nowak (2005) 221 222 Województwo warmiñsko-mazurskie

Dowiaty

Lipowo

Kanigowo

Dowiaty – Struktury glacitektoniczne w Dowiatach Kolonia Kanigowo – ¯wirownia osadów polodowcowych w Kanigowie Lipowo – Kem w Lipowie

223 Struktury glacitektoniczne w Dowiatach

6016 Lokalizacja: województwo warmiñsko-mazurskie powiat wêgorzewski gmina Budry miejscowoœæ Dowiaty

Rejon geograficzny: Pojezierza Wschodnioba³tyckie Banie Mazurskie Pojezierze Mazurskie Wêgorzewo 6014 Kraina Wêgorapy

Jednostka geologiczna: prekambryjska platforma wschodnioeuropejska wyniesienie mazurskie zlodowacenie pó³nocnopolskie

4554 4556

W malowniczym rejonie Pojezierza Mazurskiego, w skrêciæ w prawo i jad¹c drog¹ poln¹ (po przejechaniu 1,4 mikroregionie Krainy Wêgorapry, w miejscowoœci Dowia- km) przy gospodarstwie skrêciæ w prawo. Po przejechaniu ty znajduje siê ¿wirownia, w której pozyskiwane s¹ osady wsi Dowiaty, za masztem telekomunikacyjnym ukazuje siê w plejstoceñskiego zlodowacenia pó³nocnopolskiego. ¯wirow- panoramie du¿y pagórek, w którym znajduje siê opisywany nia zlokalizowana jest w jednym z pagórków tworz¹cych ci¹g obiekt. Wysokoœæ œcian wyrobiska dochodzi do 15 metrów, o kierunku pó³nocno-zachodnim – po³udniowo-wschodnim a ich d³ugoœæ do 100 m. i morfologicznie wyniesionych ponad powierzchniê wyso- W miejscowoœci Wiêcki wart zobaczenia jest pa³ac i park czyzny morenowej. oraz s³ynna piramida w Rapie. Profil osadów w Dowiatach pozwoli³ na interpretacjê 1 genezy wzgórz. W czasie nasuwania siê l¹dolodu stadia³u The glacitectonic structures in Dowiaty 2 pomorskiego ostatniego zlodowacenia (pó³nocnopolskiego) In the scenic Mazury Lakeland, in Dowiaty village a osady buduj¹ce wzgórza zosta³y wyciœniête przez napieraj¹ca sandpit is located where Pleistocene sediments of Northern 3 masê lodu. Osady o zró¿nicowanym pochodzeniu (morskie, Poland glacial period are exposed. The quarry is located jeziorne, rzeczne, lodowcowe) zosta³y odk³ute od pod³o¿a i south from the Wêgorzewo-Go³dap highway. In Wiêcki silnie sfa³dowane, czêsto z³uskowane i ponasuwane na siebie, village the visitor must turn right, take a country road and, tworz¹c struktury glacitektoniczne. W profilu ods³oniêcia after about 1.4 kilometer, close to a farm, again turn right. widoczne s¹ pakiety piasków i mu³ków z wyraŸnie zazna- When driving through Dowiaty village a large hill appears, czon¹ laminacj¹ soczewkow¹ i ripplemarkami oraz pakiety where the quarry is located. materia³u grubszego: ¿wirów i piasków gruboziarnistych, The quarry is 100 meters long and 15 meters high. The warstwowanych horyzontalnie, miejscami przek¹tnie. exposed sediments are sands and clays with well-visible Widoczne s¹ tak¿e pakiety zwartych ¿wirów oraz przewar- flaser lamination and ripplemarks as well as the beds of stwienia osadami drobnymi: piaskami drobnoziarnistymi i horizontally- or cross-bedded gravels and coarse-grained mu³kami. sands with compact gravels and intercalations of finer W partiach œrodkowych i dolnych utwory s¹ zaburzone, sediments: fine-grained sands and clays. In the lower and zaœ w centralnej czêœci œciany zachodniej widoczne jest ich middle parts of the succession the strata are disturbed. In antyklinalne u³o¿enie. W stropie odkrywki znajduje siê warstwa the central part of western wall the anticline occurs. In the gliny zwa³owej, której mi¹¿szoœæ nie przekracza 1 metra. top part of quarry the boulder clay occurs of thickness up Materia³ pozyskiwany z tego ods³oniêcia jest wykorzy- to 1 meter. The analysis of sediments enables to explain the stywany na potrzeby lokalne, g³ównie budowlane. Œciany, origin of surrounding hills, which were formed by stripping w których zaprzestano wydobycia, zape³zaj¹ i osypuj¹ siê. and pushing the sediments at the terminus of approaching Obiekt znajduje siê na po³udnie od drogi krajowej ice sheet. The sediments were mined for local purposes, Wegorzewo – Go³dap. W Wiêckach przed szko³¹ nale¿y mostly for construction. 224 Dowiaty

2 3

Wybrana literatura: 199, 200

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: K. Pachocka-Szwarc (2005) 225 ¯wirownia osadów polodowcowych

w Kanigowie Olsztynek

Lokalizacja: województwo warmiñsko-mazurskie powiat nidzicki gmina Nidzica miejscowoœæ Kolonia Kanigowo

Rejon geograficzny: Niziny Œrodkowopolskie Nizina Pó³nocnomazowiecka 5910 Wziesienia M³awskie

Jednostka geologiczna: prekambryjska platforma wschodnioeuropejska wyniesienie mazurskie utwory zlodowacenia œrodkowopolskiego 4462 M³awa 4464

W pó³nocnej czêœci Wzniesieñ M³awskich, znajduj¹cych siê Poniewa¿ jest to czynna ¿wirownia, ka¿dorazowe wejœcie w obrêbie p³askiej wysoczyzny lodowcowej o wysokoœciach na teren tego obiektu wymaga uzyskania zgody w³aœciciela i za- nie przekraczaj¹cych 200 m n.p.m, w miejscowoœci Kolonia chowania szczególnych œrodków ostro¿noœci. W najbli¿szym Kanigowo widoczny jest pagórek wznosz¹cy siê na wysokoœæ czasie planowane jest zakoñczenie eksploatacji, planuje siê kilku metrów ponad otaczaj¹cy teren. W pagórku tym tak¿e przeprowadzenie prac rekultywacyjnych. 1 zlokalizowano ¿wirowniê eksploatuj¹c¹ czwartorzêdowe Aby dostaæ siê do opisywanego obiektu nale¿y z przy- utwory polodowcowe. stanku autobusowego w Kanigowie, przy koœciele udaæ siê w W wyrobisku ods³ania siê profil dwóch kompleksów kierunku pó³nocnym, przechodz¹c na wschodni skraj drogi, osadów. W kompleksie dolnym, o mi¹¿szoœci oko³o 17 m, a nastêpnie kontynuuj¹c wêdrówkê na pó³noc, po przejœciu 2 zbudowanym g³ównie z mu³ków, piasków i ¿wirów, obser- 1,2 km przy cmentarzu ¿o³nierzy niemieckich (pochodz¹cym wujemy osady o zaburzonym u³o¿eniu, zalegaj¹ce pod k¹tem z okresu I wojny Œwiatowej) drog¹ szutrow¹ udaæ siê w kie- 60-75°. Dominuje w nich laminacja równoleg³a, a materia³ runku po³udniowo-zachodnim nastêpne 1,1 km. okruchowy jest dobrze wysortowany. Cechy sedymentacyjne Obiekt przystosowany jest do zwiedzania w du¿ych serii piaszczysto-¿wirowej wskazuj¹ na depozycjê w zbiorniku grupach zorganizowanych, jak i dla indywidualnych tury- jeziornym, w bezpoœredniej bliskoœci l¹dolodu. stów. Punkt ten jest dobrym miejscem w rejonie Nidzicy W kompleksie górnym, zalegaj¹cym poziomo na zero- do zapoznania siê ze zjawiskami i procesami jakie mia³y dowanych osadach kompleksu dolnego, widoczne s¹ grube tu miejsce w czasie plejstocenu, podczas zlodowacenia warstwy (1,5-3,5 m) ró¿nych ska³. Profil rozpoczynaj¹ œrodkowopolskiego. mu³ki, piaski i ¿wiry nieregularnie przewarstwione osadami gliniastymi. Powy¿ej zalega jednometrowa warstwa gliny Disturbances the post-glacial zwa³owej, w obrêbie której obserwowaæ mo¿na znacz¹ce sediments pit in Kanigowo nagromadzenie zwi¹zków ¿elaza (warstwa o gruboœci 2-5 In the M³awa Upland, north from the so-called M³awa cm) zaznaczone w profilu osadów brunatno-czerwonymi Moraines and close to the Kolonia Kanigowo village there barwami. Jest to dolna (starsza) glina zwa³owa. Na niej le¿¹ is a small mound elevated several meters above the sur- piaski drobnoziarniste, bez widocznych struktur sedymen- rounding terrain. The mound is cut by gravel pit in which tacyjnych, z wk³adkami ¿wirów i piasków gliniastych. W Quaternary post-glacial sediments are exploited. The sedi- 3 warstwie tej obserwowaæ mo¿na równie¿ strefê deforma- ments are divided into the two members: lower and upper. cji, budiny oraz du¿e toczeñce. Kompleks górny zamyka The lower member includes mostly silts, sands and gravels. warstwa górnej gliny zwa³owej o mi¹¿szoœci 1,5 m, maj¹ca The layers dip under 60-75°. Sedimentary structures are miejscami charakter gliny sp³ywowej. dominated by horizontal lamination and clastic material is W ¿wirowni zobaczyæ mo¿na rzadko spotykane zja- well-sorted. Other depositional features point to sedimen- wisko zdeformowania osadów zastoiska, które ulegaj¹c tation in a glacial lake, close to the terminus of ice sheet. 4 spiêtrzeniu utworzy³y niemal pionowe systemy warstw. W The varve strata are strongly disturbed. The upper member tym rozleg³ym ods³oniêciu, o rozmiarach 150 na 20 metrów, rests horizontally upon the lower one. The beds, 1.5-3.5- mo¿liwe jest tak¿e przeœledzenie ewolucji deformacji glaci- meters-thick, include silts, sands and gravels intercalated tektonicznych w czasie nasuwania siê l¹dolodu. by clays. These are followed by 1-meter-thick boulder clay 226 Kanigowo with abundant iron stainings. Above, fine sands devoid of heads north from bus stop in Kanigowo, close to the church, sedimentary structures occur, intercalated by gravels and then, after about 1.2 kilometer (nearby German military clayey sands. This layer is also deformed, with boudinage graveyard from World War I) the visitor should take a gravel and large balls. The uppermost layer is 1.5-meters-thick road heading northwest and walk another 1.1 kilometer. boulder clay, locally grading into flow clays. The site is a perfect touristic object, suitable for even The site is accessible from Kanigowo village. The trail large groups and for individual visitors.

Wybrana literatura: 451

2 Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Krawczyk (2005) 227 Kem w Lipowie

Lokalizacja: województwo warmiñsko-mazurskie powiat gi¿ycki 5996 gmina Kruklanki miejscowoœæ Lipowo

Rejon geograficzny: Gi¿ycko Pojezierze Wschodnioba³tyckie Pojezierze Mazurskie Pojezierze E³ckie

Jednostka geologiczna: 5994 platforma wschodnioeuropejska wyniesienie mazurskie zlodowacenie Wis³y 4572 4574

Na wyniesieniu mazurskim, w rejonie Puszczy Boreckiej, drobnoziarnistych (miejscami mu³kowatych). Osady maj¹ znajduje siê niewielka osada Lipowo, na pó³noc od której barwê jasnobe¿ow¹. usytuowane jest wzniesienie zwane Gêsi¹ Gór¹ (205,6 m Utwory buduj¹ce wzniesienie s¹ luŸne, dlatego te¿ n.p.m.). Jest to forma geomorfologiczna - kem, zwi¹zany œciany ods³oniête w wyrobisku ulegaj¹ sukcesywnemu ze wzgórzem morenowym, nale¿¹cym do ci¹gu takich zape³zywaniu i obsuwaniu. W zwi¹zku z prowadzon¹ tu wzniesieñ wyznaczaj¹cych kolejne fazy recesji l¹dolodu okresowo eksploatacj¹ materia³u (g³ównie na potrzeby bu- stadia³u pomorskiego, zlodowacenia Wis³y. Procesy te mia³y dowlane) niezbêdne jest uzyskanie zgody na wejœcie na teren miejsce w plejstocenie, oko³o 15 tysiêcy lat temu. ¿wirowni. Grupy zwiedzaj¹ce ten obiekt winny zachowaæ Obszar Puszczy Boreckiej obfituje w liczne obni¿enia, nale¿yt¹ ostro¿noœæ, zw³aszcza w pobli¿u œcian. cieki i niewielkie dolinki, a amplituda wysokoœci nie prze- W Wolisku, po³o¿onym w odleg³oœci ok. 1,5 km od kracza tutaj 100 m. Jest to teren tzw. wysoczyzny – obszaru Gêsiej Góry, znajduje siê stacja hodowli ¿ubrów. Aktualn¹ ukszta³towanego w czasie deglacjacji polegaj¹cej na wytapia- ich liczbê okreœla siê na 60 sztuk, jest to nie lada atrakcja niu materia³u morenowego ze stagnuj¹cych b¹dŸ martwych turystyczna w tej okolicy. Na terenie Puszczy Boreckiej znaj- mas lodowcowych. W budowie wewnêtrznej wysoczyzny duje siê te¿ kilka ciekawych rezerwatów przyrody: rezerwat bior¹ udzia³ naprzemianleg³e utwory zbudowane z glin florystyczny Borki, Wyspa Lipowa, Mazury, Lipowy Jar oraz zwa³owych i osadów fluwioglacjalnych (rzeczno-lodowco- rezerwat krajobrazowo-leœny Pi³ackie Wzgórza, na terenie wych), pomiêdzy którymi znaleŸæ mo¿na tak¿e wtr¹cenia którego znajduj¹ siê wa³y morenowe poroœniête borem osadów limonoglacjalnych (jeziorno-lodowcowych) oraz sosnowym i œwierkowym. fragmenty kier lodowcowych. Aby dostaæ siê na Gêsi¹ Górê nale¿y z Kruklanek udaæ Na terenie Puszczy Boreckiej wystêpuj¹: wzniesienia siê w kierunku Jurkowa i skrêciæ na Wolisko. Doje¿d¿aj¹c sandrowe, doliny wód roztopowych oraz liczne kemy. Te do Woliska, skierowaæ siê na prawo do Lipowa i przed wsi¹ ostatnie tworz¹ wzniesienia do wysokoœci 200-220 m skrêciæ w lewo. n.p.m., zazwyczaj przykryte osadami powsta³ymi w czasie Obiekt znajduje siê w pobli¿u Szlaku Puszcza Borecka, deglacjacji l¹dolodu. Kemy powstaj¹ w otwartych szczelinach oraz w pobli¿u wspomnianej hodowli ¿ubrów i wioski lodowcowych, podczas stagnacji l¹dolodu, lub gdy stawa³ indiañskiej. W Kruklankach zobaczyæ mo¿na inne ciekawe siê martwy. obiekty, takie jak ruiny mostów kolejowych i sieci umocnieñ 1 Kem w Gêsiej Górze zbudowany jest z osadów piaszczy- - bunkrów. Na Gêsiej Górze, w kierunku wschodnim od ko- sto-¿wirowych. Ma on charakterystyczn¹, pod³u¿n¹ formê o rony œciany, znajduj¹ siê tak¿e pozosta³oœci grodziska. Górna przebiegu pó³nocno-zachodnim - po³udniowo-wschodnim, krawêdŸ wyrobiska poroœniêta jest lasem liœciastym. i podciêty jest od pó³nocy dolin¹ wód roztopowych. W wyrobisku, maj¹cym rozci¹g³oœæ 120 metrów i wysokoœæ skarpy dochodz¹c¹ do 20 m, ods³aniaj¹ siê cyklicznie The kame in Lipowo osady piaszczyste i piaszczysto-¿wirowe, powstaj¹ce w In the Borki Forest a small settlement Lipowo is located. warunkach szybkiego przep³ywu wód. Ka¿dy cykl sk³ada North from the settlement there is a hill called Gêsia Góra 2 siê z dwóch serii: z ¿wirów i piasków ró¿noziarnistych, w (Goose Mt.) (205.6 meters a.s.l.). This is the kame – a których widoczne jest warstwowanie rynnowe oraz piasków geomorphological form related to a moraine hill, which 228 Lipowo belongs to the group of glacial hills marking the successive sands in which trough cross-bedding can be observed. retreats of the ice sheet dated back to the Pomeranian In Wolisko, some 1.5 kilometers from the kame, the stage of the Vistula River glacial period. The Borki Forest European bison breeding farm is located. Moreover, in the includes numerous depressions, streams and small valleys area of Borki Forest several nature conservation reserves as well as outwash plains, meltwater valleys and common can be visited: the flora reserve in Borki, the Linden Island, kames. The latter form hills up to 200-220 meters a.s.l., the Mazury, the Linden Gorge and the Pi³ackie Hills land- usually covered by fluvioglacial sediments deposited by scape and forest reserve, which provides perfect examples the receding ice sheet. of moraine ridges covered by pine and spruce forests. The The kame in Gêsia Góra consists of sands and gravels. kame is located close to the Borki Forest trail, nearby the It is typically elongated, trending NW-SE and dissected breeding farm and the Indian village. In Kruklanki other from the north by a meltwater valley. The excavation, 120 intersting objects can be seen: ruins of railway bridges and meters long and 20 meters high, exposes sand and sand- remains of a fortification system. gravel sediments deposited under rapid flow conditions. The site can be approached from Kruklanki, heading to Each depositional cycle includes two series: fine-grained Jurków village, then turning towards Wolisko one, then turn- sands (locally clayey) and gravels with random-grained ing right to Lipowo, then turning left, before the village.

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: K. Pachocka-Szwarc (2005) Wybrana literatura: 166, 173, 199, 294, 402 229 230 Województwo wielkopolskie

Wyrzysk

K³odawa

K³odawa – Kopalnia Soli w K³odawie Wyrzysk – ¯wirownia osadów polodowcowych w Wyrzysku-Hetkach 231 Kopalnia Soli w K³odawie

5794

Lokalizacja: Ko³o województwo wielkopolskie powiat kolski gmina K³odawa Kroœniewice miejscowoœæ K³odawa

Rejon geograficzny: Nizina Œrodkowopolska Nizina Po³udniowowielkopolska 5792 Wysoczyzna K³odawska

Jednostka geograficzna: synklinorium szczeciñsko- 4402 -³ódzko-miechowskie, synklinorium mogileñskie. 4356 Uniejów 4358

W miejscowoœci K³odawa, po³o¿onej w województwie Na poziomie 600 wystêpuje 2,5-3 metrowa strefa Wielkopolskim, a geologicznie nale¿¹cej do synklinorium niebieskiego halitu w obrêbie soli kamiennej (ogniwo mogielnickiego, znajduje siê kopalnia eksploatuj¹ca sole m³odszej soli kamiennej dolnej). Kryszta³y maj¹ wielkoœæ (kamienne i potasowo-magnezowe) wieku górnoperm- od kilku mm do ok. 2 cm i wykazuj¹ zmienne zabarwienie, skiego, powsta³e ok. 254 mln lat temu (cechsztyn). Zasoby od jasnoniebieskiego do granatowego, tworz¹c chaotyczne k³odawskiego wysadu solnego szacuje siê na 24 mln ton, a b¹dŸ liniowe skupienia. Ich powstanie wi¹¿e siê z naciskami sól pozyskiwana jest tradycyjn¹ metod¹ górnicz¹, systemem i przemieszczeniami tektonicznymi w obrêbie soli. Strefa komorowo-filarowym. wystêpowania halitu jest proponowanym stanowiskiem Wysad k³odawski jest czêœci¹ antykliny, ci¹gn¹cej siê na dokumentacyjnym z uwagi na swoj¹ unikalnoœæ. d³ugoœci 60 km od Izbicy Kujawskiej do Solcy Wielkiej. Jest Kopalnia K³odawa przerabia sól w dwóch zak³adach przerób- najwiêkszym wysadem solnym na Ni¿u Polskim. W centralnej czych: przy szybie nr 1 Micha³ na sól drogow¹ oraz w zak³adzie czêœci wysadu zlokalizowany jest obszar górniczy, obejmuj¹cy przeróbczym przy szybie nr 2 Barbara na pozosta³e asortymenty, pas o d³ugoœci 8 km i szerokoœci ok. 2 km, eksploatuj¹cy od 50 tj.: sól kamienn¹ przemys³ow¹, spo¿ywcz¹, jadaln¹ jodowan¹, lat cechsztyñsk¹ seriê soln¹. Od po³udniowego-zachodu seria kruchy solne, lizawki solne, oraz sole specjalne: sól lecznicz¹ i solna znajduje siê w otoczeniu ska³ jurajskich, zaœ od pó³nocnego- karnalit stosowany jako nawóz dla u¿ytków zielonych. wschodu do stromo zapadaj¹cej œciany solnej przylegaj¹ osady Kopalnia znajduje siê przy trasie A2, w po³owie drogi triasu oraz jury. Na stropie wysadu zalegaj¹ transgresywnie miêdzy Poznaniem a Warszaw¹. W odleg³oœci ok. 0,5 km osady trzeciorzêdowe i czwartorzêdowe. Tworz¹ one czapê na po³udnie od K³odawy i oko³o 1 km na pó³nocny-wschód ilasto-gipsow¹ o zmiennej mi¹¿szoœci (od kilku do ok. 170 m). od stacji kolejowej K³odawa. Sam wysad zbudowany jest z trzech czêœci: brze¿nej antykliny Kopalniê mo¿na zwiedzaæ zorganizowanymi grupami, na pó³nocno-wschodniej z przewa¿aj¹c¹ starsz¹ sol¹ kamienn¹, wytyczonej trasie turystycznej. Obok mo¿liwoœci poznania œrodkowej synkliny z najm³odsz¹ sol¹ kamienn¹ oraz brze¿nej historii powstania k³odawskich struktur solnych, procesu antykliny po³udniowo-zachodniej z przewa¿aj¹cym pograniczem produkcyjnego i zakresu stosowania produkowanego surow- soli starszych i najstarszych. W kopalni k³odawskiej wydobywa ca oraz produktów przetworzonych warte zobaczenia jest siê: starsz¹ sól kamienn¹ (piêtro Z2), m³odsz¹ sp¹gow¹ sól unikalne stanowisko niebieskich skupieñ halitu. Ukazuje ono kamienn¹, wystêpuj¹c¹ w dolnym oddziale soli m³odszych wykszta³cenie i sukcesjê g³ównych ogniw litologicznych cech- 1 (Z3) oraz najm³odsz¹ sól kamienn¹, bia³oró¿ow¹, na odcinku sztynu w centrum basenu permskiego na obszarze Polski. œrodkowym piêtra (Z4). Ostatnio pozyskuje siê równie¿ niewiel- W mieœcie K³odawa wart zobaczenia jest zespó³ obiek- 2 kie iloœci soli potasowo-magnezowych (karnalit kizerytowy) w tów poklasztornych karmelitów trzewiczkowych (1718 pok³adzie m³odszej soli potasowej (Z3). Eksploatacjê prowadzi – 1755) zbudowany w stylu barokowym oraz drewniany siê na g³êbokoœci 600 - 750 metrów. £¹czna objêtoœæ komór koœció³ pod wezwaniem œwiêtych Fabiana i Sebastiana zbu- wynosi obecnie 15 mln m3; œrednia zawartoœæ NaCl w pozy- dowany w 1557 roku. Ciekawym elementem architektonicz- skiwanym urobku wynosi od 94 do 98%. nym miasta jest tak¿e ratusz zbudowany w 1820 roku. 232 K³odawa

The K³odawa Rock-salt Mine Mining operations are focused on the Oldest Halite (Z2 The K³odawa Mine located in the Wielkopolska Dis- stage), Younger Basal Halite (lower part of Z3 stage) and trict, close the the A2 state highway, between Poznañ and whitish-pink Youngest Halite (middle Z4 stage). Recently, Warszawa, exploits the rocks-salt (halite) and the K-Mg small amounts of K-Mg salts are also worked. Depth of cur- salts from the classic salt dome. rent mining operations is 600-750 meters below surface and The K³odawa dome belongs to 60-kilometers-long an- the average NaCl content falls into the range 94-98 wt%. ticlinal structure extending from Izbica Kujawska to Solca At the 600-meters level a 2.5-3.0-meters-thick zone Wielka villages. This is the largest salt dome in the Polish of blue halite was encountered within the lower part of Lowlands (24 kilometers long and up to 2 kilometers wide) Younger Halite member. Crystals of blue halite range in size composed of Zechstein (Upper Permian) rock-salt. From from several millimeters to about 2 centimeters and show the southwest the dome borders the Middle and Upper variable colours – from light-blue to deep blue. Both varities Jurassic strata whereas from the northeast it contacts the form random or linear accumulations. Their origin is related Upper Triassic and Lower Jurassic formations. The dome is to tectonic shear and displacement zones. covered by transgressive Tertiary and Quaternary sediments The underground workings can be visited by organized which form the clayey-gypsum cap of variable thickness (from groups. The underground trail allow to recognize the history several up to about 170 meters). The dome includes three of K³odawa dome, its geology referred to the development parts: (i) northeastern marginal anticline composed mostly of Zechetin sedimentary basin in Poland, the mining opera- of the Older Halite, (ii) central anticline with the Youngest tions and the industrial applications of rock-salt. Additional Halite and (iii) southwestern marginal anticline built of tran- attraction is the unique blue halite zone. sitional sequence of Oldest and Older Halites.

1 2

Przekrój geologiczny wysadu K³odawa (wg Poborskiego) 1 –czapa solna, 2- brze¿na antyklina p³n.-wsch. z przewa¿aj¹c¹ starsz¹ sol¹ kamienn¹, 3- œrodkowa synklina z m³odsz¹ sol¹ kamienn¹, 4- brze¿na antyklina p³d.- zach. z przewa¿aj¹cym pograniczem soli starszych i najstarszych na odcinku NW s³abo zbadanym.

Wybrana literatura: 72, 73, 198, 345, 439

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: A. Makowska, R. Dobracki (2005) 233 ¯wirownia osadów polodowcowych w Wyrzysku-Hetkach

Ustka

Lokalizacja: województwo wielkopolskie powiat pilski gmina Wyrzysk miejscowoœæ Wyrzysk Pi³a Rejon geograficzny: Pojezierza Po³udniowoba³tyckie Pojezierze Po³udniowopomorskie 5894 Pojezierze Krajeñskie

Jednostka geologiczna: wa³ œrodkowopolski antyklina Nak³a zlodowacenie œrodkowopolskie 3652

Na po³udniowo-wschodnim krañcu miejscowoœci Wy- pieszego wiod¹cego z Wyrzyska do Osieka nad Noteci¹. 1 rzysk, w przysió³ku Hetki, znajduje siê niewielka ¿wirownia Zwiedzenie ¿wirowni w Wyrzysku oraz jej s¹siedztwa utworów rzecznolodowcowych i lodowcowych wieku pozwala na zapoznanie siê z rozwojem doliny pra-Noteci plejstoceñskiego. Geologicznie obszar ten znajduje siê w w œrodkowym i póŸnym plejstocenie. obrêbie antykliny Nak³a, i jest po³o¿ony na prawym brzegu Wyrzysk jest miastem znanym od 1326 roku, urodzi³ siê doliny rzeki £obo¿ki, niedaleko jej ujœcia do Noteci. tu Wernher von Braun (1912-77), twórca niemieckich rakiet W wyrobisku odkrywkowym ods³ania siê profil utwo- V2. Wœród zabytkowych budowli podziwiaæ mo¿na dwór z rów sk³adaj¹cy siê z czterech jednostek sedymentacyjnych. po³owy XIX wieku, szachulcowy m³yn wodny, synagogê z II Najni¿sza, o mi¹¿szoœci 13 metrów, odpowiada osadom po³owy XIX wieku oraz wczesnoœredniowieczne grodzisko 2 rzeki roztokowej i reprezentowana jest przez piaski i ¿wiry sto¿kowate „Czubatka”. z wk³adkami mu³ków. Widoczne s¹ w nich warstwowania rynnowe wielkoskalowe, struktury deformacyjne oraz za- The post-glacial gravels pit in Wyrzysk-Hetki burzenia gêstoœciowe, a tak¿e laminacja oraz warstwowania In the southeastern edge of Wyrzysk town, in Hetki smu¿yste. Datowanie osadów wykaza³o, i¿ powsta³y one w hamlet there is an abandoned gravel pit where Pleistocene pocz¹tkowej fazie zlodowaceñ œrodkowopolskich, tj. oko³o alluvial and glacial sediments can be examined. The area 250-300 tys. lat temu. belongs to the Nak³o Anticline and is located in the right Drug¹ jednostkê sedymentacyjn¹ tworzy 1,5 metrowa bank of the £obo¿ka River valley, close to its confluence 3 warstwa gliny zwa³owej z wyraŸnym, w czêœci sp¹gowej, with the Noteæ River. nagromadzeniem g³azów. Nad ni¹ zalega metrowa, piasz- The site is accessible from the local road No. 194 heading czysto-mu³kowa warstwa, pochodzenia fluwioglacjalnego, Osiek-Go³añcz, then Wyrzysk where the visitor must turn w której widoczne s¹ warstwowania przek¹tne i laminacja right behind the hospital building. Pit gate is located some falista. Czwart¹, zamykaj¹c¹ profil warstw¹ jest kompleks 500 meters from the turn. o mi¹¿szoœci 1,5-metra, zbudowany z drobnoziarnistych The sediments exposed in the pit were divided into the i³ów i mu³ków. Ten typ osadów jest charakterystyczny dla four members. The lowest member is a 13-meters-thick zbiornika zastoiskowego, czyli jeziora, znajduj¹cego siê na pile of sands and gravels with silt intercalations deposited przedpolu l¹dolodu. Œciany ¿wirowni w dolnych partiach by meltwaters. The sediments contain large-scale, trough ulegaj¹ zape³zywaniu i osypywaniu, szczyt poroœniêty jest cross-bedding, deformational structures and density distur- krzewami i drzewami, g³ównie liœciastymi. bances along with horizontal lamination and flaser bedding. Aby dotrzeæ do wyrobiska nale¿y z drogi wojewódzkiej Datings point out to the initial phase of the Mid-poland nr 194 w kierunku Osiek-Go³añcz, w Wyrzysku za szpitalem glaciation (i.e., about 250,000-300,000 years ago). The miejskim skrêciæ w lewo. Wjazd do ¿wirowni znajduje siê w lowest member is covered by 1.5-meter-thick clay bed with odleg³oœci ok. 500 metrów za skrzy¿owaniem. distinct boulder accumulation in the lower part, followed Obiekt znajduje siê w Nadnoteckim Obszarze Chronio- by 1-meter-thick sand and silt bed with cross-stratification nego Krajobrazu i po³o¿ony jest w pobli¿u czarnego szlaku and wavy lamination. 234 Wyrzysk

The fourth member is 1.5-meters-thick bed composed since 1326. It is a birthplace of Werner von Braun (1912-77) of clays and silts, typical of glacial lake developed at the front the constructor of V-2 missiles and satellites (Explorer-1). of the ice sheet. Among the historical monuments the most valuable are: manor The site is located in the Notec River Area of Protected built in the half of the XIXth century, watermill built in post- Landscape, close to the black touristic trail which connects and-pan style, synagoge from the second half of the XIXth cen- Wyrzysk and Osiek villages. Wyrzysk town has been known tury and early medieval stronghold site called “Czubatka”.

3 Wybrana literatura: 113, 130, 142, 223, 411 Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: 2 R. Soko³owski (2005) 235 236 Województwo zachodniopomorskie

Niechorze Trzêsacz

Szczecin

Szczecin – Jezioro Szmaragdowe w Górach Bukowych Œliwin - Niechorze – Brzeg klifowy miêdzy Œliwinem a Niechorzem Trzêsacz – Brzeg klifowy miêdzy Trzêsaczem - Œliwinem

237 Jezioro Szmaragdowe w Górach Bukowych

Lokalizacja: województwo zachodniopomorskie Goleniów powiat szczeciñski gmina Szczecin miejscowoœæ Szczecin Szczecin Rejon geograficzny: Pobrze¿a Po³udniowoba³tyckie 5916 Pobrze¿e Szczeciñski Wzgórza Bukowe

Jednostka geologiczna:

niecka szczeciñsko-³ódzko-miechowska Gryfino niecka szczeciñska pokrywa czwartorzêdowa 3474 3476

Jezioro Szmaragdowe to sztuczny zbiornik wodny na krótkim odcinku od strony po³udniowej jest p³aski. Ca³y 1 po³o¿ony w Parku Leœnym Zdroje we wschodniej dzielnicy teren przylegaj¹cy do jeziora jest zalesiony i wypiêtrzony Szczecina. Jezioro znajduje siê na obszarze tzw. Gór Buko- do 30-40 m nad poziomem zwierciad³a wody. Wystêpuj¹ce wych (Wzgórza Bukowe). To pasmo najwy¿szych wzniesieñ w rzeŸbie tego terenu zmiany wskazuj¹ na bardzo silne morenowych po wschodniej stronie Doliny Dolnej Odry procesy erozyjne. na po³udniowy-wschód od Szczecina. Dochodz¹ one do Jezioro posiada niewielk¹ zlewniê leœn¹. Jest zbiornikiem 148 m wysokoœci (Góra Bukowiec). Zajmuj¹ obszar oko³o bez dop³ywów i odp³ywów powierzchniowych. Od kilku lat 80 km2 (14 km d³ugoœci i 5-6 km szerokoœci). Wzgórza obserwowane jest obni¿enie siê poziomu lustra wody. pokrywa zwarty pas Puszczy Bukowej wchodz¹cej w sk³ad W skarpie zachodniej czêœci starego wyrobiska mo¿emy Szczeciñskiego Parku Krajobrazowego. Z³o¿ona budo- zaobserwowaæ ods³oniêcia utworów buduj¹cych ten teren. wa geologiczna wzgórz i niezwykle urozmaicona rzeŸba Widoczne s¹ tu w kilkunastometrowych odkrywkach margli- terenu s¹ wynikiem dzia³alnoœci lodowca i zwi¹zanych ste osady kredowe. Stanowi¹ one wraz z i³ami septariowymi z zanikaniem l¹dolodu procesów erozyjnych. Wzgórza krê utworów pod³o¿a w obrêbie glin zwa³owych i utworów Bukowe buduj¹ zaburzone glacitektonicznie (fa³dy i ³uski) fluwioglacjalnych plejstocenu. utwory czwartorzêdowe (plejstocen) sk³adaj¹ce siê z glin Jezioro Szmaragdowe kszta³tem zbli¿one jest do trójk¹ta, zwa³owych i utworów fluwioglacjalnych. Zawieraj¹ one na którego wierzcho³ku od pó³nocy znajduje siê betonowy odk³ute od pod³o¿a przez nasuwaj¹cy siê lodowiec porwaki mostek spe³niaj¹cy obecnie funkcje punktu widokowego. i³ów oligoceñskich, margli i wapieni kredowych. Te ostatnie Dawniej by³ to mostek kolejki roboczej wywo¿¹cej urobek w pó³nocno-zachodniej czêœci Wzgórz, pomiêdzy Zdrojami kopalni. Na dnie jeziora wci¹¿ znajduj¹ siê pozosta³oœci gór- i Podjuchami, wychodz¹ miejscami na powierzchniê na tyle niczych maszyn i urz¹dzeñ. Wspania³a szmaragdowa barwa licznie, ¿e w przesz³oœci by³y eksploatowane na potrzeby wody w jeziorze spowodowana jest du¿ym nasyceniem produkcji cementu. wêglanem wapnia oraz odbiciem œwiat³a od kredowego Przez wiele lat w miejscu dzisiejszego jeziora znajdowa³o pod³o¿a. Wokó³ jeziora poprowadzona jest trasa tury- 2 siê wyrobisko kredy eksploatowane od po³owy XIX w. dla styczna przy której znajduj¹ siê liczne punkty widokowe fabryki cementu portlandzkiego G. Toepffera, A. Grawitza pozwalaj¹ce podziwiaæ urok tego jeziora i okolicy. Do i &. Jezioro powsta³o 16 lipca 1925 r. na skutek nag³ego najbardziej znanych nale¿y Widok, sztuczny pagórek, 55,0 wtargniêcia wód podziemnych do wyrobiska. Katastrofalny m n.p.m., po³o¿ony na pó³nocno-zachodnim krañcu Parku wyp³yw wody nast¹pi³ spod wysokiej (ok. 50 m), pionowej leœnego Zdroje, miedzy ul. Kopalniana i Grabowa. Jest œciany margli w po³udniowej czêœci wyrobiska. Powsta³o to ha³da dawnej kopalni kredy. Jezioro jest na tyle du¿¹ jezioro, którego lustro wody ustali³o siê dzisiaj na wysokoœci atrakcja turystyczn¹, ¿e prowadz¹ do niego liczne szlaki 42,2 m n.p.m.. Powierzchnia jeziora wynosi oko³o 2,5 ha. turystyczne: ¿ó³ty, niebieski i zielony, które poprowa- Obecnie jezioro ma d³ugoœæ ok. 275 m, szerokoœæ do 150 dzone s¹ przez ciekawe i piêkne miejsca okolic Szczecina m, a g³êbokoœæ dochodzi do 16 m. i Wzgórz Bukowych. Misa jeziorna jest silnie wg³êbiona w marglisto-wapien- Z Jeziorem Szmaragdowym ³¹cz¹ siê liczne legendy, w ne pod³o¿e, brzeg uformowany jest w postaci gwa³townie tym górnicza, która podaje, ¿e od samego pocz¹tku uru- opadaj¹cego zbocza, czêsto o charakterze urwiska i tylko chomienia pierwszych kopalñ w tych stronach w XIV w. 238 Szczecin grasowa³ w nich chciwy i z³oœliwy duch, zwany Skarbkiem. by the G. Toepffer, A Grawitz & Co. On 16th July, 1925 the Nagromadzi³ on ogromne bogactwa, które ukry³ pod ziemi¹. quarry was abruptly inundated by groundwaters. The cata- Kiedy kilof górnika ods³oni³ niespodziewanie owe skarby, strophic inflow took place from the foot of 50-meters-high, duch zala³ wszystko wod¹. vertical marble wall in the southern part of the quarry. Water Dojazd do Szmaragdowego Jeziora ze stacji PKP Szcze- table has been stabilized at the altitude 42.2 m a.s.l. The res- cin Zdroje komunikacj¹ miejsk¹ do przystanku przy ul. Ko- ervoir is about 275 meters long, 150 meter wide and covers palnianej, st¹d pieszo oko³o 15 min . Dojazd samochodem an area of 2.5 hectares. Maximum depth reached 16 meters ul. Kopalnian¹ do parkingu przed jeziorem, stamt¹d 5 minut (8 meters, in average). The reservoir is deeply cut into the pieszo. Nieopodal jeziora, w dawnej leœniczówce, urz¹dzono bedrock marls and limestones. The shore is formed by steep, motel „Szmaragd”, serwuj¹cy posi³ki, a tak¿e oferuj¹cy commonly wertical walls and only a short, gently sloped frag- miejsca noclegowe. W pobli¿u znajduje siê restauracja i ment of southern shore provides and access to water table. klub nocny „Grota”. The whole area surrounding the reservoir is elevated some 30-40 meters above water table and is forested. The emerald Lake in the Beech Mts. The Emerald Lake resembles a triangle in shape. A The Emerald Lake is a water reservoir located in the concrete bridge constructed in the northern corner plays Forest park, in the eastern part of Szczecin town. The area recently a role of outlook platform. In the past this bridge called “the Beech Mts” or the “the Beech Hills” is the high- enabled the haulage of stone. At the bottom of the reservoir est range of moraine hills in the eastern side of the Lower the remnants of mining equipment can still be found. The Odra River valley, southeast from Szczecin. emerald color originates from both the high concentration Both the complicated geological structure and the diversi- of calcium carbonate and the light reflexing from carbonate fied relief result from the activity of ice sheet and erosional bedrocks. The touristic trail surrounding the reservoir has processes active during its retreat. The hills are built of Qua- several lookouts from which the landscape can be admired ternary boulder clays and fluvioglacial sediments disturbed and, thus, it is a popular walkway among the citizens of Szc- glacitectonically into folds and slice-folds. These structures zecin town. The best known lookout point is the “Widok” include also Oligocene clays and Cretaceous carbonates Hill (55.0 meters a.s.l.) – a waste dump of the former quarry (marls and limestones) erratics plucked from the bedrock and located in the southwestern extension of the Zdroje forest transported by the moving ice. Locally, in the northwestern park, between the Kopalniana and the Grabowa streets. part of the Beech Hills, between Zdroje and Podjuchy villages, From the flat, recently overgrown top of the dump a broad Cretaceous limestones crop out and here these rocks were view opens, particularly the “Eye on Szczecin” in the north- mined in the past for cement production. ern part. The reservoir is a popular touristic attraction to At the site of recent reservoir the “Katharinen Kreidegr- which several trails (yellow, blue and red) guide. The trails ube” quarry has been operating since the half of the XIXth lead the visitor through the interesting and beautiful sites century for the purpose of portland cementwork, owned located around Szczecin and the Beech Hills.

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Mazurowski (2005) Wybrana literatura: 258, 266 239 Brzeg klifowy miêdzy Œliwinem a Niechorzem

Lokalizacja: województwo zachodniopomorskie powiat gryficki gmina Rewal miejscowoœæ: Œliwin – Niechorze

Rejon geograficzny: 5996 pobrze¿e Po³udniowoba³tyckie Pobrze¿e Szczeciñskie Wybrze¿e Trzebiatowskie

Jednostka geologiczna:

antyklinorium pomorskie Dziwnów antyklina Kamienia Pomorskiego synklina Trzebiatowa

pokrywa czwartorzêdowa Trzebiatów 3502 3504 Gryfice

Brzeg klifowy na odcinku Œliwin - Niechorze stanowi Utwory formacji Œliwina przykrywaj¹ gliny zwa³owe zali- 1 pó³nocn¹ granicê wysoczyzny rewalskiej i znajduje siê na obsza- czane do formacji Trzêsacza, le¿¹ce na wyraŸnej erozyjnej rze Wybrze¿a Trzebiatowskiego. Ci¹gnie siê ono w¹skim pa- powierzchni. W tych masywnie wykszta³conych osadach sem z pó³nocnego-wschodu od ujœcia Dziwny po Ko³obrzeg, wystêpuj¹ poziomy piaszczysto-¿wirowych osadów flu- stanowi¹c 56 kilometrowy odcinek linii brzegowej. wioglacjalnych. W stropie osadów glacjalnych ods³aniaj¹ W œrodkowej czêœci Wybrze¿a Trzebiatowskiego wystêpuj¹ siê, rzadko tak dobrze widoczne i zachowane, osady podcinane przez fale kêpy morenowe. Tworz¹ one spekta- izolowanych zbiorników wytopiskowo-jeziornych. Profil kularnie wysokie, klifowe odcinki brzegu morza, bêd¹ce tych osadów rozpoczynaj¹ mu³ki piaszczyste zwieñczone interesuj¹cymi obiektami zarówno geologicznymi, jak i warstewk¹ torfu, której wiek datowano na 12 950 ±330 lat turystycznymi. BP. Kolejne warstwy osadów widoczne w profilu w postaci Wysoki na 8 do 15 metrów klif miêdzy Œliwinem a Nie- jasnoszarych drobnolaminowanych mu³ków, ciemnoszarych chorzem jest kontynuacj¹ klifów wystêpuj¹cych na wybrze¿u mu³ków ze zwêglon¹ materi¹ organiczn¹ i skorupkami ba³tyckim miêdzy Trzêsaczem a Œliwinem. Ods³oniêty w ma³¿y oraz ciemnoszarych mu³ków torfiastych z warstw¹ wyniku procesów abrazji i masowych ruchów grawitacyjnych bogat¹ we fragmenty muszli ma³¿y, zapisuj¹ dalsz¹ historiê profil geologiczny buduj¹ utwory glacjalne i póŸnoglacjalne zbiornika jeziornego. Informacji o klimacie, g³êbokoœci zbior- 3 oraz holoceñskie. Jest to kolejny odcinek wybrze¿a nika i wystêpuj¹cej roœlinnoœci dostarczaj¹ analizy py³kowe ba³tyckiego, gdzie w niemal pionowych œcianach klifu i paleontologiczne tych osadów. M³odsze osady repre- mo¿emy poznaæ historiê ostatnich kilku tysiêcy lat zapisan¹ zentowane s¹ przez warstwê jasnobe¿owej gytii ilastej ze w ods³aniaj¹cych siê osadach. skorupkami ma³¿y i detrytem roœlin. Przykrywa je warstwa 2 W obrêbie klifowego brzegu morskiego miêdzy torfu rozpoczynaj¹ca akumulacjê torfów i namu³ów torfia- Œliwinem a Niechorzem wyró¿nia siê: gliny zwa³owe for- stych powsta³ych w bagnie utworzonym na miejscu jezio- macji Œliwina, gliny zwa³owe (bazalne) formacji Trzêsacza ra. Nad osadami organicznymi ods³aniaj¹cymi siê w klifie z poziomem inglacjalnych osadów piaszczysto-¿wirowych, wystêpuj¹ osady eoliczne reprezentuj¹ce cykl akumulacji limnoglacjalne i jeziorne osady póŸnoglacjalne (mu³ki, gliny wydm. Wk³adka torfu wystêpuj¹ca w ich obrêbie zosta³a soliflukcyjne, gytia ilasta), holoceñskie osady jeziorne (gytia) wydatowana na 750± 120 lat BP. Analizuj¹c nastêpstwo i bagienne (torfy) oraz osady eoliczne z wk³adkami torfów osadów, badaj¹c sk³ad py³ków roœlinnych i szcz¹tków i gleb kopalnych. organicznych (ma³¿e, okrzemki i in.) mo¿emy przeœledziæ W glinach zwa³owych i sp³ywowych formacji Œliwina historiê i odtworzyæ warunki w jakich utwory te powstawa³y mo¿emy obserwowaæ liczne, zaburzone synsedymentacyjnie w okresie ostatnich kilku tysiêcy lat. przewarstwienia piasków i mu³ków. Widoczne s¹ fa³dy ma³ej Na ok. 2 km odcinku Œliwin - Niechorze mo¿emy skali pochylone w ró¿nych kierunkach oraz warstwowania obserwowaæ nadmorski brzeg klifowy w stadium ak- konwolutne (wewn¹trz³awicowe zaburzenia lamin, tworz¹ce tywnej abrazji. Procesy abrazji klifowego brzegu s¹ w mniej lub bardziej skomplikowane uk³ady fa³dów). Osady decyduj¹cym stopniu uzale¿nione od budowy geologicznej te powsta³y w wyniku sp³ywów grawitacyjnych materia³u klifu. Wzd³u¿brzegowy profil klifu doskonale obrazuje uk³ad morenowego i osuwisk do zbiornika proglacjalnego. warstw, zjawiska hydrologiczne (wysiêki wód) i geodyna- 240 Œliwin-Niechorze miczne (ruchy masowe). Prezentacja i interpretacja tych several thousands of years is recorded. procesów oraz zjawisk kszta³tuj¹cych wspó³czesny klifowy The 8-15-meters-high cliff includes glacial, late-glacial brzeg morski pozwoli nie tylko na przyswajanie celów po- and Holocene sediments exposed by abrasion and mass znawczych i edukacyjnych, lecz tak¿e kszta³towaæ bêdzie movements. The following members were distinguished: œwiadomoœæ potrzeby ochrony brzegu i jego umiejêtnego boulder clays of the Œliwno Formation, lodgement boulder zagospodarowania. clays of the Trzêsacz Formation with inglacial sand-gravel ho- Proponowany obiekt po³o¿ony jest pomiêdzy rizon, limnoglacial and late-glacial lacustrine deposits (muds, miejscowoœciami o charakterze wypoczynkowym. Stanowi solifluction clays, clayey gyttja), Holocene lacustrine (gyttja) on uzupe³nienie atrakcji turystycznych tego regionu, do and palustrine (peats) sediments, and aeolian deposits with których zaliczana jest jedna z naj³adniejszych na naszym peat-bog and paleosol intercalations. wybrze¿u latarnia morskia w Niechorzu. Posadowiona na Between Œliwin and Niechorze the cliff coast is at the wzgórzu 45- metrowa budowla widoczna jest z odleg³oœci stage of active abrasion. The natural exposure, about 2 wielu kilometrów. Latarnia posiada balkon, z którego roz- kilometers long, presents the comprehensible geological tacza siê widok na pas wybrze¿a, wysoczyznê rewalsk¹, structure including the geodynamic processes: rockfalls, mierzeje i po³o¿one w pobli¿u Niechorza jezioro Liwia slides and flows as well as advancing abrasion and marine – £u¿a, na którym mieœci siê rezerwat ornitologiczny. accumulation. Presentation of these features to the visitors combined The cliff coast between Œliwin and Niechorze with interpretation will not only extend the knowledge but The fragment of cliff coast between Œliwin and Niechorze will also influence the public awarness of cliff protection and villages belongs to the Trzebiatów Coast and is a northern its proper development. margin of the Rewal Upland. The coast forms a narrow, The proposed site is located between two health resorts. 56-kilometers-long strip of land extending northeast from It may be an important contribution to attractions of the the DŸwina River estuary. It is a continuation of cliff coast coastal region among which the lighthouse in Niechorz is re- known from the area between Trzêsacz and Œliwno. In the markable. Built atop the hill, the 45-meter-high lighthouse is central part of the Trzebiatów Coast the moraine knobs visible from large distance. From the gallery an extraordinary undercut by waves attract geologists and tourists as inter- view opens to the coast, to the Rewal Upland, to sandbars esting landforms. In the scarp the geological history of last and to the Liwia-£u¿a Lake where bird wildl.

1 2

Wybrana literatura: 60, 97, 98, 99, 280

Autor karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: R. Dobracki (2005) 241 Brzeg klifowy miêdzy Trzêsaczem – Œliwinem

Lokalizacja: województwo zachodniopomorskie powiat gryficki gmina Rewal miejscowoœæ Trzêsacz Trzebiatów Rejon geograficzny: Pobrze¿e Po³udniowoba³tyckie Pobrze¿e Szczeciñskie

Wybrze¿e Trzebiatowskie 5994

Jednostka geologiczna: antyklinorium pomorskie

antyklina Kamienia Pomorskiego Dziwnów synklina Trzebiatowa utwory zlodowacenia Wis³y 3500 3502

Brzeg klifowy na odcinku Trzêsacz – Rewal - Œliwin sta- fu, co doskonale mo¿na obserwowaæ na proponowanym jako 1 nowi pó³nocn¹ granicê wysoczyzny rewalskiej i znajduje siê obiekt geoturystyczny odcinku wybrze¿a. Wzd³u¿brzegowy na obszarze Wybrze¿a Trzebiatowskiego. Ci¹gnie siê ono profil klifu doskonale obrazuje uk³ad warstw, zjawiska w¹skim pasem na pó³nocny-wschód od ujœcia Dziwny po hydrologiczne (wysiêki wód) i geodynamiczne (ruchy ma- Ko³obrzeg, stanowi¹c 56 kilometrowy odcinek linii brze- sowe). Prezentacja i interpretacja tych procesów i zjawisk gowej. W œrodkowej czêœci Wybrze¿a Trzebiatowskiego kszta³tuj¹cych wspó³czesny klifowy brzeg morski pozwoli wystêpuj¹ podcinane przez fale kêpy morenowe. Tworz¹ nie tylko na przyswajanie celów poznawczych i edukacyjnych, one spektakularne, wysokie klifowe odcinki brzegu morza, lecz tak¿e kszta³towaæ bêdzie œwiadomoœæ potrzeby ochrony bêd¹ce interesuj¹cymi obiektami zarówno geologicznymi brzegu i jego umiejêtnego zagospodarowania. jak i turystycznymi. Brzeg na ca³ym proponowanym jako obiekt odcinku Na odcinku Trzêsacz-Œliwin mo¿emy obserwowaæ brzeg jest klifem aktywnym bêd¹cym w fazie ci¹g³ego rozwoju. 2 klifowy w stadium aktywnej abrazji. Naturalne ods³oniêcie Miejsca najsilniej zagro¿one procesami abrazji i rozwojem o d³ugoœci oko³o 3 km i wysokoœci do 15 metrów ods³ania osuwisk zabezpieczone s¹ specjalistyczn¹ zabudow¹ hydro- 3 czytelny obraz budowy geologicznej tego odcinka wybrze¿a. techniczn¹, któr¹ obserwujemy w okolicy ruin koœcio³a w Mo¿emy tu obserwowaæ przebieg wspó³czesnych proce- Trzêsaczu i w okolicy Œliwina. sów geodynamicznych takich jak obrywy, zsuwy i osuwi- Jedn¹ z najwiêkszych atrakcji turystycznych tego odcinka ska oraz postêpuj¹ce procesy abrazji brzegu morskiego wybrze¿a jest niew¹tpliwie miejscowoœæ Trzêsacz. Celem udokumentowane takimi dowodami jak ruiny koœcio³a wizyty ka¿dego turysty w Trzêsaczu s¹ ruiny koœcio³a na wyso- w Trzêsaczu. kim brzegu klifowym, które s¹ unikatem w skali kraju. Gotycki W obrêbie profilu glin lodowcowych zlodowacenia koœció³ w Trzêsaczu wzniesiono z ceg³y w XIV/XV w. Wis³y ods³aniaj¹cych siê powy¿ej poziomu pla¿y wydziela Pocz¹tkowo koœció³ znajdowa³ siê w odleg³oœci oko³o siê: bazalne (zwa³owe) i sp³ywowe gliny formacji Œliwna oraz 1,8-2 km od brzegu. Procesy abrazyjne powodowa³y, ¿e bazalne i wytopnieniowe gliny formacji Trzêsacza. Powy¿ej brzeg morski nieustannie zbli¿a³ siê do budowli. W 1750 zalegaj¹: osady ablacyjne reprezentowane przez piaski i roku odleg³oœæ ta zmniejszy³a siê do 58 m, a w 1868 r. gliny sp³ywowe, osady soliflukcyjnych sp³ywów perygla- wynosi³a ju¿ tylko 1 m. Tempo cofania siê brzegu morskiego cjalnych oraz w najwy¿szych czêœciach klifu piaski eoliczne na przestrzeni ostatnich 200 lat wynosi³o ok. 0,4 m rocz- wydm bia³ych z poziomami gleb kopalnych. Osady te s¹ nie. Brzeg próbowano zabezpieczyæ matami z faszyny, nie pozosta³oœci¹ po okresie ostatniej dzia³alnoœci lodowców na powstrzyma³o to jednak procesów abrazji brzegu. Ostatnie terenie Polski i reprezentuj¹ plejstoceñskie osady glacjalne nabo¿eñstwo odprawiono w koœciele 2 marca 1847 roku. fazy pomorskiej zlodowacenia Wis³y. Zawieraj¹ one odk³ute W 1900 roku obsun¹³ siê pierwszy fragment przypory. W z pod³o¿a przez nasuwaj¹cy siê lodowiec porwaki (kry kolejnych latach morze poch³ania³o kolejne czêœci koœcio³a. glacjalne) tkwi¹ce w osadach glin zwa³owych i utworów Obecnie z koœcio³a pozosta³a po³owa œciany po³udniowej i fluwioglacjalnych, a zbudowane z i³ów kredowych. ma³y fragment prezbiterium. Aktywne procesy abrazji klifowego brzegu s¹ w W 2001 roku rozpoczêto zabezpieczanie ostatnich frag- decyduj¹cym stopniu uzale¿nione od budowy geologicznej kli- mentów ruin koœcio³a na klifie. Podstawa klifu zabezpieczona 242 Trzêsacz zosta³a opask¹ gabionow¹ na d³ugoœci 80 m. Nastêpnie The glacial clays exposed above the playa level belong to ob³o¿ono zbocze materacami z siatki wype³nionymi ziemi¹, the Vistula River glaciation period and include: (i) lodgement na której wyroœnie roœlinnoœæ wzmacniaj¹ca stok. and flow clays of the Œliwno Formation, (ii) lodgement and Obok ruin koœcio³a znajduj¹ siê schody umo¿liwiaj¹ce meltout clays of the Trzêsacz Formation. These are overlain zejœcie na w¹sk¹ pla¿ê. Widok z pla¿y na aktywny brzeg by ablation (flow) sands and clays, deposits of periglacial klifowy umo¿liwia obserwacjê budowy geologicznej tej solifluctional flows and, in the top of the sequece, by white, czêœci brzegu. W klifie oraz na pla¿y znajduj¹ siê liczne g³azy aeolian dune sands with fossil soil horizons. These strata o ró¿nej œrednicy i stopniu obtoczenia. Miejscami u pod- belong to the Pleistocene sediments of the Pomeranian phase stawy klifu widoczne s¹ nisze abrazyjne charakterystyczne of the Vistula River glacial period - the final glaciation phase in dla brzegu klifowego. Lokalnie w klifie widoczne s¹ wysiêki Poland. The sediments host slabs of Cretaceous clays broken wody i niewielkie Ÿród³a. out from the bedrock by moving ice sheet and embedded Trzêsacz jako niewielka nadmorska miejscowoœæ wy- within tills and fluvioglacial deposits. poczynkowa ma jeszcze jedn¹ atrakcje wyró¿niaj¹c¹ j¹ In the Trzêsacz-Œliwin area the visitor can observe the od innych miejscowoœci: po³o¿ona jest na 15 po³udniku cliff coast at the stage of active abrasion. Natural exposure d³ugoœci geograficznej wschodniej. Po³udnik ten wyznacza is about 3 kilometers long and provides a clear illustration czas œrodkowoeuropejski. of geological structure of the area. Recent geodynamic processes can be observed: rockfalls, landslides and landslips The coast between Trzêsacz and Œliwin as well as progressing abrasion of the coast documented by The cliff coast between Trzêsacz and Œliwin villages is a the ruins of church in Trzêsacz. northern margin of the Rewal Height and belongs to the The church has been built in the XIV/XVth centuries, in Trzebiatów Coast - a 56-kilometers-long, narrow strip of the center of the village, about 2 kilometers from the cliff. the Baltic Sea shore extending between the DŸwina River However, the abrasion caused the retreat of the coastline estuary and Ko³obrzeg town. towards the church. The last Holy Mass was celebrated on The cliff, recently 15 meters high, resulted from sea March 2nd, 1847 and then all the accessories were moved to abrasion and mass movements. Its lithostratigraphy includes the cathedral church in Kamieñ Pomorski. In 1901 the first post-glacial clays, late-glacial ablation deposits and peri- part of the church has fallen down the cliff. Recently, only a glacial covers. At the top of the cliff eolian sediments are fragment of southern wall has remained. This church is the present with 2-3 soil horizons. only such touristic attration in Poland and in Europe.

1 2

Wybrana literatura: 96, 97

Autorzy karty stanowiska dokumentacyjnego i fotografii: M. Dobracki (2005) 243 INDEKS MIEJSCOWOŒCI

Bardo Œl¹skie...... 14 Mrukowa...... 144 Bielsko-Straconka...... 182 Mrzezino...... 172 Bli¿ów...... 54 Niebylec...... 146 Bochnia...... 78 Nieszawa...... 44 Bochotnica...... 52 Nowiny...... 56 Bóbrka...... 126 Olsztyn...... 192 Bystre...... 128 Paplin...... 74 Bytom-Bobrowniki...... 184 Piechcin...... 46 Chêciny...... 204 Piekary...... 98 Ch³apowo...... 168 Piekoszów...... 216 Ciêciwa...... 114 Po³chowo...... 174 Czerwona Góra...... 206 Radków...... 28 Dêbnik...... 80 Rewa...... 176 Dobrzyñ nad Wis³¹...... 42 Rozewie...... 178 Do³¿yca...... 130 Rudawka Rymanowska...... 148 Dowiaty...... 224 Sanok...... 150 Dzikowiec...... 16 S¹siadka...... 58 Ga³êzice...... 208 Siedliska...... 60 Huta Ró¿aniecka...... 132 Sieniawa...... 66 Huwniki...... 134 S³opiec...... 218 Idzików...... 18 Smoszewo...... 116 Jas³o...... 136 Solina...... 152 Kamesznica...... 186 Srebrna Góra...... 30 Kamienna Góra...... 20 Stare Brusno...... 154 Kamienna Nowa...... 162 Stare Kurowo...... 68 Kanigowo...... 226 Stary Giera³tów...... 32 Kluszkowce...... 82 Straszydle...... 156 K³odawa...... 232 Strzelce Opolskie...... 122 Kostom³oty...... 210 Szaniec...... 220 Kraków - Wawel...... 84 Szczecin...... 238 Kraków...... 86 Szklary...... 34 Krasiejów...... 120 Œliwin – Niechorze...... 240 Kroœcienko...... 138 Œwierczynki...... 48 KuŸmina...... 140 Tarnawa Dolna...... 100 Kwacza³a...... 88 Tarnawka...... 158 L¹dek Zdrój...... 22 Trojanowice...... 102 Lipowa...... 188 Trzêsacz...... 242 Lipowo...... 228 Ustroñ-Poniwiec...... 194 Lubiechowa...... 24 Walim...... 36 LudŸmierz...... 90 Wieliczka...... 104 Lutynia...... 26 Wis³a-Nowa Osada...... 196 £abowa...... 92 Wyrzysk...... 234 £aziska Górne...... 190 Zabierzów...... 106 £aziska...... 212 Zarzecze...... 108 Mielnik...... 164 Z³oty Stok...... 38 Miêdzybrodzie...... 142 Zwierzyn...... 70 Miêdzygórz...... 214 ¯arki...... 198 Miêkinia...... 94 ¯egocina...... 110 Mirów...... 96 ¯elebsko...... 62 Mo¿d¿anowo...... 170 ¯ywiec...... 200

244 WYBRANA LITERATURA

Do ka¿dego obiektu wykorzystano w³aœciwe arkusze wraz z objaœnieniami Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 oraz Szczegó³owej Mapy Geologicznej Sudetów w skali 1:25 000 a ich lokalizacja geograficzna podana zosta³a wed³ug J. Kondrackiego, Geografia fizyczna Polski, PWN Warszawa, 2000.

1. Absalon D., G³uchowski E., Kropka J., Tyc A., Jankowski A., 1992. Dokumentacja geologiczno-hydrologiczna dla projektowanego stanowiska dokumentacyjnego przyrody Blachówka. Urz¹d Wojewódzki w Katowicach, Wydzia³ Œrodowiska i Rolnictwa. 2. Aleksandrowski P., Œliwiñski W., Wojewoda J., 1986. Frontally and surficially fluidized slump to debris flow sheets in an alluvial sequence, Lower Permian, Intrasudetic Basin. W: 7th IAS Regional Meeting, Excursion Guidebook, Excursion A-1. 3. Alexandrowicz S. W., 1955. Budowa geologiczna okolic Tyñca. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 152. 4. Alexandrowicz S. W., 1969. Transgresywne osady santonu w okolicach Krakowa. Zeszyty Naukowe AGH Geologia, 11. 5. Alexandrowicz S. W., Alexandrowicz Z., 1999. Selected geosites of the Cracow Upland. Pol. Geol. Inst. Spec. Papers, 2. 6. Alexandrowicz S. W., Bogacz K., 1971. Nowe dane o arkozie kwaczalskiej. Wszechœwiat, 6. Warszawa. 7. Alexandrowicz Z. (ed.), 1996. Geoochrona Beskidu S¹deckiego i Kotliny S¹deckiej. Geoconservation of the Beskid S¹decki Mountains and the S¹cz Basin, Polish Carpathians, Studia Naturae, 42, PAN, IOP. 8. Alexandrowicz Z. (ed.), 1994. Magnum Sal – zabytek œwiatowego dziedzictwa przyrodniczego. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, Kraków. 9. Alexandrowicz Z., 1997. Ochrona wodospadów w Karpatach Polskich, Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, PAN, 53, 4. 10. Alexandrowicz Z., 2000. Groty kryszta³owe w Kopalni Soli Wieliczka. Polska Akademia Nauk, Instytut Ochrony Przyrody, Studia Naturae, 46. 11. Alexandrowicz Z., Drza³ M., Koz³owski S., 1975. Katalog rezerwatów i pomników przyrody nieo¿ywionej w Polsce. Studia Naturae, Ser.B, 26. 12. Alexandrowicz Z., Kuæmierz A., Urban J., Otêska - Budzyn J., 1992. Waloryzacja przyrody nieo¿ywionej obszarów i obiektów chronionych w Polsce. Pañswowy Instytut Geologiczny, Warszawa. 13. Alexandrowicz Z., Poprawa D., 2000. Ochrona georó¿norodnoœci w polskich Karpatach z map¹ chronionych i propo- nowanych do ochrony obszarów i obiektów przyrody nieo¿ywionej w skali 1:400 000. Warszawa. 14. Alexandrowicz Z., Urban J., Margielewski, 2000. Chronione obszary i obiekty. W: Poprawa D. (ed.), Ochrona georó¿norodnoœci w polskich Karpatach, Warszawa. 15. Areñ B., 1962. Miocen Roztocza Lubelskiego miêdzy Sann¹ a Tanwi¹. Prace PIG, 30. cz. III. 16. Awdankiewicz M., 1997. Permski wulkanizm bazaltowy w œrodkowej czêœci niecki œródsudeckiej. Acta Univ. Wr., 1917, Prace Geol. Mineral. LV. 17. Awdankiewicz M., 1999. Volcanism in a late Variscan intramontane trough: Carboniferous and permian volcanic centres of the Intra-Sudetic Basin, SW Poland. Geologia Sudetica, 32. 18. Awdankiewicz M., 1999. Volcanism in a late Variscan intramontane trough: the petrology and geochemistry of the Carboniferous and Permian volcanic rocks of the Intra-Sudetic Basin, SW Poland. Geologia Sudetica, 32. 19. Badura J., Pecskay Z., Koszowska E., Wolska A., Zuchiewicz W., Przybylski W., 2006. Nowe dane o wieku i pe- trologii kenozoicznych bazaltoidów dolnoœl¹skich. Przegl¹d Geologiczny, 2. 20. Bakun - Czubarow N., 1991. Geodynamic significance of the Variscan HP eclogite-granulite series of the Z³ote Mountains in the Sudetes. Publ. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sci., 236. 21. Baliñska - Wuttke K., 1961. Przekrój geologiczny czwartorzêdu okolic Rawy Mazowieckiej. Kwartalnik Geologiczny, 2. 22 Baliñska - Wuttke K., 1965. Stratygrafia czwartorzêdu okoli Rawy Mazowieckiej i Skierniewic W: Rühle (ed.), Z badañ czwartorzêdu. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 187. 23. Banach M., 1973. Budowa geologiczna a powierzchniowe ruchy masowe na prawym zboczu doliny Wis³y miêdzy P³ockiem a W³oc³awkiem. Przegl¹d Geograficzny, 45, t. 2. 24. Banach M., 1977. Rozwój osuwisk na prawym zboczu doliny Wis³y miêdzy Dobrzyniem a W³oc³awkiem. Prace Geograficzne, 124. PAN IGiPZ. 25. Banach M., 1985. Geodynamika zboczy doliny Wis³y w Dobrzyniu. Przegl¹d Geograficzny Vol. LVII, 4. 26. Banach M., 1994. Morfodynamika strefy brzegowej zbiornika W³oc³awek. Prace Geograficzne, 161. PAN IGiPZ. 27. Baraniecka M. D., 1982. Wydmy okolic Otwocka na tle budowy geologicznej. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 337. Warszawa. 28. Baraniecki L., Skrzypczak W., 2003. Geografia fizyczna. Podrêcznik dla liceów ogólnokszta³c¹cych, liceów profilowa- nych i techników. Wydawnictwo Efekt Warszawa. 29. Baranowski Z., Haydukiewicz A., Kryza R., Lorenc S., Solecki A., Urbanek Z., 1990. Outline of the geology of the Góry Kaczawskie (Sudetes, Poland). Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie Abhandlungen, 179. 245 30. Barczuk A., 1979. Studium petrograficzne utworów pstrego piaskowca e pó³nocno-wschodnim obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich. Arch. Min., 35, z. 2. 31. Baumgart - Kotarba M., 1974. Rozwój grzbietów górskich w Karpatach fliszowych. Prace Geograficzne Instytutu Geografii Polskiej Akademii Nauk, 107, Wroc³aw. 32. Baumgart - Kotarba M., 1988. Fluvial activity in the Orawa Basin in Lateglacial and Holocene times. W: L. Starkel, J. Rutkowski, M. Ralska-Jasiewiczowa (ed.) Lateglacial and Holocene Environmental Changes Vistula Basin 1988. Excursion Guide-Book Symposium, Cracow. 33. Baumgart - Kotarba M., 1991-1992. Rozwój geomorfologiczny Kotliny Orawskiej w warunkach ruchów neotek- tonicznych. Studia Geomorphologic Carpatho-Balcanica, 25-26. 34. Bederke E., 1929. Die varistische Tektonik der mittleren Sudeten. Fortschr. Geol. Paläot., 7. 35. Bednarczyk J., Hoffmann M., 1989. Wapienie dêbnickie. W: Rutkowski, J. (ed.), Przewodnik LX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Kraków. 36. Bednarczyk W., 1971. Stratigraphy and paleogeography of the Ordovician in the Holy Cross Mountains. Acta Geologica Polonica, 21. 37. Bednarczyk W., 1981. Stratygrafia ordowiku Gór Œwiêtokrzyskich. Przewodnik 53 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego - Kielce. 38. Bednarczyk W., Stupnicka E., 2000. Stratigraphy and new data on tectonics of the Ordovician strata in the section at Miêdzygórz quarry (eastern Holy Cross Mountains, Poland). Annales Societatis Geologorum Poloniae, 70. 39. Be³ka Z., Skompski S., 1988. Mechanizm sedymentacji i pozycja facjalna wapienia wêglowego w po³udniowo-zachodniej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Przegl¹d. Geologiczny, 8. 40. Ber A., 1968. Stratygrafia czwartorzêdu Dobrzynia nad Wis³¹.Acta Geologica Polonica, 18. 41. Berkowski B., 2001. Geologia i paleontologia Dzikowca. W: Paleontologiczne opróbkowanie profilów geologicznych. Kurs terenowy 18-20 maja 2001 roku. Instytut Paleobiologii PAN. 42. Beyrich E., 1844. Über die Entwicklung des Flötzgebirges in Schlesien. Karstens Arch. Miner., 18. 43. Bieda F., 1966. Du¿e otwornice z eocenu serii magurskiej okolic Babiej Góry. W: Przewodnik XXXIX Zjazdu Pol- skiego Towarzystwa Geologicznego – Babia Góra. 44. Bieda F., Geroch S., Koszarski L., Ksi¹¿kiewicz M., ¯ytko K., 1963. Stratigraphie des Karpates Externes Polonaises. Kwartalnik Instytutu Geogicznego, 181. 45. Bilan W., 1975. Profil retyku w Krasiejowie ko³o Opola.Zeszyty Naukowe AGH Geologia, 1. 46. Birkenmajer K., 1958. Nowe dane o geologii ska³ magmowych okolic Szczawnicy. Prace Muzeum Ziemi, 1. 47. Birkenmajer K., 1979. Przewodnik geologiczny po pieniñskim pasie ska³kowym. Wydawnictwa Geologiczne, War- szawa. 48. Birkenmajer K., 1996. Mioceñskie intruzje andezytowe rejonu Pienin: ich formy geologiczne i rozmieszczenie w œwietle badañ geologicznych i magnetycznych. Kwartalnik Geologia, 1. 49. Blaicher J., 1961. Poziom wapiennej mikrofauny w górnym eocenie serii magurskiej. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 166. 50. B³aszak M., 1976. Poszukiwanie piasków i bursztynów w rejonie Mo¿d¿anowa. Centr. Archiwum Geolgiczne Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Warszawa. 51. B³aszak M., 1987. Bursztyn w osadach trzeciorzêdowych w okolicach Mo¿d¿anowa. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 356. 52. Bogacz K., 1980. Budowa geologiczna paleozoiku dêbnickiego. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 50. 53. Bogacz K., Dziewañski J., Jednorowska J., Wêc³awik S., 1979. Osady paleogenu p³aszczowiny magurskiej w rejonie Owczar (Beskid Niski). Rocznik PTG, 49, z. 1/2. 54. Bohdziewicz L., 1960. Budowa geologiczna i procesy dynamiczne w strefie brzegowej w Or³owie i Rewie. 55. Borkowska M., Choukroune, Hameurt J., Martineau F., 1990. A geochemical investigation of the age, significance and structural evolution of the Caledonian-Variscan granite-gneisses of the Œnie¿nik metamorphic area (central Sudetes, Poland). Geologica Sudetica, Vol. XXV, 1-2. 56. Borowiec M., Stadnik R., P³u¿ek P., 2001. Obiekty geologiczne godne ochrony w po³udniowej czêœci Beskidu Œl¹skiego. Mat. Konf. Nauki o Ziemi w badaniach podstawowych, z³o¿owych i ochronie œrodowiska na progu XXI wieku, Kraków, 28 i 29 czerwca 2001 roku. 57. Brochwicz - Lewiñski W. I Inni, 1986. Anomalia irydowa na granicy jury œrodkowej i górnej. Przegl¹d Geologiczny, 2. 58. Brochwicz - Lewiñski W., 1975. Stratygrafia oksfordu okolic Czêstochowy,Przegl¹d Geologiczny, 9. 59. Bromowicz J., 1992. Basen sedymentacyjny i obszary Ÿród³owe piaskowców magurskich. Zeszyty Naukowe AGH, Geologia, 54, Kraków. 60. Brykczyñska E., 1978. Próba odtworzenia rozwoju roœlinnoœci w póŸnym glacjale i holocenie w okolicach Niechorza na Pomorzu Zachodnim. Kwartalnik Geologiczny t. 22, 2. Warszawa. 61. Brykczyñski M., 1982. Glacitektonika krawêdziowa w Kotlinie Warszawskiej i Kotlinie P³ockiej. Prace Muzeum Ziemi, 35. 246 62. Brzeziñska - Wójcik T, Harasimiuk M., 1998. Prze³om doliny Sopotu przez strefê krawêdziowa Roztocza Toma- sowskiego. W: Budowa geologiczna Roztocza. Zjazd PTG. Krasnobród. 63. Brzeziñska M., 1957. Szkic stratygraficzny miocenu œrodkowej czêœci Roztocza Lubelskiego.Przegl¹d Geologiczny, 9. 64. Brzeziñska M., 1961. Miocen pogranicza Roztocza Zachodniego i Kotliny Sandomierskiej. Biuletyn Instytutu Geo- logicznego, 158, t. IV. 65. Brzeziñski M., 1998. Operat ochrony walorów przyrody nieo¿ywionej (georó¿norodnoœæ). W: Król B. (ed.), Plan Ochro- ny Bolimowskiego Parku Krajobrazowego. Faza 6. Elaborat Planu. Wojewódzki Urz¹d w Skierniewicach, ZG TUP Warszawa. 66. Budna M., 1969. Uproszczona dokumentacja z³o¿a kruszywa naturalnego „Zwierzyn”, Przedsiêbiorstwo Geolo- giczno-Fizjograficzne i Geodezyjne Budownictwa „Geoprojekt” Warszawa, Oddzia³ terenowy w Zielonej Górze. 67. Buraczyñski J. (ed), 2002. Roztocze. Œrodowisko przyrodnicze. Wydawnictwo lubelskie. 68. Buraczyñski J., 1968. Typy dolin Roztocza zachodniego. Annales UMCS, B, 23. 69. Buraczyñski J., 1975. Erozja w¹wozowa na Roztoczu - Miêdzyrzecze Gorajca i Wieprza. Folia Soc. Sc Lublinensis, 17. 70. Buraczyñski J., 1981. Development of valleys in the escarpment zone of the Roztocze. Annales UMCS, B, 35/36. 71. Buraczyñski J., 1994. Budowa geologiczna i rzeŸba Roztocza. Przewodnik wycieczkowy Zjadu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Lublin. 72. Burliga S., 2003. Zró¿nicowanie struktury wysadu solnego K³odawy w œwietle mezostrukturalnej analizy odkszta³cenia ska³. W: Technika Poszukiwañ Geologicznych. Goesynoptyka i Geotermia 5. Uniwersytet Wroc³awski. 73. Burliga S., Janiów S., Sadowski A., 2004. Tektonika struktury solnej K³odawy w œwietle nowych badañ geologicznych oraz wnioski dla rozwoju przestrzennego kopalni, W: IX Miêdzynarodowe Sympozjum Solne, 25-26.IX.2004. 74. Ca³ubiñska A., Kêsik A., Maruszczak H., Wilgat T., 1954. Przewodnik wycieczki na Roztocze. Przewodnik V Ogól- nopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Lublin. 75. Cera J., 1998. Tajemnice Gór Sowich, Wydawnictwo Aurh „Inter Cera”, Kraków. 76. Chlebowski R., Szaniawski H., 1974. Chitinozoa from the Ordovician conglomerate at Miêdzygórz in the Holy Cross Mountains. Acta Geologica Polonica, 24. 77. Chorowska M., 1979. Nowe wyniki badañ stratygraficznych dewonu okolic K³odzka i problem granicy dewon/karbon. W: Wybrane zagadnienia stratygrafii, petrografii i tektoniki wschodniego obrze¿enia gnejsów sowiogórskich i metamorfiku k³odzkiego. Materia³y Konferencji Terenowej Nowa Ruda, 8 - 9.09. 1979. Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw. 78. Chorowska M., Radlicz K., 1987. Wapienie górnego dewonu i dolnego karbonu w kamienio³omie na górze Wapnica w Dzikowcu. W: Baranowski et al. (ed.), Przewodnik LVIII Zjazdu PTG Wa³brzych 17-19 wrzeœnia 1987r, Kraków. Zak³ad Graficzny AGH. 79. Chorowska M., Radlicz K., 1994. Revision of the age of the Lower Carboniferous deposites in the northern part of the Góry Bardzkie (Sudetes). Geol. Quart., 38/2. 80. Chrz¹stek A., NiedŸwiedzki R., 1998. Krêgowce retu i dolnego wapienia muszlowego na Œl¹sku. Prace geologiczno- mineralogiczne Uniwersytetu Wroc³awskiego, 64. Wroc³aw. 81. Ciesliñski S., Wyrwicka K., 1970. Kreda obszaru lubelskiego. Przewodnik 42 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geolo- gicznego. Instytut Geologiczny, Warszawa. 82. Cieszkowski M., Leœniak T., Waœkowska - Oliwa A., 2000. Development and biostratigraphy of the Paleogene deposits the Subsilesian Unit in the ¯ywiec tectonic window (Outer Carpathians, Poland). W: Abstracts of 90 th Annual Meeting Geology 2000, Geological Society of Austria, April 14 – 17, 2000, Viena. Terra Nostra, Schriften der Alfred-Wegner-Stiftung 2000/1. 83. Cieszkowski M., Schnabel W., Waœkowska - Oliwa A., 1999. Developement and stratigraphy of the Paleocene – Early Eocene thic-bedded turbidites in the north-western zone of the Magura Nappe, Outher Carpathians, Poland. Geologica Carpathica, special issue, 50. 84. Cieszkowski M., Waœkowska - Oliwa A., 2002. Skawce Sandstone Member – a new formal lithostratigraphic subdivision of the £abowa Shale Formation in the Siary Subunit of the Magura Nappe (Polish Outer Carpathians). Biulletin the Polish Academy of Sciences, 49. 85. Compass 2005. Jura Krakowsko – Czêstochowska. Przewodnik turystyczny (wyd. III). Wydawnictwo Kartograficzne Compass. Kraków. 86. Cymerman Z., 2002. Analiza strukturalno-kinematyczna I waryscyjska ewolucja tektoniczna kompleksu kaczaw- skiego. Prace Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 175. 87. Cymerman Z., 2004. Tectonic map of the Sudetes and the fore-sudetic block, 1:200 000. Pañstwowy Instytut Geo- logiczny, Warszawa. 88. Czapowski G., Studencka B., 1996. Regresywne utwory dolnego sarmatu w rejonie Chmielnika. W: Analiza base- nów sedymentacyjnych a nowoczesna sedymentologia. V Krajowe Spotkanie Sedymentologów. 89. Czarnocki J., 1923. Cechsztyn w Górach Œwiêtokrzyskich. Sprawozdanie Pañstwowego Instytutu Geologicznego t. 2, 1/2. 247 90. Czerny J., Muszyñski M., 1997. Co-magmatism of the Permian volcanites of the Krzeszowice area in the light of petrochemical data. Mineralogia Polonica, 2. 91. Dathe E., 1904. Erläuterungen zur Geologischen Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten. Lief. 115; Blat Neurode; Berlin. 92. Dembowski Z., 1967. Rozwój i wykszta³cenie warstw libi¹skich w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 204. 93. Dembowski Z., 1972. Krakowska seria piaskowcowa Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Prace Instytutu Geo- logicznego, LXI. 94. Denisiuk Z., Pioterek G., 1990. Potrzeby ochrony torfowisk wysokich na Orawie. W: G³adysz M., Okr¹glak-Czar- niecka K., Pawlik E., Jaszczur L., (ed.), Œrodowisko przyrodnicze i kultura Podhala. Stan obecny i mo¿liwoœci rozwoju. Materia³y na seminarium, Kraków. 95. Denisiuk Z., Tobolski K., 1995. Stanowisko w sprawie ochrony torfowisk wysokich i krajobrazu Kotliny Orawsko- Nowotarskiej, przyjête przez Ko-misjê Parków Narodowych i Rezerwatów oraz Komisje Ochrony Obszarów Torfowiskowo-Wodnych PROP na wyjazdowym posiedzeniu w Zakopanem w dniu 14 czerwca 1994 r. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 3. 96. Dobracka E., 1995. Œliwin Ba³tycki – characteristics and stratigraphy of Vistulian Tills. XIV INQUA Congress. Excursion C3 – Balic Traverse, Berlin. 97. Dobracka E., Dobracki R., 1995. Geology and geodynamic of the cliff coast between Niechorze-Trzêsacz. Journal of Coastal research. Spec. Issue, 22. 98. Dobracka E., Dobracki R., Krzyszkowski D., 1999. Profil osadów czwartorzêdowych, procesy abrazji, ochrona brzegu morskiego. Przewodnik LXX Zjazdu Naukowego Pol. Tow. Geol., Szczecin – Miêdzyzdroje. 99. Dobracki R., Kaszubowski L., 1999. Profil osadów póŸnoglacjalnych i holoceñskich w Niechorzu, zmiany linii brzegowej. Przewodnik LXX Zjazdu Naukowego Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Szczecin – Miêdzyzdroje. 100. Don B., Don J., 1960. Geneza rowu Nysy na tle badañ wykonanych w okolicy Idzikowa. Acta Geologica Polonica, 1. 101. Don J., 1969. Wycieczka 33, Bystrzyca K³odzka – P³awnica – Idzików. W: Grocholski W. (ed.), Przewodnik Geolo- giczny po Sudetach. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 102. Don J., 1993. Facjalne i tektoniczne aspekty rozwoju wschodniej czêœci górnokredowego rowu Nysy. W: Mastalerz et al. (ed.), II Krajowe Spotkanie Sedymentologów „Baseny sedymentacyjne, procesy, osady, architektura”. Wroc³aw – Sudety, 4-7 wrzeœnia 1993. Przewodnik.. 103. Don J., Bakun-Czubarow N., Bartz W., 2001. 8th Meeting of the Petrology Group of the Mineralogical Society of Poland. L¹dek Zdrój, 18-21.10.2001. Field Trip. Pol. Tow. Mineral. Prace Spec.,19. 104. Don J., Dunicz M., Wojciechowska I., ¯elaŸniewicz A., 1990. Lithology and tectonics of the Orlica – Œnie¿nik Dome, Sudetes Recent State of Knowledge. N. Jb. Geol. Palont. Abh., 179, 2/3, Stuttgart. 105. Don J., Wojewoda J., 2004. Tektonika rowu górnej Nysy K³odzkiej – sporne problemy. Przegl¹d Geologiczny, 9. 106. Don J., Wojewoda J., 2005. Tektonika rowu górnej Nysy – sporne problemy – odpowiedŸ. Przegl¹d Geologiczny, 3. 107. Drozdowski E., 1979. Powiœle w œrodkowym Würmiei zwi¹zane z ni¹ œrodowiska depozycji osadów. Prace Geogr. G. i PZ PAN, 132, Warszawa. 108. Dubiñska, E., 1995. Zró¿nicowanie materia³u wyjœciowego zwietrzeliny a rozwój laterytowych rud niklu. W: Geo- logia i ochrona œrodowiska bloku przedsudeckiego. Przewodnik LXVI Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Wroc³aw. 109. Dumicz M., 1988. Strefa tektoniczna Z³oty Stok-Skrzynka w œwietle analizy mezostrukturalnej metamorfiku L¹dka- Œnie¿nika., Geologica Sudetica, 2. 110. Dziadzio P., Jankowski L., Kopciowski R., Maksym A., Matyasik I., 2004. Geologia jednostki dukielskiej – potencjalnej strefy do przysz³ych poszukiwañ. Wycieczka W2. LXXV Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Iwonicz Zdrój 2004. 111. Dziadzio P., Jankowski L., Kopciowski R., Maksym A., Matyasik I., 2004. Geologia jednostki œl¹skiej – potencjalnej strefy do przysz³ych poszukiwañ naftowych. Wycieczka W2. LXXV Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego Iwonicz Zdrój 2004. 112. Dziedzic K., 1990. Origin of the Neogene basaltoids In the Lower Silesia region, SW Poland. N.Jb. Geol. Paläont. Abh., 179, 2/3. Stuttgart. 113. Dzier¿ek J., 1997. Geology of sub-Quaternary basement and stratigraphy of Quaternary sediments in the middle Noteæ River Valley, western Poland. Ann. Soc. Geol. Pol., 67. 114. Dzik J, Sulej T., Kaim A., NiedŸwiedzki R., 2000. PóŸnotriasowe cmentarzysko krêgowców l¹dowych w Krasiejowie na Œl¹sku Opolskim. Przegl¹d Geologiczny, 48. 115. Dzik J., 1994. Conodonts of the Mójcza Limestone. Paleontologia Polonica, 53. 116. Dzik J., 1997. Emergence and succession of Carboniferous conodont and ammonoid communities in the Polish part of the Variscan sea. Acta Palaeontologica Polonica, 42. 117. Dzik J., 2003. Pradzieje przyrody Opolszczyzny- Krasiejów. Sensacyjne odkrycia triasowych pra-dinozaurów. Przygoda 248 Studio, Opole. 118. Dzik J., Pisera A., 1994. Sedimentation and fossils of the Mójcza Limestones. Paleontologia Polonica, 53. 119. D¿u³yñski S., 1950. Spostrze¿enia nad utworami jury brunatnej na po³udnie od Krzeszowic. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 2. 120. D¿u³yñski S., 1952. Powstanie wapieni skalistych Jury Krakowskiej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 21. 121. D¿u³yñski S., 1953. Tektonika po³udniowej czêœci Wy¿yny Krakowskiej. Acta Geologica Polonica, 3. 122. D¿u³yñski S., 1956. Przewodnik wycieczki na po³udniowy brzeg Wy¿yny Krakowskiej XXVIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 4. Kraków. 123. D¿u³yñski S., Henkiel A., Klimek K., Pokorny J., 1966. Rozwój rzeŸby dolinnej po³udniowej czêœci Wy¿yny Kra- kowskiej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 36. 124. Felisiak I., 1992. Osady krasowe oligocenu i wczesnego miocenu oraz ich znaczenie dla poznania rozwoju tektoniki i rzeŸby okolic Krakowa. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 62. 125. Felisiak I., Matyszkiewicz J., 2004. Kuesta Jurajska w rejonie Jaworznika. W: Partyka J., Tyc A. (ed.), Od Z³otego Potoku do Ojcowa. Szlakiem wyprawy naturalistów z 1854 r. Ojców. 126. Filonowicz P., Lindner L., 1987. Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Pieko- szów. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. 127. Finckh L., Bederke E., Fischer G., 1938. Geologische Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern, 1:25 00, Blatt Königshain. Berlin. 128. Firlet E. M., 1996. Smocza Jama na Wawelu. Historia, legenda, smoki. Universitas, Kraków. 129. Furnes H., Kryza R., Muszyñski A., Pin C., Garmann I. B., 1994. Geochemical evidence for progressive, rift-related of early Palaeozoic volcanism in the eastern Sudetes. Journal of the Geological Society, 151. London. 130. Gadomska S., 1957. Utwory trzeciorzêdowe i czwartorzêdowe doliny Noteci w okolicy Krostkowa i Osieka n/Noteci¹ ko³o Wyrzyska. Biuletyn Instytutu Geologicznego. 131. Garlicki A., 1968. Autochtoniczna seria solna w miocenie Podkarpacia miêdzy Skawin¹ a Tarnowem. W: Z badañ Geologicznych w Karpatach, Biuletyn Instytutu Geologicznego, 215. 132. Garlicki A., 1970. Z³o¿a soli kamiennej na obszarze Podkarpacia. W: Geologia i Surowce Mineralne Polski. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 251. 133. Garlicki A., 1979. Sedymentacja soli mioceñskich w Polsce. Prace Geologiczne Polskiej Akademii Nauk, 119. 134. Gawe³ A., 1962. Budowa geologiczna z³o¿a solnego Wieliczki. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 135. Gawlikowska E., Opletal M., 1997. Masyw Œnie¿nika. Kralicky Snieznik. Mapa geologiczno-turystyczna w skali 1:50 000. Pañstwowy Instytut Geologiczny –Cesky geologicky ustav, Warszawa – Praha. 136. G¹gol J., 1981. Kostom³oty, kamienio³om Kostom³oty II – Ma³e Górki; wapienie frañskie. Przewodnik LIII zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 137. Gerlach T., Gradowski J., 1986. Osady zastoiskowe w Niebylcu na Pogórzu Dynowskim. Spraw. z Pos. Kom. Nauk. PAN, Oddz. w Krakowie, I-VI 1983, t. 27, 1. 138. Gerlach T., Koszarski L., Koszarski A., 1983. Pe³ny profil osadów zlodowacenia krakowskiego w paleodolinie w Niebylcu na Pogórzu Dynowskim. Spraw. z Pos. Kom. Nauk PAN Kraków, 25, 2, VII-XII 1981. 139. Geroch S., 1966. Ma³e otwornice dolnej kredy serii œl¹skiej w polskich Karpatach. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 36. 140. Geroch S., Gradziñski R., 1955. Stratygrafia serii podœl¹skiej ¿ywieckiego okna tektonicznego. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 24. 141. Geroch S., Jednorowska A., Ksi¹¿kiewicz M., Liszkowa J., 1967. Stratigraphy based upon microfauna in the Western Polish Carpathians. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 211. 142. Górska M., 2000. Wybrane w³asnoœci petrograficzne vistuliañskich moren dennych œrodkowej i zachodniej Polski oraz ich znaczenie dla oceny dynamiki ostatniego l¹dolodu. PTPN, Prace Kom. Geogr.-Geol., 28. 143. Gradziñski M., Górny A., Motyka J., 1996. Wp³yw ascenzyjnych przep³ywów na powstanie jaskini Smocza Jama. W: Urban, J. (ed.), Materia³y Sympozjalne. XXX Sympozjum Sekcji Speleologicznej. Polskie Towarzystwo Przyrodników. 144. Gradziñski R., 1953. Kras na Kapelance. Groto³az, 11. 145. Gradziñski R., 1962. Rozwój podziemnych form krasowych w po³udniowej czêœci Wy¿yny Krakowskiej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 32. 146. Gradziñski R., 1972. Przewodnik geologiczny po okolicach Krakowa. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 147. Gradziñski R., 1977. Sedymentacja piasków formierskich na skrasowia³ym pod³o¿u w œrodkowej czêœci Jury Kra- kowsko-Wieluñskiej. Zeszyty Naukowe UŒ., 183. Kras i speleologia, 1...... 148. Gradziñski R., Doktor M., S³omka T., 1995. Depositional environment sof the coal-bearin Cracow Sandstone Series (Upper Westphalian), Upper Silesia, Poland. Studia Geologica Polonica, 108. 149. Gradziñski R., Gradziñski M., Michalik S., 1994. Przyroda – Natura i kultura w krajobrazie jury. Zarz¹d Zespo³u Jurajskich Parków Krajobrazowych, Kraków. 150. Gradziñski R., Radomski A., Unrug R., 1961. Kierunki transportu materia³u klastycznego w górnym karbonie Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Kwartalnik Geologiczny, 5. 249 151. Grocholski W. (ed.), 1969. Przewodnik geologiczny po Sudetach. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 152. Grocholski W., 1967. Tektonika Gór Sowich. Structure of the Sowie Mts. Geologia Sudetica, 3. 153. Gucik S., Œl¹czka A., ¯ytko K., 1973. Przewodnik geologiczny po wschodnich Karpatach fliszowych. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 154. Gunia P., 1988. Charakterystyka petrograficzna ska³ masywu serpentynitowego Szklar. W: Chromity, siarczki Ni, Co, Cu i innych metali w masywach ultrabazytowych i hazytowych Dolnego Œl¹ska. Sprawozdanie z III etapu badañ, Archiwum WGGiOŒ AGH, Kraków. 155. Gunia P., 1992. Petrologia ska³ ultrazasadowych z masywu Braszowic-BrzeŸnicy (blok przedsudecki). [Petrology of the ultrabasic rocks from the Braszowice-BrzeŸnica Massif (Fore-Sudetic B³ock)]. Geoogia Sudetica, 26. 156. Haczewski G., 1982. O sedymentacji tzw. ³upków jasielskich. Sprawozdanie z Posiedzeñ Komisji Naukowych Polskiej Akademii Nauk Oddz. w Krakowie, 24/1. 157. Haczewski G., 1984. Correlation of lamine in chronohorizons of Jas³o limestone and Zagórz limestone (Outher Carpathians). Kwartalnik Geologiczny, 28, nr 3-4. 158. Haczewski G., 1986. Miejsce i rola litologicznych poziomów przewodnich w lito- i chronostratygrafii. Przegl¹d Geologiczny, 5. 159. Haczewski G., 1986. Pelagic interbeds of coccolith limestone in flysch as a tool in sedimentological study of the flysch: Jas³o and Zagórz limestone horizons in the Krosno Beds, Oligocene. W:IAS 7th European Regional Meeting, Excursion Guidebook, Wroc³aw. 160. Haczewski G., 1989. Poziomy wapieni kokkolitowych w serii menilitowo-kroœnieñskiej - rozró¿nianie, korelacja i geneza. Ann. Soc. Geol. Pol., 59, Kraków. 161. Halicki B., 1930. Dyluwialne zlodowacenie pó³nocnych stoków Tatr. Sprawozdania z Posiedzeñ Pañstwowego Insty- tutu Geologicznego, 3/4. 162. Harañczyk C., 1994. Ods³oniêcia porfiru w kamienio³omie w Miêkini. W:Paleozoik pó³nocno-wschodniego obrze¿enia Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego, Katowice. 163. Harasimiuk M., Tektonika Roztocza i jej aspekty sedymentologiczne, hydrogeologiczne i geomorfologiczno – krajobrazowe. Lublin. 164. Harasimiuk M., Szwajgier W., 2003. Wp³yw zlodowacenia warciañskiego na kszta³towanie rzeŸby i warunków odp³ywu wód ekstraglacjalnych na pó³nocnym przedpolu Wy¿yny Lubelskiej. W: Harasimiuk M., Terpi³owski S. (ed.), Zlodowacenie warty w Polsce. Wydawnictwo UMCS. 165. Harasimuk M., 1994. Budowa geologiczna i rzeŸba Roztoczañskiego Parku narodowego. W: Roztoczanski Park Narodowy RPN. Krakow. 166. Haraszkiewicz A., Kopery M., Sosonka A. (ed.), 2003. Oblicza Polski Pó³nocno-wschodniej. Wydawnictwo Emire- klama Olsztyn. 167. Haydukiewicz J., 1986. Stratigraphy of the Carboniferous deposites in northern part of the Góry Bardzkie, Sudetes. Geologia Sudetica, 21/2. 168. Haydukiewicz J., 1990. Stratigraphy of Paleozoic rocks of the Góry Bardzkie and some remarks on their sedimentation (Poland). N. Jb. Geol. Palaönt. Abh, 187. 169. Haydukiewicz J., 2004. Stanowisko Dzikowiec - górny dewon. W: XIX Konf. Paleobiol. i Biostrat. Polskiego Towa- rzystwa Geologicznego, Wroc³aw 16-18.09.2004. 170. Heflik W., 1996. Badania skrzemienia³ych pni drzewnych Roztocza.Prace Muzeum Ziemi, 44. 171. Heflik W., Matl K., 1991. Charakterystyka geologiczna jaskini Smocza Jama na Wawelu.Studia do Dziejów Wawelu, 5. 172. Heliasz Z., 1990. Sedymentacja wapieni górnej jury w regionie czêstochowskim Jury Polskiej, Prace Naukowe Uniwersytetu Œl¹skiego; Geologia, 10/11. 173. Hoffmann B., 1931. Masuren. Grundriss einer Morphologie der masurischen Landschaft. Der Nordosten, 1. Dan- zing. 174. Hoffmann M., Matyszkiewicz J., 1997. Stop 1. Zabierzów quarry. W: Guidebook & abstracts 3rd Regional Symposium of Intrenational Fossil Algae Association, 3rd International Meeting of IGCP 380. Institute of Geological Sciences, Jagiellonin University, Cracow. 175. Horwitz L., 1931. Sprawozdanie z badañ geologicznych, wykonanych w r. 1930 na arkuszu Ustrzyki Dolne. Pos. Nauk. Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 30. 176. Horwitz L., 1932. Nowe przyczynki w sprawie podzia³u warstw kroœnieñskich. Sprawozdanie Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 2. 177. Idzik J., Koz³owski H., 1985. Rys historyczny rozwoju górnictwa surowców skalnych w rejonie Kujaw – stan obecny i perspektywy rozwojowe. W: Utwory jurajskie struktury Zalesia na Kujawach i ich znaczenie surowcowe. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 178. Jahn A., 1956. Wy¿yna lubelska. RzeŸba i czwartorzêd. Prace Geograficzne IG Polskiej Akademii Nauk, 7. 179. Jaroszewski W., 1968. Gzymsy tektoniczne – nowy element drobnej tektoniki. Acta Geologica Polonica, 18. 180. Jasnowski M., 1977. Aktualny stan i program ochrony torfowisk w Polsce. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 3. 181. Jerzmañski J., Maciejewski S., 1968. Tertiary Basalts In Lower Silesia. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 227. 250 182. Jezierski J., 1991. Kopalne osady aluwialne rzeki roztokowej z okresu interglacja³u lubelskiego miêdzy W³oc³awkiem a Ciechocinkiem. Przegl¹d Geologiczny, 5–6. 183. Jezierski J., 1991. Litostratygrafia osadów neoplejstocenu we wschodniej czêœci Równiny Inowroc³awskiej i w Do- linie Wis³y miêdzy W³oc³awkiem a Ciechocinkiem. W: Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych. UAM, Poznañ. 184. Jezierski J., 1991. Warciañska sekwencja glacjalna w okolicach Nieszawy. Przegl¹d Geologiczny, 2. 185. Jucha S., Kotlarczyk J., 1961. Seria menilitowo - kroœnieñska w Karpatach fliszowych. Pr. geol. Kom. Nauk. Geol. PAN Oddz. w Krakowie, 4, Kraków. 186. Juskowiak, M., 1957. Opracowanie petrograficzne ska³ z wiercenia w Szklarach ko³o Z¹bkowic Œl¹skich. [Petro- graphic description of rocks from the bore-hole of Szklary near Z¹bkowice Œl¹skie]. Kwartalnik Geologiczny, 1. 187. Kamieñski M., Peszat C., Rutkowski J., 1963. Litologia piaskowców grodziskich (Karpaty fliszowe).Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 1, Kraków. 188. Kamieñski M., Peszat C., Rutkowski J., Skoczylas - Ciszewska A., 1968. O wykszta³ceniu i w³asnoœciach technicznych piaskowców godulskich. Zeszyty Naukowe AGH Geologia, 12. 189. Karnkowski P., 1963. Uwagi o budowie geologicznej wschodniej czeœci polskich Karpat fliszowych w œwietle g³êbokich wierceñ. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego t. XXXIII., 4, Kraków. 190. Kêdzierski J., 1998. High Resolution Stratigraphic Correlation of the Lower Muschelkalk in the Eastern Part of the Germanic Basin. W: Bachmann, G. H., Beutler, G. & Lerche, I. (ed.), Epicontinental Triassic International Symposium - Abstracts. - Hallesches Jahrb. Geowiss., 5 (B), 2 Abb.; Halle (Saale). 191. Kêdzierski J., 2002. Sequenzstratigraphie des Unteren Muschelkalks im östlichen Teil des Germanischen Beckens (Deutschland, Polen) - Hallesches Jahrbuch für Geowissenschaften, Reihe B, Beiheft 16, 52 S., 12 Abb., 5 Taff. u. 7 Anl.; Halle (Saale). 192. Kêdzierski J., Szulc J., 1998. Anisian conodonts of the Lower Silesia as Tool of Paleooceanographical Reconstructions in the Muschelkalk Basin. W: Bachmann, G. H., Beutler, G. & Lerche, I. (ed.), Epicontinental Triassic International Symposium - Abstracts. - Hallesches Jahrb. Geowiss., 5 (B), Halle (Saale). 193. Kêdzierski M., 2002. Stratygrafia i paleogeografia osadów kredy opolskiej i dolnych warstw Idzikowskich na podstawie nanoplanktonu wapiennego. Archiwum ING UJ. 194. Kleczkowski A. S., 1977. Warunki hydrogeologiczne w obrêbie Wzgórza Wawelskiego. Biuletyn Geologiczny, 21. 195. Klimaszewski M., 1978. Geomorfologia. PWN, Warszawa. 196. K³apciñski J., 1958. Trias na pó³nocny wschód od wa³u przedsudeckiego. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicz- nego, 4. 197. Koczur, A., 1996. Zmiany powierzchni i stanu zachowania torfowisk wysokich ko³o LudŸmierza w ostatnim stuleciu. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 5. 198. Ko³odziejski J. Kopalnia Soli K³odawa na tle wspó³czesnych trenów w solnictwie œwiatowym i polskim. 199. Kondracki J., 1972. Polska pó³nocno - wschodnia. Warszawa. 200. Kondracki J., 1998. Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa. 201. Konecka - Betley K., 1977. Soils of dune areas of Central Poland in Late Glacial and Holocene. Fol. Quaternaria, 49. 202. Konon A., 2004. Succesive episodes of normal faulting and fracturing resulting from progressive extension during the uplift of the Holy Cross Mountains, Poland. Journ. of Struct. Geol., 26. 203. Kopciowski R., 1996. Budowa geologiczna p³aszczowiny magurskiej miêdzy Rop¹ a Banic¹. Biuletyn Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 374. 204. Koperowa W., 1962. PóŸnoglacjalna i holoceñska historia roœlinnoœci Kotliny Nowotarskiej. Acta Palaeobotanica, 2, 3. 205. Korotaj M. J., 1990. Rozwój procesów abrazyjnych i ich rola w przekszta³ceniu prawego brzegu Jeziora W³oc³awskiego. Wydnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. 206. Kostecka A., 1962. Charakterystyka zlepieñców cechsztyñskich synkliny ga³êzicko-bolechowickiej (Góry Œwiêtokrzyskie). Kwartalnik Geologiczny t. 6, 3. 207. Kostecka A., 1965. Geneza i wiek zlepieñców dolnych synkliny ga³êzicko - bolechowickiej (Góry Œwiêtokrzyskie). Sprawozdanie z Posiedzeñ Komisji Nauk PAN Kraków. VII-XII, 1964. 208. Koszarski L., 1956. Stratygrafia serii œl¹skiej i podœl¹skiej na pó³noc od Sanoka. Przegl¹d Geologiczny, 10. 209. Koszarski L., 1961. Brze¿ne spiêtrzenie jednostki œl¹skiej i jednostki podœl¹skiej w przekroju Sanu na odcinku Sanok - Miêdzybrodzie. Przewodnik XXXIV Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Sanok. 210. Koszarski L., ¯ytko K., 1959. Uwagi o rozwoju i pozycji stratygraficznej ³upków jasielskich w serii menilitowo -kroœnieñskiej Karpat Œrodkowych. Kwartalnik Geologiczny, 4. 211. Kotlarczyk J. (ed.), 1991. Paleontologia a batymetria. W: Materia³y XIV Konferencji Paleontologów w Karpatach Rzeszowskich. Wydawnictwo AGH. 212. Kotlarczyk J., 1958. Wstêpne wyniki badañ nad diatomitami karpackimi. Przegl¹d Geologiczny, 2. 213. Kotlarczyk J., 1966. Poziom diatomitowy z warstw kroœnieñskich na tle budowy geologicznej jednostki skolskiej 251 w Karpatach polskich. Studia Geologica Polonica, 19. 214. Kotlarczyk J., 1976. Przyczynki do wyjaœnienia genezy piaskowców kliwskich w Karpatach polskich. Sprawozdanie z Posiedzeñ Komisji Nauk. Oddz. PAN w Krakowie, 1, I-VI 1975. 215. Kotlarczyk J., 1978. Stratygrafia formacji z Ropianki (fm), czyli warstw inoceramowych w jednostce skolskiej Karpat fliszowych.Prace Polskiej Akademii Nauk, 108. 216. Kotlarczyk J., 1988. Geologia Karpat Przemyskich – szkic do portretu. Przegl¹d Geologiczny, 6. 217. Kotlarczyk J., 1988. Wycieczka A. Problemy sedymentologii, stratygrafii i tektoniki Karpat Przemyskich oraz ich najbli¿szego przedpola. W: Przewodnik Zjazdowy LIX Zjazdu Naukowego Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Przemyœl 16-18 IX 1988. Wydawnictwo AGH. 218. Kotlarczyk J., Joniec A., 2000. Uwagi o budowie geologicznej i stratygrafii formacji ropianieckiej struktury K¹kolówki (jednostka skolska). Sprawozdania z posiedzeñ Komisji Naukowych Polskiej Akademii Nauk, 1. 219. Kotlarczyk J., Leœniak T., 1990. Dolna czêœæ formacji menilitowej z poziomem diatomitów z Futomy w jednostce skolskiej polskich Karpat. Wydawnictwo AGH. 220. Kotlarczyk J., Piórecki J., 1988. O ochronê przyrody i krajobrazu Karpat Przemyskich. Przegl¹d Geologiczny, 6. 221. Kowalski K., 1954. Jaskinie Polski. Jaskinie Pomorza. PWN, Warszawa. 222. Kowalski W. M., 1967. Ska³y metamorficzne ze Z³otego Stoku (Dolny Œl¹sk). Przegl¹d Geologiczny Komisji Nauk Geologicznych, Oddzia³ w Krakowie, 42. 223, Kozarski S., 1962. Recesja ostatniego l¹dolodu z pó³nocnej czêœci Wysoczyzny GnieŸnieñskiej a kszta³towanie siê pradoliny Noteci - Warty. PTPN, Prace Kom. Geogr.-Geol., 2. 224. Kozarski S., Nowaczyk B., Tobolski K., 1980. Wstêpne wyniki badañ osadów stanowiska interstadia³u Brorup w Starym Kurowie ko³o Drezdenka (Summary: Results of studies of deposits from Stare Kurowo near Drezdenko assigned to the Brorup Interstadial). Przegl¹d Geologiczny, 4. 225. Kozarski S., Nowaczyk B., Tobolski K., 1982. Stratigraphy of Vistulian deposits in north-west Poland: A case study at site Stare Kurowo. Project 73/1/24 Quaternary Glaciations in the Northern Hemisphere, Report No. 7 on the session in Kiel (F.R.G.), September, 1980. 226. Kozikowski H., 1958. Geologia centralnej depresji karpackiej miêdzy ¯migrodem a Sanokiem. Acta Geologica Polonica, 4. 227. Koz³owska - Koch M., 1971. The «Haniak Gneisses” near Z³oty Stok in the Sudetes. Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. de la Terre, 4. 228. Koz³owska - Koch M., 1973. Polimetamorfity strefy tektonicznej Z³oty Stok-Skrzynka w Sudetach. Geologica Sudetica, 8. 229. Koz³owski K., 1965. Kompleks granulitowy Starego Giera³towa w Górach Z³otych. Arch. Miner., 25. 230. KoŸma J., 1984. Iloœciowa analiza sedymentologiczna dolnokarboñskiego fliszu okolic Srebrnej Góry (Góry Bardz- kie). Kwartalnik Geologiczny, 28/2. 231. KoŸma J., 1987. Dolnokarboñski flisz okolic Srebrnej Góry (Góry Bardzkie) – iloœciowa analiza sedymentologiczna. Kwartalnik Geologiczny, 31/2-3. 232. KoŸma J., 1987. Ods³oniêcie serii fliszowej miêdzy Srebrn¹ Gór¹ a Zdanowem. W:Przewodnik LVIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Wa³brzych, 17-19 wrzeœnia 1987. 233. Krajewski K., P., Leœniak P. M., £¹cka B., Zawidzki P., 2000. Origin of phosphatic stromatolites in the Upper Cre- taceous condensed sequence of the Polish Jura Chain. Sedimentary Geology, 136. 234. Krajewski M., 2001. Wykszta³cenie litologiczne i warunki sedymentacji osadów oksfordu i kimerydu zrêbu Zakrzówka w Krakowie. W: Przewodnik 72 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego 12-15 wrzeœnia 2001, Kraków. 235. Krassowska A., 1976. Kreda miedzy Zamoœciem, Tomaszowem Lubelskim a Krylowem. Biuletyn Instytutu Geolo- gicznego, 291. 236. Krassowska A., 1977. Kreda w okolicy Kraœnika – Zakrzewa. Przegl¹d Geologiczny, 25. 237. Kra¿ewski S., 1978. Piaskowce i zlepieñce plejstoceñskie w dolinie Dolnej Wis³y. Przegl¹d Geologiczny, 8. 238. Król H., Kinle J., 1957. Paszportyzacja z³o¿a bursztynu w rejonie wsi Mo¿d¿anowo, Arch. B. Centr. Zw. Spó³. Pracy, Warszawa. 239. Król K., 2005. Górnojurajskie budowle wêglanowe okolic Olsztyna, W: Partyka J., Tyc A., (ed.), Od Z³otego Potoku do Ojcowa. Szlakiem wyprawy naturalistów z 1854r. 240. Kryza R., 1981. Migmatytyzacja w gnejsach pó³nocnej czêœci Gór Sowich. Migmatization in gneisses of northern part of the Sowie Góry, Sudetes. Geologia Sudetica, 14. 241. Kryza R., 1993. Zasadowe ska³y metawulkaniczne œrodkowej czêœci Gór Kaczawskich: studium petrologiczne. Prace Geologiczno-Mineralogiczne, 39, Wydawnictwo U.Wr. 242. Kryza R., 1995. Pierwotne struktury wulkaniczne i osadowe w wysokociœnieniowym kompleksie metamorficznym Gór Kaczawskich. Polskie Towarzystwo Mineralogiczne, Prace Specjalne, 6. 243. Kryza R., Muszyñski A., 1992. Pre-Variscan volcanic-sedimentary succession of the central southern Góry Ka- czawskie, SW Poland: outline geology. Ann. Soc. Geol. Polon., 62. 244. Kryza R., Muszyñski A., Vielzeuf D., 1990. Glaucophane-bearing assemblage overprinted by greenschist-facies metamorphism in the Variscan Kaczawa complex, Sudetes, Poland. Journal of Metamorphic Geology, 8. 252 245. Kryza R., Pin C., Vielzeuf D., 1996. High pressure granulites from the Sudetes (SW Poland): evidence of crustal subduction and collisional thickening in the Variscan Belt. Journal of Metamorphic Geology, 14. 246. Krzywicki T., Ber A., Krysiak Z., 2004. Stanowisko 2 – Nowa Kamienna. Ró¿norodnoœæ litologiczna i strukturalna osadów formy marginalnej w rejonie D¹browy Bia³ostockiej. W: Ber A., Krysiak Z., Lisicki S., (ed.), Zlodowacenia i interglacja³y wschodniej Polski. Problemy plejstocenu Wysoczyzny Bia³ostockiej. Materia³y konferencyjne XI Konferencji Stratygrafia plejstocenu Polski. Supraœl, 30 sierpnia – 3 wrzeœnia 2004 r. 247. Ksi¹¿kiewicz M., 1966. Geologia regionu babiogórskiego. W: Przewodnik XXXIX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego – Babia Góra. 248. Ksi¹¿kiewicz M., 1970. Przyczynki do Geologii Karpat wadowickich. Cz. II. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geolo- gicznego, 50. 249. Ksi¹¿kiewicz M., 1972. Budowa Geologiczna Polski t. IV, Tektonika, cz. III, Karpaty. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 250. Ksi¹¿kiewicz M., 1975. Bathymetry of the Carpathian flysch basin. Acta Geologica Polonica, 3. 251. Kuhl J., 1932. Zarys budowy geologicznej z³ó¿ soli kamiennej w Bochni i Wieliczce. Przegl¹d Górniczo - Hutniczy, 24. Sosnowiec. 252. Kuleta M., Nawrocki J., 2000. Litostrtygrafia i magnetostratygrafia pstrego piaskowca w pó³nocnym obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich. CAG, Warszawa. 253. Kuleta M., Nawrocki J., 2002. Litostratygrafia i magnetostratygrafia w pó³nocnym obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich. Posiedzenia Naukowe Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 10. 254. Kuleta M., Zbroja S., 1998. Rozwój i mineralizacja osadów cechsztynu oraz dolnego pstrego piaskowca w strefie brzegowej zbiornika sedymentacyjnego – Góry Œwiêtokrzyskie. CAG, Warszawa. 255. Kurzyñski J., 1987. Rezerwaty i pomniki przyrody o¿ywionej województwa kroœnieñskiego. W: System ochrony przyrody i krajobrazu województwa kroœnieñskiego. ZOP i ZN PAN, Studia Naturae, 32. 256. Lach J., 1970. Geneza form skalnych pasma Magury W¹tkowskiej. Sprawozdanie z Posiedzeñ Komisji Nauk. PAN, Oddzia³ w Krakowie, 14/1, styczeñ-czerwiec 1970 r. 257. Lamarche J., Lewandowski M., Mansy J. L., Szulczewski M., 2003. Partitioning pre-, syn-, and post-Variscan deformation in the Holy Cross Mountains, eastern Variscan foreland. The Geol. Soc. of London. 258. Lasocki M., 1956. Morfologia, geologia i hydrologia Wa³u Puszczy Bukowej pod Szczecinem. Poznañ. 259. Leszczyñski S., 1997. Origin of the Sub-Menilite Globigerina Marl (Eocene – Oligocene transition) in the Polish Outer Carpathians. Ann. Soc. Geol. Pol., 4. 260. Leszczyñski S., Malik K., Kêdzierski M., 1995. Margle krzemionkowe i fukoidowe w rejonie Rybotycz: nowe dane litofacjalne i stratygraficzne (p³aszczowina skolska, kreda, Karpaty).Annales Societatis Geologorum Poloniae, 65. 261. Leœniak T., 1998. Badania sedymentologiczne warstw grodziskich w rejonie Wiœniowej. VII Krajowe Spotkanie Sedymentologów. Mat. Konf. Wojcieszów. 262. Leœniak T., Waœkowska - Oliwa A., 2001. Utwory silikoklastyczne (paleogen) jednostki podœl¹skiej w rejonie ¯ywca. Zeszyty Naukowe AGH Geologia, 1. 263. Lewowicki S., 1959. Fauna wapieni klimeniowych z Dzikowca K³odzkiego. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 146. 264. Lindner L., Maruszczak H., Wojtanowicz J., 1985. Zasiêgi i chronologia starszych nasuniêæ stadialnych l¹dolodu œrodkowopolskiego (Saalian) miêdzy górn¹ Wart¹ i Bugiem. Przegl¹d Geologiczny, 2. 265. Lipiarski I., 1969. Stratygrafia osadów górnego karbonu i dolnego permu na obszarze miêdzy Trzebini¹ a Krzeszo- wicami w œwietle nowych badañ. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 4. 266. Lipniacki W., 1976. Jezioro Szmaragdowe w Szczecinie Zdrojach. Wydawnictwo PTTK. Warszawa. 267. Liszkowski J., Machowski J., 1969. Morfologia, budowa wewnêtrzna oraz geneza masywów wapieni biogenicznych dolnego sarmatu strefy progów zewnêtrznych krawêdzi Wy¿yny Lubelskiej. Biuletyn Uniwersytetu Warszawskiego, 11. 268. Lorenc M. W., 2004. Podziemna Trasa Turystyczna „Kopalnia Z³ota” w Z³otym Stoku (Dolny Œl¹sk). Geoturystyka, 1. 269. £ajczak A., 2001. Historyczne formy u¿ytkowania torfowisk Orawsko-Podhalañskich i zmiana ich powierzchni w XIX i XX w. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 47. 270. £ajczak A., 2002. Antropogeniczna degradacja torfowisk orawsko-podhalañskich. Czasopismo Geograficzne, 1- 2. 271. £aptaœ A., 1982. Sedymentacja utworów wêglanowych dewonu œrodkowego rejonu Dêbnika. Studia Geologica Polonica, 75. 272. £êczyñski L., 2002. Morfodynamika pobrze¿a brzegu klifowego w Jastrzêbiej Górze. W: Przewodnik 73 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Gdañsk. 273. £yczewska J., 1959. Utwory trzeciorzêdowe Kujaw œrodkowych i wschodnich. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 130. 274. Malata T., Marciniec P., 1998. Budowa geologiczna centralnego synklinorium na po³udnie od Leska. Posiedzenia Naukowe Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 54. 275. Malik K., Olszewska B., 1984. Studium sedymentologiczne warstw grodziskich profilu ¯egociny (Karpaty fliszowe). 253 Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 3/4. 276. Malinowski J., Budowa geologiczna i w³asnoœci geochemiczne lessów Roztocza i Kotliny Zamojskiej miêdzy Szcze- brzeszynem i Turobinem. Prace Instytutu Geologicznego, 41. 277. Malinowski J., Mojski J.E., 1960. Przekrój lessu w S¹siadce ko³o Szczebrzeszyna. Z badan czwartorzêdy w Polsce. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 9. 278. Ma³kowski S., 1921. Andezyty okolic Pienin. Prace Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 1. 279. Ma³oszewski S., 1957. Andezyty okolic Pienin na tle badañ magnetycznych. Przegl¹d Geologiczny, 9. 280. Marciniak B., 1981. Late glacial diatom phases in Western Pomerania. Acta Geologica Polonica, 1-2. 281. Marek S., Znosko J., 1972. Historia rozwoju geologicznego Kujaw. Kwartalnik Geologiczny, 16. 282. Marek S., Znosko J., 1972. Tektonika Kujaw. Kwartalnik Geologiczny, 16. 283. Maruszczak H., 1972. Wy¿yny Lubelsko Wo³yñskie. W: Geomorfologia Polski t. 1. PWN. 284. Maruszczak H., Wilgat T., 1956. RzeŸba strefy krawêdziowej Roztocza Œrodkowego. Annales UMCS, B, 10. 285. Mas³owska M., Zalesszkiewicz L., Olszak J., Jurys L., Micha³owska K., 2002. Budowa geologiczna klifu w Jastrzêbiej Górze. W: Przewodnik 73 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Gdañsk. 286. Matyja B. A., Merta T., Wierzbowski A., 1985. Stratygrafia i litologia utworów jurajskich struktury Zalesia. W: Utwory jurajskie struktury Zalesia na Kujawach i ich znaczenie surowcowe. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 287. Matyja B. A., Wierzbowski A., 1981. Stratygrafia i pozycja facjalna osadów górnojurajskich okolic Barcina i Piechcina na tle obszarów przyleg³ych. Kwartalnik Geologiczny, 3. 288. Matyja B. A., Wierzbowski A., 1985. Rozwój sedymentacji i zró¿nicowanie facjalne utworów jurajskich struktury Zalesia. W: Utwory jurajskie struktury Zalesia na Kujawach i ich znaczenie surowcowe. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 289. Matyja B. A., Wierzbowski A., 1996. Sea – bottom relief and bathymetry of late Jurassic sponge megafacies in Central Poland, W: Riccardi A. C. (ed.) Advances in Jurassic Research. Georesearch Forum, 1-2. 290. Matyszkiewicz J., 1989. Sedimentation and diagenesis of the Upper Oxfordian cyanobacterial-sponge limestones in Piekary near Kraków. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 59. 291. Matyszkiewicz J., 1997. Stromatactis cavities and stromatactis-like cavities in the Upper Jurassic carbonate buildups ast m³ynka and Zabierzów (Oxfordian, southern Poland). Annales Societatis Geologorum Poloniae, 67. 292. Mazur S., 1987. Tektonika utworów górnego dewonu i dolnego karbonu w kamienio³omie w Dzikowcu (Góry Bardzkie). Przegl¹d Geologiczny, 35. 293. Michalik M., Paszkowski M., Szulc J., Wêglanowe utwory pedogeniczne miocenu okolic Krakowa. W: Rutkowski J. (ed.), Przewodnik 60 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. 294. Milewska E., Kupczyñski M., 2002. Puszcza Borecka. Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej. Olecko. 295. Miœkiewicz K., 2002. Projekt geoochrony Podgórek Tynieckich. Chroñ Przyrodê Ojczyst¹, 2. 296. Mojski J. E., 1979. Zarys stratygrafii plejstocenu i budowy geologicznej pod³o¿a w regionie gdañskim. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 317. 297. Mojski J. E., Soko³owski S. (ed.), 1984. Budowa Geologiczna Polski t. I, Stratygrafia, cz. 3b, Kenozoik, Czwartorzêd. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 298. Musia³ T., 1987. Miocen Roztocza, Polska po³udniowo – wschodnia. Biuletyn Geologiczny Uniwersytetu Warszaw- skiego, 31. 299. Muszer A., 1989. Nasuniêcie Or³owca i jego zwi¹zek z granitoidami jawornickimi (SE czêœæ strefy dyslokacyjnej Z³oty Stok-Skrzynka)., Acta Univ. Wratis., Pr. Geol. Miner., 15. 300. Muszer A., 1997. Charakterystyka okruszcowania pó³nocnej i œrodkowej czêœci Gór Z³otych na tle budowy geologicznej. Acta Univ. Wrati. Prace Geol. Miner., 52. 301. Muszer A., Salwa S., Kowalski P., 1995. Nowe wyst¹pienia minera³ów niklu (nikielin, gersdorfit, bravoit, annabergit) w paragenezie Zn-Pb-Cu-Fe w górach Œwiêtokrzyskich. Prace Geol.-Mineralog. Uniw. Wroc³. 302. Muszyñski M., 1995. Systematic position of igneous rocks from the north-eastern margin of the Upper Silesian Coal Basin. Mineralogia Polonica, 1. 303. Narebski W., 1964. Petrochemia law puklistych i niektóre ogólne problemy petrogenezy spilitów. Prace Muzeum Ziemi, 7. 304. Narkiewicz M., Racki G., 1984. Stratygrafia dewonu antykliny Dêbnika. Kwartalnik Geologiczny, 28. 305. Nejfeld P., 2001. Œcie¿ka przyrodniczo-dydaktyczna. Wzgórze Grojec. Starostwo Powiatowe w ¯ywcu. ¯ywiec. 306. Nemec W., Postma G., 1993. Quaternary alluvial fans in southwestern Crete: sedimentation processes and geo- morphic evolution. Spec. Publs Int. Ass. Sediment. 17. 307. Neœcieruk P., 1998. Ska³ka w Leœnej na tle budowy geologicznej zachodniego obrze¿enia ¯ywieckiego okna tektonicznego. Biuletyn Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 384. 308. NiedŸwiedziecki R., 2000. Litostratygrafia formacji górazdzañskiej i dziewkowickiej na Œl¹sku Opolskim. Prace geologiczno-mineralogiczne, t. LXXI Wroc³aw. 309. Niewiarowski W., Olszewski A., Wysota W., 1995. Role of subglacial features in glacial morphogenesis of the Kujawy-Dobrzyñ subphase area in the southern and eastern part of the Che³mno-Dobrzyñ Lakeland. Quaternary Studies in Poland, Spec. Issue, 13. 254 310. Niœkiewicz J., 1963. Eksploatacja rudy niklu na Dolnym Œl¹sku. Przegl¹d Geologiczny, 8. 311. Niœkiewicz J., 2000. Pokrywa zwietrzelinowa masywu Szklar i jej niklonoœnoœæ. Geologia. Sudetica, 33. 312. Niœkiewicz J., Cholewicka - Meisner D., Dubiñska E., Farbisz J., Gunia, P., Jamrozik L., Kubicz A., Mazur S., Paj¹k M., Sachanbiñski M., 1995. Ofiolity z obrze¿enia bloku sowiogórskiego i towarzysz¹ca im mineralizacja. W: Geologia i ochrona œrodowiska bloku przedsudeckiego. [Ophiolites in the surrounding of the Góry Sowie and associated mineralization. Przewodnik LXVI Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Wroc³aw. 313. Nowak J., 1977. Specyficzna budowa geologiczna form polodowcowych zale¿nych od pod³o¿a (okolice £osic na Podlasiu). Studia Geologica Polonica, 52. 314. Oberc J., 1957. Region Gór Bardzkich (Sudety). Przewodnik dla geologów. Wydawnictwa Geologiczne, Warsza- wa. 315. Oberc J., 1972. Struktura bardzka. W: Budowa Geologiczna Polski. Tom IV. Tektonika, czêœæ 2, Sudety i obszary przyleg³e. Instytut Geologiczny, Warszawa. 316. Oberc J., 1980. Early to Middle Variscan development of the West Sudetes. Acta Geologica Polonica, 30. 317. Obidowicz A., 1977. Ochrona torfowisk Tatr i Podhala. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 3. 318. Obidowicz A., 1986. Polodowcowa historia szary roœlinnej i osadnictwa na Podhalu. Wierchy, 55. 319. Obidowicz A., 1988. The Bór na Czerwonem raised bog. W: Starkel L., Rutkowski J., Ralska-Jasiewiczowa M., (ed.), Lateglacial and Holocene Environmental Changes Vistula Basin 1988. Excursion Guide-Book Symposium, Cracow. 320. Obidowicz A., 1988. The Puœcizna rêkowiañska raised bog. W: Starkel L., Rutkowski J., Ralska-Jasiewiczowa M., (ed.), Lateglacial and Holocene Environmental Changes Vistula Basin 1988. Excursion Guide-Book Symposium, Cra- cow. 321. Obuchowicz Z., 1957. Wstêpne badania nad rozpoziomowaniem warstw kroœnieñskich (oligocen) centralnej depresji karpackiej. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 116. 322. Olempska E., 2004. Late Triassic spinicaudatan crustaceans form southwestern Poland. Acta Palaeontologica Polonica , 3. 323. Olkowicz - Paprocka I., Z³o¿e bursztynu w rejonie Mo¿d¿anowa ko³o S³upska. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. 324. Olszewska B., 1979. Ma³e otwornice serii menilitowo-kroœnieñskiej w Karpatach przemyskich i ich znaczenie stratygraficzne. Badania paleontologiczne Karpat przemyskich.Mat. IV Krajowej Konf. Paleontologów, Przemyœl 25- 27 czerwca 1979. Kraków. 325. Olszewska B., 1983. Przyczynek do znajomoœci otwornic planktonicznych podmenilitowych margli globigerinowych Polskich Karpat Zewnêtrznych. Kwartalnik Geologiczny, 3. 326. Olszewska B., 1984. Interpretacja paleoekologiczna otwornic kredy i paleogenu polskich Karpat zewnêtrznych. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 346. 327. Opolski Z., 1933. O stratygrafii warstw kroœnieñskich. Sprawozdania Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 4. 328. Ordzik K., 2003. Struktury reformacyjne w koluwiach osuwiskowych wzgórza Guzowata – ich inwentaryzacja i znaczenie dla okreœlenia paleosk³onu. Praca Magisterska pod kierunkiem J. Wojewody. Archiwum ING Uwr. 329. Or³owski S., 1975. Jednostki litostratygraficzne kambru i górnego prekambru Gór Œwiêtokrzyskich.Acta Geologica Polonica, 3. 330. Oszczypko N., 1979. Budowa geologiczna pó³nocnych stoków Beskidu S¹deckiego miêdzy Dunajcem a Popradem (p³aszczowina magurska). Geology of northern slopes of the Beskid S¹decki Mountains between the Dunajec and the Poprad rivers (Magura nappe, Carpathians Poland). Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 3/4. 331. Oszczypko N., 1986. Zarzecze. wycieczka B.18. W: Binkermajer K., (ed.), Przewodnik 57 Zjazdu Polskiego Towa- rzystwa Geologicznego. Pieniny. 332. Oszczypko N., Dudziak J., Malata E., 1990. Stratygrafia osadów p³aszczowiny magurskiej (kreda-paleogen) w Be- skidzie S¹deckim, Karpaty Zewnêtrzne. Studia Geologica Polonica, 97. 333. Oszczypko N., Wêc³awik S., Uchman A., 1992. £abowa – potok Uhryñ- stratygrafia, sedymentologia i tektonika dolnego Paleogenu strefy bystrzyckiej, W: Przewodnik LXIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Koniki. 334. Parachoniak W., Wieser T., 1985. The nature and origin of Filipowice Tuffs. Carpatho-Balcan Geol. Ass. 335. Paul Z., Ry³ko W., Tomaœ A., 1996. Zarys budowy geologicznej zachodniej czêœci Karpat polskich (bez utworów czwartorzêdowych), Przegl¹d Geologiczny, 5. 336. Paulo A., Krobicki M. (ed.), 2001. Przewodnik LXXII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Kraków. 337. Paw³owski A., 2003. Roztocze Œrodkowe. Wydawnictwo Naukowe Turystyczne i Edukacyjne, Mielec. 338. Peryt T., Jasionowski M., Roniewicz P., Wysocka A., 1998. Miocen Roztocza. W: Budowa Geologiczna Roztocza. 69 Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Krasnobród. 339. Peszat C., 1997. Petrografia i w³aœciwoœci surowcowe fluksoturbidytowo-turbidytowych piaskowców glaukonitowych warstw kroœnieñskich rejonu Bóbrka - Polany. Biuletyn Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 376. 340. Peszat C., Bromowicz J., Buczek - Pu³ka M., 1985. Perspektywy dokumentowania z³ó¿ i racjonalnego wykorzystania piaskowców województwa kroœnieñskiego. Zeszyty Naukowe AGH Geologia, 11. 341. Pikies R., 2000. Profil plejstocenu w Mrzezinie. VII Konf. Pañstwowego Instytutu Geologicznego „Stratygrafia plejstocenu Polski”. £¹czyno. 255 342. Pin Ch. Majerowicz A., Wojciechowska I., 1988. Upper Palaeozoic oceanic crust In the Polish Sudetes: Nd-Sr isotope and trace element evidence. Lithos, 21. 343. Piotrowicz Z., Bielecki J., 1996. Przewodnik wspinaczkowy po Ska³kach L¹deckich. Konradów. 344. Piwowarski W., ¯eglicki J., Formy wystêpowania mineralizacji w niecce bytomskiej. Instytut Geologiczny, Prace- tom LXXXIII. 345. Poborska - M³ynarska K. (ed.), 2004. Aktualizacja budowy geologicznej wysadu solnego w granicach obszaru górni- czego Kopalni Soli K³odawa z wnioskami dla dalszego jej funkcjonowania, Kraków. 346. Poborski J., 1952. Z³o¿e solne Bochni na tle geologicznym okolicy. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 78. 347. Polañski, A., 1955. On the metamorphism of the crystalline formations of the Sowie Mts. Archiwum Mineralogiczne, 18. 348. Poprawa D., Nemcok J., 1988-1989. Geological Atlas of the Outer Carpathians and their Foreland. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. 349. Poprawa D., Wykowski A., 1984. Dokumentacja zasobów wód mineralnych dla celów leczniczych z utworów górna kreda-paleogen. Otwór Rudawka Rymanowska. Archiwum OK Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Kraków. 350. Po¿aryski W., 1951. Przewodnik geologiczny po okolicach Kazimierza nad Wis³¹. 351. Po¿aryski W., Po¿aryska Z., Cieœliñski S., 1970. Wycieczka C - Lublin - Na³êczów - Bochotnica - Kazimierz Dln. - Lublin. W: Przewodnik XLII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Lublin 3-5 wrzeœnia 1970. 352. Po¿aryska K., Po¿aryski W. 1951. Przewodnik geologiczny po Kazimierzu i okolicy. Wydawnictwo Muzeum Ziemi, Warszawa. 353. Po¿aryska K., Po¿aryski W., 1970. Wycieczka do Kazimierza Dolnego i okolicy. W: Przewodnik XLII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. 3-5 wrzesnia 1970. Lublin. 354. Prochazka K., Wola A., 1959. Sól dolomityczna w z³o¿u Wieliczka. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 1. 355. Przyby³o J., Stecka J., Brudnik K., 1998. Przewodnik geologiczny po stanowiskach dokumentacyjnych przyrody nieo¿ywionej w Kopalni Soli Wieliczka, Wieliczka. 356. Radwañski S., Schmuck W., Don J., 1957. Szkic geologiczny okolic Wilkanowa i Idzikowa. W: Przewodnik do XXX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego Wroc³aw. 357. Rajchel J., 1990. Litostratygrafia osadów górnego paleocenu i eocenu jednostki skolskiej. Zeszyty Naukowe AGH Geologia, 48. 358. Rajchel J., 2004. Kamienny Kraków. Uczelniane Wydawnictwo Naukowko-Dydaktyczne AGH, Kraków. 359. Ratajczak T., Bahranowski K., Muszyñski M., 1988. Sk³ad mineralny ska³ nadk³adu z³o¿a wêgla brunatnego Sieniawa i mo¿liwoœci ich wykorzystania. Górnictwo Odkrywkowe, 2-3. 360. Romanek M., 1976. Opracowanie utworów wêglanowych triasu synkliny piekoszowskiej. Archiwum Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Kielce. 361. Roniewicz P., Wysocka A., 1997. Przyk³ady cyklicznoœci sedymentacji w utworach miocenu Roztocza. Przegl¹d Geologiczny, 8. 362. Roniewicz P., Wysocka A., 1999. Charakterystyka sedymentologiczna utworów œrodkowomioceñskich pó³nocno- wschodniej, brze¿nej strefy zapadliska przedkarpackiego. Prace Pañstwowego Instytutu Geologicznego, CLXVIII. 363. Ró¿ycki Z., 1953. Górny dogger i dolny malm Jury Krakowsko-Czêstochowskiej. Prace Instytutu Geologicznego, 17. Warszawa. 364. Rubinowski Z., 1974. Rudonoœnoœæ osadów dewonu, permu i triasu w synklinie piekoszowskiej (Góry Œwiêtokrzyskie). Archiwum Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Kielce. 365. Rudowski S., 1965. Geologia klifu Kêpy Swarzewskiej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 2. 366. Rudowski S., 1972. Klif Kêpy Swarzewskiej. W: Przewodnik 44 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Cet- niewo. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 367. Rudyk K., 2002. Biostratygrafia i biofacje konodontowe górnodewoñskich wapieni w profilu Dzikowca. Praca magisterska, Archiwum Wydzia³u Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw. 368. Rutkowski J. (ed.), 1989. Przewodnik LX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Kraków 14-16 wrzeœnia 1989. Wydawnictwo AGH. Kraków. 369. Rutkowski J., 1976. Detrytyczne osady sarmatu na po³udniowym obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich. Prace Geolo- giczne Polskiej Akademii Nauk Oddz. w Krakowie, 100. 370. Rutkowski J., 1972. Osady stefanu Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Prace Instytutu Geologicznego, 61. 371. Sachanbiñski M., 1985. Chryzopraz. Mineralogia Polonica, 1. 372. Sadowska A., 1975. Wyniki Badañ palinologicznych neogeñskich utworów po³udniowo-zachodniej Polski. Przegl¹d Geologiczny, 5. 373. Salwa S., 1997. Wybrane obserwacje tektoniczne ze Wzgórz Kostom³ockich w Górach Œwiêtokrzyskich. Posie- dzenia Naukowe Pañstwowego Instytutu Geologicznego. 374. Salwa S., 1995. O wystêpowaniu kwarcu w wapieniach franu w NW czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Przegl¹d Geolo- giczny, 8. 375. Schulmann K., Gayer R., 2000. A model for an obliquely developed continental accretionary wedge: NE Bohemian

256 Massif. Journal of the Geological Society, London, 157. 376. Senkowiczowa H., 1961. Ret i wapieñ muszlowy na zachodnim obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 167. 377. Senkowiczowa H., 1970. Trias (bez utworów retyku). Prace Instytutu Geologicznego, 56. 378. Sid³o P., Stachurski M., Wójtowicz B., 2000. Przyroda województwa œwiêtokrzyskiego. Wydz. Ochr. Œrod. i Rol. Œwiêt. Urz. Woj., Kielce. 379. Siedlecki S., 1952. Utwory stefañskie i permskie we wschodniej czêœci Polskiego zag³êbia Wêglowego. Acta Geo- logica Polonica, 3. 380. Siedlecki S., 1952. Utwory geologiczne obszaru pomiêdzy Chrzanowem a Kwaczal¹. Biuletyn Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 60. 381. Siedlecki S., 1954. Utwory paleozoiczne okolic Krakowa – zagadnienia stratygrafii i tektoniki. Biuletyn Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 73. 382. Siedlecki S., 1958. Problemy stratygrafii najwy¿szego karbonu i najni¿szego permu w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym. Kwartalnik Geogiczny, 3. 383. Sikora W., 1963. Uwagi o stratygrafii serii magurskiej w okolicy Szymbarku Ruskiego.Kwartalnik Geogiczny, 2. 384. Skoczylas - Ciszewska K., 1960. Budowa geologiczna strefy ¿egociñskiej. Acta Geologica Polonica, 4. 385. S³omka T., 1986. Osady sp³ywów rumoszowych w warstwach cieszyñskich rejonu ¯ywca. Sprawozdanie z Posiedzeñ Komisji Nauk Polskiej Akademii Nauk, Kraków. 386. S³omka T., 1993. Rozwój sedymentacji warstw godulskich (turon - dolny senon Karpat fliszowych Beskidu Moraw- sko-Œl¹skiego. W: Przewodnik II Krajowego Spotkania Sedymentologów, Wroc³aw. 387. S³omka T., 1993. Warstwy godulskie w Beskidzie Morawsko-Œl¹skim. Sprawozdanie z Posiedzeñ Komisji Nauk Geologicznych Polskiej Akademii Nauk, Kraków. 388. S³omka T., 1995. G³êbokomorska sedymentacja silikoklastyczna warstw godulskich Karpat, Prace Geologiczne Polskiej Akademii Nauk, 139. 389. S³omka T., 1995. Utwory subœrodowisk g³êbokowodnych sto¿ków nap³ywowych w warstwach godulskich Karpat fliszowych. W:IV Krajowe Spotkania Sedymentologów, Kraków. 390. S³omka T., 2001. Osady wczesnokredowych sp³ywów rumoszowych w warstwach cieszyñskich rejonu ¯ywca, Zeszyty Naukowe AGH Geologia, 1. 391. S³omka T., Golonka J., Krobicki M., Matyszkiewicz J., 2002. Uppermost Jurassic syn-rift tectonic activity in the Silesian Basin (Outer Carpathians, Northern margin of the Tethyan Ocean), International Subcommission on Jurassic Strati- graphy, Universities of Palermo and Torino. 392. Smulikowski K., 1967. Eklogity Gór Œnie¿nickich w Sudetach. Geologia Sudetica, 3. 393. Smulikowski K., 1976. Ultramafic rocks from the vicinity of Z³oty Stok (Lower Silesia).Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Terre., 3-4. 394. Smulikowski K., 1979. Ewolucja polimetamorficzna krystaliniku Œnie¿nika K³odzkiego i Gór Z³otych w Sudetach., Geologia Sudetica, 1. 395. Sobotowicz W., 1972. Wspó³czesne tendencje rozwoju brzegów klifowych regionu gdañskiego. W: Przewodnik 44 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Cetniewo, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 396. Sobotowicz W., 1982. Litodynamika brzegów klifowych wybrze¿a Polski. Ossolineum, Wroc³aw. 397. Soko³owski R. J., 2001. Charakterystyka deformacji w osadach czwartorzêdowych w kopalni Wapienno na Kuja- wach. Deformacje osadów nieskonsolidowanych. Reologia i struktury: 21. Œlesin 4-7 paŸdziernika 2001 r. 398. Soko³owski R. J., 2001. Wykszta³cenie osadów zlodowacenia Wis³y w stanowisku Wapienno k/Inowroc³awia. W: VIII Konferencja „Stratygrafia plejstocenu Polski” Serie rzeczne i lodowcowe po³udniowej Opolszczyzny: 102. Jarno³tówek 3-7 wrzeœnia 2001 r. 399. Soko³owski R. J., 2004. Litostratygrafia i procesy depozycji osadów glacigenicznych zlodowacenia wis³y w kamienio³omie Wapienno k/Inowroc³awia. W: Wysota W. (red.) Gliny morenowe. Typy genetyczne i œrodowiska depozycji. Wydawnictwo Uniwersytetu Miko³aja Kopernika, Toruñ. 400. Soko³owski R. J., 2004. Zastosowanie ¿wirów ska³ lokalnych w badaniach litostratygraficznych glin zwa³owych w stanowisku Wapienno k/Inowroc³awia, NW Polska. Przegl¹d Geologiczny, 5. 401. Soko³owski R. J., Bluszcz A., 2004. Litho- and chronostratigraphy of Late Quaternary deposits in Wapienno quarry, NW Poland. W: 8th International Conference „Methods of Absolute Chronology” - book of abstracts, 17-19th May 2004, Ustroñ, Poland. 402. Soko³owski W., Kot J., 1996. Przyroda województwa suwalskiego. Suwa³ki. 403. Starkel L., 1972. Charakterystyka rzeŸby polskich Karpat (i jej znaczenie dla gospodarki ludzkiej). Problemy Zago- spodarowania Ziem Górskich, 10. 404. Subotowicz W., 1972. Wspó³czesne tendencje rozwoju brzegów klifowych regionu gdañskiego. W: Przewodnik 44 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Cetniewo. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 405. Subotowicz W., 1982. Litodynamika brzegów klifowych wybrze¿a Polski. Ossolineum. Wroc³aw. 406. Szczepañski J., Anczkiewicz R., Mazur S., Thirwall M., 2004. Timing of ultra-high pressure metamorphism in the Orlica-Œnie¿nik Dome, West Sudetes. In: Janousek V. (ed.), International workshop on petrogenesis of granulites & 257 related rocks. Namest nad Oslavou, October 1-3, 2004. 407. Szelerewicz M., Górny A., 1986. Jaskinie Wy¿yny Krakowsko-Wieluñskiej. Wydawnictwo „Kraj”, Kraków. 408. Szopa E., 1984. Karta rejestracyjna z³o¿a kruszywa naturalnego „Zwierzyn”. Dyrekcja Okrêgowa Dróg Publicznych w Szczecinie, rejon Dróg Publicznych w Gorzowie Wlkp. 409. Szulczewski M., 1981. Stratygrafia franu Wzgórz Kostom³ockich. W:Przewodnik LIII zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 410. Szulczewski M., Be³ka Z., Skompski S., 1996. The browning of a carbonate platform: an example from the Devo- nian-Carboniferous of the south-western Holy Cross Mts, Poland. Sedim. Geology, 106. 411. Szupryczyñski J., 1958. RzeŸba i budowa geologiczna Dêbowej Góry. Stud. Soc. Sc. Tor., Sectio C, 3. 412. Szwed - Lorenz J., 1972. Badania petrograficzne i charakterystyka geologiczna wêgli brunatnych z³o¿a Sieniawa. 413. Œl¹czka A., 1977. Uwagi o budowie geologicznej Ziemi Kroœnieñskiej. W: Przewodnik XLIX Zjazdu Polskiego To- warzystwa Geologicznego w Kroœnie. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 414. Œl¹czka A., Kamiñski M. A., 1998. A Guidebook to Excursions in the Polish Flysch Carpatians. Spec. Publ. Grzybowski Found. 415. Œliwiñski S., 1969. Rozwój dolomitów kruszconoœnych w obszarze krakowsko-œl¹skim. Prace Geologiczne Polskiej Akademii Nauk, 57. 416. Œliwiñski W., Wojewoda J., 1984. Deformacyjne struktury osuwiskowe w kontynentalnych osadach czerwonego sp¹gowca okolic Radkowa. W: Materia³y Terenowej Konferencji Sedymentologicznej, Radków 27-29.IV.1984. 417. Œwidziñski H., 1953. Karpaty fliszowe miêdzy Dunajcem a Sanem. W:Regionalna Geologia Polski. t. 1. Karpaty, 2. Tektonika. Kraków. 418. Œwidziñski H., 1953. O budowie p³aszczowiny magurskiej w dorzeczu Górnej Ropy i Bia³ej (ark. Gorlice i Krynica). Posiedzenia Naukowe Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 42. 419. Œwidziñski H., 1973. Budowa geologiczna i roponoœnoœæ rejonu Szymbarku ko³o Gorlic. Prace Geologiczne Polskiej Akademii Nauk, 80, Warszawa. 420. Œwidziñski H., 1973. Budowa geologiczna rejonu Ropica - Siary Górne. Prace Geologiczne Polskiej Akademii Nauk, 80, Warszawa. 421. Tarka R., 1992. Tektonika wybranych z³ó¿ soli w Polsce na podstawie badañ mezostrukturalnych. Prace Pañstwowego Instytutu Geologicznego, CXXXVII. 422. Tarkowski R., 1985. Uwagi o stratygrafii, sedymentacji oraz paleogeografii oksfordu dolnego i œrodkowego okolic Krakowa. Kwartalnik Geologiczny, 2. Warszawa. 423. Teisseyre H., 1930. Sprawozdanie z badañ geologicznych wykonanych w roku 1929 w okolicy Dukli (arkusz Jas³o- Dukla). Sprawozdanie Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 3-4. Posiedzenia Naukowe Pañstwowego Instytutu Geologicznego, 27. 424. Terpi³owski S., 1994. Podlaski Prze³om Bugu pod Mielnikiem. W: Przewodnik wycieczkowy Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Lublin. 425. Timmermann H., Parrish R. R., Noble S. R., Kryza R., 2000. New U-Pb monazite and zircon data from the Sudetes Mountains in SW Poland: evidence for a single-cycle Variscan orogeny. J. Geol. Soc. London, 157: 265-268. 426. Tomczyk H., 1954. Stratygrafia gotlandu niecki miêdzygórskiej w Górach Œwiêtokrzyskich na podstawie fauny z ³upków graptolitowych. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 93. 427. Trammer J., 1989. Middle to Upper Oxfordian sponges of the Polish Jura, Acta Geologica Polonica, 39. 428. Turnau - Morawska M., £ydka K. 1954. Studia petrogrficzne nad arkoz¹ kwaczalsk¹.Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 4. Kraków. 429. Tyc A., 2004. ród³a w strefie kuesty jurajskiej. W: Partyka J., Tyc A. (ed.),Od Z³otego Potoku do Ojcowa. Szlakiem wyprawy naturalistów z 1854 r. Ojców. 430. Unrug R., 1968. Kordyliera Œl¹ska jako obszar Ÿród³owy materia³u klastycznego piaskowców fliszowych Beskidu Œl¹skiego i Beskidu Wysokiego. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 1. 431. Unrug R., 1969. Przewodnik geologiczny po zachodnich Karpatach fliszowych, Wydawnictwa Geologiczne, Warsza- wa. 432. Unrug R., 1969. Wycieczka 11. Skawce – D¹brówka - Zembrzyce – Budzów. W: Unrug R., (ed.), Przewodnik geologiczny po zachodnich Karpatach fliszowych. 433. Urban J., 1989. Badania przydatnoœci ¿wirów, piaskowców i zlepieñców oraz i³ów permu i dolnego triasu w rejonie Momina – Czerwona Góra w Górach Œwiêtokrzyskich. CAG, Warszawa. 434. Urban J., 2000. Kras kopalny trzonu paleozoicznego Gór Œwiêtokrzyskich. Praca doktorska, Archiwum Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Kielce. 435. Urban J., 2002. Kras kopalny trzonu paleozoicznego Gór Œwiêtokrzyskich. W: Streszczenia referatów. Tom XI. Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznañ. 436. Urban J., Guba³a J., Kasza A., 2003. Jaskinie w gipsach Niecki Nidziañskiej. Przegl¹d Geologiczny, 1. 437. Urban J., Margielewski W., 1995. Koncepcja ochrony obiektów przyrody nieo¿ywionej na górze W¿ar ko³o Czor- sztyna (Karpaty). Pieniny. Przyroda i Cz³owiek, 4. 438. Urban J., Wróblewski T., 1999. Representative geosites of the Góry Œwiêtokrzyskie (Holy Cross Mts.) and the 258 Nida Basin, Central Poland. Polish Geological Institute Special Papers, 2. Warszawa. 439. Wachowiak J., 2003. Minera³y nierozpuszczalne w wodzie wydzielone ze ska³ zubrowych cyklotemu PZ-4 w Kopalni Soli K³odawa. W: Technika Poszukiwañ Geologicznych. Goesynoptyka i Geotermia, 5. Uniwersytet Wroc³awski. 440. Wajsprych B., 1980. Sedymentacja utworów dolnego karbonu w pó³nocnej czêœci Gór Bardzkich a problem al- lochtonizmu. W: Materia³y Konferencji Terenowej, Srebrna Góra, 1980. Wroc³aw. 441. Wajsprych B., 1986. Sedimentary record of tectonic activity on a Devonian-Carboniferous continental margin. Sudetes. W: Teisseyre A.K (ed.), IAS 7th European Regional Meeting, Excursion Guidebook,. Kraków- Poland. 442. Wajsprych B., 1995. The Bardo Mts rock complex: The Famennian - Lower Carboniferous preflysch (platform) - to flysch (foreland) basin succession, the Sudetes. W:Guide to Excursion B2 of XIII Inter. Congr. on Carboniferous- Permian 28.08-02.09. Kraków, Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. 443. Waœkowska - Oliwa A., 2000. Interpretacja biostratygraficzna i paleoekologiczna zespo³ów otwornic aglutynuj¹cych z paleoceñsko - œrodkowo eoeñskich osadów p³aszczowiny magurskiej w rejonie Suchej Beskidzkiej (Karpaty fliszowe). Przegl¹d Geologiczny, 48. 444. Waœkowska - Oliwa A., 2001. Interpretacja warunków paleoekologicznych we wczesnym paleogenie jednostki podœl¹skiej przy u¿yciu analizy maorfogrupowej otwornic (na przyk³adzie profilu w Leœnej). W:Streszczenia refe- ratów i posterów Trzecich Ogólnopolskich Warsztatów Mikropaleontologicznych - Mikro 2001, 31.05 – 02.06. 2001 Zakopane. 445. Wdowiarz J., 1931. Szkic geologiczny Karpat miêdzy Prze³êcz¹ Dukielsk¹ a Os³awic¹-Os³aw¹. Kosmos ser. A, nr 55 (za 1930). Lwów. 446. Wdowiarz J., 1953. Karpaty Dukielskie-Jasio³ka-Dukla-Jaœliska. W: Przewodnik do wycieczek XXIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Karpatach Kroœnieñskich. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 21, Kra- ków. 447. Wdowiarz S. (ed.), 1961. Przewodnik XXXIV Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Sanok 25-28 czerwca 1961. 448. Wdowiarz S., 1949. Budowa geologiczna Karpat brze¿nych na po³udniowy wschód od Rzeszowa. Biuletyn Pañstwowego Instytutu Geoliogicznego, 11. 449. Wêc³awik S., 1986. Podzia³ osadów paleogenu s¹deckiej strefy p³aszczowiny magurskiej na przyk³adzie Nawojowa- Tylicz, Sprawozdania z Posiedzeñ Komisji Nauk. PAN, 2. 450. Wierzcho³owski B., 1993. Stanowisko systematyczne i geneza sudeckich ska³ wulkanicznych. Archiwum Mineralo- giczne, 2. 451 Wilanowski S., 2003. Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Narzym. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. 452. Wilkowska E., 1992. Dokumentacja geologiczna z³o¿a wêgla brunatnego Sieniawa, siod³o VIII, czêœæ wschodnia w kategorii C1. Przedsiêbiorstwo Geologiczne we Wroc³awiu. 453. Wiœniewski E., 1976. Rozwój geomorfologiczny Doliny Wis³y pomiêdzy Kotlin¹ P³ock¹ a Kotlin¹ Toruñsk¹. Prace Geograficzne IGiPZ Polskiej Akademii Nauk. 454. Wiœniewski E., 1976. Zagadnienia paleogeomorfologiczne Doliny Wis³y pomiêdzy Kotlin¹ P³ock¹ a Kotlin¹ Toruñsk¹. St. Soc. Sci. Tor. 8, sec. C. 455. W³ad P., Wiœniewski M., 2004. Roztrocze Wschodnie. Wydawnictwo Naukowe Turystyczne i Edukacyjne, Mielec. 456. Wojewoda J., 2004. Skamienia³oœci œladowe w p³ytkowodnych osadach santonu na obszarze rowu Górnej Nysy K³odzkiej. W: Muszer J., (ed.), Zapis paleontologiczny jako wskaŸnik paleoœrodowisk. XIX Konferencja Naukowa Paleobiologów i Biostratygrafów PTG, Wroc³aw 16-18 wrzeœnia 2004r. s. 95-96. 457. Wojewoda J., Mastalerz K., 1989. Ewolucja klimatu oraz allocyklicznoœæ i autocyklicznoœæ sedymentacji na przyk³adzie osadów kontynentalnych górnego karbonu i permu w Sudetach. Przegl¹d Geologiczny, 432. 458. WoŸniak P., Sikora R., NiedŸwiecki R., 2005. Cmentarzysko koœci gadów triasowych w Krasiejowie. W: Przewodnik LXXVI Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Rudy. 459. Wójcik A., 1999. Tektoniczne deformacje utworów glacjalnych i limnoglacjalnych w Niebylcu (Karpaty, Pogórze Strzy¿owskie). W: VI Konferencja stratygrafii plejstocenu Polski „Czwartorzêd wschodniej czêœci Kotliny Sandomier- skiej”. 460. Wójcik A., 1999. Zasiêg l¹dolodu skandynawskiego na terenie Do³ów Jasielsko – Sanockich (Karpaty). W: VI Konf. stratygrafii plejstocenu Polski „Czwartorzêd wschodniej czêœci Kotliny Sandomierskiej”. 461. Wójcik A., 2003. Czwartorzêd zachodniej czêœci Do³ów Jasielsko-Sanockich (polskie Karpaty Zewnêtrzne). Prace Pañstwowego Instytutu Geologicznego, LXXVIII. 462. Wróblewski T. (ed.), 1995. Chêciñsko-Kielecki (geologiczny) Park Krajobrazowy w Górach Œwiêtokrzyskich. Doku- mentacja projektowa. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce. 463. Wróblewski T., 2000. Ochrona georó¿norodnoœci w regionie œwiêtokrzyskim. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. 464. Wysocka A., 1999. Sedymentacja klastycznych utworów badeñskich wschodniej czêœci Roztocza, miêdzy Zwierzyñcem a Lwowem. Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego. 465. Wysocka A., 2002. Clastic Badenian deposits and sedimentary environments of the Roztocze Hills across the 259 Polish-Ukrainian border. Acta Geologica Polonica, 52. 466. Wysocka A., Roniewicz P., 2004. Representative geosites of the Roztocze Hills. Polish Geological Institute Special Papers, 13. 467. Wysokiñski L., Korotaj M., 1981. Rozwój procesów brzegowych w zbiorniku pod W³oc³awkiem w okresie 10 lat jego eksploatacji. Przegl¹d Geofizyczny, 33. 468. Wysota W., 1993. Geneza drumlinów w œrodkowo-wschodniej czêœci Pojezierza Che³miñsko-Dobrzyñskiego, Przegl¹d Geograficzny, 65. 469. Wysota W., 1994. Morphology, internal composition and origin of drumlins in the southeastern part of the Che³mno-Dobrzyñ Lakeland. Sedimentary Geology, 91. 470. Wysota W., 1995. Structure and mechanisms of the drumlins formation in the glacial channels: a case study of the mid-eastern part of the Che³mno-Dobrzyñ Lakeland. Quaternary Stud. Pol., Spec. Issue, 13. 471. Wysota W., 2000. Morfologia i struktura drumlinów z zaburzonym rdzeniem. W: Molewski P., Wysota W., (ed.), Dawne i wspó³czesne systemy morfogenetyczne œrodkowej czêœci Polski Pó³nocnej. V Zjazd Geomorfologów Polskich, 11-14 wrzeœnia 2000, Toruñ, Wyd. UMK w Toruniu. 472. Wysota W., 2001. Morphology and composition of drumlins with till core. W: Piotrowski J., A., Wysota W., (ed.), Drumlins: The unsolved problem. Field Excursion Guide Book, 6th International Drumlin Symposium, June 17-23 2001, Toruñ, Poland, Wyd. UMK w Toruniu. 473. Wysota W., 2004. Gliny morenowe bazalne w rdzeniu drumlinu Œwierczynki 2, NE Pojezierze Dobrzyñskie. W: Wysota W., (ed.), Gliny morenowe typy genetyczne i œrodowiska depozycji. Terenowe warsztaty sedymentologiczne, Toruñ, 6-10 wrzeœnia 2004. Wyd. UMK w Toruniu.

260