I

Ml e ektrQQicc ' Jaargang 58, nr. 6 '' RADIO prijs f 5,95/Bfr 120 BULLETIN juni 1989

Satelliet-special

DA-converters in audio

CeBIT ’89

Nachtkijkers voor zelfbouw

Overzichtskaart van bijna 500 satellieten! Xv\i Osci|los>\ * 3'll> 'nee Ê%tV meetsystee " $000 Xriui*i,>ltimeter' ^ Inet freC1uenCleteller *M^XiV%ade ofder^ SBIRSwu Voo^ iP^i V3n 0ri*s scrat'e k(jnt J ^ard bij ons tere HAMEG SCOOP a deal^1^ Qf uicej^/) r 'II (p*ij^en 'nd. ^ 203-6 20 MHz ' Standaard Oscilloscoop # ?1« L i 2 kanalen, Componenten­ tester, TV-sync-separator, JBi/W- incl. 2 meet- AlP PabTSJLECTRoN|cs probes 10:1/1:1 I.479,- Postbus «5. 2400 aö '\':4 Brussel 1030, Tpi „20-43221* 205-2 Digitale geheugen Av Huarl Hamoir 1 JL—»f^r«pa^*«fcJ?2'24l6460* Oscilloscoop, max. sample rate ƒ ^— i i fc 2x5 MHz, 2.269.- I 604 2 x 60 MHz multifunctie B bon ssss^asas 408 Digitale geheugen B Oscilloscoop, max. sample rate Oscilloscoop met vertraagde ! Bedrijf: 2 x 40 MHz. 5.585.- tijdbasis, 2.419.- t.a.v.: 1 Dealers: Amsterdam: Aselcom. 020-334433 Breukelen: Salm en Kipp BV, 03462-62814 Delft: H.E.C.,1 Adres 015-140371 Eindhoven: Display Elektronika. 040-448827. Telec Elektronica BV. 040-434449 Enschede: Radio ■ Nijhuis. 053-315169 ’s-Gravenhage: Stuut en Bruin. 070-604993 Groningen: Okaphone. 050-126819. Telec! pr/Plaats Elektronica BV. 050-141616 Haarlem: Display Elektronika. 023-322421 Heerde: Brink Techniek BV. 05782-j------! 1324 Heerlen: de Regenboog. 045-716829 Hengelo: Radio Nijhuis. 074-917567 Hoogeveen: Deltronics.| Telefoon: tst 05280-68300 Leeuwarden: Skiltronics BV. 058-124011 Maastricht: de Regenboog. 043-212257 Rotterdam:!------Elra Radio. 010-4670677 Sittard: de Regenboog. 04490-12355 Utrecht: Display Elektronika, 030-3156551 Coupon zenden in gesloten ongefrankeerde en- Zevenaar Rene Sweers Elektr., 08360-29494 Zoetermeer: Telec Elektronica BV. 079-422611 Zwolle: Radio 5 velop aan Air Parts Electronics. Antwoordnummer Nijhuis. 038-213804. J 57. 2400 VB Alphen a/d Rijn. 104-041 J

ï?g een EAO topprodukt J voor U.. .alles even op ’n rijtje

Kontakten goud geplatineerd gr gaan een leven lang mee Bedieningsdruk 1.4 + 0.3 N voor prettige bediening Schakelgevoel met drukpunt psychologisch moment Bedieningsafstand 1.7 + 0,5 mm U weet dat u geschakeld heeft IETS UNIEKS aan Met de serie 96 breidt . deze schakelaar is, Mech. levensduur <5 x 10° schakelingen "levenslang" schakelen EAO haar assortiment dat de lens bepaalt Schakelvermogen max. 100 mA bij zelfs voor het kleinste stroompje printschakelaars uit. 50VAC/50VDC of het een puls- of Een unieke schakelaar Overgangsweerstand <50 mQ laag voor mech. schakelaar stapschakelaar wordt. qua prijs en presenta- Tijdens deprintmonta- Dendertijd <2,5 msec prettig voor de software tie. ge hoeft U hiermee Schokbestendigheid >30 g stootbestendig dus geen rekening te Materiaal huis polyester, zelfdovend een veilig gevoel houden. • Vraag dokumentatie aan Dichtheid IP 67 slof bestendig, waterdicht Schakelmogelijkheid puls- en stapfunktie U kunt alle kanten uit ITT Compatible De printkonfiguratie Verlichting d.m.v. LED optische signalering EAO FIGROEN b.v. is geheel overeen­ Materiaal lens ABS, zelfdovend brandveilig komstig met ITT. Kamerlingh Onnesweg 46 Lenzen 98 verschillende lensuitvoeringen Postbus 544 3300 AM Dordrecht Telefoon 078 - 17.75.11 Telex 20156 eaoi figroen Fax 078 - 17.85.94 Bij Dirksen opleidingen

leer je wat je weten wilt (Carrière)

BEA BASIS BE-BC ELEKTRONICUS ......

V ï ï 1 VMA CIA MIDDELBAAR PROCES- MEIB COMPUTER­ CTB ELEKTRONICUS-1 AUTOMATISERINGS- sa.2£2 10 MAANDEN TECHNICUS CIC TECHNICUS «MMSOEN 13 MAANDEN v 1 WE-2AS MEX KTV VT * r:e!'ektronicus-2 KTV-TECHNICUS VIDEOTECHNICUS Mf» S MAANDEN 5 MAANOEN tt MAANDEN

'i lioling)

BASISKENNIS PRAKTISCHE POT PROCESSCR- 6PS DIGITALE 5 MAANDEN BESTUURDE SMAANCEN TECHNIEK I SVSTE|MEN

SPEEL­ s - MICROCOMPUTERS I BASISKENNIS BDC SP B MO DIGITALE AUDIO 3MAAN0EN AUTOMATEN­ EN 5 MAANDEN I DATACOMMUNICATIE 5 MAANDEN 8MAANDEN INTERFACING L TECHNIEK

ELEKTROMOTOREN EUR 2A0 PRAKTISCHE PPT ZENDAMATEUR 3MAANDEN DATACOMMUNICATIE 3 MAANDEN EN REGELINGEN 3 MAANDEN 3MAANOEN PLC-TECHNIEK Bijvoorbeeld Microprocessors/Microcomputers (MP/MC) De cursus MP/MC geeft een gedegen kennis van microprocessors. Een must voor technici en elektronici die steeds meer met de microprocessor te maken krijgen. Opleidingsduur 5 maanden, zowel geheel schriftelijk als met mondelinge begeleiding. Vooropleiding: MTS-E.

Keuze genoeg voor wie een goede start wil maken of zijn —■ — — — 7W2-RB-eT| kennis op een hoger niveau wil brengen. En als specialist 1 DQM (uitsluitend elektronica- en informatica-opleidingen) | -LlV/1 N geeft Dirksen je de garantie van perfect toepasbare | Zend mij gratis en vrijblijvend: kennis. Want opleidingen van Dirksen zijn in theorie de beste voor de praktijk! | Ode studiegids elektronica- cursussen. Met helder en systematisch opgebouwd lesmateriaal. i r Met docenten uit de elektronica-praktijk Naam: En met voor elke cursist effi­ i ciënte begeleiding, gericht i op examen en praktijk. | Adres: .. Vul daarom nü de bon in of Dirksen | Postcode: bei op voor informatie of advies 085-544644. Des te opleidingen I Plaats: .. eerder studeer je in je eigen i tempo om een waardevol Snecialist in (in gesloten envelop, zonder postzegel, diploma te halen, gewaar­ Informatica & Elektronica I deerd bij overheid en Parkstraat 25, 6828 JC Arnhem | 6800 WC Arnhem). bedrijfsleven. Telefoon (085) 544644 i Dirksen opleidingen is erkend door de minister van onderwijs en wetenschappen. I Niets op de buis?

Haal 45 programma’s extra in huis!

- ;w\ TRI AS AT 2000 4&.: TFiax / V : _____ STEREO_____ V . .

Ü ; ' v . \ \ w i' f-ÏS-ï - :\ - : : Met één druk op de knop schotelantenne en \ V haalt u vanuit uw stoel s ,;4 polarrotor plus nu al zo’n 45 satelliet- I A . .__ f afstan ^bediening \\ programma’s in huis. Op de V\] ______voor a-'e furakties! buis.WantdeTRIASAT 2000 \ Sublieme Deens kwaliteit V is een kompleet satelliet- in superieure vormgeving: TRIASAT 2000. ontvangstsysteem. Beter en kompleter is er met. Volledig voorprogrammeerbare ontvanger, motorgestuurde (TRIASAT 2000 wordt geleverd inklusief kabel en toebehoren) i Inlichtingen: Hemmink Postbus 55, 8000 AB Zwolle, Tel. 038 - 698200.

PLUK HET ZO GRATIS

UIT DE LUCHT De allernieuwste ontwikkeling op TV-gebied bij Bombeeck Antennes en Electronics BV PRIVÉ SATELLIET ONTVANGST! Een zorgzaam samengesteld pakket van een fantastische kwaliteit en vooral ook duurzaamheid. Wij vinden, als u enkele duizenden guldens uitgeeft, dat u dan het laatste nieuwe en het beste moet krijgen. Een betaalbaar systeem voor het ontvangen van satellietprogramma’s van over de gehele wereld. Zet gewoon simpel een schotelantenne op het dak, tegen de muur of in de tuin, of laat het door vakmensen installeren. Wij zijn u daarbij graag behulpzaam.

EEN GRATIS WERELDBEELD! BOMBEECK... Vast systeem met 1.20 m Offset schotel v.a. ƒ. 1.899,- al. .TIG jaren Draaibaar systeem met 1.20 m Offset schotel programmeerbaar v.a. ƒ. 3.799,- DE antennespecialist NIEUW: 7 verschillende ASTRA-pakketten - leverbaar v.a. ƒ. 899,- Vraag informatie of bel voor een afspraak. Demonstratiemodellen aanwezig. BOMBEECK ANTENNES EN ELECTRONICS B.V. Hoogstraat 90, Eindhoven. Tel. 040-441834 (FAX 040-439377) r

INHOUD RB ELEKTRONICA MAGAZINE

Is een uitgave van De Muiderkring BV, Hogeweyselaan 227. Postbus 313, 1380 AH Weesp m telefoon. 02940-15210 telex: 15171 (Kamu) DA-converters in audio telefax: 02940-12782 Oe bit-race van industriële AD- en DA-converters is nauwelijks nog bij te Directie: benen: 18-, 20- en zelfs 22 bits converters volgen elkaar in snel tempo op. Ir. S. Kremer Een klein aantal bits wordt gecombineerd met een heel hoge Uitgever: samplingsnelheid. Bepaalt het aantal bits inderdaad de kwaliteit? C. J. Both

Hoofdredacteur: Drs. L. L. R. van Domburg

Vaste medewerkers: 22 Hans Beekhuyzen, Wisse Het- tinga. Hans Goddijn, Hans Satelliet: lanceringen en kanalen Hinlopen, J. Richter, Aart Rom- bout, Johan Smilde, J. Stuart, In één jaar tijd wordt het mogelijk om in Nederland meer dan Jos Verstraten, Peter van Wil­ 30 TV-kanalen te ontvangen met een schotel van 60 cm doorsnede. Daarom lenswaard. zetten we de lanceringsplannen van de Europese landen op een rij met een compleet en actueel overzicht van de relevante kanalen. Vormgeving: Jan Oosterdijk, Rob van Schalkwijk.

Advertenties: Haje Olden. 30 ABONNEMENTEN: Branko Hofman Safelliet-techniek & kaart Abonnementsprijs per jaar: /57,95/Bfr. 1160. Aanschaf van een satelliet ontvangstinstallatie is pas echt zinvol met kennis Abonnementen worden auto­ van de techniek. Dit artikel gaat over de historie, de transmissie, soorten matisch verlengd, tenzij uiter- lijk drie maanden voor het satellieten en ontvangst-apparatuur. Speciaal voor RB werd de einde van de opzegtermijn ITU-overzichtskaart (bijna 500 satellieten!) geactualiseerd. schriftelijk bericht is ont­ vangen Vermeld bij corres­ pondentie altijd uw abonnee­ nummer (zie wikkel).

Typografie: Zetterij Harm Vonk, Amersfoort

Druk: Nachtkijkers voor zelfbouw Bosch & Keuning, Baarn In tegenstelling tot wat vaak wordt verondersteld, zijn nachtkijkers zeker Distributie: geschikt voor zelfbouw. Wel worden er specifieke eisen gesteld aan de vitale Betapress onderdelen, te weten de buis, voeding, optiek en behuizing. Met de nodige praktische raadgevingen halen we de laatste drempels weg. RB in België: V.U.: Steven van de Rijt, Kees- inglaan 2-20, B-2100 Antwer- pen-Deurne. Tel. 03/324 3890, telex: 32507 (keesng b). Postreke­ EN VERDER: ning: 000-0012775-68. Redactioneel:------7 Varia- en audio/videonieuws: ------9 12 Auteursrecht: CeBIT *89:------Het geheel of gedeeltelijk over­ Electronic Mail, lezersbrieven:------20 nemen, kopiëren of vermenigvul­ Ins & Outs, mini-advertenties: ------37 digen van in dit tijdschrift gepu­ Tools:------38 bliceerde artikelen is uitsluitend Meetnieuws:------___ 40 mogelijk na schriftelijke toestem­ 42 ming en met bronvermelding. Componentennieuws: ------Gepubliceerde schakelingen en Bouwontwerp Video Color Processor (2): 46 software kunnen door een (Neder­ lands) octrooi zijn beschermd. Toepassing voor persoonlijk gebruik is toegestaan. De uitgever stelt zich niet aansprakelijk voor de gevolgen van eventuele fou- Cover: ten. Impressie van de ASTRA-satelliet ISSN: 0165-6104 Technics SL-P777 CD-speler.

5 T ELECTRONICA Emmastraat 13 1432 EW Aalsmeer Tel. na 19.00 uur 02977-29522

Vrijdags van 18.00-21.00 uur KST» Zaterdag van 9.00-16.00 geopend Weerfoto’s op uw Computer , A=> Ontvangers 137 MHz v.a. ƒ 275,- Kruisdipool ...... ƒ 169- Betrouwbare PA-apparatuur vormt traditioneel een sterk Meteosatconverter bouwpakket . ƒ 295,- onderdeel in het Amroh programma. gebouwd . ƒ 395,- ★ PA-versterkers 25 tot 200 W kontinu; waterdicht ƒ 600,- ★ Ook met ingebouwde cassetterecorder; Parabool 0 90 cm ƒ 395,- ★ Verschillende mengbare ingangskanalen; ★ Uitgangsimpedanties Complete installatie voor 4/8/16Ü en 70/100 V lijn; Meteosat ontvangst ƒ 1550,- ★ Geluidszuilen, hoorns en plafondluidsprekers. Interface C64 bouwpakket ƒ 99.-/gebouwd ƒ 149,- Wie een krachtig geluid wil Atari horen over versterkers en zuilen ƒ 298,- vraagt de dokumentatie aan. MSX ƒ 249,- MS/DOS ...... ƒ 298,- Amroh B.V. BBC/Electron...... Aktueel in industriële aktiviteiten ƒ 325,- BBC/BEELDGEHEUGEN Postbus 370. 1380 AJ Weesp 512/512, bij 128 grijswaarden . / 1500,- Telefoon: 02940 -1 53 50 /4MK§)H Telex: 15171 KAMU JCS ELECTRONICA rp: AALSMEER i

1 I

Video Color Processor VPC 7001 De nieuwste generatie Video Color Processor ontwikkelt door ELV

De hier afgebeelde video color processor dient ervoor om achteraf Bestelnr: 488 BKL helderheid, kleurverzadiging, kontrast en alle 3 kleuren onafhan- Komplete bouwkit met fl. 259,95 kelijk in te stellen. Kleurcrrecties zijn zowel bij kamera-opnames als printen en behuizing ook bij videokopiëren mogelijk. Ook te gebruiken voor het maken Bestelnr: 488 F van optische effekten en beeldvervormingen, het verwijderen Kompleet gemonteerd 00 kopieer beveiligingen, conversie van S-VHS/RGB en invoegen ------£1. 635. VERKOOPADRESSEN: m.b.v. de computer. Utrecht Centrum Elektronica 030-319636; Displav 030-315655; Rotterdam Dil 010-4854213; Amsterdam Muco 020-183781; Ernst De Weerd 057Ó7-1559; Zaan slag De klussen-Bas 01153-2275; Breda Jacobs 076-212881; Roermond Popular 04750-34394; Dordrecht Peko 078-162381 Leeuwarden Het elektronicahuis058-151171; Groningen Okaphone 050-126819; Assen Baas05920- 14401; Meppel Evers 05220-60069; Hoogeveen Deltronics 05280-68300; Emmen Cresendo 05910- Importeur voor Nederland en België 13580; Zwolle Cebra 038-211663; Apeldoorn van Essen 055-212485; Deventer van Schoor 05700- l2760;AmersfoortvanHove033-635902; VeenendaalvanHove08358-l 8228;OldenzaalPaul's05410- 21683; Enschede v/h Sande 053-350396; Nijmegen Technica 080-225210; Amsterdam Hecke 020- 792459; Delft H.E.C. 015-140371; Goris 015-130489; Venlo Baur 077-517154; Maastricht De Regenboog 043-212257; Sittard De Regenboog 04490-12355; Heerlen De Regenboog 045-716829; Alkmaar Elektron 072-113180; Den Bosch Mulders 073-136968; Zaandam Othec 075-354854; Gouda IBINELL bv RadioShackOl820-21718; Den Haag Westerveld 070-836480; Meek-it 070-600357/609554;Hilversum H+G 035-45568; Arnhem Radio Piel 085-425950; Display 085-454518; Hoorn Jonker 02290-14790' Postbus 83, 7440 AB Nijverdal Bergen op Zoom Rein de Jong 01640-36028; Goes Electronicawnkel 01100-31276; Nijverdal Volkers 05486-12728; Alphen a/d Rijn Service Shop 01729-8523; Castricum Vidiprom 02518-54638; Telefoon 05486 - 17475, telefax 05486 - 12678 Eindhoven Display 040-448827; Haarlem Display 023-322421 BELGIE; Genk Data ElektronicaOtl- 359128; Brugge 8000 Elektra 050-341007; Alken C.C.M. 011_-314678; Gent Genironie 091-21818:4 REDACTIONEEL

M dEMOT EN HET

VAN OLYMPUS

De satelliet-‘boom’ lijkt nu echt losgebarsten. Met de lancering van de ASTRA-satelliet een halfjaar geleden, 11 december 1988, zijn er maar liefst 16 TV-kanalen voor de kijkers bijgekomen. Filmnet, Screen Sport, Lifestyle, Childrens Channel e.a. bieden een variatie aan Films, sport, cultuur en nieuws. Een eenvoudig, compleet ASTRA-ontvangst setje is reeds te koop voor minder dan ƒ 1000,-. Afhankelijk van de kwaliteit en mogelijkheden (afstandsbediening, stereo geluid, e.d.) betaalt men meer of minder.

Hoewel er geen belemmeringen lijken te bestaan voor aanschaf van een ASTRA- installatie, kan de uiteindelijke plaatsing van een antenne wel eens problemen opleveren. Niet dat de montage moeilijk is, het blijkt in de praktijk echter raadzaam eventueel overleg te plegen met de huiseigenaar, Bouw- en Woningtoezicht en de schoonheidscommissie. Het animo voor een satelliet antennepark op de Nederlandse daken is namelijk niet onverdeeld.

Waar ASTRA toch voornamelijk amusement levert, biedt de binnenkort, op 22 juni, te lanceren OLYMPUS-satelliet onder meer mogelijkheden voor High Definition TV, stereo geluid, dataverbindingen en videoconferencing. Daarnaast krijgt OLYMPUS een grote rol op educatief vlak. Vanaf oktober gaat de satelliet op proef wetenschappelijke programma’s uitzenden. Deze zijn afkomstig van de vereniging Eurostep die medio april officieel werd opgericht in Wenen. Hierin participeren zo’n driehonderd Europese onderwijsinstanties. In 1990 moet het experiment voltooid zijn. Dit Pan-Europees initiatief moet dan resulteren in een unieke onderwijszender voor elektronisch afstandsonderwijs, in navolging van landen als de Verenigde Staten en Canada. Overigens is de strijd om de hoofdkwartier-zetel van de vereniging op de valreep beslecht in het voordeel van Leiden.

De OLYMPUS-satelliet, ontwikkeld door het Europese Ruimte Agentschap (ESA), zal uiteraard gebruikt worden voor wetenschappelijke programma’s en publicaties en voor nascholing van academici. Zo mogen we onder meer onderwerpen verwachten op het vlak van de geneeskunde, psychiatrie, automatisering en landbouwonderzoek. Denk bijvoorbeeld aan het recente koude-kemfusie onderzoek. De bedoeling is echter veeleer om, de door de ESA toegekende negen uur, met onderwijsprogramma’s voor allerlei soorten cursisten te vullen. Bovendien bestaat het vooruitzicht van ‘interaktief gebruik: Uitzending vanaf een centraal punt in Europa waarbij de kijkers met de docent kunnen responderen via de telefoonlijn of de computer. Voor ontvangst van OLYMPUS volstaat een schotel van 20 centimeter!

Wie de voorkeur geeft aan amusement kan nu reeds afstemmen op ASTRA. Geeft u echter de voorkeur aan een wetenschappelijk verantwoord ontbijt, dan kunt u vanaf dinsdag 2 januari 1990 om negen uur ’s morgens afstemmen op Eurostep, met het ei van OLYMPUS.

Rogér van Domburg Sublieme basweergave I in de auto met de Canton NSuSStw Pullman Sets Keuze uit extra grote en krachtige lagetonen-units. De meest actuele informatie

van de RB-redactie op pagina 339 van >\

Vv SKY TEXT \\Ja*

@ Auto-inbouwluidsprekersets met Hifi-kwaliteit compleet met filters en inbouw accessoires voor hoogwaardige stereo-weergave. Muziekvermogens 2x70 t/m 2x1 40W. k Folder + dealerlijst op aanvraag. y

teledi mension Importeur: Amroh B.V. Postbus 370,1380 AJ Weesp, tel.: 02940 -15350

The Pied Piper luidsprekers.... omdat je méér muziek wilt horen! ■The Pied Piper: luidsprekers van topklasse. «In tal van exclusieve uitvoeringen v.a./2190,- per paar. «Kits voor zelfbouw /1025,-p.p. (excl.hout) of ƒ1414,50 (incl.M.D.F.kasten). «Unieke prijs/kwaliteitsverhouding door directe levering.(niet via —„ de detailhandel.) «Bel voor een vrijblijvende demonstratie: 03240-38577 (Almere), 080-440918 AlJRK (Nijmegen), 050-324111 (Haren), 010-4737336 (Schiedam) of 03-6457548 (Brasschaat, België). \ Documentatie en testrapport: TSN, Markerkant 1206-13,1314 AK Almere Tel:03240-38577.

ELEKTRONICA ELEKTRONICA

$ Ook het adres voor moeilijke componen­ ten. Vraag om toezending van resiposten PIET KENNIS B.V. of nettoprijslijst Levering aan handel/mdustrie/over- ELEKTRONISCH CENTRUM | miskkvice shop heid/scholen en bedrijven tegen spe­ Piusstr. 90 5038 WT Tilburg IVERZAAL ELECTRONICS! ciale condities Tel. 013 - 422647 Hooftstraat 311 2406 GK Alphen a/d Rijn Elektr. Componenten - Bouwkits - Lektuur ELECTRONIC COMPONENTS AND Q1 720-74888 MATERIALS Meetapparatuur - Audio-accessoires Telefax 01720-76345

* Radio en TV buizen * Versterkerbuizen Handelsonderneming ELECTRO CIRKEL B.V. * Zendbuizen Postbus 56566. 3007 EB Rotterdam * Magnetrons Piekstraat 69. 3071 EL Rotterdam ' Klystrons * TR-cellen Tel. 010 - 485 10 88. Telex 28647 * Componenten Telefax 010 - 484 47 92 Veelal UIT VOORRAAD leverbaar tegen ZEER GUNSTIGE prij2en. ALLEEN VERTEGENWOORDIGERS VOOR Vraag vrijblijvend offerte. LONDON VARIANIEUWS

RB ELEKTRONICA MAGAZINE OP TV Wij, van RB Elektronica sie achter Sky-Channel: Een Magazine, vinden het be­ nieuw elektronisch medium langrijk om u voortdurend in de vorm van een beeld­ van recente informatie te krant aan huis. Via Sky-tekst voorzien. Om de meest actue­ is het mogelijk om nieuws en le informatie bij u thuis te commerciële boodschappen brengen zijn wij, zoals u wel­ te lezen. De Nederlandse ver­ licht weet, gestart met een sie van Sky-tekst vindt u op TV-magazine op Sky-tekst, pagina 300-399. De informa­ in samenwerking met Tele- tie van RB Elektronica dimension uit Rotterdam. Magazine (pagina 339) Een van de nieuwe folie-toet- geschiedt op een stabiele Sky-tekst is de teletekst ver­ wordt minstens eenmaal per senborden van Duralith. dragerplaat of, met andere week geactualiseerd. Andere componenten, op een gedruk­ nieuwsbronnen op Sky-tekst toetsenborden, frontpanelen te schakeling. Naast een func­ A ctuele informatie uit RB zijn onder andere de en EL-displays. De indeling tionele vormgeving heeft dit Elektronica Magazine op K.N.O.V., Autovisie en de en de gebruikte kleuren zijn vooral een ruimtebesparing pagina 339 van Sky-tekst. Hitkrant. geheel op klantenspecifica­ en reductie van montagekos- tie, evenals de aandruk- ten tot gevolg. 800 39 T kracht van de keyboard- Inl.: Heynen B.V., Gennep, ÜBPÜ? schakelaars. De montage 08851-96111. elektronica NIEUWE CD-HOOFDTELEFOONS B VZi'1'1"' RADIO I VAN SONY Alweer IOjaargeleden kwam gevers van deze nieuwe Sony als eerste met de Walk­ modellen hebben een diame­ man en 5 jaar later met een ter van respectievelijk 50 Discman. Reden genoeg om mm, 40 mm en 30 mm. Het van beide apparaten een jubi- basismateriaal is achtereen­ leummodel uit te brengen. volgens opgedampt met

PIONEER TWIN CD-SPELER In navolging van de inmid­ afspelen en tegelijkertijd de dels officieus erkende Multi- andere lade openen om deze play wereldstandaard, komt disc te verwisselen. De Pio­ Pioneer nu met een Twin- neer Twin CD-speler (PD- tray CD-speler. Deze Euro­ Z72T) heeft onder andere de pese primeur heeft twee disc- volgende functies: Conti- laden, beide geschikt voor nued Relay Play, Random zowel de normale - als de Play, geprogrammeerd afspe­ single CD. De twee laden len en Auto Eject Play. werken parallel, maar onaf­ Samen met de S-33 midiset hankelijk van elkaar. Zo­ biedt de Pioneer PD-Z72T doende kan men één disc nog extra opname-mogelijk- heden zoals Parallel Fade De Twin CD-speler (PD- Editing en Relay Fade Edi- Z72T) van Pioneer heeft twee ting. De prijs is ƒ 599,-. disc laden voor dubbel CD- Inl.: Pioneer Electronics, MDR-CD999 MDR-CD777 MDR-CD555 plezier. Weesp, 02940-15015. Impedantie (Ohm) 45 63 45 Gevoeligheid (dB/mW) 106 106 106 Max. belastbaarheid (mW) 1200 1000 1000 Frequcntiebereik (Hz) 3-30.000 5-30.000 5-2.7000 Prijs ƒ499.- ƒ349,- ƒ249,-

De nieuwe CD hoofdtelefoons amorfe diamant moleculen, van Sony: MDR-CD999, amorfe safier moleculen en MDR CD-777 en MDR CD- titanium moleculen. Als 555. drager voor het geluidsmem- braan werd keramisch com­ RB EXTRA DIK FOLIE- Dit voorjaar brengt echter positiemateriaal toegepast Zoals elk jaar is het gecom­ TOETSENBORDEN nog meer Sony-nieuws. Zo voor een krachtige, droge bineerde juli/aug. nummer introduceert Sony drie laag weergave. Voor het extra dik, met extra bouwont­ Van de in ‘membraan' dis­ nieuwe CD hoofdtelefoons, signaaltransport werd LF- werpen. Denkt u er wel aan plays en frontpanelen gespe­ voorzien van nieuwe weer­ OFC litze kabel en een ver­ mini-advertenties op tijd in te cialiseerde firma Duralith gave membranen: De MDR- gulde Uni-match plug ge­ sturen? zagen we op de Fiarex een CD999, de MDR-CD777 en bruikt. nieuwe reeks duurzame folie- de MDR-CD555. De weer- 9 AUDIO-VIDEONIEUWS Hans Goddijn

AKAI AA-V235 RECEIVER De AA-V235 receiver is, al­ Het tunerdeel is geschikt dus de fabrikant, dankzij de voor ontvangst van FM en uitgebreide afstandsbedie­ AM (middengolf) zenders en ning bij uitstek geschikt om dankzij de digitale synthesi­ een centrale positie in te zer uiterst stabiel. Het dis­ nemen in de audio/video in­ play geeft naast de afstem- stallatie, zoals die langzaam frequentie tevens het golfbe- reik en het nummer van de KX-5010 cassettedeck met liefhebbers normale maar zeker in menige huis­ grammofoonplaten is de kamer ontstaat. Het nieuwe voorkeuze zender aan. De onder meer Dolby B/C en apparaat bevat een 2 x 60 W optimale afstemming wordt HX-Pro. KD-5010 platenspeler in het versterker en een tuner met aangegeven door een LED- programma opgenomen. Het een geheugen voor 20 voor­ indicator. Afstemmen ge­ ve een D/A converter met apparaat heeft directe aan­ keuze zenders. Behalve aan­ schiedt naar wens automa­ drie sampling frequenties (32 drijving (Direct Drive) en een sluitingen voor twee groepen tisch of met de hand, terwijl kHz, 44,1 kHz en 48 kHz) speciale hybride isolatie om luidsprekers zijn er aanslui­ tevens de gewenste zender een traditioneel versterker- trillingen te absorberen. De tingen voor hoofdtelefoon, ook direct kan worden geko­ deel met de gebruikelijke lijn is gecompleteerd met het platenspeler (phono), CD- zen door de betreffende fre­ aansluitingen en een uit- cassettedeck KX-50J0. Deze speler, cassettedeck en DAT- quentie in te toetsen. De A A- gangsvermogen van 2 x 100 heeft een 2-koppensysteem, recorder. Bovendien beschikt V235 wordt compleet met af­ W aan 8 Ohm. De converter een nieuw ontwikkeld elek­ het apparaat over vier video standsbediening geleverd. heeft zowel een coaxiale als tronisch gestuurd loopwerk, ingangen en twee video uit­ Bovendien is de afstandsbe­ optische digitale ingang, automatische bandsoort in­ gangen. Hierop kunnen een diening zonder extra bekabe­ waarop behalve CD-spelers stelling, Dolby B/C ruis­ video monitor en een opne­ ling geschikt voor het bijpas­ ook DAT-recorders en DBS onderdrukking en HX-Pro. mende videorecorder worden sende cassettedeck HX- satellietontvangers kunnen Leverancier: Kenwood Ne­ aangesloten. De ingangen A435W en de Akai CD-spe- worden aangesloten. Voor derland B.V. Aalsmeer. zijn naar keuze te gebruiken lers CD-A335, CD-32/52 en voor videorecorders en/of CD-62. De prijs van deze CD-Video spelers. Om snel veelzijdige receiver bedraagt t een camcorder te kunnen ƒ 999, BODYGUARD’ VOOR aansluiten, bevindt een van Leverancier: Fodor Radio AFSTANDSBEDIENING de video ingangen zich aan B.V., Rotterdam. de voorzijde. Een afstandsbediening voor baar en bestrijkt daarmee Akai receiver AA -V235. TV en andere elektronische ongeveer 85% van alle TV-af- apparatuur mag handig zijn, standsbedieningen die mo­ maar de kastjes kunnen nog menteel op de markt zijn. -i'XW altijd niet tegen hardhandig Het leveringsprogramma gebruik en vallen. De repara­ wordt voortdurend uitge­ tiekosten na een ongelukkige breid met nieuwe modellen. val kunnen dan ook behoor­ Door middel van een duide­ lijk oplopen. Om dat te voor­ lijk display, waarop alle komen is de ‘Bodyguard’ ont­ afstandsbedieningen zijn af- wikkeld, een beschermhuls gebeeld, kan de consument van rubber/gummi mate­ de passende Bodyguard uit­ riaal die door zijn verende zoeken. Te koop bij alle RTV eigenschappen de val breekt. zaken voor ƒ 29,95. ‘CONCEPT-LINE’ VAN KENWOOD De Bodyguard is in meer dan Leverancier: J. Domp B.V., 50 verschillende maten lever­ Mijdrecht. Met ingang van 1 maart 1989 ker (versterker met ingebouw­ heeft Kenwood haar ‘Con­ de D/ A converter). Het nieu­ cept’ programma geheel ver­ we programma omvat tevens ASTRA ONTVANGSTINSTALLATIE nieuwd. Onder het motto een cassettedeck en een pla­ ‘Technology for Musicality’ tenspeler. Reeds een jaar gele­ VAN FUBA brengt Kenwood drie geïnte­ den introduceerde Kenwood In het kader van satellietont- sche polarisator DAZ-776 is greerde versterkers uit - in enkele CD-spelers ‘Digital vangst heeft Fuba haar instal­ nodig als zowel horizontaal waarvan één digitale - en vier Pulse Axis Control’(DPAC) laties modulair uitgevoerd, als verticaal gepolariseerde CD-spelers. Een hiervan be­ om digitale jank (jitter) te waardoor de installaties signalen met slechts een con­ vat slechts een loopwerk en elimineren. In de nieuwe ver­ uiterst toekomstzeker zijn. verter moeten worden ont­ moet digitaal worden aange­ sterker DA-9010 met D/A Een ASTRA installatie kan vangen. Omschakelen ge­ sloten op een externe D/A converter en de CD-spelers worden gebruikt voor ont­ schiedt door middel van een converter of digitale verster­ DP-X9010, DP-8010 en DP- vangst van zowel communica­ magnetisch veld dat door een 7010 is de DPAC schakeling tie - als omroepsatellieten spoel wordt opgewekt. Er DP-X90J0 CD-speler zonder eveneens toegepast. De DA- zonder dat er direct een nieu­ zijn dus geen mechanische D/A converter. 9010 versterker heeft, behal- we installatie nodig is. Het delen die door temperatuur­ hart van een ontvangstinrich- verschillen de ontvangstkwa- ting wordt gevormd door de liteit kunnen beïnvloeden. converter DEK-850. Deze is uitgerust met ruisarme De ASTRA-ontvanger is af­ HEMT-transistoren en heeft gestemd op alle satellietpro- daardoor een zeer laag ruisni­ gramma’s die momenteel veau van slechts 1,3 dB. Deze kunnen worden ontvangen. waarde geldt voor het gehele Daarbij kan het apparaat frequentiebereik van 10,95 eenvoudig worden uitgebreid tot 11,7 MHz. De magneti­ voor toekomstige tv-normen AUDIO-VIDEONIEUWS zoals D2-MAC. Ook deco­ programma- Deze kan een­ SAMSUNG W-700L ‘JUMBO’ ders voor ‘pay- tv’ en stuur- voudig op een reeds aanwe­ apparatuur voor polarisator zige antennemast of even­ Samsung heeft een draag­ weg luidsprekers. Het mu­ en ‘Polarmount’ (installatie tueel op het balkon (op het bare stereo radio uitgebracht ziek vermogen bedraagt 10 voor draaien van spiegel en zuiden) worden gemonteerd. met ingebouwd dubbel cas- W. Het apparaat heeft tevens polarisator) kunnen worden Voor gemeenschappelijke settedeck die geschikt is voor een dubbele LED-uitsturings- aangesloten. Uiteraard is antenne installaties, waarbij ontvangst van FM-stereo, meter en een 5-bands equali­ ook draadloze afstandsbedie­ een nog betere signaalkwali- middengolf en langegolf. De zer. Het dubbeldeck heeft ning mogelijk. Voor ont­ teit vereist is, kan de grotere PLL synthesizer tuner heeft een langspeelmogelijkheid en vangst heeft Fuba de DAP- 85 cm DAP-85 worden toege­ een automatisch zenderzoek- copieervoorziening met nor­ 55 antenne in het leverings- past. systeem met digitale uitlezing male of dubbele snelheid. en een geheugen voor 15 voor- keuzezenders. De weergave Verder zijn er ingangen voor geschiedt via een semi-turbo microfoon, CD/aux en ‘NATUURLIJK’ DE BESTE geluidssysteem voor opti­ hoofdtelefoon. De Samsung HOOFDTELEFOON male laagweergave en twee 2- ‘Jumbo’ is uitgevoerd in an­ traciet kleur. Sony heeft in maart van dit tioneel papieren conusmate- W-700L ‘Jumbo' van Sam­ Leverancier: Amfo Electro­ jaar de introductie van de riaal maar wel de natuurlijke sung. nics B.V., Rotterdam. MDR-R10 bekend gemaakt. klank en helderheid die tot

S-VHS-C CAMCORDER CR-6000S MET HIFI-STEREO GELUID Met de CR-6000S heeft Blau­ die ook in professionele punkt haar eerste S-VHS-C video apparatuur worden camcorder op de markt ge­ gebruikt. Bovendien worden bracht. Het uiterst compacte helderheids-en kleursignalen apparaat heeft naast de uit­ afzonderlijk verwerkt, het­ stekende S-VHS beeldkwali­ geen vooral de kleurweer- teit hifi-stereo geluid. De gave ten goede komt. De cam­ nieuwe camcorder heeft een corder heeft een '/2 inch CCD Sony MDR-R 10 hoofdtele­ nu toe alleen met papier kon­ horizontaal oplossend ver­ beeldchip met 420.000 beeld­ foon. den worden bereikt. Voor de mogen van 400 beeldlijnen punten, een zesvoudig motor- i behuizing van de MDR-R10 (250 bij VHS), waardoor een zoomobjectief en een elek­ ! is gebruik gemaakt van 200 zeer scherp beeld wordt ver­ tronische sluiter met belich­ Deze hoofdtelefoon is het jaar oud Zelkovahout. Deze kregen. Om de kwaliteit tot tingstijden van 1 / 50e tot eindresultaat van een ontwik- houtsoort groeit slechts op het uiterste op te voeren 1 / 1000e seconde. De ‘going- keling die er op gericht was enkele Japanse eilanden en wordt gebruik gemaakt van prijs’ van de CR-6000S be­ het summum aan geluidskwa­ wordt onder meer ook ge­ ‘Amorph’ videokoppen, zoals draagt ongeveer ƒ 5.098,-. liteit en draagcomfort te bruikt in de traditionele Leverancier: Blaupunkt Ne­ bieden. Elk onderdeel van de ‘Waidako’ drums. Het lichte S-VHS-C camcorder derland B.V., Amsterdam. hoofdtelefoon is uiterst nauw­ maar sterke hout zorgt vol­ CR-6000S. keurig vervaardigd met mate­ gens Sony voor een ideale rialen van uitsluitend top­ geluidsversterking en akoes­ kwaliteit. De MDR-R 10, die tiek. De oorschelpen van de ontwikkeld werd met behulp hoofdtelefoon zijn bekleed van 3-dimensionale CAD (3- met Grieks schapenleer; het D Computer Aided Design) aansluitsnoer met zijde. Met volgens systeem ‘Fresdam’, de introductie van de MDR- heeft een geluidskwaliteit die R10, de enige in zijn soort, vergelijkbaar is met die van zet Sony het tienjarig bestaan een concertzaal en een onver­ van de MDR-serie extra in gelijkbaar draagcomfort. In de schijnwerpers. De nieuwe de hoofdtelefoon wordt ge­ hoofdtelefoon, die vanaf bruik gemaakt van een uniek heden leverbaar is, kost en volkomen nieuw ontwik­ ƒ9.000,- en wordt alleen op keld bio-cellulose mem­ bestelling geproduceerd. braan. Dit membraan heeft Leverancier: Sony Neder­ ten minste een tien maal land B.V., Badhoevedorp. grotere stijfheid dan conven- vi COMPUTERNIEUWS Hans Beekhuyzen

Hannover CeBIT ’89

Medio maart was in Hannover voor de vierde keer de CeBIT, de internationale beurs voor ‘Büro, Information, Telekommunikation' Ruim 3000 exposanten toonden hun nieuwtjes op een oppervlakte van 236 duizend m2. Veel aandacht kreeg dit jaar de handel met India (2 hallen), netwerken, het gebruik van computers in het bankwezen, opslagmedia én ISDN. Gecombineerd met het gebruikelijke computer- nieuws volgt hier een eerste overzicht van het belangrijkste beursnieuws.

p CeBIT *89 waren verbindingen en faxen, kan Hicom veel exposanten die direct op het net worden O nu reeds hun ISDN- aangesloten. Wil men een n apparatuur lieten zien. De gewone telefoon (ouderwetse !5 uitgebreide aandacht voor T65) aansluiten, dan moet . . m"Ü ISDN is niet vreemd, want in eerst een A/D en D/A con- m Stuttgart is eind december 88 verter tussen de analoge tele­ de seriematige invoer van het foon en het digitale net wor­ ISDN net gestart. Dat net den aangebracht. In plaats heeft nu 4800 analoge en van de nu maximum haalba­ 2400 échte ISDN gebruikers. re (maar vaak niet gebruikte) goed op het ISDN net omdat een futuristisch museum weg­ Nog even voor de duidelijk­ 9,6 kb wordt het mogelijk om de capaciteit van de conven­ gelopen! En ook van de por­ heid; bij het ISDN krijgt elke data met 64 kb te ‘modernen’! tionele telefoonlijn te beperkt table telefoon krijg je ril­ abonnee de beschikking over Mensen met een betaalbaar is. De hierbij afgebeelde Oki lingen. De afmetingen zijn twee digitale lijnen met een modem moeten het vaak met Video Phone werkt op één het directe gevolg van de overdrachtsnelheid van 64 1,2 kb per seconde doen. ISDN kanaal en laat 10 beel­ grote afstanden tussen de kilobyte per lijn. Voor toe­ Overigens is een modem bij den per seconde zien op het basisstations. Iets waar Sie­ passingen waar data over de ISDN niet meer nodig, het is 5 inch kleuren LCD scherm. mens dus niets aan kan doen. lijn gaan, zoals computer- immers een digitale lijn. De resolutie is 160 x 120 beeldpunten. In het verleng­ de hiervan ligt natuurlijk het video conferencing systeem, vaak geleverd door de zelfde leveranciers. En ook hier is het ISDN de gebruikte ver­ binding. Het contrast met de Euro­ pese industrie op het gebied van de beeldtelefoon is wel erg schrijnend. Zo lijkt de Siemens beeldtelefoon zo uit

Beeldtelefoon van Siemens, Klein, elegant en in kleur: Oki misschien nog iets meer vorm- beeldtelefoon. We! even op geving. ISDN wachten.

Makkelijk in gebruik, lichtge­ bouwd met - volgens de fabri­ wicht, handig en klein: Sinus kant - als doel ‘50% minder’: 12. in gewicht, volume en prijs. Het aantal componenten werd teruggebracht van 1750 Telecom naar 1100, het aantal afre- gelpunten van 50 naar 10 en Fabrikanten kennen de yup- het gewicht is nu slechts 325 appeal van de portable tele­ gram. foon en maken steeds mooi­ ere modellen. Een prachtig Videophone voorbeeld is de Sinus 12 van Ascom Autophone AG (fo­ Ook beeldtelefoon is nu hier to). Deze ‘tweede generatie’ en daar te zien. Overigens portable telefoons zijn ge- werken de meesten alleen 12 COMPUTERNIEUWS

TulipAT 386/25 geheugen. Aangezien het bij de 386/25 modellen nog pro­ Tulip introduceerde in Han- totypen betreffen, zijn nog nover twee nieuwe PC-mo- geen definitieve prijzen en dellen. De 25 MHz snelle levertijden bekend. 80386 machine is verkrijg­ Daarnaast toonde Tulip haar baar in desktop-, maar bin­ eerste portable model, een nenkort ook in Tower uit­ AT van 5,6 kg, 12 MHz, met voering. Deze nieuwe AT 80286 processor en een 3,5„ bevat een zeslaagse multi- diskette-eenheid. Inbouw layer print lay-out die van een (20 of 40 MHz-) ontworpen is door ACS uit harde schijf is mogelijk. Het Echt. Verder bevat dit type beeldscherm van deze draag­ een 80387 co-processor, 8 bare snelle computer is van 1MB geheugenbaken, 6 uit- het ‘back-lit-supertwist’ type breidingsslots voor AT en en heeft 640 x 400 pixels. De twee voor XT-kaarten en o.a. batterijvoeding (uitneembare een uitbreidingsconnector lading van maar liefst 1,6 kg) ten behoeve van 8 MB extra is goed voor minimaal 3 uren werken. De prijs is ± Sjouwtelefoon van Siemens, heel programma-overzicht De nieuwe Tulip AT386/25. ƒ11.000,-. gewichtige infr ast rukt uur ont­ met daarin herschrijft) are breekt. magneto-optische schijven, 120 mm CD-write once en 5!/4 inch write once schijven Optica! met organic dye coating of van metaal. De CD-Write Voor mensen die nog meer Once, uitgebracht onder de data willen wegschrijven lijkt Yamaha naam, is vermoede­ de optische schijf de aange­ lijk de That’s CD-R tegen­ wezen weg. Zo vonden we hanger waar DocDATA het onder andere van Fuji een enige tijd geleden over had.

******* C

Fuji optische disc, verkrijg- De CD Write Once van Fuji, baar in verschillende uitvoe- uitgebracht onder de naam ringen. Yamaha. O Softkey grootte en stijl, etc. Ook werd Claris CAD aangekondigd, Nieuwe software voor de een midd-class CAD pro­ Mac’s werd geïntroduceerd gramma waarvan de bedie­ door Softkey. Softkey is de ning sterk overeenkomt met Benelux importeur voor die van MacDraw. Claris onder andere Claris, voor­ CAD tekent volgens een malig softwarehuis van groot aantal normen, zoals Apple. Zo kwam men o.a. ANSI, ISO, DIN, etc. en kan met de nieuwe MacWrite II, ook files van AutoCAD en die meer dan 50 nieuwe func­ MacDraw lezen. ties bevat, waaronder mail merge, directe import/ex­ Informix & Wingz port van MS Word, MS Write, MS Works en Write- Onvoorstelbaar indrukwek­ Now files, fontgroottes van 2 kend was het DTP pakket tot 500 punten, zoeken en Informix. Vooral voor IBM vervangen van fonts, font- gebruikers moet de duide- 13 COMPUTERNI EU WS van de vorige versie betreffen lijke en eenvoudige aanpak, en schrijven. Echt nieuw is de inch 160 Mb harcte schijf', speciaal voor de intensieve de AppleTalk driver en de gekoppeld aan een enorme auto-start, dat ervoor zorgt Driveren Responder voorde kracht, ‘schrijnend' zijn. dat het systeem zichzelf her­ netwerkomgeving, met een Uiteraard werd gedemon­ stelt in geval van een stroom­ toegangstijd van IS ms. De FDHA voor alle Macintosh streerd op de snelste Mac, storing. De standaard uit­ prijs is ƒ 6495,-excl. BTW. SE/30. Verder is tevens een zodat de kostprijs van het voering gaat in Nederland * Met de introductie van de nieuwe versie van App^ Be­ gedemonstreerd systeem ook ƒ 12.995 excl. BTW kosten. nieuwe produkten is ook een standsuitwisseling meegele­ duidelijk duurder is, maar * Nu drie van de zes Macin­ nieuw besturingssysteem, verd. De upgrade is overi­ indrukwekkend was het wel. tosh modellen modulair zijn, versie 6.0.3 geïntroduceerd. gens vooral bedoeld voor ge­ Hans Appel van Apple werd het tijd dat Apple zelf De wijzigingen ten opzichte bruikers van SE/30. (echt!) toonde zich erg blij met afwijkende beeldscher­ met het pakket Wingz, ook men kwam. Er zijn er nu Gratis Sony Viruskiller vertegenwoordigd door Soft- twee, een 21 inch scherm en key: „Wingz is het eerste gra­ een A-4 scherm, beiden Sony levert sinds kort gratis programma’s komen van de fische spreadsheet. Wingz is monochroom, paperwhite. anti-virussen bij floppy’s. algemene Computerclub en het grootste, snelste en meest Apple stelt dat de beeldkwa­ Een ieder die twee doosjes sporen virussen op om ze veelzijdige spreadsheet ooit liteit gelijk is aan die van het floppy’s koopt, vindt op die vervolgens onschadelijk te ontwikkeld voor een micro­ originele 9 inch Macintosh floppy’s een aantal anti-virus- maken. Uiteraard staan de computer.” Gezien de demo scherm. Op het 21 inch mo­ programma’s; een voor MS- diverse programma’s in het en de informatie lijkt Wingz del kunnen twee A-4 pagina’s DOS machines, een voor voor die computer leesbare inderdaad over een groot naast elkaar op het scherm Amiga, een voor Atari ST en format op de diskette. Die aantal unieke eigenschappen terwijl er dan nog ruimte een voor Macintosh (voor floppy’s met voor die te beschikken, maar beschei­ over is voor de schuifbalken zover dat type met dat for­ gebruiker niet-bruikbare pro­ denheid hoort daar niet toe. en de menubalk. Uiteraard is maat floppy kan werken). De gramma’s kunnen eenvoudig het ook mogelijk verschil­ door hem worden geformat­ Apple nieuws lende applicaties (in elke Sony floppy's met viruskiller. teerd. grootte) op het scherm naast Diverse leveranciers komen elkaar te gebruiken, hetgeen weer met Apple nieuws. vooral handig is bij het over­ * Op de eerste plaats is er zetten van gegevens vanuit (weer) een nieuwe Mac, de het ene naar het andere pro­ IIcx. Puur technisch gezien is gramma. Verder heeft dit hel een IIx met minder uit- model 1152 x 870 pixels en breidingsslots (drie). Apple een refresh rate van 75 Hz. benadrukte echter dat de Ook de A-4 monitor heeft IIcx door zijn eigenschappen een refresh rate van 75 Hz en beter geschikt is als desktop kan precies één pagina A-4, machine. Want niet alleen de de schuifbalken en de menu­ afmetingen zijn geringer, ook balk bevatten. Interessant is het geluidsniveau is duidelijk de mogelijkheid de muis en lager. Op de persconferentie het toetsenbord (via de was dat natuurlijk niet te Apple Desktop Bus) op de horen maar er wordt een sig­ monitor aan te sluiten. Zoals nificant verschil ten opzichte bij alle beeldschermen ge­ van de IIx geclaimd. Uiter­ beurt de aansturing analoog aard is ook de IIcx uitgerust en afhankelijk van het type met de ‘tam gehouden’ Moto­ Mac c.q. beeldschermadap- rola 68030 chip, aangevuld ter zijn er twee of vier grijs­ met de 68882 floating point tinten op het scherm. Voor processor. Verder is Apple’s beide monitoren is een spe­ ‘SuperDrive’ gemonteerd, ciale beeldschermadapterdie waardoor ook deze Mac flop­ ƒ1495,- kost. De 21 inch py’s van Big Blue kan lezen monitor zelf kost ƒ 5195,- terwijl het A-4 type ƒ 2695 De nieuwe Apple IIcx met de gaat kosten (alle prijzen excl. A-4 en 21 inch monochrome BTW). monitoren. * Apple levert nu ook een 5% Amstrad OS/2 tionering zijn door middel van potmeters in te stellen. Amstrad kondigde aan dat De prijs is ƒ 199,-. Inl.: EIra, zij een licentie overeenkomst Rotterdam, 010-4670677. heeft bereikt met Microsoft, waardoor men OS/2 voor de Hardpac______Amstrad PC 2386 en PC 2286 vanaf mei kan leveren. Micro Macro is importeur ge­ worden voor Hardpac, een CGAop RGB extern aan te sluiten portable harddisk van 20 of 40 Mb. Bezitters van PC’s met Color De controller is ingebouwd. Graphics (CGA) mogelijk­ Doordat verschillende com­ heid kunnen door de aan­ puters van een host-adapter schaf van de PC/Scart inter­ kunnen worden voorzien, face de beelden op een TV kan op verschillende compu­ met SCART (RGB) aanslui­ ters met de zelfde harddisk ting vertonen. Helderheid, worden gewerkt. Meenemen contrast en horizontale posi- is geen probleem, het gewicht 14 COMPUTERNIEUWS

van 115 kilobaud. De prijs is een 19 inch en een 24 inch wel pittig: DM 499. Een leuk model. Ze worden gebruikt voorbeeld van een hardware met een nieuwe controller en verbetering is de geheugen­ bieden een resolutie van 1280 kaart van PSI, de Elite 16 x 960 beeldpunten. Ook voor Plus HyperCACHE. Deze de Amiga 2000 is er zo’n set, kaart kan tot 16 Mb RAM alleen is de resolutie ervan op SIM modules (Single 1008 x 1008 beeldpunten bij 4 Inline Memory Module) her­ grijstinten. Inl.: 04139-8444. bergen en is voorzien van een 32 kb cache geheugen. Hier­ door claimt men geen wait States nodig te hebben op een Philips koopt 12 MHz AT. Opeen 14 MHz machine op basis van de Vendex 80386 is één wait state nodig. Technologies

North American Philips Cor­ Viking grote poration (NAPC) heeft de schermen activiteiten op het gebied van Transportabele harde schijf: Mfmirff’l on personal computers van Ven­ DeHardpac. | Ifiuru en Niet alleen voor Apple zijn er dex Technologies overge­ software grote beeldschermen, ook nomen. Deze activiteiten zijn is slechts 1 kg. Er zijn versies voor de Atari en de Amiga ondergebracht in de nieuwe voor IBM XT/AT, Toshiba Eigenlijk was er veel voor­ zijn deze nu leverbaar. De onderneming HeadStart Tech­ 1100 en Amstrad portables, spelbaar nieuws: RAM kaar­ fabrikant is Moniterm, de nologies Company die zal de toegangstijden zijn 68 ms ten om MS-DOS meer adem- leverancier Manudax. Voor worden geleid door Harry en 28 ms. Inl.: Micro Macro, ruimte te geven, grote (en Atari zijn er twee modellen. Fox (ex. Vendex Techn.) 071-215281. gelukkig steeds beter betaal- Overigens zal er op korte baardere) monitoren, snel­ Viking 24 inch monitor voor termijn weinig veranderen Lightspeed lere backup-units (met Vi- A tari. aan Headstart produkten. deo-8 of DAT cassettes), Sydec importeert nu de optische schijven, etc. Na­ communicatieprodukten van tuurlijk waren er nieuwe soft­ Lightspeed. Het programma wareversies, geschikt voor omvat een aantal modems in OS/2. Enige voorbeelden: zowel kaart als stand alone Amber, Q&A en SQL. uitvoeringen en een mul­ Anti-virus programma’s ko­ tifunctioneel modem dat als men nu ook van de meer regu­ ‘gewoon 2400 bps modem’en liere softwarehuizen en niet als faxmodem (9600 bps) kan als public domain of Share­ werken. Verder levert Light­ ware. Een leuk voorbeeld is speed handscanners. Inl.: Turbo Backup (Versie 5.0), Sydec, 03463-7211. dat overigens alleen onder MS-DOS 4.0 loopt. Het Het Lightspeed programma schrijft 10% meer data weg omvat o.a. een gecombineerd dan normaal op de gebruikte model/faxmodem. floppy en met een snelheid

AST Premium 386/16 De nieuwe 386/16 van AST beschikt over 64 kB zero wait state cachgeheugen. Hier­ door wordt de verwerkings­ snelheid van de processor verhoogd tot boven die van de meeste 386/20 machines zonder cachegeheugen. De CPU RAM-kaart bevat stan­ daard 1MB zero wait state RAM geheugen, is uitbreid­ baar naar 8 MB en is EMS 4.0 compatible. Uitbreiding met harddisk is mogelijk. De AST Premium 386/16 is reeds te koop voor ƒ7.288,-. Inl.: CP International B.V., Rotterdam, 010-4047111. □

(Hans Beekhuyzen is verbon­ den aan Bureau ConTekst) Peter van Willenswaard DIGITALE TECHNIEK

DA-converters in audio

Aantal bits bepaSesu

voor kwaliteit?

In 1988 is een nieuw jachtterrein geopend voor re ouder aan de wieg van toe­ verplaatst. Men heeft daaren­ komstige baby CD eiste ech­ tegen echter nog maar relatief mensen die op cijfers kicken. Eerst verschenen er ter 16 bits. Philips loste het weinig ervaring met de quasi-18-bitters, daarna ‘echte’ 18-bitters en probleem op door toch een gehoormatige eigenschappen uiteindelijk een 20-bitter, van Denon, die naar 14-bits converter te gebruiken van de diverse typen digitaal verluid zelfs een 22-bitter op de plank heeft staan. en de resterende 2 bits via 4- filter. Recentelijk hebben Technics en Philips een paar voudige upsampling te gene­ Een ander verschijnsel waar­ knuppels in het hoenderhok gegooid door reren. Een plezierig bijver­ van steeds meer erkend schijnsel daarvan is dat wordt dat het de geluidskwa­ respectievelijk een 3,5- en een 1-bits DA-converter upsampling (of minder juist: liteit beïnvloedt, is jitter. aan te kondigen. En groot nieuws: Technics heeft oversampling) in feite neer­ Kenwood en JVC waren de zojuist een CD-speler met zo 'n nieuw type komt op filtering in het digi­ eersten die hier expliciet converter uitgebracht! Hoog tijd om de zaken tale domein, met als gevolg aandacht aan besteedden. Jit­ eens op een rijtje te zetten. dat de ongewenste hoogfre­ ter is een tijdsinstabiliteit in quent energie een factor 4 in de bitstroom, een gebrek aan frequentie verderweg komt te definitie van de precieze oor we ons met de DA-converters zelf liiiiiii iiiiiiiiiïilil m "131 Vgaan bezighouden, is het goed er op te wijzen dat er meer probleemgebieden zijn ■ aan te wijzen in digitale i audio. Een eerste punt is de th1', |J—T] [ l1111' j ^1^111 jUiT] |i~~~] filtering, die, zoals bekend, alle (ongewenste) hoogfre­ lïïïïïïl □UyQESIIliM quente componenten aan de uitgang van de DA-converter moet wegnemen. Traditio­ neel gebeurde dat met een zeer steil analoog filter op 22 kHz, dat als nadelen een II " )1 ' Vil "\ 7-th order Butterworth filter •digital filter (SV-011001 opslingering op die frequen­ 7-th order Cheb/sher filter tie en een nare fasevervor- Fig. la Puls gedrag van de fit­ liggen. In dat geval is nog plaatsen waar de nuldoor- ming over een aanzienlijk ters uit figuur 1. maar weinig analoge filtering gangen plaatsvinden. Een nodig. Er kan met een on­ goede DA-conversie staat of deel van de audioband kent schuldig 3e-orde filter wor­ valt met een correcte synchro­ Fig. 1 Frequentiekarakteris- (fig. 1). Van dit probleem tiek en groepslooptijdgedrag den volstaan. nisatie van besturings- en van twee analoge filters. heeft Philips nooit last ge­ De gehoormatige voordelen datasignalen. Jitter verstoort Doordat het Butterworthfilter had. Dat komt doordat Phi­ van zo’n aanpak zijn tegen­ die synchronisatie en tast met op 28 kHz af kapt en niet op 22 lips eigenlijk een 14-bits for­ woordig algemeen erkend en name de flanken van het weer­ kHz, is de vergelijking moei­ maat voor digitale audio vrijwel zonder uitzondering gegeven audiosignaal aan. Er lijk, bovendien is daar het wilde. Enerzijds meende men gebruiken nu ook alle Japan­ is al een aantal oplossingen groepslooptijdgedrag niet aan­ toen op basis van luister- se fabrikanten digitale filte­ bedacht om de invloed van gegeven. (Bron: Technics). proeven dat dit voldoende ring. Schijn bedriegt: We jitter te beperken, maar het Digitale filters zijn eerder was, anderzijds vond men het hoeven niet langer te kiezen probleem is zeker nog niet anders dan beter, ook dan maken van een betrouwbare uit akelige analoge brick- onder controle. Men realise- moet zorgvuldig gekozen 14-bits converter rond 1980 wall filters als 12e-orde But­ re zich dat tienden van nano­ worden. al moeilijk genoeg. De ande- terworth of 7e-orde elliptisch seconden van belang kunnen en dergelijke, want we heb­ zijn. We praten dan over ben een digitaal filter. De Gigahertz-verschijnselen. •0.2 vorige zin suggereert het be­ f-» 400 ^ staan van slechts één type: De nuldoorgang f 5SB 300-1 Hét digitale filter. De werke­ *0 !' / i TT"! lijkheid is anders: Er is een Het probleem van de klas­ I — 7-tn order -—L-1 * •tri order1 LA-u\__ _ 200 o CbebjfShew—v -o.t vrijwel oneindig grote varia­ sieke DA-converter is de A 100 tie aan filterconfiguraties nuldoorgang (fig. 2). Het -0.6 44- mogelijk met digitale reken­ lijkt misschien een omweg, 15 20 25 schakelingen. Voor een deel maar voor een goed begrip ------frequentjr ll

In werkelijkheid gaat het bij matig nulniveau moest wor­ digitale audio helaas anders. den aangebracht om posi­ Daarvoor zijn twee redenen. tieve en negatieve signalen 1 EEHE3G Ten eerste is rekenkundig mogelijk te maken. De meest manipuleren met digitale sig­ logische plek voor het aan­ % nalen met een teken- en wijzen van zo’n nulpunt was t verder amplitudebits erg Error[ uiteraard precies halverwege — | % ingewikkeld. Ten tweede: het traject 000...000 en 'i: AD- en DA-converters be­ 111.. . 111. En zo gebeurde. --- - digital inpuf stonden al. Ze waren ontwik­ Nu is halverwege exact de keld voor meet- en bestu- plek waar het grootste bit ringsdoeleinden. Bij die toe­ (het Most Significant Bit, ■ hee passingen is meestal sprake MSB) omklapt om een ver­ 0/A conversion charactensfics Fig. 2 Haperende nuldoor- van enkelzijdige signalen, dere groei van het signaal a) case on *21SB error gang als gevolg van een (voor zelden van rond 0 Volt alter­ mogelijk te maken. Dat punt, J de duidelijkheid relatief grote) nerende signalen. De conver- 100.. .000, werd dus ‘digital 1 ! MSB-fout. ters waren zo gemaakt dat zero’ (fig. 3). Een stapje f J het 000...000 woord betrek­ omhoog in de digitale trap- S J even van voor af aan te begin­ king had op het 0 V niveau en vorm veroorzaakt geen pro­ J -case on nen. Stel er was nog geen 111... 111 de maximale waar­ bleem: 100...001, het enige r—1 error digitale audio en we moesten de beschreef (een iets ander wat gebeurt is dat het LSB een systeem bedenken. (We systeem, two’s complement, (Least Significant Bit, tevens z Error nemen het voor CD vastge­ is ook mogelijk maar niet de kleinst mogelijke stap- 1 digital input legde formaat als uitgangs­ wezenlijk verschillend). In grootte in het systeem) ‘aan’ punt). De eerste stap zou zijn audio is echter juist uitslui­ gaat. Een stapje omlaag is de inkomende signaalkrom- tend sprake van wisselspan- andere koek: 011...111, ofwel 0/A conversion characteristics me in 44100 stukjes per secon­ ningssignalen, zodat uit­ alle 16 bits klappen om. Het b) case on -2LSB error de te knippen. Vervolgens gaande van bestaande digi­ is heel moeilijk om dat pre­ zouden we van elk partje wil­ tale technologie een kunst­ cies synchroon te laten gebeu­ len weten of de amplitude ren, zodat glitches moeilijk te Fig. 4 Verstoringen ten gevol­ daar positief dan wel negatief vermijden zijn. ge van een +/- 2 LSB grote is: een teken-bit, zeg 1 voor + Fig. 3 Deze schets toont hoe Een tweede probleem is dat fout in het MSB. en 0 voor -. Ons resten dan het MSB het voor audio vereis­ dit met de nodige digitale nog 15 amplitude-bits om de te kunstmatige nulpunt be­ ‘herrie’ gepaard gaat, met staan: De trapvorm die het paalt. Ter wille van de eenvoud grootte van het signaalmon- mogelijk storende invloeden oorspronkelijke signaal moet zijn hier niet 16 bits gebruikt, op nabij gelegen circuits op ster in kwestie te beschrijven. maar is voor een 5-bits conver­ benaderen is dan nog redelijk We kijken eerst of het signaal sie gekozen. De eerste vijf‘sta­ dezelfde of een andere chip. intact, ook al is die ene trede groter is dan het grootste ven ’ laten zie hoe een bepaalde Een derde probleem is dat te groot (1,5 LSB) of juist te amplitudebit; zo ja, dan analoge amplitude (Input het spanningsverschil tussen klein (0,5 LSB). Dat is ook de noteren we een 1, anders een level) in opeenvolgende stap­ 100.. .000 en 011... 111 aan de tolerantie die de betere con- 0. Het verkregen digitale pen door de 5 bits wordt bena­ uitgang van de converter verterfabrikanten in hun spe­ woord is nu twee bits groot derd. De zesde staaf heeft daar precies 1 LSB groot moet cificaties aanhouden. Een en ziet er in het geval van een verder niets mee te maken, zijn. Daar klopt meestal niet grotere afwijking kunnen we groot positief signaal uit als maar dient ter illustratie van veel van. Laten we onze eis niet tolereren, omdat dan bij 11. Vervolgens kijken we of de over gang van 1000 naar verzachten en zeggen dat 0,5 lage signaalniveaus (rondom het signaal ook groter is dan 01111. LSB afwijking nog is toege- de nuldoorgang!) ontoelaat­ de som van het grootste en bare vervormingen optreden, het op-één-na-grootste ampli­ die anders dan quantisering- tudebit: Als het signaal toch ruis niet door dither kunnen ook weer niet zo groot blijkt, worden verholpen (fig. 4). blijft het 2e (amplitude-)bit 0 Uit de metingen die wij de en hebben we 110. Op dezelf­ afgelopen anderhalf jaar de manier kijken we of het hebben verricht, blijkt dat in volgende (weer half zo grote) de praktijk slechts een heel bit aan of uit moet zijn, enzo­ enkele CD-speler binnen de voorts, tot we alle 15 ampli­ genoemde tolerantie valt; en tudebits hebben bepaald. daar een dag later nog zit. Samen met het tekenbit heb­ Waarom is het handhaven ben we dan 16 bits en is de van die tolerantie zo moei­ CD-maat vol. Voor kleine lijk? Het in 100...000 enige signalen is dit een heel vrien­ effectieve bit, het MSB, moet delijk systeem: De grotere 1 LSB ±0,5 LSB groter zijn amplitudebits blijven per­ dan alle overige bits samen: manent 0 en alleen de klei­ 011... 111. De verhouding tus- nere zijn actief. De ver­ sen MSBen LSB is 2‘5 ofwel schillen in grootte tussen die 32767. Bij 0,5/32767 = kleinere bits onderling zijn tolerantie vraagt dat om een niet zo groot, zodat tempera- nauwkeurigheid van het tuurverloop geen grote in­ MSB van 0,5/32767 = vloed heeft en het risico van 0,000015, ofwel 0,0015%, ‘glitches’ (pulsvormige signa­ ongeacht temperatuursveran­ len die kunnen optreden bij deringen en verloop van de het switchen van het ene voedingsspanning. Zo’n nauw­ signaalmonster naar het vol­ keurigheid is in industriële gende) minimaal is. produktie ook met lasertrim- 17 DIGITALE TECHNIEK

ming nauwelijks realiseer­

baar. Daarom vinden we in teft ihannet sompte/hotd veel hedendaagse CD-spelers positive tirtui) half wave DAC tclass AA) ^— low — een instelpotmeter naast de pass DA-converter. Maar als de filter lelt channel temperatuurcompensatie niet nagative s/h (AA) deugt, is ook zo’n instelpot digital filter halfwavc DAC 6-times 4-DAC niet afdoende. oversanpliftg processor ISI 20-bil LSI nght channel negati*e s/h (AA) half wave QAC I— low --- pass 18 bits, 20 bits filter nght channel positive s/h (AA) Een van de eersten die 18 bits half wave OAC claimden, was Yamaha met de CDX1110. In feite betrof het hier een quasi-18-bits. Bij zeer luide signalen werkte de Fig. 5 In de Technics SL-P999 Wel, men voegt onderaan aard is wel enige ‘down-sca- DA-conversie normaal in 16- CD-speler wordt het digitale een bestaande 18-bits-con- ling’ van het audiosignaal bits resolutie, maar zodra de signaal in een positieve en een verter met behulp van dis­ nodig omdat anders, van­ amplitude lager werd dan 12 negatieve signaalhelft ge­ crete componenten nog twee wege de ‘DC-shift’, dippen dB beneden maximum, stuur­ splitst, die daarna elk naar een bitjes toe, zeg maar voor elk aan positieve zijde zou kun­ de het digitale filter de eigen (enkelzijdig opererende) van de bits nog een transis- nen optreden. Die down-sca- DA-converter worden ge­ tortje (de digitale woorden ling gebeurt ook in het digi­ informatie aanwezig in bit 3 voerd, waarvan de outputs t/m 18 naar de 16-bits con- die uit een digitaal filter tale filter en heeft als gevolg door een opamp worden gere- komen, kun je zolang maken dat de meetplaatjes van klei­ verter. Dat signaal zou 12 dB combineerd. te luid worden weergegeven, als je wilt, dus dat is het pro­ ne signalen een niveautje dus werd tegelijkertijd de bleem niet). Het is niet mijn lijken te missen (6 in plaats versterking van de opamp na dit pas boven -60 dB een bedoeling om Denon af te val­ van de gebruikelijke 7 bij de converter met een factor 4 beetje begint te werken. Zelf len, omdat dit merk nu toeval­ -80,77 dB). teruggebracht. Bij alle heb ik nog nooit een 18-bits lig zijn nek het verste uit­ Technics heeft weer een ande­ signaal amplitudes van -12 stapje te zien gekregen, steekt. We hebben de Denon re oplossing bedacht. In hun dB en lager was dus inder­ anders dan in de mooie teke­ DCD 1520 hier op proef: Het (pas uitgekomen) model SL- daad van 18 bits resolutie ningen van de reclamejon­ ding klinkt verbluffend mooi P999 splitst het digitale filter sprake. Het schakelen van de gens). Overigens vind ik het voor ƒ 2200,- en kan gemak­ de (gecodeerde) audiosigna- versterking in het analoge gebruik van een converter kelijk wedijveren met spelers len in positieve en negatieve, deel zou je bedenkelijk kun­ waar 18-bits op staat, niet die (ruim) het dubbele kos­ en voert die elk naar een nen noemen, maar het werk­ zinloos. De afronding van de ten. Daar zal de vijfvoudige eigen DA-converter (twee te goed, zonder rare bijver­ output van het digitale filter voeding van de 1520 niet per kanaal dus, vandaar de schijnselen en het geheel had kan dan op een lager niveau vreemd aan zijn en, wie weet, aanduiding 4-DAC). Die in ieder geval als voordeel dat plaatsvinden en aldus een geven al die extra bits inder­ staan niet in push-pull klas- aan de converter zelf geen 18- voordeel zijn, omdat het kan daad een hogere resolutie. se-A, maar bemoeien zich bits eisen gesteld hoefden te resulteren in een lagere quan- Waar het mij wel om gaat, is alleen met hun eigen signaal- worden (zie verderop). tiseringsruis bij grotere ampli­ het maken van een paar rela­ helft (fig. 5). Deze converters Al snel volgde Pioneer met tudes. tiverende kanttekeningen bij werken dus enkelzijdig, dat de PD-91, voorzien van echte In het najaar van 1988 pre­ de huidige bit-race. wil zeggen: Ze worden ge­ 18-bit converters. Dit is het senteerde Denon zijn 20-bits bruikt precies op de manier moment om opnieuw te gaan modellen: de DCD 3520 en waarvoor ze zijn ontworpen!

rekenen. Een LSB in een 18- 1520. Als we ook dit op zijn Andere 16-bit De MSB-overgang (in elke bits systeem is 4 maal zo klein pretentie doorrekenen, volgt tendensen converter apart) wordt pas als dat in een 16-bits. Voort­ dat hier het MSB weer 4 maal door signalen vanaf -6 dB bouwend op de eerdere bere­ zo nauwkeurig moet zijn als Marantz, dochter van Phi­ onder volle uitsturing aange­ kening komen we tot een bij 18 bits, binnen 0,0001% lips, volgt met zijn topspeler sproken en eventuele fouten nauwkeurigheidseis van dus. Voor dit soort microsco­ en losse converter (CD 12 zullen volledig gemaskeerd 0,0015%/4 = 0,0004% die pische toleranties hebben plus CDA 12) een andere worden door zulke luide sig­ aan het MSB van deze con­ wetenschappers een speciale weg. Philips heeft naast nalen. Een opamp knoopt verter gesteld moet worden, aanduiding: Ze zeggen dan I nieuwe geselecteerde TDA beide signaalhelften weer aan wil hij zich met recht 18-bits ppm (part-per-million, als 154IA SI 16-bit converters elkaar en daar zit dan vol­ mogen noemen. Ik acht de variant op per-hundred ofte­ ook een nieuw digitaal filter gens mij ook de achillespees. realiseerbaarheid daarvan wel percent). Een zeer sta­ op de markt gebracht, de Als er een ingangs-offset is, onwaarschijnlijk, maar mis­ biele weerstand, een goede SAA 7220P/B. Het aardige ontstaat daardoor op de nul- schien is het haalbaar. Ove­ metaalfilmweerstand bijvoor­ van dit filter is dat het in het doorgang weer een te grote of rigens klonk ook deze Pio­ beeld, heeft een tempera- digitale domein een nieuw 0- te kleine stap en zijn we terug neer niet slecht. Het pro­ tuursstabiliteit van 1 Volt-punt kiest dat niet hal­ bij af. Nu kun je de offset bleem is dat het 18-bits ppm/°C. In alle gebruike­ verwege 000...000 en 111... 111 goed wegtrimmen, maar dan gedrag niet te meten is, al­ lijke DA-converters wordt de ligt, maar iets hoger, op 1000 houd je de offset-voltage- thans niet met gewone CD- grootte-verhouding van de 0000 0010 0000 (een punt dat drift (met temperatuur, bij­ testplaatjes. Die zijn name­ bits uiteindelijk door weer­ correspondeert met -63 dB voorbeeld) nog over. Als de lijk zelf gemaakt op basis van standen bepaald. Hoe men signaalamplitude binnen het SL-P999 zijn 20-bits claim 16 bits, zodat de beschrijving denkt dit in een 20-bits con­ oude systeem). De nuldoor- wil waarmaken, moet er wel van signalen met een ldeine verter onder controle te kun­ gang is nu van 1000 0000 iets anders dan een 5534 amplitude te grofmazig is om nen houden, is mij een raad­ 0001 1111 naar 1000 0000 inzitten. Iets veel duurders. een digitaal filter de kans te sel. Mij niet alleen trouwens, 0010 0000, zodat voor signa­ Gehoord heb ik de speler geven om echt op 18-bits-ni- want 20 bit converters zijn len van geringe amplitude de niet; interessant lijkt me deze veau te gaan interpoleren, simpelweg niet eens te koop. problematische MSB-over­ aanpak zeker: De 999 maakt (Ingewijden zeiden mij dat Hoe doet Denon dat dan? gang wordt vermeden. Uiter- gebruik van een gewone 16- 18 digitale techniek bits converter, maar dan tal correspondeert met 3,5 bit aangevuld met drie met dis­ noise shaper (Fig. 8). Het is namelijk niet crete componenten toege­ *32 Iinaar 1 - bit gemakkelijk om een 1 -bits voegde bits. Dat betekent 19 176,4kHz interpolator 11,2896MHz quainrizer DAC te maken die vrij is van 16 and 17 and bits per signaalhelft en om­ *2 hold clipper een drift-achtige lange-ter- dat er twee signaalhelften mijn-oscillatie (hoe Philips • -21 zijn, is dat per saldo 20 bits. dit onder controle gekregen

dilher heeft, moet hier buiten be­ schouwing blijven). Nieuwe Technics vond het veiliger te kiezen voor een PWM-con- conversie- verter. Aangezien ook die ïechniekers Fig. 7 Philips noise-shaper langrijke bit van het 17-bits converter eigenlijk maar 1 bit alias woordlengte-omzetter. woord aan de converter door­ heeft (maar dan met 11 ver- De ontwikkeling van indus­ Binnen de tegenkoppellus gegeven. De overige 16 bits schillende breedten), treden triële AD- en DA-converters wordt gebruik gemaakt van worden niet weggegooid, ook hier geen nuldoorgangs- gaat de laatste tijd zo hard, een 21-bits woordlengte. maar teruggevoerd en samen of andere niet-lineariteiten dat het nauwelijks is bij te met het volgende 17-bits op. De klok die de pulsbreed- houden. Bijna elke week en zullen de steile analoge fil­ woord verwerkt tot een te-variaties bestuurt, moet wordt er wel weer een snel­ ters daar eindelijk kunnen nieuw woord. Daarvan echter zeer stabiel zijn. De lere gepresenteerd, of één van verdwijnen. wordt dan weer alleen bit 1 converter ziet afwijkingen in gelijkgebleven supersnelheid Zover is het helaas nog niet. doorgegeven (Fig. 7). Het is de timing immers als modu­ (250 MHz bijvoorbeeld) Wat er wel is, is een conver- in feite een soort tegenkoppe- laties. Ik maak dezelfde kant­ maar dan met 12 bits in sietechniek die gebruik ling: De correctie komt wel, tekening als bij Philips: 3,5 plaats van 10. Die nieuwe maakt van zeer weinig bits en maar iets later. De hier op­ bit bij 1,4 MHz, gaat er dan generaties converters zijn dat compenseert met een heel tredende vertraging (90 ns) geen informatie verloren? van een geheel andere op­ hoge samplingsnelheid. Phi­ lijkt mij totaal onschadelijk Ook dit type conversie heb ik bouw dan de klassieke, en lips en Technics hebben elk voor audio. Wel dient bin­ nooit gehoord. Eind vorig beloven veel goeds voor de een eigen variant uitgewerkt. nenkort nog eens aan de jaar vertelde men mij in toekomst van digitale audio. Beide varianten kunnen ook hand van de informatietheo­ Japan dat men overwoog in Vooral als dit door gaat drin­ aan opnamezijde worden in­ rie te worden doorgerekend de herfst van 1989 CD-spe- gen aan opnamezijde, omdat gezet (Technics doet dat al in of er nou echt geen informa­ lers op de markt te brengen het met de klassieke AD-con- hun - niet vrijgegeven - por­ tie verdwijnt. 1 bit, en dan met zo’n MASH-converter figuraties moeilijk is om table DAT). maar 11,2 MHz samplesnel- er in (Multi Stage Noise sneller te sampelen dan met heid? Shaping). Maar let op, goed 44 of 48 kHz. Wanneer dat Philips gaat via klassieke Technics heeft een systeem nieuws, ze zijn er nu al: de met andere technieken wel upsampling-technieken eerst dat in grote mate parallel SL-P333, 555 en 777. Waar­ gaat lukken, dan kan einde­ naar 256 x 44,1 kHz. Vervol­ loopt. Men beperkt zich ech­ om de besluitvorming ver­ lijk ook bij de opname over- gens worden in een 2e-orde ter tot 32x upsampling, ge­ sneld is, is niet duidelijk, sampling worden toegepast noise-shaper de 17-bit woor­ bruikt een 3e-orde noise-sha­ maar hoe flitsend het ge­ den afkomstig van het filter per (‘woordlengte-omzetter’?) beurd is, blijkt uit het feit dat gereduceerd tot een slechts om daarmee een 3,5-bit DA- op de voorkant van deze spe­ Fig. 6 Blokschema van de Phi­ 1-bit brede datastroom, die converter aan te sturen. Die lers nog gewoon 18 resp. 20 lips 1-bit DA -converter, inclu­ tenslotte door een speciale 3,5 bit is minder geheimzin­ bits en 8-voudige oversam- sief digitaal en analoog filter 1 -bits DA-converter in een nig dan het lijkt, want Tech­ pling staat! Zo blijft onze (alles op één chip!). analoog signaal wordt omge­ nics gebruikt hier een puls- aandacht gevangen. □ zet (fig. 6). Twee voordelen breedte-modulatie (PWM) zijn duidelijk: De 11,2 MHz converter met 11 pulsbreed- samplingcomponent ligt zo­ te-mogelijkheden, en dat ge- (Peter van Willenswaard is 1ZS serial in pul ver van de audioband dat een verbonden aan Bureau Con- 16-b.t 44.1KHr gladstrijkfilter geen enkel Fig. 8 PWM- (pulsbreedtemo- Tekst). 4*oversempting probleem meer oplevert. En dulatie-) DA-converter ge­ (FlR fitter) er is maar 1 bit, en dus geen bruikt in het TechnicsMASH- 16-btt 176,4kHz attenuation- MSB-overgang, en er zijn procédé. De klok die deze mute ook geen andere converter schakeling stuurt, loopt op lzS serial oufput niet-lineariteiten meer die 33,9 MHz! roet in het eten kunnen 32*oversampling gooien. De chip waar dit (linear mterpolafor) Oither signal added allemaal in zit, de SAA7320, >n 2 * oversampling is bestemd voor portable (sample end hold) j—l -‘•j audio, nog niet voor hifi, > 17’bif 11,2MHz maar dat is een kwestie van -3S 1-bit POMsignal I (2nd order noise tijd; een betere versie J 1 -2 Z shaper)______(SAA7340) zit er al aan te 1 1-bit 11.2MHz komen. De weg van de toe­ J 1-bit DAC komst? De filosofie vind ik in J 1 (svitthed- capacitor elk geval heel aantrekkelijk. network Nog een woord over de noise- de-emphasis shaper. De term is enigszins 3rd ardor low- misleidend, omdat er meer pass fitter gebeurt dan alleen ruis weg­ I werken. Wat er in dit blokje analogue output gebeurt, is ongeveer het vol­ Heft or right channel) gende. In principe wordt alleen het eerste, meest be- LEZERSBRIEVEN

elkaar in te drukken, zonder dat steeds een groeptoets moet worden ingedrukt. Electronic Mail De laatste veronderstelling is juist, de eerste echter niet. De RC5380 heeft vijf groeptoet- bonden. Bovendien heeft Z2 Niet eens met een artikel in RB Elektronica een pull-up-weerstand van sen en als een daarvan wordt Magazine? Een aperte (onjuistheid ontdekt? lOOCl. De bedoeling van dat ingedrukt, dan wordt name­ Heeft u een vraag over elektronica of gewoon een weer standje is niet duidelijk. lijk direkt iets uitgezonden, slimme tip? Stuur het RB Electronic Mail, Nu heb ik zelf een volledig waardoor het televisietoestel postbus 313, 1380 AH Weesp. toetsenbord gemaakt op alle overschakelt van televisie X-, Y- en Z-lijnen. Z2 blijkt naar teletext of videore­ niet te werken. Natuurlijk corder. Bijvoorbeeld: Drukt BUIZENVERSTERKERS NOSTALGIE? door dat weerstandje. Maar men op de groeptoets voor als het weerstandje verwij­ teletext, dan schakelt het TV- Geachte redaktie, buizen versterkers is 20 jaar derd wordt, dan werkt niets toestel direkt om naar tele­ geleden niet gestopt. Nieuwe meer. Ik heb de weerstand text. Daarna kan men met de Hierbij reageer ik als nieuw­ elementen zijn toegevoegd verplaatst naar Z3. Verras­ commandotoetsen teletext bakken abonnee van RB waardoor ook nu de buis send gevolg: Z2 noch Z3 bedienen. Drukt men ‘stie­ Elektronica Magazine op uw weer heel modern is. werken. kem ’ op de toets voor tele­ artikelen over buizenverster- Sommigen omschrijven het text, dan gebeurt er natuur­ kers. Mijn interesse is gewekt geluid van de buis als Uit uw beschrijving maak ik lijk niets. Drukt men daarna omdat men mij zo’n 20 jaar ‘warmer’ of ‘meer dyna­ op dat het indrukken van een openlijk op een commando- geleden vertelde dat een bui- misch’. Enige bezorgdheid groeptoets enkel door de toets, desnoods de toets voor zenversterker het geluid gaf bevangt ons bij zo’n indica­ ‘toverdoos’onthouden wordt, geluidssterkte, dan schakelt en dat een transistorverster- tie. Een warmer geluid duidt zonder dat er iets uitge­ het televisietoestel alsnog om ker daar niet tegenop kan. eerder op een slecht ontwerp zonden wordt. Wordt daarna naar teletext, en het com­ Anno 1989 is er veel veran­ (beperkte bandbreedte). De een commandotoets inge­ mando wordt uitgevoerd. derd en toch is de buizenver- eisen die aan een goede ‘buis’ drukt, dan worden achter sterker niet van het toneel gesteld worden zijn gelijk aan elkaar de groepcode en de F.P.J. Nater, Hengelo. verdwenen (zie o.a. hifi- die voor een goede ‘transis­ commandocode uitgezonden. videonieuws RB jan. ’89). tor’. De belangrijkste eis is Verder veronderstel ik dat Bij deze leggen we uw erva­ Naar aanleiding hiervan heb daarbij: De versterker mag het mogelijk is meerdere ringen voor aan de andere ik een aantal vragen. Zijn niets aan het geluid toe­ commandotoetsen achter lezers. Wie reageert? buizenversterkers louter nos­ voegen of afdoen. talgie? Geeft een buizenver- Meestal zijn buizenverster- SAMPLEN MET CMS MUZIEK-KAART? sterker betere kwaliteit/war­ kers duurder dan transistor- mer geluid en betere dyna­ versterkers. Die situatie Geachte heren, nieerde instrumenten op miek? Kan een buizenver- verandert natuurlijk als het meerdere geluidskarakteris- sterker concurreren met een gaat om een bouwdoos. De Onlangs heb ik in uw blad tieken, naar eigen muzikale transistorversterker uit de­ consument hoeft dan immers kunnen lezen hoe de CMS smaak, aan te passen. □ zelfde prijsklasse (bouwpak­ de montagetijd van de fa­ muziekkaart werd aangepre­ ket DIL-elektronica incl. briek niet te betalen. Daar­ zen. Na enig overleg ben ik voorver sterker)? Is het bui­ naast kan hij /zij zelf kiezen tot de koop overgegaan en zenontwerp (RB okt. ’87)een hoe duur en mooi de kast er­ heb de 12-stemmige muziek­ klasse A of B versterker? uit gaat zien. kaart in mijn IBM XT geïn­ Lezersbrieven stalleerd. Naar tevredenheid R. Goosen, Amsterdam. Het buizenontwerp uit RB heb ik dan ook gebruik ge­ De rubriek Electronic okt. ’87 is tot 16 Watt in maakt van de mogelijkhe­ Mail is bestemd voor Met uw reactie vervolgen we klasse A en gaat bij grotere den. Nu is mijn vraag: Kan ik vragen en opmerkingen de reeds lang bestaande dis­ vermogens gedeeltelijk over met deze kaart ook muziek die voor veel lezers rele­ cussie over de voor- en in klasse B. Deze keuze is samplen, met behulp van een vant kunnen zijn en/of nadelen van buizenverster­ gemaakt op grond van luis- extra insteekkaart of iets' betrekking hebben op ge­ kers. We mogen er vanuit terproeven: 16 Watt klasse A dergelijks? Zelf heb ik daar publiceerde artikelen. Ge­ gaan dat iemand die tegen­ bleek voldoende te zijn om de technische kennis niet specialiseerde en gedetail­ woordig een buizenverster- alle voordelen daarvan bin­ voor. leerde vragen en opmer­ ker koopt, dat doet nadat nen te halen. Doorgaan tot kingen kunt u richten ter hij/zij de modernste transis­ 100 Watt klasse A had een H.P. Verwey, Amersfoort. attentie van de betref­ tor- en buizenversterkers fikse warmteproduktie, duur­ fende auteur. Wij sturen onderling heeft vergeleken. dere voeding en kortere We zijn verheugd dat u naar ze dan door. De keuze geschiedt dan op levensduur van de buizen volle tevredenheid gebruik basis van het beste geluid en opgeleverd. Dat zou geen maakt van alle mogelijk­ Nu ook via de niet uit nostalgie. Afgezien goede keuze zijn geweest heden van de CMS muziek­ databank daarvan, de ontwikkeling bij voor een bouwdoos. kaart. Het muzieksysteem is echter niet ontwikkeld om Vragen en opmerkingen AFSTANDSBEDIENING geluid te bemonsteren. Voor voor Electronic Mail kunt sampling maakt men door­ u ook via de NOS Hobby- Mijne heren, meer mee te doen viel. De gaans gebruik van een midi- scoop (fido) databank doos bevat inderdaad de interface. Een op het CMS- aan ons sturen. Het num­ Naar aanleiding van uw arti­ door u beschreven chip. Het systeem passend midi-sys- mer is 035-45395. Berich­ kel o ver afstandsbediening in schakelschema is niet precies teem is helaas (nog) niet in de ten moeten worden ge­ het juli/ augustusnummer het zelfde, maar dat zal van handel. Wel is het mogelijk richt aan Radio Bulletin 1988 heb ik de ‘toverdoos’ weinig belang zijn. Van de met behulp van het com- en worden ondergebracht van mijn televisie (RC 5380) vier Z-lijnen zijn alleen ZO en mando ‘definst.exe* de 32 in Message Area 1. geopend om te zien of er nog ZI met het toetsenbord ver- door de fabrikant gedefi- 20 ektronca (R1AP0© Jaargang 58, nr. 6 juni 1989 BOLLIETDI^ gafilli^gpedd

Historie

Soorten satellieten

Transmissietechniek '__ UMHMR SÜRI Ontvangst-apparatuur V‘ :

J

Unieke heeial satellietkaart

Nieuwe lanceringen en kanalen TELECOMMUNICATIE Robert Briel Nieuwe lanceringen en kanalen i

e:

Explosieve groei wam ni aF A

satelliet-tv in 1989 te

De vraat: jr satellietinstallaties is nauwelijks Fl nog bij te benen. Als alles volgens plan verloopt wordt 1989 namelijk het jaar van de aF omroepsatellieten. De Franse omroepsatelliet en de Luxemburgse ASTRA hangen al in de lucht. Daarnaast staan onder andere de Duitse en Britse omroepsatellieten op de planning en ook nog een relatief sterke Duitse communicatiesatelliet. Door Dl de gunstige geografische ligging van Nederland Al kunnen we in êèn jaar tijd meer dan 30 TV- Be M. kanalen ontvangen met een schotel van 60 cm 05 12 doorsnede. Daarom volgen hier de He lanceringsplannen van de Europese landen met lor os een compleet en actueel (eindelijk!) overzicht van Fir de relevante kanalen. Ra Br Oi 02 atelliettelevisie bete­ tellieten die bestemd zijn kent twee verschillende voor individuele ontvangst. dingen. In de eerste Deze omroep-satellieten heb­ s ben een veel groter zendver- plaats zijn er de communica- tie-satellieten die nu al ruim­ mogen dan de communica- schoots in gebruik zijn en die tie-satellieten, waardoor ont­ programma’s als MTV vangst veel makkelijker is en Europe, RTL + en Super wel met schotels van zestig Channel distribueren naar centimeter of zelfs nog kabelnetten. Dit zijn satellie­ kleiner. Juist deze laatste ten met een zwak vermogen, categorie satellieten moet die alleen kunnen worden satelliet-ontvangst binnen ontvangen met relatief grote ieders bereik brengen. schotelantennes. Negentig De ontvangstinstallaties hier­ centimeter is inmiddels moge­ voor zullen in het begin mis­ lijk, maar liever gebruike schien nog wel prijzig zijn men 1 meter 20 of groter. (naar verwachting zo’n 2000 bijvoorbeeld kregen de zelfde komende jaren hun eigen Inmiddels is een nieuwe gene­ gulden), maar die prijzen positie. Wanneer straks alle satellieten lanceren. Voor ratie communicatie-satellie- zullen al snel zakken naar satellieten gelanceerd zijn, is Nederland en België is een ten in aantocht, die de ont­ 1000 gulden of nog minder, zodoende ontvangst met één dergelijke onderneming te vangst makkelijker maakt. zodat een echte massa-ont- en dezelfde antenne moge­ kostbaar. Luxemburg zal ASTRA is de eerste zoge­ vangst mogelijk wordt. Zo’n lijk. Ontvangst van satellie­ geen echte omroep-satelliet naamde ‘medium powered’ massa-ontvangst is niet ten op een andere positie is gaan lanceren. Dit land heeft satelliet waarbij, voor het alleen mogelijk, maar is zelfs natuurlijk ook mogelijk, inmiddels al de ASTRA, de grootste deel van Europa, essentieel voor de overle­ maar dan moet de schotelan­ eerste Europese satelliet in een schotel van zestig centi­ vingskansen van dergelijke tenne op die andere positie particuliere handen. meter doorsnede al de ont­ nieuwe satellietzenders. Want gericht worden. We zetten de meest concrete vangst van zestien verschil­ zonder kijkers kan geen Alle Europese landen, van de plannen van de diverse lende kanalen mogelijk enkel TV-station overleven. grote tot en met de kleinste, Europese landen op een rij. maakt. Daar komt dit jaar Al in het jaar 1977 werden kregen een eigen positie toe­ Nederland bevindt zich nog eens de Duitse Koperni- tijdens een internationale gewezen alsmede een aantal daarbij in de gelukkige geo­ kus bij, waarop ook mini­ conferentie in de Zwitserse frequenties. Lang niet alle grafische positie om vrijwel maal zes TV-stations zullen plaats Genève de kanalen landen zullen echter over­ alle programma’s straks uit gaan uitzenden. Volgend jaar verdeeld voor dergelijke gaan tot het daadwerkelijk in het luchtruim te kunnen volgt de tweede generatie omroep-satellieten. Tevens gebruik nemen van omroep- ‘plukken’. ECS-satellieten die ook met werden de zogenaamde geo­ satellieten. Slechts een paar Een zo compleet mogelijk zo’n medium vermogen gaan stationaire posities aan het van de grote landen namen overzicht van alle momenteel uitzenden. wereldruim aan de diverse dat besluit. Engeland, de regelmatig beschikbare satel- Daarnaast komen er dit jaar landen toegewezen. Neder­ Ierse Republiek, Duitsland liet-kanalen vindt u in de de zogenaamde omroep-sa- land, Duitsland en Frankrijk en Frankrijk zullen in de tabel. De informatie is ge- WAAL m KABEL MET MOEIT TMCT u m S0M©m WMM $M@m

SALORA is niet alleen Scandinavisch topnummer in briljante en xklusieve kleuren TV. SALORA is ook sterk betrokken bij de tech- ische ontwikkeling van satelliet-TV-distributie en de ontvang- ^paratuur daarvoor. Dus: profiteer van de praktijk, kijk SALORA! Js u direkt zelf ook vrij wilt kiezen uit 190 kanalen van 24 satellie- ?n, ga dan gauw op bezoek bij een SALORA satellietdealer!

JJITSU GENERAL Importeur van SALORA TV & VIDEO Dparatuur (tel: 03473-73744).

ji

s SALOIA l__ _ ^ Ook thuis op de satelliet.

it zijn SALORA satellictdealers: mstcrdam Art Fidelit/ BV 020-166467, Hoofddorp A.W.I. BV 02503-16068, Haldcn Radio Baars 080-582255, Rotterdam C. Bek 010-652558, Maastricht melmans BV 043-210034, Leimuiden M.J. Berends en zn. Vof 01721-8121. Gieten Radio Bos 05926-1201,Den Burg Jan Brouwer 02220-15130, »s Hertogenbosch van Drunen BV 073-139417/143685, Sevenum van Enckevort & Bors BV 04767-1851, Groningen Eringa Video BV 050-134612, Leeuwarden Eringa Video BV 8-134955, Zwolle Eringa Video BV 038-221333, Nuland Th.J van Erp 04102-1723, Rotterdam Elektro Eta 010-4802278, Leeuwarden Inst. Bur. Fervert 058- 1060, Zaandam Frecom Satellite 075-176228, Castricum Electronica de Graaf BV 02518-51441, Deventer Firma Ton Grocers 05700-16772, Dirksland van der lyden BV 01877-1236, Koudum Electr. Hiemstra BV 05142-1232, Drachten Hifi Shop 05120-17541, Utrecht Radio Jansen BV 030-317328, Giessenburg Firma C. de ïg 01845-1470, Hcnsbrock Dorus Klaver 02296-1742, Balkbrug Firma Klok 05230-56359, Naaldwijk Koppenol BV 01740-31141, Assen Expert Lampe Vof 920-12208, Den Helder, Electrashop Lampers 02230-43770, Oldcnzaal Lansink Vof 05410-12981, Oosterwolde Firma Meyer 05160-2220, Langezwaag maB. van de Molen 05130-88618, Nieuwkoop Expert Nieuwkoop 01725-4123, Appelscha RadloOldersma 05162-1591, BussumOtan-Tech 02159-41011, Hilversum f Hifi Stereo BV 035-12457, Doorn van Rossum en Sterk 03430-14800, Middelburg Firma Rotil 01180-28515, Hillegom El. Sys. Schoonderbeek BV 02520-16648, lik Swart Techniek 05140-2570, Bergen op Zoom van Vliet Vof 01640-44916, Volendam Volendam Music BV 02993-65451, Weerselo FirmaJ. Weiden 05416-1409, ■nmen Radio Westerman BV 05291-1406, Lochem John Wichers 05730-56170, Woerden Expert Woerden BV 03480-13327, Zuid-Scharwoude Woldhuis BV 260-17374.

ITT T' • 'ft MUSEUMSTUK <______

A Je zou toch denken dat, met alle miljoenen die met afstandsbediening en scartaansluiting. Compleet dus. ____geïnvesteerd zijn in satelliet-TV technologie, de Het meest unieke is dat er 3 satellieten tegelijkertijd astra schotelfabrikanten wel het uiterste uit hun produkt ontvangen kunnen worden. hebben gehaald. Dat blijkt dus niet zo te zijn. Ongelooflijk! De consumentenprijs voor deze set ? Echter, Cambridge Computer Ltd UK heeft de technologie Rond de ƒ1000,-! Bel of fax voor dealer-adressen. wél verder ontwikkeld en komt met een meesterwerk in systeemtech­ Alleenvertegenwoordiging voor nologie. Wat dacht u van een 60 cm Nederland en België: vierkante schotel? Qua vormgeving uniek maar ook tech­ nisch niet voor de poes. Door de vorm heeft u praktisch geen last meer van weerkundige invloeden als regen, u sneeuw of onweer. Een perfekte ont­ vanger voorzien van de laatste tech­ Leng Trading Service nische snufjes completeert het sys­ Postbus 456 3840 AL Harderwijk teem: Stereo-geluid, 99 kanalen, waar­ T elefoon 03410 - 222 73 van 48 kanalen programmeerbaar Fax 03410-14734 TELECOMMUNICATIE rangschikt per satelliet. De om maar liefst zestien (!) ver­ meeste stations zenden uit in schillende programma’s te PAL, de Franse in SECAM brengen. De meeste kanalen en een aantal in MAC. Een op de ASTRA zijn inmiddels aantal kanalen is gecodeerd/ operationeel of verhuurd. gescrambled. Dit is het aanbod van de satelliet: Duitsland * Zes kanalen Sky Televi- sion. Daarvan zijn er nu vier In het najaar van 1987 faalde in de lucht en tot op heden de eerste Duitse omroepsa- vrij te ontvangen. Dat zijn tellietTV-Sat 1. De lancering het bekende Sky Channel zelf verliep vlekkeloos, maar met non-stop amusement, 24 de flessen champagne waren uur per dag. Dan Sky News nog niet ontkurkt of het met eveneens rond-de-klok nieuws en actualiteiten bleek dat de zonnepanelen alsmede documentaires. Dan van deze satelliet niet volle­ Eurosport met overdag en dig waren uitgeklapt. De kwam ’s avonds sport en tenslotte energievoorziening het filmkanaal Sky Movies. daarmee op de tocht te staan Dit laatste kanaal zal in de en de satelliet zal nooit ope­ Het ESA operationele tele­ gevers. Eind verleden jaar loop van dit jaar gecodeerd rationeel worden. gaan worden, zodat ont­ Inmiddels zal dit jaar de TV- communicatie sateliet systeem verlieten Baueren Burda het ECS. De satellieten ECS-2, consortium, zodat de con­ vangst alleen mogelijk zal Sat 2 de lucht in worden zijn voor bezitters van een geschoten. Deze moet in de ECS-4 en ECS-5 zijn technisch servatieve Springer Verlag identiek. A llen worden tot nu een grote vinger in de pap speciale decoder, die alleen loop van dit jaar aan het zal worden verhuurd aan kij­ werk gaan, misschien nog net midden van de jaren 90 ge­ heeft gekregen. bruikt voor de telecommu- kers in Groot-Brittanië en op tijd voor de Funkaustel- nicatie-behoeften van de Ierland. lung die weer eind augustus Europese PTT’s (Eutelsat). Frankrijk Over een paar maanden dit jaar wordt gehouden. komen er nog twee kanalen De vier transponders (kana­ Sky Television bij en wel The len) zullen bezet worden roepen uit Duitsland, Oos­ In oktober 1988 werd de door de publiekrechtelijke tenrijk en Zwitserland, te Franse TDF-1 gelanceerd, Disney Channel, een fami- Eins Plus en 3-Sat en de weten het tweede Duitse tele­ eveneens met een Ariane-ra- liekanaal en Sky Arts, een visienet ZDF, de Oosten­ ket. De satelliet hangt keurig programma met culturele commerciële RTL Plus en De eerste Sat-1. Op een van de trans­ rijkse ORF en de Zwitserse boven de evenaar en zendt uitzendingen, ponders komen overdag in SRG. Het 3-Sat programma dagelijks keurige testpro­ maanden zullen deze beide plaats van een televisiepro­ bestaat voor het grootste deel gramma's uit. Helaas heeft kanalen ook vrij door ieder­ gramma maar liefst zestien uit ZDF-produkties, voor de de Franse overheid nog niet een in Europa te ontvangen digitale stereo-radiokanalen. rest uit Zwitserse en Oosten­ besloten welke programma- zijn. Na een paar maanden We werpen een blik op de rijkse bijdragen. Om 19 uur aanbieders op de satelliet zal The Disney Channel programma-aanbieders op wordt het ‘Heute’ journaal mogen komen. gecodeerd worden. Ook hier­ TV-Sat. Alle vier de gega­ van het ZDF ‘doorgeprikt’, Slechts één kanaal is toege­ voor geldt dat de decoders digden zijn reeds bestaande aan het einde van de uitzend- wezen en wel aan La Sept, alleen ter beschikking komen programma's, die nu al mil­ avond het Oostenrijkse te- een Frans pan-Europees cul- van kijkers op de Britse joenen Duitse televisiekijkers levisie-journaal. tuurkanaal. De overige drie eilanden. bereiken. Ze worden uitge­ Duitsland kent een aantal transponders zouden gevuld * Twee kanalen Smith Tele­ straald via communicatiesa­ commerciële televisie-aan- moeten worden met com­ vision, net als Sky groten­ tellieten en worden via de bieders. Daarvan zijn RTL + merciële programma’s. Het deels engelstalig. Een kanaal snel groeiende kabelnetten en Sat-1 de belangrijkste en Franse abonnee-TV kanaal non-stop sport op Screen- van de Deutsche Bundespost meest verspreide. Andere Canal + heeft belangstelling sport. Op het andere kanaal naar de abonnees verspreid. aanbieders zijn Tele 5 en Pro- voor een of twee kanalen overdag Lifestyle, een pro­ Tevens hebben de commer­ 7. RTL + is een samenwer­ maar men is tot dusver nog gramma voor huisvrouwen, ciële aanbieders inmiddels kingsverband van de Luxem­ niet tot zaken gekomen door ’s Avonds is een zogenaamd ook al eigen terrestrische burgse omroep RTL, de uit­ de hoge huurprijs die men ‘home shopping’ programma zenders in vele gebieden van geversgroep Bertelsmann en vraagt voor de satelliet-ka- gepland: Een soort Weh- Duitsland gekregen. een aantal krantenuitgevers. nalen. Een tragisch voor­ kamp catalogus als TV-pro- In de publiekrechtelijke hoek Ze zenden momenteel een beeld van de techniek die gramma. Kijkers kunnen dan zijn het 3-Sat en Eins Plus. ver volwaardig commercieel pro­ vooruit is gelopen op de poli­ per telefoon de artikelen be­ De laatste is het jongste gramma uit, compleet met Duitse satellietprogramma: tieke besluitvorming, waar- stellen die ze zien. In de eigen nieuwsdienst, dat tege­ bij de rekening voorlopig vroege ochtend, tussen zes en Het werd opgezet door de lijk via ‘aardse’ zenders de ARD, het eerste Duitse tele­ door de Franse belastingbe­ tien uur, zendt het Neder­ lucht in gaat als via de taler wordt voldaan. visienet, waarin alle omroe­ Luxemburgse transponder landstalige Kindernet uit. pen uit de deelstaten samen­ op de ECS. Het programma * Een kanaal MTV Europa werken. Het programma- bestaat grotendeels uit amu­ met non-stop videoclips. aanbod van Eins Plus bestaat sement, series, films en licht Luxemburg * Twee kanalen Scansat- momenteel vrijwel uitslui­ erotisch amusement. Deze programma’s zijn niet tend uit een overname ASTRA is de naam van de van Sat-1 was oorspronkelijk een in ons land te ontvangen het journaal (Tagesschau) en samenwerkingsverband tus­ Luxemburgse satelliet. In want ze worden gecodeerd uit herhalingen van docu­ sen een aantal van de groot­ tegenstelling tot de Duitse en uitgezonden en zijn uitslui­ mentaires, series en Films. 3- ste uitgevershuizen in West- nranse omroepsatellieten die tend bestemd voor Scandi" Sat is een samenwerkings­ Duitsland: Springer, Burda u Vler kanalen zullen verband tussen publieke om­ navië. en Bauer alsmede krantenuit- 2?’ he^ft deze ‘medium * Een kanaal Filmnct. Hier­ P r satelliet de capaciteit van is ontvangst in ons land lELECOMMU NICATIE mogelijk, maar daarvoor moet men wel een speciale decoder huren van Filmnet voor een paar tientjes per maand. Dankzij ASTRA kunnen nu ook mensen naar Filmnet kijken die niet op de kabel zijn aangesloten. * De overige vier kanalen moeten nog worden ver­ huurd, naar men hoopt aan Duitstalige programma-aan- bieders.

Grooï-Brittannië De Franse en Duitse omroep- satellieten worden groten­ deels door de belastingbeta­ lers in die landen betaald. Ook al is het de bedoeling dat deze beide satellieten door de gebruikers betaald zullen worden, voorlopig worden alle ontwikkelings- en lan- ceerkosten gedragen door de ingezetenen van die landen, of ze straks nu wel of niet gaan kijken. In Groot-Brit- tanië gaat het er heel anders aan toe. Daar heeft men be­ Foto ESA sloten de licentie te geven aan Volgens planning wordt de bruikt. Het feit dat de Ame­ in juni 1989 moeten plaats vin­ het particuliere initiatief. Olympus satelliet op 22 juni rikaanse satelliet-fabrikant den. Deze Direct Broadcasting In tegenstelling tot de Franse 1989 gelanceerd. Deze satelliet, Hughes de grootste aandeel­ satelliet biedt onder meer de en Duitse satellieten zal de 3,5 m hoog en 27 m lang, dient houder is, betekent dat ook volgende mogelijkheden: High Britse waarschijnlijk niet een vooral voor omroepdoelein- de Ierse satelliet, net als de Defmition TV, stereo, data van Europese makelij zijn: den. Britse, niet van Europese, links en video-conferencing. Men bestelde een bestaande maar van Amerikaanse make­ Bovendien is voor ontvangst Amerikaanse satelliet en sementsprogramma zoals bij­ lij zal zijn. Verder zijn nog een schotel met een diameter paste die aan de Europese voorbeeld Sky Channel. Het geen details over dit project van 20 cm voldoende! eisen aan. derde kanaal zal overdag bekend. Een mogelijke lan- Volgens ESA is OLYMPUS De Britse omroepsatelliet zal ‘Family’ heten en zich richten ceerdatum is 1990. Over de hiermee de goedkoopste satel­ in september van dit jaar wor­ op de kinderen en huisvrou­ invulling van de diverse pro­ liet voor de gebruiker met de den gelanceerd. De organisa­ wen. ’s Avonds verandert dit gramma’s is nog niets be­ meest geavanceerde technolo­ tie die in Groot-Brittannië de derde kanaal in het abonnee- kend. gie. Op deze satelliet is plaats commerciële omroep regelt TV station ‘Screen’ waarop - voor twee televisiekanalen. heeft eind 1986 de licentie om tegen betaling van de kijker - Een daarvan is beloofd aan de de Britse satelliet te exploite­ speelfilms worden getoond. Scandinavië Italiaanse staatsomroep RAI. ren afgegeven. De I BA (Inde­ De overige drie programma- Het tweede kanaal is bestemd pendent Broadcasting Autho- diensten zullen overigens Van alle in dit overzicht voor de BBC. In de uren dat rity) vond dat het consor­ betaald moeten worden uit genoemde satellieten is het deze omroep er geen gebruik tium BSB (British Satellite de opbrengst van reclame­ Scandinavische Tele-X pro­ van maakt, zullen educatief- Broadcasting) de beste papie­ zendtijd. ject het minst concrete. Hoe­ wetenschappelijke program­ ren bezat. wel alle technische voorbe­ ma’s worden uitgezonden van BSB omvat een unieke com­ reidingen getroffen zijn is Eurostep. Deze overkoepelen­ binatie van leveranciers van Ierland onduidelijk hoe de kanalen de organisatie van universitei- zowel hardware (de ont­ zullen worden verdeeld. ten, hogescholen, bedrijven en vangstinstallatie) als de soft­ Ook in de Ierse Republiek Technisch gezien is de Tele-X instellingen zit in Leiden. ware (de programma’s). Voor zijn de activiteiten van de (gelanceerd op 2 april 1989) Wordt Leiden hiermee de de ontvangst van de omroep­ omroep-satelliet gegund aan vrijwel gelijk aan de Duitse elektronische onderwijsstad? satelliet belooft het bedrijf het particuliere initiatief. Het en Franse omroepsatelliet. schotels en tuners in de han­ contract is gegeven aan een Maar waarschijnlijk zullen del te brengen voor een prijs consortium met de naam slechts twee kanalen voor Oost-Europq van ongeveer 200 pond ster­ Atlantic Satellite, waarin het televisie worden gebruikt en ling (circa 750 gulden); een Amerikaanse lucht- en ruim­ ook de invulling van deze De verschillende Oosteuro- gunstige prijs. tevaart bedrijf Hughes Com­ twee kanalen is nog onzeker. pese landen kregen net zoals De Britse omroepsatelliet zal munications met 80% de hun collega’s in het Westen drie kanalen gaan verzorgen. grootste aandeelhouder is. Pan-Europees: de nodige frequenties toebe­ Dit zijn ze: Kanaal één wordt De Ierse satelliet zal ove­ deeld voor eigen omroepsa- ‘Now’, een 24-uurs kanaal rigens een zogenaamde ‘mul- OLYMPUS tellieten. Hoewel de ontwik­ met de hele dag door nieuws, ti-purpose’ satelliet worden: keling van satelliet-omroep actualiteiten en sportrepor- Hij zal niet alleen als om­ De lancering van de OLYM- achter het Ijzeren Gordijn tages. Kanaal twee wordt roep-, maar ook als commu- PUS-satelliet van het Europees gehuld is in een dikke mist ‘Galaxy’, een algemeen amu- nicatie-satelliet worden ge- Ruimte Agentschap (ESA) zal I van geheimzinnigheid kun- DE TOEKOMST IS BEGONNEN! Filmnet, Sky Channel, Eurosport, Disney WEERSATELLIETONTVANGST Channel, en vele andere zenders haarscherp in uw m.b.v. de P.C.Ü! ’DIGISAT’ WEERSATELLIET-INTERFACE huiskamer, zonder VOOR MS-DOS COMPUTERS abonneekosten . . . (kan zo in een vrij slot van uw PC/XT/AT) PERSONAL DIGIS AT INTERFACE Benut nü de ZORGT VOOR DOORBRAAK IN RESOLUTIE: mogelijkheden van de 800 x 600 BEELDPUNTEN ONDER VGA-MODE toekomst met zo’n 640 x 350 BEELDPUNTEN ONDER EGA-MODE oerdegelijke engelse 350 x 200 BEELDPUNTEN ONDER CGA-MODE Alba-satellietschotel en tuner! BOS is geautoriseerd Weergave van zo­ groothandel voor Alba- wel geostationaire als ook polaire satellietontvangstsystemen. weersatellieten. Bij BOS staan kwaliteit en Weergave van service op de eerste plaats. weerkaarten, Bos hanteert lage prijzen en persfoto’s en andere facsimile korte levertijden. Bel voor stations. vrijblijvende informatie, of

Filmmode voor BEVEILIGINGEN & kom eens langs. bewegende satel- ELECTROTECHNIEK lietbeelden. Tempeliersstraat 22 Saven/Iaden/ 2012 EE Haarlem verkleinen/ vergroten etc. etc. Tel.nr.: 023-328660 TOTAL DISH (METEOSAT) I Telefax: 023-315746 PERSONAL DIGISAT VOOR MS-DOS COMPUTERS, INKLUSIEF PROGRAMMA ƒ 298,-

WEERSATELLIET- HERTZEER x . ONTVANGSTAPPARATUUR: 5RTELUET V

- eenvoudige afgeregelde ontvangstmodule 136-138 mHz ƒ 198,- anmncsT ± y - zeer goede ontvangsmodule met frekwentiesynthesizer ƒ 598,- - idem, doch met digitale frequentie uitlezing / 798,- - kruisdipool antenne voor omlopende satellieten ƒ 189,- - downconverter voor METEOSAT (1.7 gHz naar 137.50 mHz) v.a ƒ 498,- - schotelantenne voor METEOSAT inklusief straler (85 cm) ƒ 485,- gespecialiseerd in verkoop - schotelantenne zonder straler, met bevestiging (90 cm) ƒ 249,- en plaatsing van satelliet - WX237 satellietontvanger (7 kanalen, scannend) ƒ 898,- - WX337 idem, doch met zware voeding voor LNC1700 ƒ 995,- ontvangst systemen - SLOWEFAX weersatelliet/persfoto/weerkaartdekoder met ingebouwd geheugen en een resolutie van 512x512 ƒ 2295,- * - WRAASE FX666 beeldgeheugen resolutie 512x512x64 ƒ 2895,- - MARIFAX satellietontvanger + geheugen Leverancier van o.a. voor de scheepvaart ƒ 2695,- - FM-AM omzetter ƒ 175,- - Offenbach weerkaartontvanger, 1 kanaals ƒ 219,- - Offenbach weerkaartontvanger, 4 kanaals ƒ 325,- echostar, chaparral, Bestellen: na vooruitbetaling (verzendkosten ƒ 15,-) uniden, drake, bel, of onder rembours (verzendkosten ƒ 17,50). gensat, norsat, sky-scan en alba GIRO 2328189, BANK 48.96.85.358 t.n.v. COMSAT VELP Waterlooweg 12 3832 XR Leusden COMSAT, EMMASTRAAT 2, 033-610337 6881 ST VELP, TEL.NR. 085 - 649925 TELECOMMUNICATIE nen we gevoeglijk aannemen De verschillende MAC-nor- Overzicht van alle dat men ook daar druk bezig men bltLu 00k uitstekende is dit nieuwe medium in te momenteel regelmatig beschik­ mogelijkheden om televisie­ bare satelliet-kanalen. vullen. Immers, waren de signalen op een veilige wijze eerste televisiebeelden afkom­ te coderen. Dat betekent dat stig van een satelliet in abonnee-televisie in de toe­ Nederland niet afkomstig komst rnet behulp van MAC OVERZICHT SATELLIET-UITZENDINGEN (situatie per maart 1989) Satalllat Tran»- Programma en Land van Frequentie Polari- Sys­ Sc ram van de Russische Ghorizont- zal gaan coderen. Een me­ spon- oorsprong Positie (In GHz) satie/ teem bl Ing satelliet? thode die heel wat moeilijker dar beam Intelsat V 1U 35a t Ou1ts1and te ‘kraken’ zal zijn dan A F12 10.97*. H/nest PAL 2u De spaarse mededelingen uit Wsst 3 (UDR) Duitsland 1l.010 H/»«t PAL tegenwoordig met bijvoor­ 60* oost het Oostblok wijzen erop dat beeld de Filmnet decoders. 3W Tele3 musici Dultsland 11.138 H/wtst PAL LU men ook daar druk doende is De noodzaak om voor een BR3 (Bayer.R) Dultsland 11.17*. H/wast PAL satellietontvangst voor par­ abonnee-TV kanaal een spe­ SU Eins Plus Dultsland 11.330 H/wtst PAL

ticulieren mogelijk te maken. ciale decoder te huren zal dan 6U Pro7/Eureka Duitsland 11.600 H/wast PAL Op de Russische Ghorizont- ook vervallen: Eén universele 3E AFRTS Duitsl/USA II. «.93 V/oost B-mac B-MAC satelliet zijn inmiddels al MAC-ontvanger kan voor ASTRA 1 Scrttnsport Engsland 1 1.21*. H/multi PAL 11 proefuitzendingen gehouden alle verschillende kanalen A a Duitsland 11.229 V/mul tl in het frequentie-gebied worden gebruikt. Na beta­ 19,2* oost 3 TV3 Scansat Zweden 11 .2*.*. H/multl D2MAC D2MAC voorbehouden aan de om- ling van het abonnements­ *• Disnsy Chan. Engsland 11.239 roepsatellieten. Het lijkt geld schakelt het abonnee- V/mul tl PAL 11 waarschijnlijk dat straks één TV net de MAC-ontvanger 3 Llfest/Klnd. Engsland 11.273 H/multi PAL >1 of meer Oosteuropese om- bij de abonnee automatisch 6 Landieaps Engsland 11.280 V/multl PAL roepsatellieten een aantal aan. Heeft de abonnee niet 7 TV*. Scansat2 Zweden 11.303 H/multl D2MAC D2MAC programma’s gaan uitzen­ betaald, dan schakelt men de 0 Sky Channs1 Engsland 11.318 V/multl PAL den, waarvan de ontvangst MAC-ontvanger voor dat 9 Eurospor t Engsland 11.332 H/multl PAL hier in Nederland tot de kanaal weer uit. 10 Duitsland 11.367 V/mul tl

theoretische mogelijkheden 11 F1 lmnst 2*. Nadar land 11.362 H/multi PAL Satp.

behoort. 12 Sky News Engsland 11.377 V/multl PAL

Kansberekening 13 Sky Arts/Clas Engsland 11.391 H/mu111 PAL

1*. Duitsland 11 .*.06 V/multl Halverwege 1989 lijken de 13 MTV Europs Engsland 11 .*.21 H/mult1 PAL De MAC- kaarten geschud voor de ver­ 16 Sky Mov1ss Engsland 11 .*.36 V/multl PAL >1 uitzendnorm schillende Europese omroep- Eutslsat 1 RTL-plus Lunemburg 11.008 H/west PAL satellieten. Frankrijk en F 6 West-Duitsland gaan het 2 Uorldnst/PACE U.S.A. 1 1 .*.86 * PAL De verschillende Europese 16* oost omroepsatellieten zullen waar­ eerste de lucht in, maar hun 3 PTT Nederland 11.173 H/m«i1 PAL schijnlijk geen van alle gaan programma-plannen zijn nog 6 TV 3 Frankrijk 11. *.72 H/wast' PAL uitzenden volgens de be­ onduidelijk. Het Verenigd 3 Galavlsion Eu 11.363 H/west PAL staande PAL- en SECAM- Koninkrijk heeft de meest 6 Sky Channal Arts Channal Engaiand 11.630 H/«ast PAL kleurennormen. De Duitse, concrete satelliet-plannen Landscapa

de Franse en de Europese met een solide, commerciële 7 Talaclub Zwltzerland 10.987 V/Mast PAL

OLYM PUS satelliet zullen de ‘backing’. Ierland zit ook in 8 3-SAT Duitsland 11.091 V/oost PAL gebruiken, een norm die een de race, maar kan mogelijk te 9 Filmnet 2*. Nadar land 11.160 V/Mast PAL ijsatp. beter beeld betekent en laat zijn na zowel de Britse 10 Sat 1 Duitsland 11.308 V/wast I PAL tevens de mogelijkheid biedt als de Luxemburgse satelliet. Super Channal Engaiand l 1 .67*. V/».ast PAL meerkanalen digitaal geluid Luxemburg maakt een goede 12 kans met het ASTRA-pro- Eutalsat 1 RAI Uno Italië 11.010 H/west PAL mee te sturen (zie ook RB, F 3 januari 1989). Dat betekent ject, vooral omdat hierbij 3 TVE Spanja 11.169 H/.ast PAL 10* oost stereo- of meertalige geluids- veel meer kanalen worden 6 RAI Dua Italië 11 .660 H/west PAL kanalen. Ook Engeland zal aangeboden dan bij alle 9 NRK Noorwegen 11.181 V/west C-MAC volgens een MAC-norm andere satellieten tesamen. Intelsat V 2U TVl - Norsk Noorwegen 11.016 H/west PAL F 2 gaan uitzenden, maar dat zal 3U STVl Zweden 11.132 H/west C-MAC C-MAC Satellieten als Tele-X zullen * wast een andere variant zijn, te *.w STV2 Zwaden 11.177 H/west C-MAC C-MAC weten D-MAC. Gelukkig alleen kans van slagen 3W TV Norge Noorwegen 11 .*.72 H/wast PAL voor de kijkers is inmiddels hebben als de overige projec­ ten de praktijkproef glansrijk Télécom R1 M-6 Frankr1Jk 12.322 V SECAM op Europees niveau besloten 1 C afleggen. Niemand zal voor R2 (tast Mulh.) Frankr1jk 12.36*. V SECAM dat alle verschillende MAC- 3* wast normen te ontvangen zijn de ontvangst van een of twee R3 La Cinq Frankrijk 12.606 V SECAM door alle MAC-ontvangers, extra TV-kanalen een aparte R*. (tast Sarta) Frankrijk 12.6<«8 V SECAM zodat de kijkers niet voor satelliet-ontvanger aanschaf­ R5 (tast Mulh,I Frankrijk 12.690 V SECAM elke satelliet een nieuwe ont­ fen. In Nederland zitten we in R6 Canal J Frankrijk 12.732 V vanger moeten aanschaffen. een gelukkige situatie: We 10.973 Intalsat V 1U MTV Europa Engaiand H/oost PAL De nieuwe Europese MAC- kunnen ‘meekijken’ naar A FU 2W Chlldrans Ch. 11.013 SAVE norm is niet uitwisselbaar vrijwel alle andere Europese 27,3* wast Pramlara Engaiand H/wast PAL met de bestaande PAL- en omroepsatellieten als ze een­ 3U Klndernet LiTestyle Engaiand 11.133 H/wast PAL SECAM-normen. Dat bete­ maal operationaal zijn. □ Scraanspor t kent dat straks een omzetter 6U BBC 1/2 *1» Engaiand 11.173 H/wast PAL {SAVE nodig is om alle verschillende 3/6W TV3 Scansat Skandtnavlë MAC-normen om te zetten SIS 11.591 H/wast B-MAC B-MAC

naar hetzij PAL of naar IE MTV Europa Engaiand 10.993 V/wast PAL SECAM. Daarbij wordt het 2E CNN T.Turnar U.S.A. 11.133 V/oost PAL voordeel van de betere beeldkwaliteit van MAC- 3E EBU/U.S.A. U.S.A. 11.669 V/wast PAL

ontvangers teniet gedaan. >1 - programma's zullan op aan later tijdstip worden gescrambled. 1°00'W SKYNET-4A/United Kingdom 64°00’W USASAT-14D/USA l USASAT-14D/USA 145°00'E STATIONATE-16/USSR 58°00’E TOR-13/USSR INTELSAT V (F-2)/lntelsat 140°00’E GMS/Japan USGCSS PH2 INDOC/USA USASAT-15C/USA 3°00’W GALS-11 /USSR GMS-2/Japan 53°00'E SKYNET-4C/united Kingdom 65°00’W SATS-2/Brazil TOR-11/USSR GMS-3/Japan LOUCH-2/USSR SBTS A2/Brazil 5°00’W TELECOM-1 B/France GMS-4/Japan MORE-53/USSR SBTS B2/Brazil RADIO TELECOM-2B/France TOR-15/USSR SBTS C2/Brazil BULLETIN juni 1989 LOUTCH-4/USSR 8°00’W TELECOM-1 A//France VOLNA-4/USSR 67°00’W USASAT-15D/USA MORE-140/USSR TELECOM-2A/France STATSIONAR-7/USSR STATIONAR-5/USSR ZENON-A/France USASAT-8A/USA ...5afèllie^pecd VOLNA-6/USSR 49°00'E GALS-13/USSR 69°00’W USASAT-7C/USA 10°00’W METEOSAT S2/Eur. Space Agy. 136°00'E CS-2B/Japan STATSIONAR-24/USSR 70°00’W SATS-1 /Brazil 11°00’W F-SAT 2/France CS-3B/Japan TOR-16/USSR LOUTCH-6/USSR SBTS A1 /Brazil GEOSTATIONAIRE SATELLIETEN 135°00’E CSE/Japan VOLNA-25/USSR FLTSETCOM-B W ATL/USA STATSIONAR-11 /USSR 134°00'E ACS-6/USA 47°00’E ZOHREH-3/lran(lslamic Rep.) USRDSS EAST/USA 12°00’W HIPPARCOS/Eur. Space Agy. (GELANCEERD OF GEPLAND) 132°00'E CS-2/Japan 45°00’E GALS-2/USSR 71°00’W USASAT18-C/USA USGCSS PH2 ATL/USA CS-3A/Japan LOUCH P2/USSR 72°00’W CONDOR-C/ASETA' USGCSS PH3 ATL/USA (1970 ^ 1993) 130°00’E ETS-2/Japan STATSIONAR-9/USSR ACSC-2/USA 13°50’W POTOK-1 /USSR GALS-5/USSR STATSIONAR-9A/USSR USASAT-8B/USA 14o00*W GOMS-1 / USSR PROGNOZ-5/USSR STATSIONAR-D4/USSR MORE-14/USSR 73°00’W USASAT-18B/USA TOR-1 O/USSR TOR-3/USSR 131°00’W US SATCOM 3-R/USA VOLNA-2/USSR 74°00'W USASAT-7A/USA 180°00’E USGCSS PH2 W PAC-2/USA 128°00’E SCS-1 A/Japan VOLNA-3/USSR 132°00’W USASAT-11 C/USA ST ATSIONAR-4/ Interspoutnik 75°00’W SATCOL-2/Colombia USGCSS PH3 W PAC-2/USA VOLNA-3M/USSR USASAT-11D/USA GALS-1 O/USSR STATSIONAR-4/USSR GOES EAST/USA 134°00'W INTELSAT V(F-8)/Tntelsat 41°00’E ZOHREH-4/lran(lslamic Rep.) USASAT-16C/USA STATSIONAR-15/USSR 15°00’W INMARSAT AOR-EAST/Inmarsat USASAT-18A/USA 179°50’E INMARSAT POR-I/Inmarsat STATSIONAR-D6/USSR PAKSAT-2/Pakistan 135°00'W GOES WEST/USA FOTON-1/USSR 75°40’W SATCOL-1A/Colombia 178°00'E MARECS PACI/Europ. Space Ag TOR-6/USSR 40°00’E LOUCH-7/USSR US SATCOM-1/USA FLTSATCOM-A ATL/USA SATCOL-1 B/Colombia 177°00'E INTELSAT V(F-1)/lntelsat VOLNA-9/USSR STATSIONAR-12/USSR USGCSS PH2 E PAC/USA MARISAT-ATL/USA 76°00’W USASAT-12C/USA 176°50’E MARISAT-PAC/USA VOLNA-9M/USSR TOR-22/USSR 16°00’W WSTRN/USSR 77°00’W USASAT -11B / USA USGCSS PH3 E PAC/USA 175°00’E USGCSS PH2 W PAC/USA 125°00’E STW-1/China 38°00'E PAKSAT-1/Pakistan ZSSRT-2/USSR 77°50’W CONDOR-A/ASETA* 136°00’W AMIGO-1/Mexico USGCSS PH3 W PAC/USA 124°00’E SCS-1 B/Japan 36°00'E EUTELSAT ll-36E/Eutelsat" 18°00*W SATCOM PHASE-3/Belgium 79°00’W TDRS CENTRAL/USA USASAT-16D/USA USGCSS PH3 W PAX/USA 118°00’E PALAPA-B3/lndonesia 35°00'E GALS-6/USSR SATCOM-2/Belgium TDRS-C2/USA 137°00'W USASAT-17B/USA 113°00’E PALAPA-B2/lndonesia PROGNOZ-3/USSR SATCOM-4 /Belgium USASAT-11 A/USA 139°00’W US SATCOM 1 -R/USA 110°50'E CHINASAT-2/Chtna STATSIONAR-2/USSR GOMS-1 M/USSR USASAT-12A/USA 140°00'E 130°00' 110°00’E BS-3/Japan STATSIONAR-D3/USSR 18°50’W INTELSAT V (F-6)/lntelsat 80°00’W NAHUEL-1 /Argentina 150°00'E 120°00'E BSE/Japan TOR-2/USSR 19°00’W TV-SAT 1 /Germany (Fed.Rep.) 81°00’W USASAT-7D/USA 160°00'E 110°00'E 108°00’E PALAPA-B1/Indonesia VOLNA-11 /USSR TV-SAT 2/Germany (Fed.Rep.) v \ / - 83°00’W STSC-1 /Cuba 170°00'E / 100°00'E BS-2/Japan 34°00’E ZOHREH-1 /lran(lslamic Rep.) TDF-1 /France USASAT-7B/USA 90°00'E 103°00’E LOUTCH-5/USSR 32°00’E VIDEOSAT-1 /FRANCE 180°00'E TDF-2/France USASAT-9D/USA STATSIONAR-21 /USSR TOR-21 /USSR 80°00'E L-SAT/Eur. Space Agy. 85°00’W NAHUEL-2/Argentina 170°00"W STATSIONAR-T/USSR 31°00’E ARABSAT 1 -C/Arabsat SARIT/ltaly USASAT-9C/USA 99°00'E STATSIONAR-T2/USSR 29°00’E GEOS-2/Eur. Space Agy. LUX-SAT/Luxembourg 86°00'W ATS-3/USA 70°00'E STW-2/China 28°50’E DFS-2/Germany(Fed. Rep.) ELVESAT-1 /Switzerland USASAT-3C/USA 160°00'W 98°00’E CHINASAT-3/Chma 27°00'E TOR-20/USSR 20°00'W GDL-4/Luxembourg 87°00’W COMSTAR D-3/USA 96°50’E LOUTCH-9/USSR 26°00'E ARABSAT 1 -B/Arabsat ACS-4/USA USASAT-9B/USA 60°00'E STATSIONAR-14/USSR ZOHREH-2/lran(lslamic Rep.) 21°50'W INTELSAT IVA (F-4)/lntelsat 88°50’W SPACENET-3/USA 150°00'W 95°00’E CSDRN/USSR 23°50’E DFS-1 /Germany(Fed. Rep) 23°00’W FLTSATCOM ATL/USA 89°00'W CONDOR-B/ASETA* 93°50’E INSAT-1C/lndia 23°00’E GALS-8/USSR FLTSATCOM-B EAST ATL/USA 91°00’W USASAT-9A/USA W INSAT- 2B/lndia STATSIONAR-19/USSR 24°00’W INMARSAT AOR-CENT 2/lnmarsat WESTAR 6-S/USA 90°00'E LOUTCH-3/USSR TOR-7/USSR PROGNOZ-1 /USSR \ 50° 00'E VOLNA-17/USSR WESTAR-3/USA 140°00'W sm MORE-90/USSR 24°50’W INTELSAT VA (F-10)/ln1elsat 22°00’E SICRAL-1B/ltaly 93°00’W USASAT-16A/USA § \ STATSIONAR-6/USSR 25°00’W GALS-9/USSR USASAT-12D/USA \ VOLNA-8/USSR 19°20'E ASTRA(GDL-6)/Luxembourg STATSIONAR-8/USSR 93°50’W USASAT-12B/USA 87°50'E CHINASAT-1/China 19°00’E ARABSAT 1-A/Arabsat TOR-9/USSR 95°00'W COMSTAR D-2/USA M)°00'E 85°00’E GALS-3/USSR ZENON-C/France VOLNA-1 A/USSR USASAT-6C/USA STATSIONAR-D3/USSR 17°00’E SABS/Saudi Arabia 130°00'W VOLNA-1 M/USSR 97°00'W STSC-2/Cuba STATSIONAR-3/USSR SABS 1 -2/Saudi Arabia 26°00*W MARECS ATL1 /Eur. Space Agy TELSTAR-3A/USA £ TOR-4/USSR 16°00‘E ECS 1 /Eutelsat INMARSAT AOR-CENT/Inmarsat USASAT-6A/USA t VOLNA-5/USSR SICRAL-1 A/ltaly 26°50'W GALS-1/USSR 99°00’W USASAT-6B/USA %m 30° 00'E VOLNA-5M/USSR 15°00’E ZENON-B/France STATSIONAR-17/USSR WESTAR-1 /USA 120°00'W 83°00’E INSAT-2A/lndia AMS-1/Israël STATSIONAR-D1 /USSR PALAPA-A1 /Indonesia AMS-2/lsrael WESTAR-4/USA 1 GALS-12/USSR TOR-1/USSR 100°00’W ACS-1/USA 20°00' 81°50'E FOTON-2/USSR VOLNA-13/USSR ACTFLTSATCOM E PAC/USA INSAT-1D/lndia STATSIONAR-23/USSR 110°00'W 27°50’W INTELSAT VA (F-11 )/lntelsat FLTSATCOM E PAC/USA 80°00'E STATSIONAR-13/lnterspoutnik TOR-12/USSR 31°00’W BSB-1/USA FLTSATCOM B EAST PAC/USA 10° 00'E LOUTCH-8/USSR VOLNA-23/USSR EIRESAT-1 /Ireland USRDSS CENTRAL/USA 100°00'W POTOK-2/USSR 13°00’E EUTELSAT 11-13E/Eutelsat •• 32°00’W INMARSAT AOR-CENT 2A/lnmarsat 101°00’W USASAT-16B/USA 0° 00'E PROGNOZ-4/USSR ITELSAT/ltaly 33°00’W SKYNET-4D/United Kingdom USASAT-17A/USA 90°00'W 10°00'W STATSIONAR-1 /USSR ECS 5/Eutelsat 34°00’W INMARSAT AOR-CENT 1 A/Inmarsat 103°00'W GSTAR-1 /USA 80°00'W / \ 20°00'W STATSIONAR-13/USSR 12°00’E GALS-17/USSR 70°00’W 35°50’W INTELSAT V (F-4)/lntelsat 104°50’W ANIK D-1 /Canada 30°00'W 77°00’E CSSRD-2/USSR PROGNOZ-2/USSR 37050* w VIDEOSAT-2/France 105°00'W AST-5/USA 60°00'W FLTSATCOM-A INDOC/USA STATSIONAR-27/USSR 140°00’W USASAT-17C/USA 50°00'W l* 0°00'W 174°00’E INTELSAT V(F-3)/lntelsat USASAT-13A/USA FLTSATCOM-A EAST PAC/USA 76°00'E GOMS/USSR TOR-18/USSR 141°00’W MORELOS 3/Mexico 172°00’E FLTSATCOM W PAC/USA 41°00’W TDRS EAST/USA GSTAR-2/USA GOMS-M/USSR VOLNA-27/USSR 143°00’W US SATCOM-5/USA FLTSATCOM-B WEST PAC/USA USASAT-14A/USA 106°00’W CONDOR 1/ASETA' PALAPA-A2/lndonesia 10°00’E APEX/France 144°00’W USASAT-208/USA 171°00’E ACS-5/USA 42°50’W USGCSS PH3 MID-ATL/USA 106°50’W MSAT/Canada 75°00’E FLTSATCOM INDOC/USA METEOSAT SI /Eur. Space Agy. 145°00’W MORELOS 4/Mexico 170°00’E USASAT-13M/USA EUTELSAT IMOE/Eutetsaf 43°00’W USASAT-13G/USA 107°50’W ANIK C-1 /Canada 167°45’E PACSTAR-1 /Papua New Guinea 74°00’E INSAT-1 B/India VOLNA-21 L/USSR INSAT-2C/lndia ECS 4/Eutelsat 43°50’W VIDEOSAT-3/France TELESAT E-A/Canada 167°00’E PACSTAR A-1 /Papua New Guinea FLTSATCOM-A PAC/USA MARISAT-INDOC/USA swe GALS-7/USSR 45°00’W USASAT -13F / USA 110°00’W ANIK C-2/Canada VSSRD-2/USSR 72°50’E USASAT-131/USA 146°00’W AMIGO-2/Mexico 72°00’E FLTSATCOM INDOC/USA STATSIONAR-18/USSR 110°50'W ANIK D-2/Canada 166°00’E GOMS-2/USSR 47°00’W USASAT-13B/USA USASAT-20C/USA FLTSATCOM-B INDOC/USA TOR-8/USSR TELESAT E-B/Canada 149°00’W GOMS-2M/USSR USASAT- 13J/ USA ATS-1 /USA 70°00’E TOR-17/USSR VOLNA-15/USSR 113°50’W MORELOS 1 /Mexico 155°00’W .II PROGNOZ-6/USSR 50°00’W USASAT-13C/USA STATSIONAR-26/USSR VOLNA-19/USSR 7°00‘E F-SAT1 / France 116°50’W MORELOS 2/Mexico 164°00’E AUSSAT PAC3/Australia 52°50*W USGCSS PH3 W ATL/USA 159°00’W PROGNOZ-7/USSR USASAT-13N/USA ECS 2/Eutelsat 117°50’W ANIK C-3/Canada 160°00’W AUSSAT-3/Australia ESDRN/USSR 69°00’E GALS-14/USSR EUTELSAT II 7E/Eutelsat" 53°00’W INTELSAT VA (F-13)/lnlelsat 119°00’W US SATCOM-2/USA 162°00’E SUPERBIRD-B/Japan 165°00’W USASAT-13L/USA TOR-14/USSR 6°00’E SKYNET-4B/United Kingdom 55°00’W INMARSAT AOR-WEST/Inmarsat 120°00’W SPACENET-1 /USA 168°00’W 160°00’E ACSAT-1/Australia USASAT-14B/USA 122°00’W POTOK-3/USSR I GALS-16/USSR 5°00’E OTS/Eur. Space Agy. USASAT- 10A/USA AUSSAT B1 /Australia 169°50’W FOTON-3/USSR STATSIONAR-20/USSR TELE-X/Sweden/Norway/Finland 56°00’W USASAT-13D/USA 123°00’W WESTAR-5/USA AUSSAT B1 NZ/Australia 170°00’W GALS-4/USSR INMARSAT IOR-2/Inmarsat TOR-19/USSR 57°00’W USASAT-13H/USA 123°50’W WESTAR-2/USA AUSSAT B1 -MOB/Australia 66°50’E STATSIONAR-1 O/USSR 66°00’E USGCSS PH3 INDOC-2/USA 3°00’E TELECOM-1 C/France 58°00'W USASAT-13E/USA 124°00’W USASAT- 10B/ USA AUSSAT-1 /Australia STATSIONAR-1 OA/USSR INTELSAT V(F-7)/ltelsat TELECOM-2C/France USASAT-8C/USA 126°00’W USASAT-10C/USA GMS-160E/Japan STATSIONAR-D2/USSR 65°00’E TOR-25/USSR 1°00’E G DL-5 / Luxembourg 60°00’W SATCOM PHASE-3B/Belgium USASAT-20A/USA 158°00’E SUPERBIRD-A/Japan TOR-5/USSR USGCSS PH2 INDOC-2/USA GALS-15/USSR USASAT-15A/USA 128°00’W ASC-1/USA 156°00’E AUSSAT B2/Australia VOLNA-7/USSR 64°50’E INMARSAT lOR/Inmarsat STATSIONAR-22/USSR USASAT-17D/USA COMSTAR D-1 /USA takPnoIonneAndean AUSSAT B2 NZ/Australia 171°00’W TROS WEST/USA INTELSAT V(F-5)/lntelsat TOR-15/USSR 61°00’W SBTS B3/Brazil 130°00’W ACS-3/USA AUSSAT B2-MOB/Australia 63°00’E USSAT-14E/USA TOR-24/USSR VOLNA-21 /USSR SBTS C3/Brazil USASAT-108/USA • • De definitie posl^nVnaeer de« de^UTELSAT6' sene AUSSAT-2/Australia 62°00’E 175°00’W PACSTAR A-2/Papua New Guinea 61°50’E ACS-7/USA 0°00’E GEOS-2/Eur. Space Agy. 62°00’W USASAT-14C/USA USGCSS PH2 E PAC-2/USA zal pas 154°00’E JCSAT-2/Japan 60°00'E USGCSS PH3 INDOC/USA METEOSAT/Eur. Space Agy. USASAT-15B/USA USGCSS PH3 E PAC-2/USA PACSTAR-2/Papua New Guinea 177°00’W FLTSETCOM-A W PAC/USA 150°00’E ETS-5/Japan INTELSAT VA(F-12)/lntelsat SKYNET-A/United Kingdom USRDSS WEST/USA 178°00*W USASAT-13K/USA JCSAT-1 /Japan

I 1

TELECOMMUNICATIE

Aspecten van satelliet-techniek

Satelliet-tv voor iecfeo-

Al jaren lang publiceren we in ons blad over satelliet-communicalie, maar nu pas wordt satelliet- TV voor iedereen bereikbaar. Reeds voor |. minder dan f 1.000,- zijn complete ASTRA ontvangstinstallaties te koop. Aan de prijs zal het dus niet liggen. Echter: Kennis van satelliet- techniek maakt aanschafpas echt waardevol, zeker bij een voortgaande uitbreiding van het aantal TV-kanalen. Historie, transmissietechniek, soorten satellieten en ontvangstapparatuur, allen komen hier ze aan bod. En wie echt wil weten wat ons allemaal boven het hoofd hangt, kan een blik werpen op de ruimtekaart in dit katern.

atellieten begeleiden de aarde al sinds mensen­ Een stukje S heugenis en langer. De geschiedenis grootste daarvan is de maan. Met het ruimtevaarttijdperk De geschiedenis van de com­ begon tevens het tijdperk van municatiesatellieten is op 6 de kunstmatige satellieten of april 1965 begonnen met ‘Ear- kunstmanen. Tegenwoordig ly Bird’, de eerste satelliet van zweven er al zo’n 400 exem­ Intelsat (= International Tele- plaren rond. Zij verrichten tal communications Satellite Or- Afb. 1 Ook met drie geosta­ len ligt door zijn gunstige van taken, bijvoorbeeld in de ganisation), ook wel Intelsat I tionaire satellieten bestrijkt doorlaatbaarheid en de grote astronomie, bij weerobserva- genoemd. Met deze satelliet men niet het hele aardopper­ frequentieband in het bereik tie, voor telefoon- en data­ konden 240 telefoongesprek­ vlak, wel de dichtstbewoonde van 1 GHz tot 20 GHz. Com­ communicatie. ken en een enkel TV-program- gebieden. municatiesatellieten werken De baan die een satelliet be­ ma worden overgebracht, met vandaag de dag overwegend in schrijft wordt o.a. beschreven behulp van reusachtige para- abonnementsgeld verschuldigd de bereiken 4...6 GHz en met het begrip ‘inclinatie’. boolantennes. is (In Nederland geldt dit 10... 16 GHz waarbij voor de Daaronder wordt de hoek ver­ Door de lancering van Intelsat alleen voor Filmnet). Om de naar de satelliet gerichte staan die het vlak van de om- III en nog eens drie starts in het klantenkring te vergroten signalen (up-link) frequenties loopbaan maakt met het vlak jaar 1969 waarbij telkens een moesten deze programma’s ronddeöGHzen I4.,.15GHz, van de equator. Voor commu­ satelliet boven de Atlantische door een zo groot mogelijk voor de naar de aarde gerichte nicatiesatellieten is de equator- Oceaan, de Pacific en de Indi­ aantal kabelnetten kunnen signalen (down-link) frequen­ baan doorgaans gunstiger, ze­ sche Oceaan werd geplaatst, worden ontvangen en dat was ties van circa 4 GHz respectie­ ker als het om een geostationai­ beschikte men in 1969 voor het uitsluitend mogelijk door via velijk 11... 13 GHz worden ge­ re satelliet gaat, dat wil zeggen eerst over een wereldomspan­ de satelliet naar de bijbeho­ bruikt. een satelliet die schijnbaar stil­ nend communicatie- en ook rende ontvangststations op de Voor een onberispelijke ver­ staat. Deze schijnbare stil­ TV-systeem(afb. 1). Inmiddels grond uit te zenden. Deze binding tussen de aarde en de stand wordt door de hoogte be­ zijn we al weer enkele genera­ satellietprogramma’s konden satelliet en omgekeerd is vrij paald: Hoe verder een satelliet ties satellieten verder. Voor echter in principe door ieder­ zicht een absolute voorwaar­ van de aarde is verwijderd, des Europa brak halverwege de een worden ontvangen en zo de. Maar ook dan nog kunnen .1 te groter is zijn omlooptijd. Op jaren 70 het tijdperk van de ontwikkelde zich in de Verenig­ er bij de signaaloverdracht 35.800 km hoogte is de omloop­ communicatiesatelliet aan. De de Staten een grote belangstel­ dempingen optreden die ver­ j tijd precies 24 uur. Voor de door Frankrijk en de Bonds­ ling voor particuliere satelliet- schillende oorzaken hebben. waarnemer op aarde staat een republiek gemeenschappelijk ontvangstinstallaties. Vandaag Om te beginnen de demping satelliet altijd op dezelfde ontwikkelde satellieten Sym- de dag zijn er al miljoenen van het elekromagnetische plaats. In werkelijkheid staat phony 1 en 2 maakten daarbij bezitters van satellietont- veld. Deze neemt logaritmisch de satelliet echter niet stil, technisch furore. Systemen vangst-installaties die vanuit toe met de te overbruggen maar draait hij met precies zoals die vandaag de dag in de ruimte meer dan 100 pro­ afstand en kan worden bere­ dezelfde snelheid met de aarde satellieten heel gebruikelijk gramma’s kunnen ontvangen. kend uit: mee. Hoe ideaal een dergelijke zijn, werden in deze Europese Europa loopt wat dat betreft omloopbaan voor communica­ serie voor het eerst toegepast. nog wat achter. a=10 log P1/P2 = 20 log k. tiesatellieten ook is - met drie Een van die noviteiten was de d/A stuks ervan kan men een drie-assige stabilisatie. Microgolven en wereldomspannend net van In de Verenigde Staten begon, waarin: P1 = vermogen aan de communicatiesatellieten opzet­ eveneens halverwege de jaren demping zendantenne, P2 = vermogen ten - een geostationaire satel­ 70, dat wat nu Pay-TV heet: aan de ontvangstantenne, d= afstand en k = golflengte. liet reikt niet van noordpool Programma’s die op het kabel­ De belangrijkste frequentie­ band voorcommunicatiesigna- Naast de gasmoleculen in de tot zuidpool. net worden gezet en waarvoor TELECOMMUNICATIE atmosfeer zijn ook mist-, Een satelliet als de Intelsat V regen- en sneeuwdeeltjes van (afb. 2) beschikt in totaal over invloed op de demping. Deze acht antennes. Daarvan die­ demping kan oplopen tot 15 nen er telkens twee voor het dB. High-Power Satellites zenden (6 GHz) en ontvangen (hier komen we nog op terug) (4 GHz) met respectievelijk 24 hebben hier minder last van. en 36 cm diameter over een mondiaal verzorgingsgebied. Grondstations Een andere zendantenne voor 4 GHz heeft vier stralings- Grondstations bestaan in prin­ lobben, namelijk voor de half­ cipe uit een antenne, het ronden westelijk en oostelijk zendsysteem en het ontvangst- van de satelliet en voor een systeem. Via de antennes zone westelijk en oostelijk wordt uitgezonden en ontvan­ ervan. gen. Om de frequentiebanden Een soortgelijke ontvangstan­ beter te kunnen benutten tenne beschikt over dezelfde werkt men met verschillende technische gegevens. Daarbij polarisaties (links- en rechts- komen dan nog twee spot- draaiend circulair of horizon­ beam-antennes die beiden op taal en verticaal), en een fre­ de 11-/14 GHz-band kunnen quentie- en polarisatiewissel zenden en ontvangen. De dia­ Afb. 3 Blokschema van een De voeding van de satelliet bezit dan ook meerdere zend­ meter daarvan bedraagt 1,3 m ECS-satelliet. wordt geheel en al door zonne­ en ontvangstaansluitingen. en hun antenneversterking 43 cellen verzorgd (Bij de Intelsat De doorgaans door de grond­ dB. De signaalsterkte in de schikbaar zijn voor de exploi­ V: 20 m2). stations gebruikte Cassegrain- hiermee aangestraalde verzor­ tant. De overigen staan in de antennes kunnen diameters gingsgebieden is uiteraard ook reserve. De antennes zijn aan van 32 m hebben. De antenne­ sterker. Tenslotte zijn er nog bepaalde verzorgingsgebieden Communicatie­ versterking bedraagt 61 dB bij twee andere antennes voor toegewezen. De ontvangen sig­ satellieten 4 GHz en de bundelbreedte is telemetrie-en besturings-doel- nalen worden omgezet naar 0,14°. einden. een frequentie van 4 GHz en Communicatiesatellieten heb­ Het zendsysteem kan zowel Het hart van het zend-/ont- toegevoerd aan een schakel- ben tot doel signalen die door telefonie- als datasignalen in vangstgedeelte wordt gevormd matrix met behulp waarvan, de betreffende PTT-organisa- de vorm van multiplexsignalen door de transponder (Trans- door middel van afstandsbe­ tie in opdracht van derden maar ook televisiesignalen mitter-responder). Een derge­ diening vanaf de aarde, de worden getransporteerd, over verwerken die elk met hun lijke transponder bestaat uit de zend- en ontvangstgebieden grote afstanden over te eigen draaggolf door frequen- ontvanger, een converter en de worden toegewezen. De 4 brengen. Daarbij gaat het om tiemodulatie op een tussenfre- zender. De transponders kun­ GHz-signalen worden vervol­ zowel datasignalen als tele­ quentie van 70 MHz en ver­ nen uiteenlopende bandbreed­ gens of direkt aan het zendge- foongesprekken en televisie­ volgens op een zendfrequentie ten hebben. Zo bedragen bij deelte toegevoerd of ze worden signalen. Deze satellieten in het 6- of 15 GHz-bereik Intelsat V de bandbreedten 36 omgezet naar 11 GHz om daar­ hebben een betrekkelijk gering worden gebracht. Frequentie- MHz, 72 MHz en 241 MHz. na pas aan het zend- en anten- zendvermogen en dus moeten modulatie maakt de signalen De Intelsat V beschikt over 15 negedeelte toegevoerd te wor­ de ontvangstantennes betrek­ ongevoelig voor in het trans- ontvangers waarvan er 7 be- den. In totaal beschikt de kelijk groot worden uitge­ missietraject optredende sto­ Intelsat over 43 zenders waar­ voerd. Jarenlang konden de ringen. Moderne transmissie­ Afb. 2 Opbouw van een com­ van er 27 in bedrijf zijn. De signalen van communicatiesa­ systemen zoals de PCM-tech- municatiesatelliet Intelsat V. overigen staan in reserve. tellieten uitsluitend door de niek worden vandaag de dag grote grondstations worden eveneens gebruikt. ontvangen en natuurlijk ook Aan de ontvangerzijde is voor­ met zendsignalen worden be­ al van belang dat de ingangs- reikt. trappen extreem ruisarm zijn. De GHz-techniek heeft de Daarvoor worden parametri­ afgelopen jaren opvallende sche versterkers met ruistem- vooruitgang geboekt zodat het peraturen van 50 K toegepast. mogelijk werd de diameter van Deze versterken de gehele fre- schotelantennes drastisch te quentieband, dus meerdere verkleinen. Voor kabelnetten honderden Megahertz. De kan de PTT momenteel al met voorversterkers zetten de ont- schotels van 3,5 m volstaan vangstsignalen om in signalen terwijl zeer ongunstige weers­ met een middenfrequentie van invloeden zoals sneeuw of 70 MHz die zo worden ver­ zware regen de beeldkwaliteit sterkt dat ze gemoduleerd niet beïnvloeden. Doet men kunnen worden. bepaalde compromissen aan de beeldkwaliteit dan kan men zelfs bij deze weersomstan­ Omroep- digheden de diameter van de satellieten schotel tot 1,2 m terugbrengen. De satellieten van de ECS-se- De communicatie-apparatuur rie (= European Communica- van een satelliet bestaat uit: tion Satellite) maken deel uit * antennes van een bepaald bussysteem. * transponders Daaronder worden satelliet- * telemetriesystemen en basiseenheden verstaan waar­ * de energievoorziening uit, afhankelijk van de gewen- TELECOMMUNICATIE

Afb. 5 Aanzicht van de satel­ * de bundel bestrijkt vrijwel liet ASTRA met middelgroot geheel Europa, zendvermogen. * verwachte levensduur 10 jaar, lancering van TV-SAT 2 zal in * frequentiebereik 11,2... 11,45 juli 1989 plaatsvinden. GHz. Voor ontvangst van commu­ nicatiesatellieten dient de con- Dit frequentiebereik ligt bin­ verter de signalen naar 950- nen dat van de communicatie­ 17.000 MHz om te kunnen zet- satellieten zodat de ontvangers Afb. 4 De ECS-1, een geosta­ * Nuttige last-module met ten. daarvoor tevens geschikt zijn tionaire communicatiesatel­ transponders en antennes. voor de ontvangst van ASTRA. De telemetriefre- liet y weegt 610 kg heeft een * Servicemodule met de voe- diameter van 2y15 m en zijn dingseenheden. ‘Medium Power’ quentieszijn 11203,00 MHz en zonnepanelen zijn 13,8 m lang. * Voortstuwingsmodule met Satellieten 11446,5 MHz. De kanalen met de motoren. de hele frequentiewaarden zijn ste gebruiksvorm, verschil­ Het Luxemburgse syndicaat op de down-link verticaal lende satellieten kunnen wor­ TV-SAT beschikte in totaal Societé Européenne des Satel- gepolariseerd, de overige hori­ den samengesteld, De zoge­ over vijf TV-kanalen waarvan lites (SES) heeft onlangs een zontaal. Ook ASTRA is een naamde satelliet-bus bestaat er echter maar vier voor TV- satelliet gelanceerd met middel­ om drie assen gestabiliseerde uit drie modulaire basiseen­ omroepdoeleinden zouden wor­ groot zendvermogen, ASTRA geostationaire satelliet. heden: De voedings- en ser­ den gebruikt, met een zendfre- genaamd (afb. 5). Het zend­ vicemodule, de last- en com- quentiebereik tussen 11,7 en vermogen van deze ‘medium municatiemodule en het varia­ 12,1 GHz en een kanaalbreed- power’ satelliet ligt tussen dat Parabool- bele antenneplatvorm. Afbeel­ te van 27 MHz. van een omroep-(bijvoorbeeld anfennes en ding 3 laat het blokschema van Hoewel TV-SAT wel werd ge­ TV-Sat en TDF-1) en dat van de ECS-1 zien uit afbeelding 4. lanceerd, is deze satelliet nooit een communicatiesatelliet (bij­ converfers operationeel geworden. Zijn voorbeeld Intelsat en ECS). ‘Direct Broadcas- ‘broertje’, de Franse TDF-1, is Daardoor wordt het mogelijk Voor de up-link gebruikt men echter wel operationeel. De televisiesignalen al met schotel­ meestal de 14 GHz band. Ten­ ting’ Satellieten antennes van 85 cm te ontvan­ einde de interferentie met dit (DBS)______Tabel 1 Kanaaltoewijzing, gen. ASTRA heeft overigens binnenkomende signaal te baan en polarisatie van natio­ veel te bieden: voorkomen, zet de transpon­ Terwijl het gebruik van com­ nale omroepsatellieten in het * 16 televisiekanalen met nog der dit om in 11 GHz, alvorens municatiesatellieten oorspron­ 12 GHz-bereik. eens zes reservekanalen, het naar de aarde terug te kelijk uitsluitend de Europese zenden. Land Baan- Polari- Kanalen PTT-organisaties was voorbe­ pos>tie sat ie De ontvangst van superhoge i houden waren de direkt uit­ frequenties (SHF) gehoor­ Frankrijk -19® «est 1 1 5 9 13 17 zendende satellieten (DBS= Luxembura -19® west 1 3 7 11 15 19 zaamt aan fundamenteel ande­ Direct Broadcasting Satellite) België -19® west 1 21 25 29 33 37 re wetten dan de ‘normale’ fre­ Neder land -19® west 1 23 27 31 35 39 ofwel High-Power Satellites quenties in het UKG-en UHF- Dut tsland -19® west 2 2 6 10 1*. 18 van begin af aan als omroepsa- Oostenrijk -19® west 2 9 8 12 16 20 bereik. In tegenstelling tot die telliet bedoeld. Door het Zwitserland -19® west 2 22 26 30 3*4 38 29 frequenties zijn in de 11 GHz- hogere zendvermogen ten Italië 2 28 32 36 90 band, door de hoge frequenties opzichte van de TV-zenders op Ier 1 and -31° west 1 2 6 10 19 18 Groot-Brittannië -31® west 9 8 12 16 20 en de daarbij behorende korte communicatiesatellieten (circa golflengten van circa 3 cm, Por tuaa1 -31° west 2 3 7 1 1 15 19 230 Watt resp. 20 Watt) kan IJs1 and -31® west 2 21 25 29 33 37 overwegend de wetten van de voor ontvangst worden vol­ Spanje -31® west 2 23 27 31 35 39 optica van toepassing. De staan met kleinere schotels van San Marino -37® west 1 1 5 9 13 17 gebruikte parabolische spiegel L teentenstein -37® west 1 3 7 1 1 15 19 60 centimeter. Monaco -37® west 1 21 25 29 33 37 is overigens geen optisch gla­ Het zijn dan ook eigenlijk niets Vaticaanstad -37® west 1 23 27 31 35 39 zen schotel die van een spiege­ anders dan omroepzenders op Andorra -37® west 2 9 8 12 16 20 lende laag is voorzien maar is

een hoge berg - in dit geval dan Joeaoslavie 7® west 1 21 25 29 33 37 uit metaal vervaardigd. In het een berg van 35800 km hoog. Joegoslavië 7® west 1 23 27 31 35 39 brandpunt van de spiegel In Europa zijn voor de indi­ Albanië - 7® west 2 22 26 30 39 38 wordt, bijvoorbeeld met een viduele landen een hele reeks Roemenie 1® west 1 2 6 10 19 18 drietal stangen, de voedings- van direkt uitzendende satel­ Bulgarije 1 ® west 1 9 8 12 16 20 hoorn met de converter (LNC Hongar x je 1® west 1 22 26 30 39 lieten gepland, waarbij elke 38 = Low Noise Converter) staat over vijf verschillende Polen 1® west 2 1 5 9 13 17 Tschechoslowak t jke 1® west 2 3 7 1 1 15 19 gemonteerd (afb. 6). De LNC frequenties kan beschikken. DDR 1® west 2 21 25 29 33 37 dient voor het omzetten van Omdat het aantal frequenties Grieken 1 and ♦ 5® oost 1 3 7 1 1 15 19 het ontvangen 11 GHz-signaal is beperkt, is in meerdere posi­ Denemarken (Faroer) ♦ 5® oost 1 27 35 Ijsland ♦ 5® oost 23 31 39 naar een frequentie tussen 950 ties voor satellieten voorzien en 1700 MHz. Dit, via een F inland ♦ 5® oost 2 2 6 10 22 26 (tabel I). TV-SAT is een geo­ Noorwegen ♦ 5® oost 2 19 18 28 32 coaxkabel getransporteerde, stationaire, om drie assen ge­ Zweden - 5® oost 2 9 8 30 39 90 signaal wordt tenslotte door de Denemar ken ♦ 5® oost 2 12 16 20 29 36 stabiliseerde satelliet die in fei­ ontvanger omgezet in een TV- Polarisatie: 1 = rechtsdraatend circulair: te uit de volgende functionele 2 = 1inksdraaïdend circulair signaal. eenheden bestaat: Bij de grotere spiegels wordt in TELECOMMUNICATIE

de spiegel zelf meestal nog een ter) dan ook opgewekt de andere, kleinere hyperbolische truckendoos opengetrokken, spiegel gemonteerd. De ont­ bijvoorbeeld door het signaal vangen golven worden op die vanaf de ingangspen aan twee manier tweemaal gereflecteerd versterkingskanaien toe te en nog beter gebundeld. Men voeren (afb. 8, 9 en 10). Daar­ spreekt dan van een Casse- door wordt de impedantie van grain-spiegel. Grotere, con­ de veldsterktetransistoren aan­ ventionele schotels hebben merkelijk verbeterd, zodat in vooral het voordeel dat ook totaal een betere ingangsaan- signalen van net buiten het passing verkregen wordt. De ontvangstgebicd (de fotoprint) versterking van deze dubbele zijn te ontvangen. trap bedraagt in totaal 8...9 Tenslotte zijn er nog de zoge­ dB. Achter deze balansverster­ naamde offset-antennes (afb. ker worden de signalen weer 7). Daarbij gaat het in principe samengevoegd en verder nor­ om een in het midden doorge­ maal versterkt. De afregeling zaagde, dus gehalveerde para­ komt tot stand met behulp van bolische antenne die geen de kleine vlakjes die men met ronde maar een asymmetri­ bonddraden kan doorverbin­ sche vorm heeft. Het voordeel den of verder kan openkras­ daarvan ligt vooral in de ge­ sen. De mengtrap werkt actief ringe afmetingen. en levert dus versterking. Het Een paraboolantenne met een oscillatorsignaal wordt gele­ diameter van tien golflengten, verd door een transistor en dus van 30 cm, levert al een bereikt via een koppelaar, met vermogensversterking van 30 16 dB verzwakt, de mengtrap. dB. Dit komt overeen met een De transistoren bestaan in vermogenstoename met een dergelijke schakelingen uit faktor 1000. Kiest men bij de alleen de kristallen. ontvangst van communicatie­ Bij satellieten is het mogelijk satellieten voor een schotel om zowel horizontaal als ver­ met een diameter van 1,5 m, ticaal uit te zenden (zie ook RB dan bedraagt de antennever- nr. 2 1988). Om signalen met sterking 43 d B, of wel 20.000 x. de beide polarisatierichtingen De benodigde diameters voor te kunnen ontvangen zijn er paraboolantennes zijn: verschillende mogelijkheden. * Voor communicatiesatellie­ Natuurlijk kan men de conver- Afb. 7 Offset-paraboolantenne Satelliet­ ten minstens 150 cm. ter van de paraboolantenne (Fuba), geschikt voor ont­ * Voor satellieten van middel­ met de hand verdraaien. Maar vangst van de 16 ASTRA-ka­ ontvangers groot vermogen, 85 cm. dat is bewerkelijk. Eenvou­ nalen. * Voor omroepsatellieten diger is het gebruik van een In de satellietontvangsttech- (DBS) minstens 55 cm. polarizer of polarisator, die in richt kan de polarisatierichting niek zullen produktie-aan- feite niets meer is dan een ook automatisch worden geko­ tallen zoals men die van televi­ Derhalve heeft men bij de motor die de converter over zen door die in de ontvanger in sie- en radio-ontvangers kent, LNC (= Low Noise Conver- 90° en weer terug kan draaien, te programmeren en de polari­ de komende jaren nauwelijks met een druk op de knop be­ zer met behulp van een ge­ te verwachten zijn. De indus­ Afb. 6 Paraboolantenne voor diend. Als de betreffende satel­ schikt hulpapparaat te sturen. trie is bezig voor professioneel huisontvangst (Hirschmann). lietontvanger daarvoor is inge- Wil men beide polarisatie­ zowel als voor huiskamerge­ richtingen tegelijk ontvangen bruik waar mogelijk soortge­ dan heeft men een tweede con­ lijke schakelingen te ontwik­ verter nodig. Beide converters kelen teneinde zo veel mogelijk krijgen dan hun signaal over standaardcomponenten te kun­ een zogenaamde polarisatie- nen gebruiken. wissel. Bij individuele ont­ Afbeelding 11 laat een typische vangstinstallaties bereikt men schakeling voor de ingangs- het hoogste comfort met be­ trap van een satellietontvanger hulp van een antennerotor die zien. De kanaalkiezer ont­ de paraboolantenne op de ge­ vangt het eerste middenfre- wenste satelliet richt. quentsignaal van de converter (LNC) die uit een versterker, Afb. 8 Blokschema van een oscillator en mengtrap bestaat. converter voor huisinstalla­ Daarna volgt een selectieve ties. versterker en vervolgens een

Voorversterker Filter Mengtrap MF-filter 10.95 svH—\ —■ -&- —■ ÜH; a 950 tot 1700 MHz Or » >> Oscillator Versterker (10 GHz) TELECOMMUNICATIE

piug-in Mier

nr. Niveau-indicator ^ MHz 800 MHz Breedbandige ^ — AGC — K] bandMIer versterker Menglrajj fffi PU -C4- IhQMJ Ml-ÉHl pmt BB-uitgang 480 MHz MF-versterker. VCO 1.431012.23 GHz ~ 36 MHz kanalen *— TT —c 2e MF-uilgang

Afstemspanning Uitgang (kanaalkeuze) Irequemiedelcr <2> Afb. 9 Converter voor de ont­ Afb. 10 A chteraanzicht van de A fb. 12 Blokschema van de verschillende de-emfaze wordt vangst van TV-SA T met de TV-SA T converter. Hier bevin­ tuner van een satellietont­ overgebracht. afzonderlijke trappen. den zich voornamelijk de voe­ vanger voor professionele De videobewerking is beperkt ding en de drie geïntegreerde installaties (Blaupunkt), tot een laagdoorlaatfilter, een middenfrequentversterkers. de-emfazenetwerk, een klem- Minder gecompliceerd is de schakeling en een versterker. AGC, omdat daarin een kwa- Voor een mogelijke over­ dratuur-demodulator wordt dracht in D2-MAC door de toegepast. Voor het afstemmen omroepsatellieten TV-SAT 2 van de oscillator dient hier een en TDF1 worden de signalen één-chip-synthesizer die over in daarvoor geschikte schake­ de I2-bus wordt geprogram­ lingen gedecodeerd. meerd dat in tegenstelling tot het externe PLL-systeem uit Complete afbeelding 12. Deze bus levert ook de informatie voor het ontvangst- omschakelen van de ingang en inrichfingen van de bandbreedte. In deze uitvoering is de tuner Daarbij moet onderscheid wor­ geschikt voor het ontvangen den gemaakt tussen commer­ van communicatiesatellieten. ciële inrichtingen zoals die in vertakking in versterkingsre- Doordat aan tuners voor par­ Voor omroepsatellieten (DBS) kabel- of grote gemeenschap­ geling (AGC) enerzijds en ticuliere installaties andere kan worden volstaan met een pelijke antenne-inrichtingen demodulator anderzijds. eisen worden gesteld dan aan uitvoering met een vast inge­ (CAI) worden toegepast en die Achter de demodulator wordt die voor professioneel gebruik stelde bandbreedte van 27 voor individuele ontvangst of het signaal aan de de-emfaze- (bijvoorbeeld als kopstation in MHz. voor de signaalvoorziening schakeling toegevoerd. Na de breedbandige communicatie­ De beeld- en geluidssignalen voor meerdere woningen niveau-aanpassing volgen con­ netwerken) verschillen die worden in Europa voorname­ (meestal eensgezinswoningen) ventionele schakelingen voor delen van de schakelingen heel lijk in PAL en SECAM, zijn bedoeld. Bij de grote de verdere verwerking van sterk van elkaar (afb. 12 en 13). respectievelijk frequentiege- installaties gaat het erom alle, beeld- en geluidssignalen. Om te beginnen vallen de twee moduleerd overgebracht. Van via de satelliet ontvangen, Tot zover lijkt de schakeling omschakelbare ingangen op de door de demodulator gele­ programma’s aan alle aange­ sterk op die van normale kleu- die betreffende LNC-signalen verde basisband worden met sloten abonnees te kunnen ren-TV-ontvangers. Het bij­ voor de verticale en de hori­ behulp van een bandfilter de aanbieden waarbij met de TV- zondere schuilt vooral in de zontale polarisatie verwerken. subdraaggolven betrokken en ontvanger op de programma’s hogere ingangsfrequentie en Bandfilter en breedbandige gedemoduleerd. Op die manier wordt afgestemd. de concepten voor de tweede versterker zien we ook in de verkrijgt men een of meer Volgens het in afbeelding 14 middenfrequentie, de kanaal- professionele schakeling. De geluidskanalen. Deze schake­ geschetste principe moeten kiezer, de demodulator en het ringmcngtrap is vervangen lingen worden daarom zo ge­ hiervoor de door de converter afstemsysteem. door een goedkopere Schott- compliceerd omdat het laagfre- in het frequentiebereik van kydiode-balansmengtrap. De quentsignaal bij communica­ 950... 1700 MHz geleverde sig­ Afb. 11 Ingangstrap van een middenfrequent-band breedte tiesatellieten met verschillende nalen worden gescheiden en satellietontvanger (Blau­ wordt elektronisch omgescha­ draaggolffrequenties, verschil­ individueel naar lagere fre­ punkt). keld. lende frequentiezwaaien en quenties worden omgezet. Omdat bij grote installaties het Afb. 13 Blokschema van een UHF-bereik maar zelden

MF-vCfSKHitf/ tuner-bouwgroep voor huisin­ wordt gebruikt moeten ook de DeiroöuUw ~S£ r 2e MF stallaties (Blaupunkt). terrestrische programma’s wor- Kjiasao i------—EEh De-emfaze/Nweauinjteftng ■"1 ! r Voedingsspanning voor de LNC i» v; O S#H5 O i L ivT vpgeöer ! r Ingang L >— Y - " I i Mengvap 36 MHz ?7mhz AGC-uitgang O |5 i i L > - 2 BB-uitgang Synir-ewer *H2SH= Demodulator Ingang R >— Y zn] GEH PU-synmewer ;-B-s fBAS yj'j Kanu&cvze J i : J Hp ... Een-chipPLL L. J l l2C-bus TELECOMMUNICATIE den omgezet, zonodig onder nen in een bepaald deel van de gebruikmaking van de fre- satellietontvanger met behulp quentiebereiken voor speciale van de-scramblers worden kanalen. gedecodeerd. Bij Pay-TV, Gescrambelde, ofwel versleu­ ofwel TV-ontvangst tegen telde en door de satelliet aan­ betaling, worden de installa­ geleverde programma’s kun­ ties overigens wel wat gecom­ pliceerder. Omdat ook reke­ AJb. 14 Principe van een ning moet worden gehouden kabelnet of van een grote met abonnees die geen belang­ gemeenschappelijke antenne stelling hebben voor pro­ installatie voor satellietont- gramma’s waarvoor moet wor­ A fb. 15 Principe van een satel- wordt het UHF-signaal even­ vangst. den betaald moet het kabelnet lietontvangstinstallatie voor eens via de satellietontvanger individuele ontvangst. aan de TV-ontvanger toege­ VHF/UHF-antennes voerd. gedeeltelijk stervormig wor­ Het grote aantal gebruikte Sateihetantenne den uitgevoerd. Men werkt videorecorders heeft de meeste dan met antennecontactdozen apparatuurfabrikanten ertoe met en zonder Pay-TV-aan- gebracht de recorders van sluiting. meerdere doorverbindingsbus- XFï. iv In privé installaties wordt de sen te voorzien. Over deze bus- antenne met de converter via sen kunnen satellietontvangers de satellietontvanger op de en videorecorders op verschil­ TV-ontvanger aangesloten lende manieren worden aange­ (afb. 15). Met deze ontvanger sloten. /I. Converter Versterker en converter □ wordt op de verschillende satellietprogramma’s afge- stemd. De ontvanger levert een v Versterker UHF-signaal voor een van de Literatuur: Verdeler kanalen tussen 30 en 39. Om bij het omschakelen van satel­ * H. Kriebel: Alles over lietprogramma’s naar terrestri- Satelliet-TV. oo fo o) (o o) Antennecontactdozen sche programma’s, of omge­ Franzis Verlag. Munchen. : : keerd, niet voortdurend de De Muiderkring. Weesp. stekkers te hoeven verwisselen ISBN 9060822978 (1988).

Schotelantenne maakt u als kijker onafhankelijk van kabel PALTEC

A space Privé-sateBRiet ontvangst / zoals. * Sky Channel ASTRA SP-2000 MWbOUWE * Super Channel mxVri** uraun * Worldnet * Screensport * Sat 1 Totaal ± 25 programma's ^ stereo satelliet set voor de ASTRA 899- CD-kwaliteit uit de ruimte eigen Nu ook weerbericht Voor meer informatie: Ontvang zelf weer satelliet foto’s ■ kant en klare apparatuur s: Nipshagen B.V. vanaf 1595,- S Nijverheidsweg Noord 117 TE LEKOMMUNIKATIEKOMFONENTEN WEERSA TELLIETDEKODER VOOR 3812 PL Amersfoort COMPUTERS Voor inl. Antwoordnummer 1013 Pilotenweg 29-1, 8311 PK Espel 3800 WB Amersfoort (N.O.P.) - Telefoon 05278-1208 Telefoon 033-633233 Telex 79.187 nips nl. antennetechniek In Search of Excellence Telefax 033-618061 heeft alles voor de ontvangst van SATELLIETEN /

* V V BOCO 5000 SYSTEEM H/V ^^ r \ t

iouwmaira Communicatie loc® ® [ J.P. Broekhovenstraat 11B - 8081 HB Elburg (Holland) Telefoon 05250-3491 c s DE WERELD IN UW HUISKAMER c ( Haarscherpe beelden vanuit de hele wereld in uw eigen \ huiskamer. Speelfilms, kinderprogramma’s, nieuws, 1 FRECOM SATELLITE ( sportevenementen, documentaires, kunsten ontspan­ Al jaren gespecialiseerd op het gebied van satelliet ning. Dat kan nu met uw eigen satellietontvanger van ECHOSTAR. Op uw eigen TV, 24 uur per dag, 7 dagen tv ontvangst van Low Cost tot High End ( / t per week. Zonder dat u over een kabel-aansluiting c hoeft te beschikken. NORSAT JR 200 AFE c De Wereld in uw Huiskamer... Al 3 jaar lang de meest geavanceerde ontvanger. t Geheugen voor 99 versch. satellieten c 99 kanalen per satelliet c 5 satelliet radio kanalen per kanaal / stereo i on screen display 5' iïHoSm remote controll Importeur: slechts 4,5 cm hoog / I® IDE GROOT TEIEKOMMUNIKATIE Molenweer 16, 2291 NR Wateringen - Telefoon: 01742-3977. /1#RSAT F F O nd et staande bon inviilen en toesturen in gefrankeerde envelop aan: De Groot Telokommumkalie. BON Molenweer 16.2291 NR Waienngen r~ï Ja, ik ben geïnteresseerd in satelliet-televisie. Stuurt u mij het gratis EchoStar pakket en het Dit systeem geheel compleet Fl. 4936,50 incl BTW handige Info-boekje toe. FRECOM SATELLITE Dhr/Mw A. van Broekweg 15 Tel. 075/176228 Zaandam F Adres Importeur: F Pc en Plaats F Telefoon SATELLITE TRADING I A. van Broekweg 15 075/310208 Zaandam j n L ^jNTADVERTENTIES

Ins & Outs

* .De rubriek Ins & Outs is tegen vergoeding. Tel.: 04950- uitsluitend bestemd voor 43124. nuni-advertenties van par­ ticulieren. Bedrijven die een Wie wil mij aub helpen aan annonce in deze rubriek wil­ dok.bouwbeschrijving van de len plaatsen kunnen contact super functiegcnerator Mod opnemen met Hajé Olden LMG 01 van ET1, 1982, om van de advertentie-afdeling. die van mij te kunnen her­ * Advertenties voor deze stellen. Documentatie is zoek rubriek kunnen uitsluitend en niet meer verkrijgbaar. door middel van de onder­ Fotocopie is ook best, ruime staande bon of een copie vergoeding verzekerd. Tel.: daarvan worden opgegeven. 055-216307 (B). Onvolledig ingevulde of on­ leesbare bonnen worden ge­ Wie kan mij tegen goede be­ weigerd. taling helpen het R.B. Tele­ * Het onderwerp moet ver- j tekst toestel weer optimaal band houden met elektro- i werkend te krijgen? Het heeft nica. Daaronder valt ook I.R. afst.bed., kanalen scha­ Outs: Engels, 100 % in orde. Prijs: audio-, video-, communica­ kelen goed, teletekst niet. ƒ900,-. Tel.: 020-904988. tie- en computerapparatuur. Neem svp schriftelijk contact Te koop: TRS-80 Model 1 * De redaktie beslist over op. Ik kom wel naar u toe. toetsenbord, expansion-inter- Te ruil aangeboden: In nieu­ plaatsing en definitieve tekst. Bart Coebergh, Van Renes- face en 3 disk-drives. Tel.: we staat verkerende Technics seln. 23, Zeist. 01804-26721. 7500 stereo casssettedeck, 3 koppen, incl. 11 nieuwe cas­ Gevraagd: Lineaire en digi­ Te koop: Philips PAL video- settes, maar 2 x mee gespeeld, Ins: tale data- en applicatie hand­ gen. PM5507 F75. Intel voor Revox B77 MK 11 of boeken vanaf 1960, zowel Math-coprocessor 80287 10 TEAC X700 R. Jules van der Gevraagd: Serv. manual of Amerikaans als Europees. MHz ƒ750,-. IBM EGA- Stuyft, Constabelstraat 60, schema spoelen videorecor­ Verzendadres en/of opgave: kaart ƒ 200,-. Diskette-drive 9328 Schoonaarde (B). Tel.: der Sony, type AV-8400 A.M. Hoebeek, Claes de 5,25 inch ƒ 50,-. Intel iSBC- 052-424776. (kast kleur grijs-rood). Goede Vrieslaan 124-A, 3021 JW 80/30 single-board-CPU incl. vergoeding. Robert de Reu, Rotterdam. 1/ O boards ƒ 80,-. Tel.: 02990- Te koop: Elektr. orgel, 3 kla­ Tolhuislaan 1, Bus 2B, 9000 32198 (na 19.00 uur of in vieren, 5 oktaven, 30-tonig Gent (B). Tel.: 091-231576. Gezocht: Schema of docu­ weekend). pedaal, sustain op ped. en mentatie van oude buizen klav. 1 en 2 percussie op klav. Gevraagd: Alle legerappara- oscilloscoop CT386A, merk Te koop: Dimmerkast merk 3,3 koppels voor klavieren 1, tuur van de landmacht, zen­ Solartrom Surrey England, Strand Electric, vermogen 10 2 en 3 en pedaal, 2 leslies, ders, ontvangers, alle typen, type CD.52352, serie no. x 2000W, preset + master digitale ritmebox met 20 rit­ defect geen bezwaar, even­ 104713. Vragen naar Alex aanwezig, voeding: 3 x 380 + mes, break’s, solo’s en Fill’s. tuele boeken, schema’s of Wijnbergen. Tel.: 045- 0 + aarde, geheel elektro­ Prijs: ƒ 15.500,-. Tel.: 03473- onderdelen zijn ook welkom 255841. nisch, uitgangs-w.c.d. zijn 76348.

Hierbij mijn gratis advertentie voor de rubriek „Ins & Outs” van RB Elektronica Magazine.

Naam: Adres: Postcode: Plaats:

- 1 letter, spatie of leesteken per vakje. - Tekst die vet gezet moet worden (extra aandacht!) mar­ keren met twee blokjes (zie voorbeeld). - Vergeet niet uw telefoonnummer te vermelden!

Deze bon opsturen naar: RB Ins & Outs, Postbus 313, 1380 AH Weesp

37 TOOLS Hans Goddijn

Efficiency troef op

Fiarex 789 en

Hogeschool Eindtaken

Elektronische apparatuur kan tegenwoordig precies mag inhouden - zijn tie station ‘PPS’ van Weller is alleen nog succesvol worden geproduceerd als een alle verontreinigingen uit de een voorziening aangebracht bedrijf is uitgerust met moderne en efficiënte legering verwijderd. Dit die de uitstromende hete geeft, aldus de importeur, het lucht of stikstof volledig produktiemachines, zoals soldeermachines. Op de soldeer een lage viscositeit en ESD-veilig (Electro Static Fiarex 189 werd een aantal varianten een optimale vloeibaarheid, Discharge of elektrostatische gedemonstreerd. waardoor een goede soldeer- ontlading) maakt. Om het be­ Op organisatorisch niveau wordt die efficiency verbinding ontstaat. lang van ESD-veilig werken haalbaar dankzij de nieuwe opleiding voor te benadrukken, werd ook de Weller EC-2002 AS geïntro­ ‘Electronic Computer Integrated Manufacturing \ 1 -persoons duceerd. Van dit elektro­ Kortom: Ook in de Elektronicasector is efficiency soldeerstation nisch geregelde soldeersta- duidelijk troef tion met 24V/50W soldeer­ Behalve in de genoemde ach­ bout en digitaal display, zijn terkamers en zolders, wordt alle kunststof delen volledig e Fiarex is dé beurs is ontwikkeld voor het solde­ er vanzelfsprekend ook in geïmpregneerd met koolstof, waar vakbezoekers ren van SMD’s. Het appa­ kleinere werkplaatsen nog waardoor solderen zonder D zich kunnen oriënte­ raat voorziet de printen met volop met de hand gesol­ risico voor de componenten ren op de nieuwste ontwikke­ een ‘Orbital-wave’ (enkele deerd. Speciaal hiervoor mogelijk is. lingen in de elektronica sec­ golf) van soldeer. Onder het ontwikkelde soldeerspecia- tor. Een bezoek is niet alleen soldeeroppervlak is een list Weller een complete een­ PC-besturing de moeite waard maar ook kamprofiel aangebracht dat persoons werkplaats, de AG pure noodzaak. Want moder­ een ovale draaibeweging 701-S. Het gaat hier om een Op de Fiarex ’89 werd even­ ne en efficiënte produktie­ maakt, waardoor de soldeer- hetelucht station met een 100 i eens getoond dat de onlangs machines zijn onontbeerlijk plaatsen volledig worden W heteluchtbout, vacuüm- geworden. De enigen die bevloeid en alle lucht wordt pipet en dispenser voor pasta Rapid dispenser met interface daar anders over denken zijn verwijderd. Hierdoor is het of lijm. Bij het SMD répara- van Blakell Systems. enkele kleine fabrikanten ook mogelijk kritische com­ van zogenaamde ‘hi-tech’ ponenten als PLCC’s (SMD’s audio apparatuur, die hun waarvan de pennen naar bin­ spullen volledig met de hand nen zijn gebogen en een spe­ in achterkamertjes en op zol­ ciale soldeer- en desoldeer- ders maken. Dergelijke pro- techniek vragen) goed met dukten zijn vanzelfsprekend een soldeermachine te ver­ uiterst kostbaar, maar dat werken. Tevens werd de maakt ze juist zo aantrekke­ tafelsoldeermachine ‘Aries’ lijk voor sommige geluids- geïntroduceerd. Deze machi­ freaks. Want een met de ne met infrarood voorver- hand gesoldeerde versterker warming is met name ge­ is uiteraard ‘veel beter’ dan schikt voor kleine produk- een versterker waarvan de tiebedrijven. Voor deze sol­ prints door een geavanceerde deermachines levert het be­ soldeermachine zijn gescho­ drijf de halogeenvrije sol- ven. Zelf heb ik daar zo mijn deervloeistof‘Flux LR 2005’, twijfels over. Een ‘soldeer- die op de print geen zichtbaar deskundige’ die op maan­ residu achterlaat. Ook treden dagmorgen gaat zitten er geen isolatieproblemen op werken met een halve kater bij het solderen van connec- van het voorgaande weekend tors, IC voeten, schakelaars, is minder gemotiveerd dan potmeters, relais, enz. of bij een soldeerautomaat die het gebruik van een IC-tes- tevreden is als hij geregeld ter. De BCA soldeerstaven zijn soldeerstaven en vloei- die importeur Nitek Systems middel krijgt toegediend. eveneens levert, zorgen bovendien voor 60% reductie SMD’s solderen aan drossvorming in verge­ lijking met standaard sol­ IEMME Italia toonde een deerstaven. Door het ‘Kryp­ soldeermachine die speciaal ton’ proces - wat dat dan ook 38 TOOLS geïntroduceerde assemblage- tafels LS-300 van Blakell Systems nu met behulp van een PC kunnen worden ge­ programmeerd. Er zijn soft­ ware pakketten leverbaar voor ‘on-line’ en ‘off- line’ programmering, waarmee het invoeren van de gegevens aanzienlijk wordt versneld en vereenvoudigd. Voor de Ra- pid componenten en dispen­ sers van Blakell is een inter­ face beschikbaar die het mogelijk maakt de Rapid’s op andere merken assembla- getafels aan te sluiten.

Soldeerbaair- heidstesfer Voor bedrijven die meer willen weten over de soldeer- baarheid van SMD’s en tra­ ditionele componenten heeft Metronelec een antwoord van een oog voor het totaalbe- met de soldeerbaarheidstes- het Zwitserse Zevatech. inclusief het inbedrijfstellen. lang. Voor de elektrotechni­ ter ST-40. Dankzij uiterst sche produktiesektor biedt nauwkeurige opnemers en ge­ langrijke informatie op de Hogeschool Eindhoven, bruik van natuurkundige wet­ papier, zodat ook naderhand EClM-opleiding als enige onderwijsinstelling ten in het software pro­ nog controle mogelijk is. in Nederland, ECIM oplei­ gramma worden alle compo­ Importeur van der Heyden Voor degenen die optimaal dingen aan in zowel voltijd nenten, van de kleinste die de ST-40 levert, verte­ gebruik willen maken van de als deeltijd. De opleidingen SMD’s tot de grootste DIL’s, genwoordigt tevens Zevatech mogelijkheden die de moder­ zijn onder meer mogelijk ge­ op absolute soldeerbaarheids voor de Benelux. Van dit ne elektronica biedt, hebben maakt door een forse over­ parameters getest. De ST-40 Zwitserse fabrikaat waren op vertegenwoordigers van Phi­ heidssubsidie en een investe­ is speciaal ontworpen voor de Fiarex onder meer SMD lips, Apollo, Silvar Lisco en ring van 4 miljoen gulden snelle en nauwkeurige metin­ ‘insert’ automaten en een Baan afgelopen maand een door bovengenoemde bedrij­ gen van het soldeerproces en complete produktie auto­ samenwerkingsovereenkomst ven. De Hogeschool Eind­ geeft kwantitatieve resulta­ maat voor kleinere bedrij­ getekend met de Hogeschool hoven zelf heeft 2,3 miljoen ten uitgedrukt in een sol- ven. Deze laatste bestaat uit Eindhoven. Hierdoor kan in gulden bijgedragen, terwijl deerbaarheidshoek. De inge­ een zeefdrukker van Ekra, de september 1989 bij de sector bijzondere ondersteuning in bouwde printer zet alle be- ‘Place Mat’ insert automaat Technisch Onderwijs en materiële en immateriële zin van Zevatech en een infra­ Laboratoriumonderwijs van werd ontvangen van voorzit­ Metronelec soldeerbaarheids- rood doorloopoven van Cen- de Hogeschool de nieuwe ter van de hoofddirectie van tester ST-40. trotherm. Geheel compleet EClM-opleiding van start de Nederlandse Philips Be­ gaan. ECIM staat voor drijven, Mr. Ir. F.C. Rau- ‘Electronic Computer Inte- wenhoff. □ grated Manufacturing’ en is een concept voor de organi­ satiestructuur van produk- s tiebedrijven in de elektronica Qtf-' ■ sector, die willen voldoen aan de huidige eisen naar efficiency, kwaliteit en flexibi­ liteit. ECIM gaat er van uit dat de noodzakelijke opti­ male prestaties van een be­ drijf kunnen worden bereikt l" • door integratie van deelacti­ 1 £22■■■ j viteiten zoals marketing, produktontwerp, logistieke processen, produktie en dis­ Leveranciers: tributie. . Deze integratie wordt mogelijk gemaakt * Nitek Systems B.V., Post­ door koppeling via compu­ bus 50037, 1305 AA Almere, ternetwerken van de sterk 03240-19560. I geautomatiseerde deelpro­ * Van der Heyden, Rue du i cessen. Daarbij staat ‘het Marais 49-55 (Broekstraat), Win

FUNCTIETESTER VOOR NETWERKAFSLUITINGEN Met de NT-tester KI400 in­ ISDN-techniek (zoals pro- troduceert Siemens in de duktie controle, testen en serie ISDN- meetinstrumen­ onderhoud van communica­ ten een nieuw ontwikkeld tie apparatuur) te gebruiken meetinstrument voor data- is. De KI400 wordt bestuurd netten. Dit meetapparaat is door drie microprocessors in speciaal bedoeld voor het een master-slave configura­ verrichten van functietests tie. De master processor met randapparatuur van regelt de algehele besturing datanetten (network termi- van het apparaat, terwijl de nators of NT’s) en andere beide slave processors de componenten van de ISDN- meetinterfaces So en Uko basisaansluitingen. Voor het besturen en bewaken. Beide uitvoeren van logische tests interfaces kunnen bij een biedt dit apparaat een aantal NT-test gelijktijdig worden eenvoudig instelbare test- gecontroleerd. Instelling van functies via beide interfaces de NT-tester is mogelijk via Modemtester AQ-4121 So en Uko aan de ISDN- een overzichtelijk menu met van A ndo. basisaansluiting. In niveau 1 toelichting. De bediening van het OSI-niveaumodel van het apparaat en het uitle­ tot 64 kbit/s of zelfs tot 2048 ter is voorzien van afstands­ kan met vijf verschillende zen van de meetresultaten kbit als de AE-59I4 interface bediening en een geheugen testconfiguraties worden ge­ geschiedt via een groot en converter wordt toegepast. voor de set-up parameters en activeerd en gedeactiveerd. duidelijk afleesbaar LCD- Hierdoor wordt ook een meetgegevens. De inwendige Verder kunnen testlussen scherm met achterverlich- ruime keuze van interfaces batterij zorgt er voor dat de worden ingeschakeld en zijn ting. Over een V.24-uitgang verkregen (V.35, RS-499, opgeslagen data ook na uit­ via datakanalen gegevens in kan een hardcopy eenheid of X.20 en X.21). Met behulp schakelen bewaard worden. en uit te lezen. Zowel fabri­ een printer voor het afdruk­ van de RS- 232c of de Cen­ kanten als eindgebruikers ken van de gegevens worden tronics interface kan tevens Leverancier: Ing.bureau Van beschikken met de KI400 aangesloten. Alle instru- een externe printer worden Drunen & Van Dalen B.V., over een veelzijdig testin- mentfuncties zijn via een aangesloten. De modemtes- Drunen 04163-76900. strument dat voor vele toe­ ingebouwde IEC businter- passingen op gebied van face op afstand instelbaar. LAAGGEPRIJSDE PANEELMETERS Een nieuw meetinstrument Leverancier: Siemens Neder­ voor datanetten, de NT-tester land N.V., Den Haag, 070- Sitek (Signal Technology) vier meetinstrumenten wor- K1400 van Siemens. 782325. introduceert een interessante den ondergebracht. De reeks laaggeprijsde paneel­ samenstelling wordt door de meters. Leverbaar zijn zowel gebruiker gespecificeerd en draaispoel als weekijzer door Sitek volgens deze spe­ instrumenten in diverse uit­ cificatie aangeleverd. Tevens voeringen. Een speciaal levert Sitek paneelmeters meetinstrument in de seeks voor O.E.M. toepassingen van DIN instrumenten is de hermetisch gesloten instru­ vermogenseenheid. Dit in­ menten volgens NATO spe­ strument is speciaal ontwik­ cificaties, instrumenten voor keld voor toepassingen waar de automobiel industrie en plaatsruimte een eerste ‘specials’ volgens klant-spe- vereiste is. In de 96 mm DIN cificatie. behuizing kunnen maximaal Leverancier: Sitek, Biltho- Sitek paneelmeters. ven, 030-284791.

MODEMTESTER worden ingezet bij de pro- duktie en eindcontrole van De modemtester AE-1403 modems, DCE en andere van de Japanse fabrikant datacommunicatie middelen. Ando is bedoeld voorde snel Enkele metingen die uitge­ groeiende markt van data­ voerd kunnen worden zijn: communicatie netwerken. Bit error, bit error rate, block De modemtester maakt een error, block error rate, block scheiding tussen de moge­ error percentage, error lijke probleemveroorzakers seconden en het percentage modem/DEC, CPU/DTE error-free seconden. Ook en datakanalen, zodat de wordt een telling bijge­ verbindingskwaliteit kan wor­ houden van het aantal keren den beoordeeld en een even­ dat tijdens een meting het tuele fout snel kan worden signaal wegvalt of de clock gelocaliseerd. De modemtes­ slipt. De AE-1403 is geschikt ter kan naast foutzoeken ook voor snelheden van 50 bit/s 40 MEETNIEUWS

PTT CONTEST: ONDERHOUD & ONTWIKKELING

Op de onlangs gehouden worden genomen. Belangrijk Fiarex presenteerde PTT is verder de merkonafhanke- Contest zich als de verzelf­ lijke service aan meetinstru­ standigde onderhouds- en menten. PTT Contest onder­ ontwikkelingsafdeling van houdt, repareert en kalibreert PTT. In de 135 jaar van haar elektrische, elektronische en bestaan beschikt deze afde­ mechanische meetinstrumen­ ling nu over een schat aan ten. Dit wordt niet alleen ervaring, die sinds 1 januari gedaan voor leveranciers, 1989 ook ter beschikking maar ook voor gebruikers staat van ondernemend Ne­ van een grote hoeveelheid derland. Als ingenieursbu­ meetinstrumenten. Op de reau verzorgt PTT Contest Fiarex konden de bezoekers de ontwikkeling en ‘enginee­ daadwerkelijk kennis maken ring’ van klant-gespecificeer- met ‘third party mainte- de nieuwe produkten op ge­ nance’ op gebied van meet­ bied van telecommunicatie. instrumenten. Daarnaast kunnen prototy­ Leverancier: PTT Contest pes en nulseries in produktie B.V., Den Haag, 070-410104.

DIGITALE KABEITESTER Met een druk op de knop is aangebracht. Behalve kabels, het mogelijke alle verbin­ kunnen ook zekeringen en dingen van een kabel met dynamische hoofdtelefoons audio connectors op een dis­ op de Fomix worden getest. play zichtbaar te maken. Het LED- display bestaat uit Deze nieuwe digitale kabel- 25 LED’s in groen en rood en tester, de Fomix 841, is een is uitgevoerd in SMD-tech- uitvinding van Wim Bults, niek binnen de Imm dikke eigenaar van Fomix Geluids- polycarbonaat folie. Het service. Het apparaat is een Uitvinderscentrum heeft de Het assortiment Plastron kof­ schokdempende vulling een uitkomst voor iedereen die vinding van Wim Bults om­ fers. optimale verpakking voor geregeld kabels moet testen, schreven als een ‘oorspronke­ allerlei meetinstrumenten en dus in studio’s, bij de om­ lijk idee’ dat in deze vorm cachet en een daardoor gereedschappen. roep, geluidsverhuurbedrij- nog niet bestond. De Fomix hogere waarde. De koffers Leverancier: Brands B.V., ven of leveranciers van huis­ 841 zal ook in andere Euro­ vormen met een uitgekiende Oisterwijk, 04242-1901L kamer apparatuur. Ook de pese landen op de markt i niet-technicus kan met het worden gebracht en er zijn apparaat goed uit de voeten. plannen om een vereenvou­ EERSTE 5000 COUNTS MX-50 digde versie voor musici in de handel te brengen. De digi­ MULTIMETERS tale kabeltester kost ƒ 299,-. Leverancier: Fomix Geluids- De nieuwe MX-50 serie van service, Rotterdam, 010- ITT Instruments bestaat uit 4229114. de modellen MX-50, 51 en 52. Het gaat om ‘5000 counts’ meetinstrumenten die tevens PLASTRON zijn voorzien van een mul­ tifunctionele ‘bargraph’ indi­ KUNSTSTOF cator. Deze bargraph is te KOFFERS gebruiken als lineaire ‘trend’ indicator, als nuldetector en Plastron A.G. fabriceert om bepaalde delen uit te ver­ sinds 30 jaar kunststof kof­ groten. De MX-50 instru­ fers uit ABS en SB. Door menten zijn schokbestendig deze materiaalkeuze ontstaat en volledig waterdicht vol­ een hoogwaardige en slag- gens de IP66 norm. Verder vaste koffer die opvalt door zijn de instrumenten voor­ zijn lage gewicht. Door de zien van gepatenteerde speciale bouw zijn de koffers Secur’X aansluitingen, die Digitale kabeltester onderling stapelbaar. De het losschieten van meet­ Fomix 841. koffers zijn bestand tegen snoeren onmogelijk maken. temperaturen tussen -30 en De Secur’X kan op eenvou­ MX-50 multimeter. Op het voorfront van de -85 °C en leverbaar in afme­ dige wijze worden losgekop­ kabeltester zijn aan twee tingen van 207 x 105 x 36 mm peld, zodat ook standaard schakelingen logische niveaus zijden XLR female en XLR tot 600 x 386 x 210 mm. Door 4mm banaanstekers gebruikt te detecteren. male 3-polig + chassis, jack de functionele vormgeving kunnen worden. De MX-50 Leverancier: TME, Hees­ 6,3 mm 3-polig, DIN 5-polig geven de koffers het te ver­ serie bezit een Togic’ functie wij k-Dinther, 04139-8895. en Cinch 2-polig connectors pakken produkt een extra die het mogelijk maakt in 41 COMPONENTENNIEUWS Johan Smilde MICROBESTURING Van de SAB 80535 8-bit grammcren, waarbij het microbesturing van Siemens stroomverbruik daalt tot 10 is nu een CMOS versie uitge­ mA. In deze bedrijfstoestand bracht, de SAB 80C535. Bij blijven de interne periferie- deze uitvoering is het functies, zoals het interrupt- stroomverbruik van 200 mA systeem, de seriële I/O, de van de NMOS-versie (klok­ A/ D omzetter en de tijdpuls- frequentie 12 MHz) terugge­ gevers actief, terwijl de CPU bracht naar 45 mA. Ten op­ is uitgeschakeld. De laatste zichte van de 8051/31 is het kan echter door een interne aantal omringende compo­ of externe interrupt worden nenten met een dozijn te geactiveerd. Wanneer wordt verminderen, omdat veel gekozen voor de ‘power meer functies zijn geïnte­ down mode’ dan loopt het greerd. Door twee extra mo­ stroomverbruik terug tot het gelijkheden kan het stroom­ /xA-bereik. In deze bedrijfs­ verbruik nog verder worden toestand stoppen alle func­ verlaagd. Zo is de bouwsteen ties, inclusief de oscillator: Microgolf kabels met schuim- werkte kabels met een lengte in de ‘idle mode’ te pro- De bouwsteen ‘sluimert’ en gevulde PTFE voor grotere van 0,5 tot 2 m zijn beschik­ de processor kan alleen door flexibiliteit. baar met N, TNC, SMA, De CMOS uitvoering van de een hardware-reset weer BMA en SMA 2.9 connecto- 80535 microbesturing heeft worden geactiveerd. De SAB flexibiliteit en een geringer ren. De kabels hebben een een 8-bit A/D omzetter, 2 80C535 krijgt nog voldoende gewicht. De beschikbare ka- goede fasestabiliteit en een quasi tweerichtings 8-bit poor­ stroom om belangrijke gege­ beldiameters zijn 3, 5 en 8 temperatuurbereik van -55 ten, programmeerbare klokuit- vens in het op de chip aanwe­ mm. De verliezen zijn 0,9 tot +165 °C. Verder worden gang, elektronische waak­ zige RAM te bewaren. dB/m bij 18 GHz voor de 8 de overgangsverliezen en de hond, 16-bit tijdpulsgever/- mm kabel en 1,2 dB/m bij 18 staandegolfverhouding opge­ teller en 256 byte werkge­ Inl.: Siemens, Den Haag, GHz voor de 5 mm kabel. Er geven. heugen! 070-782859. zijn 5 en 3 mm typen voor 26 Inl.: Diode, Houten, 03403- tot 40 GHz. Compleet afge- 91234.

KOPPELMODULE VOOR LASERDIODEN Er is nu een programma vas- soorten halfgeleiderlasers, testoflasers en PIN-dioden in zoals die voor CD spelers, een koppelmodule uitge­ maar ook om quarternaire bracht. De module is verge­ tweekanaals heterojunctie- lijkbaar met alle typen con- typen. Philips gebruikt de nectoren die gangbaar zijn in module voor lasers met een de glasvezeloptiek, zoals FC, golflengte van 780 tot 850 nm SMA, STC, DIN en ‘pigtail’. en 1300 nm. Het laservermo- De koppelmodule is bestemd gen kan worden aangepast voor verbindingen in opti­ aan de wensen van de klant. sche communicatienetwerken Ook bepaalde PIN-dioden zoals LAN’s, ISDN en data- zijn beschikbaar in deze uit­ verbindingen tot 2 km. De voering. De module is ge­ koppelmodule past om alle schikt voor mono- en multi- DIGITAAL GESTUURDE modus glasvezels. Koppelmodule met laser- POTENTIOMETERS dioden voor het aansluiten van Inl.: Philips Components, De FX009 van CML is een zwakt. De 7 instelpotentio- glasvezels. Eindhoven, 040-783749. CMOS LSI schakeling met meters hebben een ± 3 dB acht digitaal gestuurde ver­ bereik in 0,43 dB stappen. De sterkers die instelpotentio- volumeregelaar heeft een ± meters en een volumerege­ 15 dB bereik in 2,0 dB stap­ laar vervangen. Aan de bestu- pen. Stomschakeling van de ringsschakeling wordt een uitgangen is eveneens moge­ klokpuls en een serieel 32-bit lijk. datasignaal aangeboden. Elk kanaal wordt afzonderlijk in Inl.: Heynen, Gennep, 15 stappen versterkt of ver- 08851-96111.

MICROGOLFKABELS Het programma coaxiale eigenschappen als een vaste kabels van Radiall is uitge­ PTFE, maar biedt daarnaast breid met typen die als een aantal voordelen die be­ dilektricum een met lucht langrijk zijn voor een goede gevulde PTFE hebben. Deze microgolf transmissielijn, zo­ schuim-versie heeft dezelfde als een lager verlies, betere 42 COMPONENTENNIEUWS haakse connector ‘CHIP’-KAARTEN In samenwerking met een waardoor de ingestoken Nederlandse toeleverancier geheugenkaart elektrisch kan voor de auto-industrie werd worden vergrendeld. De con­ door Elco Benelux een haak­ nector is voorzien van 2x17 se connector ontwikkeld contacten met 90° omge- voor geheugenkaarten in bogen aansluitingen en een betaalkaartformaat. Deze contactraster van 2,54 x 5,08 klantspecifieke, asymmetri­ mm en is geschikt voor sche connector is voorzien 12.000 steekcycli. De nomi­ van kaartgeleiders met geïn­ nale bedrijfsstroom is 3 A. tegreerde positioneringsnok- Doordat de fabrikant be- ken die in de print kunnen schikt over een eigen worden gedrukt. Verder be­ ontwikkelingsafdeling kan zit één van de kaartgeleiders voor veeleisende toepas­ de mogelijkheid om een mag- singen een geheel nieuwe of neetschakelaar te bevestigen, aangepaste connector wor­ den vervaardigd. Geheel gesloten en onder­ men van 0,7 tot 100 A. Spe­ In deze haakse connector pas­ houdsvrije loodaccumulato- ciaal voor stationaire stroom­ sen geheugenkaarten ter groot­ Inl.: Elco Benelux, Den ren. te van een betaalkaart. voorziening kan de SU-serie Bosch, 073-211524. met een levensduur tot 15 capaciteit van 400 m A tot 1,2 jaar dienen. Deze geheel on­ A. De HP-serie loodaccumu- derhoudsvrije loodaccumu- latoren is geschikt voor cycli­ latoren zijn belastbaar tot sche ontlading en standby 2000 A. Inl.: Power Storage, toepassingen en levert stro- Haarlem, 023-319080.

FIRMANIEUWS * Met de aankoop van de terhout, 01620-81600 aange­ G.E. Solid State Divisie steld als distributeur. (G.E. Solid State, RCA en * Philips heeft een Engelsta­ Intersil) behoort Harris Semi- lige catalogus uitgebracht die conductor tot een van de een compleet overzicht geeft grootste halfgeleiderfabri- van de HF-en microgolf half­ kanten in de VS. De uit de geleiders en -modulen. De ru­ samenvoeging voortvloeien­ brieken zijn HF-dioden, laag- de reorganisaties hebben ook spannings FET’s, bredeband- effect gehad op het distribu­ transistoren, hybride brede- POTMETERS montagebeugel, diverse as­ tienetwerk. TME, Heeswijk, bandversterkers, CATV- ver- lengten en diameters, conti- 04139-8895 mag zich rekenen sterkermodulen, HF vermo- De Slimline paneel-poten- nu-instelling of met ‘mid- tot een van de twee distribu­ gentransistoren en -modulen tiometers van Bourns hebben denklik’, of met 10, 20 of 30 tiekanalen voor de produk- en microgolftransistoren. De een inbouwdiepte van 6 mm. mechanische ‘klikken’ over ten van de nieuwe Harris produkttabellen hebben kruis­ het totale 300° instelbereik. Semiconductor organisatie verwijzingen naar equivalen­ Voor professionele audiotoe- in Nederland. Naast Harris ten en ook zijn tekeningen passingen zijn stappenver- produkten zijn hier in de toe­ van alle toegepaste omhul­ zwakkers in dezelfde behui­ komst produkten van RCA, lingen opgenomen. zing beschikbaar. Ze geven Intersil en GE Solid State * Een fors boekwerk is de een 0-50/60/70 dB verzwak­ verkrijgbaar. catalogus van D.I.L Elektro- king in 22 stappen met een * Arnold Magnetics Corp. nika, Rotterdam, 010- nauwkeurigheid van 0,5 heeft Telemos International, 4854213, met de naam ‘Kata- dB/stap of met een continu 030-610263 aangesteld als dil 1989’. Naast een omvang­ regelbaar element met 11 (elk agent voor de Benelux. Het rijk programma actieve en 5% nauwkeurige) mechani­ programma omvat AC/DC passieve componenten, mi- croprocessorsystemen, zelf­ sche tussenstops. en DC/DC voedingen tot 500 W met een rendement bouwpakketten, behuizin­ Inl.: Bourns Benelux, Voor­ gen, gereedschappen en burg, 070-874400. >80% en 8 uitgangen in zeer compacte behuizingen. meetinstrumenten zijn diver­ * De vermogen halfgeleiders, se artikelen en tips overge­ Potentiometers met weer- diverse sensoren, microbestu- nomen uit o.a. RB Elektro­ standselement uit geleidende GESLOTEN nica Magazine. Informatie uit kunststof. ringen, geheugen ICs en I/O LOODACCU’s componenten van Siemens folders en documentatiebla­ den komt ook in het Engels De loodbatterijen van Kolbe zijn nu eveneens beschikbaar Deze PC-serie heeft een en Duits voor. De leesbaar­ weerstandselement van gelei­ zijn bijzonder compact en via distributeur Malchus, Schiedam, 010-4277777. heid laat soms wat te wensen dende kunststof met een zeer kunnen als milieuvriende­ * Timonta AG, fabrikant van over en de foto’s zijn slecht lange levensduur en is zowel lijke vervanging voor bij­ voorbeeld nikkel-cadmium DC/DC omzetters en schake­ afgedrukt doordat het geheel mechanisch als elektrisch in is gefotocopieerd. Niettemin veel uitvoeringen beschik­ batterijen dienen. Deze plat­ lende voedingen voor indus­ triële toepassingen, heeft een schat aan informatie. baar, onder andere met lineai­ te uitvoeringen leveren een re of audio-elementen, print- spanning van 2 V met een Klaasing Electronics, Oos- 43 REINAERT ELECTRONICS uw adres voor elektronica en deskundig advies Tel. 020-947218 1* Oosterparkstraat 62 Postbus 43014 Wibautstraat 95-97 1009ZA Amsterdam b.g.g. 020-6658051 Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 9 tot 18 uur

| objectief convortertouls |P2S oculair irn lis i! ii kanalen m extra Supply Unit nS/OYH/OQi '<*> bij Ü thuis T « -UuH ï INFRAROOD KIJKER: een complete set onderdelen volgens bovenstaand schema (beeldomvormer IP25, 6 hoogspan- ningsweerstanden, focusseerpotmeter en kant-en-klare hoogspanningsvoeding) leveren we zo lang de voorraad strekt met uitgebreide documentatie voor slechts ƒ425,—. U zorgt zelf voor de optiek, behuizing en batterij. INFRAROOD BEELDOMVORMERS: CV147/CV148/375,—; IP25 ƒ295,—; 6032 ƒ195,—; 6381 ƒ495,—; 6914 ƒ420,—; 6929 ƒ635,—; 8598 ƒ1.850,—. Elk exemplaar is getest, ver­ keert in goede staat en wordt geleverd met uitgebreide tech­ nische gegevens. BEELDVERSTERKERS: XX1050 ƒ330,-; XX1060 vanaf ƒ 585,— tot ƒ 1.250,—; XX1080ƒ 620,—; XX1332 (2e genera­ tie) ƒ 4.460,—; XX1362 (nieuw; 2e generatie) ƒ 4.640,—. Elk exemplaar is getest, verkeert in goede staat en wordt geleverd met een handboek van ca. 100 pagina's vol informatie, arti­ kelen en technische gegevens van beeldversterkers en infra­ ^^Sho^00"! rood omvormers. Dit boek is ook apart verkrijgbaar a ƒ 39,50. ■ if ZELFBOUW: Wij leveren uit voorraad diverse soorten optiek, voedingen, hoogspanningskabel, hoogohmige weerstanden, Generaal »e infrarood filters, gietmassa, verveelvoudigers, enz. voor zelf­ bouw van infrarood kijkers en beeldversterkers. Ook nieuwe La ^BTBussum en volledig gegarandeerde beeldversterkers en infrarood 1404 omvormerbuizen zijn in ruime mate beschikbaar. NACHTKIJKERS: complete infrarood kijkers vanaf ƒ 1.875,—; 1 e generatie passieve kijkers vanaf ƒ 7.800,—; idem 2e gene­ ratie vanaf ƒ10.250,—; lichtgewicht binoculaire infrarood t donkere-kamer bril ƒ 5.480,—; ëen iwtgebreid overzicht wordt u op aanvraag toegezonden. * r l TFA 1001 W miniatuur fotoversterker ƒ 9,80; TAE1453 dil of SMD a ƒ 13,86; S 0258A ƒ 16,90; zie uitgebreid artikel in RB mei. STRALINGSMETER: complete zeer professionele uitrusting Programma-ovezicht van nu te ontvangen kanalen voor het aantonen v.an kernstraling en het meten van de inten­ siteit daarvan. Westduits fabrikaat in compacte en robuuste, MTV RTL + (zee-)waterbestendige behuizing (42x85x135mm) met 10 meetbereiken, 1 interne & 3 externe meetsondes en uitgebreid Canal 10 Hlmnet Nederlands handboek. Radioactiviteit reeds aantoonbaar 3 Sat. vanaf 0,2/iSv/h of 180 Bq/liter. Nieuwprijs/ 6.500,—; nu ech­ Chfldrens Channel TV 5 ter eenmalig in goede en geijkte toestand met garantie voor ƒ980,- ~ Screensport Worldnet UfeStyle Sat. 1 HOOGSPANNINGSGENERATOR: miniatuur moduul Kkidernet Sky-Channel 20x35x35mm met bobine 25x50mm; levert ca. 50.000V indien aangesloten op kleine 9V batteij; prijs ƒ195,—. C.N.N. WDF/WDR BBC 1 en 2 TRE 5 DATAHORLOGE Seiko RC-1000 met CPU, 2k RAM en 9k Info Video BK 3 ROM; RS-232 interface; 24 karakter LCD-display; nieuw met aansluitkabel en IBM-compatible software; prijs eenmalig TV E AFRTS Germany slechts ƒ 95,—. Rai 1 en 2 Bns plus Teleclub Eureka-TV ALLE PRIJZEN ZIJN EXCLUSIEF 18,5% BTW World Radio-TV Handbook 0989 EDSTION 1 989 Edition Het "World Radio TV Handbook" (WRTH) is de meest uitgebreide publicatie die alle informatie bevat om de luisteraar te helpen zijn of 1 haar weg te vinden in de internationale kortegolf omroepbanden. Dagelijks worden op de kortegolfbanden duizenden signalen uitgezonden, in honderden verschillende talen zenden omroepstations nieuws, commentaar, informatie en muziek uit voor een snel groeiend aantal luisteraars.

In het WRTH kunt u namen en adressen vinden alsmede frequenties en zendvermogens van omroepzenders, zendschema's en andere belangrijke gegevens. Als toegift bevat het WRTH nuttige artikelen over ontvangstapparatuur en speciale ontvangst technieken.

De nieuwste 1989 editie is in elke goed gesorteerde radiohandel en boekhandel verkrijgbaar.

Bestelnr. 650089 Prijs F. 57,50 Porto F 5,00

Verkrijgbaar bij: Radiohandel en Boekhandel

voor Nederland: De Muiderkring B V. voor België. Postbus 313 Standaard Uitgeverij 1380 AH WEESP UITGEVERIJ DE MUIDERKRING B.V. Belgiëlei 147a Telefoon 02940-15210 2018 ANTWERPEN Fax 02940-12782 Telefoon 03-2395900

Alles ©ver SofelIïet-TV H. Kriebel

H. Kriebel Alles over In deze uitgave wordt uitvoerig aandacht besteed aan de technische aspekten van satelliet-televisie. Aan de Satelliet-TV Transmissietechniek orde komen zowel informatie over de transmissietech- Satötöetontyangstapparatuur niek alsmede praktische schakelingen voor het zelfbou- SateHietgegevens wen van een complete ontvangstinrichting.

Voor degene die willen weten hoe en wat de afzonder­ lijke satellieten uitzenden, zijn in tabellen per satelliet alle relevante gegevens overzichtelijk gerangschikt. Voor satellieten met Europa als ontvangstgebied is met behulp van kaarten aangegeven welke schoteldiame er nodig is en welke ontvangstkwaliteit verwacht mag worden.

Ie druk - 176 pagina’s De Muiderkring

ISBN 90 6082 297 8

Bestelnummer 056609 fl. 38,50 Uitgeverij De Muiderkring bv Postbus 313 - 1380 AH Weesp Verkrijgbaar bij Tel 02940-15210 - Giro 83214 radio- en boekhandel BOUWONTWERP Bewerking: Jos Verstraten

Video Color Processor

VCP 7001 (Slot)

In RB Elektronica Magazine nr. 5 werden de werking en de toepassingsmogelijkheden van de VCP 7001 beschreven: Als kleurenprocessor, decoder van Macrovision banden, signaal- converter en meng-processor. We vervolgen met de bouw en het afregelen van deze, voor S- VHS geschikte, multifunctionele video kleuren­ processor.

De bouw schreven waarvoor men al­ leen een testbeeld nodig De grote print (Fig. 1) biedt heeft. Om dit testbeeld onder plaats aan alle onderdelen, de vorm van een video-sig- inclusief potentiometers en naal ter beschikking te preciese timing van dit sig­ duidt dit op amplitude-fou- connectoren! De nabouw krijgen kan men het testbeeld naal getekend ten opzichte ten die weggeregcld kunnen van de video-processor dat alle zenders voor het van een beeldsignaal. Nadien worden met R46 en L4. Tre­ wordt op deze manier wel eigenlijke programma uit­ verplaatst men de meetprobe den deze strepen op in de ras- heel erg eenvoudig gemaakt. zenden op een videorecorder naar pen 10 van IC3C en ver­ terbalken onder de zender- Vanwege deze eenvoud is opnemen. Nadien kan men draait de loper van R92 tot identificatie, dan duidt dit gekozen voor een enkelzijdig deze band weer afspelen en de lijn-sync een breedte heeft op een fasefout die met be­ printontwerp, met als logi­ de video-uitgang van de van exact 4,7 /xs. hulp van L5 opgeheven kan sche consequentie dat er niet recorder gebruiken als ‘test- Om een stilstaand beeld te worden. Deze drie afrege- minder dan 62 draadbruggen beeldgenerator'. krijgen op het scherm van de lingen moeten herhaald wor­ moeten worden aangebracht. Vóór het inschakelen van de scoop moet men triggeren op den totdat een optimaal De onderdelenopstelling is spanning zet men alle instel­ het lijn-sync signaal. beeld ontstaat. getekend in figuur 2. en draaipotentiometers in de Na deze handelingen moet Voor het afregelen van de Nadat alle onderdelen zeer middenstand. Nadien kan een stilstaand beeld op het PAL-encoder moet men de zorgvuldig zijn aangebracht men het apparaat inscha­ scherm van de monitor of de RGB-uitgang uitschakelen en gesoldeerd moet men nog kelen en de voedingsspan­ TV verschijnen. Het kan zijn en een monitor met DIN-in­ vier verbindingen uitvoeren ning afregelen op precies 11 dat de kleuren nog worden gang op een van beide DIN- met draadjes. De punten V met behulp van R10. onderdrukt, een euvel dat uitgangen aansluiten. Als A/A, B/B en C/C worden Vervolgens sluit men een TV men kan opheffen door het men een oscilloscoop ter aan de onderdelenkant van met SCART-ingang aan op instellen van de trimmer C48. beschikking heeft kan men de print doorverbonden met de SCART-uitgang van de Uiteraard moet men hier­ de positie van de burst ten geïsoleerde zo kort mogelijke video-processor. Heeft men voor en voor de later door te opzichte van de lijnsync op draadjes. Tot slot moet men niet de beschikking over zo’n voeren spoelafregelingen ge­ 0,6 a 0,9 /is instellen met R63 aan de koperzijde de verbin­ apparaat dan kan men een bruik maken van speciale (Fig. 7). Nadien regelt men ding D/D maken met een eenvoudige monitor met afregelschroevendraaiers. Af­ C52 af op maximale kwaliteit kort stukje blanke montage- DIN-ingang gebruiken, hoe­ regelen met metalen schroe­ van het beeld. Eventueel nog draad. wel men daarmee de schake­ vendraaiers is bij voorbaat resterende kleurafwijkingen De eerste serie gaatjes ling niet op maximale kwali­ een verloren strijd! Om te kunnen gecorrigeerd worden A/B/C/D zit verenigd tus­ teit kan afregelen! controleren of de schakeling door een kleine verdraaiing sen de twee SCART-connec- Allereerst moeten de twee goed synchroniseert verwij­ van R63. Zonder oscillo­ toren. De tweede serie sync-pulsen ingesteld worden dert men even het ingangs­ scoop moet men R63 en C52 A/B/C treft men aan in de door middel van de instelpo- signaal en sluit dit nadien op het ook op maximale buurt van IC3. Het tweede tentiometers R15, R92 en onmiddellijk weer aan. Het kleurkwaliteit afregelen. gaatje D zit links boven IC6 R101. Zonder oscilloscoop is beeld moet direct stilstaand Jalouzie-effecten die even­ verborgen. dit een tamelijk moeizame op het scherm verschijnen. Is tueel nog optreden kunnen klus. Het gaat erom een stil­ dat niet het geval, dan moet geminimaliseerd worden met staand beeld op het scherm te men de drie instelpotentio- «de spoelkern van L9. Het afregelen krijgen en nadien de instelpo- meters rond IC1 en IC2 toch Tot slot kan men eventueel tentiometers zo af te regelen nog even onder handen aanwezige grijze schaduwen Uiteraard kan men een inge­ dat midden in het synchroni- nemen. in de kleurentestbalk elimi­ wikkelde schakeling als deze satie-vangbereik van de TV Vervolgens komt de PAL- neren door het verdraaien video-processor het beste wordt gewerkt. decoder aan de beurt. Dat van de kern van L2. afregelen met een testbeeld- Heeft men wél een scoop ter kan het beste aan de hand De positie van de kern van generator en een breedband beschikking, dan sluit men van het testbeeld. Ontstaan LI is onkritisch. Wie een oscilloscoop. Omdat de mees­ dit apparaat aan op pen 17 er horizontale strepen in de oscilloscoop ter beschikking te nabouwers dergelijke ap­ van IC 1. Men verdraait R101 zwarte balken aan de onder­ heeft kan deze spoel instellen paraten niet bezitten wordt tot de puls een breedte heeft kant van het beeld (het zoge­ op maximaal kleursignaal op hier een afregelprocedure be- van 10 fis. In figuur 3 is de naamde jalouzie-effect) dan pen 3 van de PAL-decoder. 46 i (Vervolg RB Elektronica Magazine Nr. 5) BOUWONTWERP

Fig. 1 Printontwerp, schaal 1/1. 47 BOUWONTWERP

m OR 8A R90 8U6 o 0R63 fO^ >58 C761 C66 L8 . C71fkQ>T9 [R87 H F R83 c” _L ”3 Hh-ft 69 O 1P3^T Hh~;,c6o 0!Cn\,J+ R68 BU5 IC 7 #lV- ™ -•eP4£i C * * * * • * « R9i n -HHnZ o Rr8 R80 «h R79 C65 L7 C81 R?7 flh C69 {[}^^C=>«R75 flK68 HF

C80 -CZ=3-4R7^ 6 fl|»C67 RA6 R67 R72 0 «K jC471 R70 BU3 C 79 RA9 CAA 1 VZ 2 W' I— RA7 C6A L6 ! punt D aan koper- Hl—C35 HF zijde doorverbinden ®cr RA8«—11—• C 3A C38fl|- q » ° R^4 •—1|—.C33 "ftQ- CA5* *CA6 « R66 CA0*-|L^C3Hh IC6 • c ch[ImH^ : R69 R93 •B C43*HI—* C37 ni'swii o431 HF R9A * o-1" T36T TC30 r R103 "Wr c3z«—ii—* R61 R38 R 39 VZ 1 R96 BU2 Q É R58 R95 RA3 C83tlh HHC22 R59 C21 HM R36 KT C51 A* R100 0 R98 R35 D3 «■ CPfeTlHh' R29 R92 DA R28*C 0 WW R57 Sifev,.v. r ^ ju r0nI;t?jEc,6R R33 R30^-^* BR 1 Tr27IJ BUA • R5A 1—■ ■■ *JBR2 M * •ö [énH®-*R10 t f —1|—C18 I IC 2 ^ R5*6 C50 Ifl • f^T2(Q)cj20 yir *-* asHH R3A R20> Tg -H.R102 1 • • *-r—— I R97 • BU7 r fiR8 • • o? @s 0 D9 «JP « R53 R1 I R51 • *-f. H4 •R19 • M, r* :=T1 O -L R52 CA9 Tcu R 21 |BU1 Q Z1 • c^ab.da • “—r t o ST2.. ST1 n=nl___I------1___I C11 C13 C1A

Fig. 2. Componentenopstelling van de Video-Color-Processor. 48 BOUWONTWERP

Aanschaf Video-Color-Processor is en gemonteerd voor/647,50. deermasker en een kast met echter ook te koop als com­ Het pakket is uitstekend ver­ voorgeboorde en in kleuren Wie dit bouwpakket zélf wil pleet bouwpakket (ELV, ge­ zorgd, bevat alle onderdelen gezeefdrukte frontplaat. □ maken aan aan de hand van leverd door Binell BV, bestel­ inclusief een print met com- dit artikel aan de slag. Deze code VCP7001) voor ƒ 259,95 ponentenopdruk en sol-

Weerstanden (1/4 W, 5%) R20, R34, R35, R37, R93, R96 82H R74, R77, R80, R82, R84, R86 ïoon 0.6p 0.9ps R44, R47, R48, R90 220Ü Iraet R63) R4-R6 2700 R81, R83, R85 3300 sync violet R49 3900 puls R87 4700

Ril, R38 5600 burst R21, R39, R43 8200 Rl, R3, R18, R22, R23, R28, R33, R36, R62, R65, R91, R97, R104 IkO videosignaal R45, R88, R89 l,2kO R66, R68 I,8kO R73, R76, R79 3,3kO R27, R31, R102, R103 4,7kO R29 5,6kO R13, RI9 6,8kO syncsignaal R16, R26, R30, R32, R40-R42, R58, R99 lOkO 0 R12 12kO lOpsInet R101I R50, R98 15kO R7, R72, R75, R78 22kO R8, R17, R54 27kO Fig. 3. De timing van de twee signalen die van belang zijn bij R51, R55, R60 47kO het af regelen met behulp van een oscilloscoop. R64 56kO R53, R57 68kO R25 82kO R9, R14, R100 lOOkO Ról 120kO Onderdelenlijst R24 150kO Halfgeleiders Potentiometers Dl 1N4001 R46 IkO, trimmer, liggend D6-D8 1N4148 R15 5kO, trimmer, liggend D3-D5 5,1 V zener, 400 mW R63, R92, R101 lOkO, trimmer, staand D2 5,6 V zener, 400 mW R10 lOOkO, trimmer, liggend D9 LED, 5mm, rood R69-R71 470kO, potmeter, lin T4 BC546 R52, R56, R59 IOkO, potmeter, lin T2, T3, T5-T10 BC548 Til BC558 Condensatoren Tl BD240 C64-C66 27 pF ceramisch IC1 TDA2579 C21 33 pF ceramisch IC6 TDA3561A C22 100 pF ceramisch IC7 MC1377 CIO, C23, C75 120 pF ceramisch IC4 LM393 C53, C54 220 pF ceramisch IC3 CD4030 C45, C46 270 pF ceramisch IC5 CD4053 C19 470 pF ceramisch IC2 CD4528 C15, C16, C57, C59, C73, C74, C78 1 nF MKH C8 3,3 nF MKH Diversen C32, C36, C44, C47, C55, C56, C60, C76 10 nF MKH LI, L2, L4, L5, L9 10 pH C27, C58 22 nF, MKH L6-L8 51 pH C7, C9, C17, C18, C25, C33-C35, C39-C43 100 nF MKH VZ1, VZ2 330 ns vertragingslijn C6, C12 150 nF MKH VZ2 DL 701 vertragingslijn C37 220 nF MKH Qi 4,43 MHz kristal C30 330 nF MKH Q2 8,8 MHz kristal C20 470 nF MKH Bul 3,5 mm chassisdeel Cl 1, C77 1 pF, 16V printelco Bu2, Bu3 SCART-connector C31, C49, C51 2,2 pFy 16V printelco Bu4-Bu6 DIN chassisdeel, AV C29, C38 4,7 /xF, 16V printelco Bu7 S-VHS chassisdeel C3, C14, C24, C67-C69 10 pF, 16V printelco 1 x koelprofiel SK13 C5, C13, C61-C63 22 pFy 16V printelco 1 x zekering 500 mA C26, C50, C70-C72, C79-C81 47 pF, 16V printelco 1 x printzekeringhouder C2, C28, C82, C83 100 pFy 16V printelco 1 x tuimelschakelaar 1 x OM C4 220 pF, 16V printelco 8 x printsoldeerlipje Cl 2200 pFy 16V printelco 2 x codeersteker C48, C52 2-40 pF, trimmer 2 x driepolige printdelen voor codeersteker

49 BOUWONTWERP J. Bron

dingen is dit niet mogelijk, Nachtzichtsystemen (Deel 3) omdat de fabrikant de nega­ tieve aansluitingen van in- en uitgang reeds intern met el­ kaar heeft doorverbonden. Hier kan de keuze van een Nachtzichtkijkers oculair met langer brand­ punt uitkomst bieden, of het aanbrengen van een dunne optische neutrale plaat glas tussen scherm en oculair. voor zelfbouw De hoge spanning kan ook statische elektriciteit doen ontstaan en daarom moeten Na de geschiedenis, ontwikkeling en theorie van De relatieve lichtsterkte van alle metaaldelen verbonden beeldomvormer, beeldversterker en thermische het objectief, dat wil zeggen worden met de gemeenschap­ kijker in onze vorige twee nummers zijn we nu de verhouding tussen effec­ pelijke (geaarde) pool van de tieve diameter en brandpunts­ voeding. toegekomen aan de praktijk. In dit artikel worden afstand, dient zo hoog moge­ De interne focussering van enige aktieve en passieve nachtkijkers beschreven lijk te zijn. Deze verhouding zowel IR-converters als die men eenvoudig zelf kan maken, gebruik wordt aangeduid met een ge­ beeldversterkers is elektro­ makend van buizen die momenteel voor redelijke tal, voorafgegaan door de statisch en kan verstoord wor­ den in de nabijheid van mag­ prijzen verkrijgbaar zijn. letter F. Een F 1,4 lens bij­ voorbeeld laat twee maal netische velden. In zulke zoveel licht door als een F2 gevallen dient men de buis lke nachtkijker bevat dan volstaat verlichting met lens en viermaal zoveel als met mu-metaal af te scher­ een aantal vitale com­ een serieschakeling van infra­ een F 2,8 lens. Bij infrarood men. E ponenten, te weten de rood LED’s. Deze geven mo­ kijkers kan het soms zinvol De voeding kan zowel in als buis, voeding, optiek en be­ nochroom licht met een be­ zijn het objectief van een buiten de behuizing geplaatst huizing. Bij de infrarood kij­ hoorlijk rendement en typen infrarood filter te voorzien, worden, afhankelijk van het ker komt daar nog een infra­ voor 950 nanometer zijn aan­ om gewoon zichtbaar licht te gebruik. Belangrijk bij ge­ rood lichtbron bij, waarmee trekkelijk in prijs. Belangrijk blokkeren. scheiden opstelling is wel dat het onderwerp wordt aange­ is dat men stroombegrenzing Professionele beeldverster­ een goed afgeschermde hoog­ licht. Uiteraard kan men dit toepast, want één defecte kers hebben doorgaans objec­ spanningskabel beide delen soort schijnwerpers compleet LED doet de gehele verlich­ tieven waarvan de relatieve verbindt. De afscherming aanschaffen, ze worden bij­ ting uitvallen. lichtsterkte F 1,4 of beter is dient aan beide kanten over voorbeeld in de CCTV-tech- en om bij extreme brandpun­ een lengte van tenminste 3 niek gebruikt in combinatie ten nog een compact geheel cm gestript te zijn om over­ met IR-gevoelige videoca­ Optiek te verkrijgen worden - onder slag te voorkomen. mera’s. De prijzen zijn echter andere in militaire richtkij- hoog en de lampen meestal in De keuze van het objectief is kers - zeer lichtsterke en 220V uitvoering, dus niet bijna onbegrensd, aangezien kostbare catadioptrische Voeding direct geschikt voor mobiel glas breedbandig is en licht (spiegel-) objectieven ge­ gebruik. doorlaat tussen circa 300 en bruikt. Alle buizen worden gevoed Het is daarom aantrekke­ 2000 nanometer. Moderne met een gelijkspanning, af­ lijker zelf een schijnwerper camera-objectieven bijvoor­ hankelijk van het type is de naar keuze van een infrarood beeld zijn van coatings voor­ Behuizing waarde 5 - 20kV. Deze span­ filter te voorzien. Het filter zien, die ze tot zeker 1200 nm ning sluit men rechtstreeks blokkeert het zichtbare deel bruikbaar maken, zij het dat Uiteraard is de doe-het-zel- aan tussen kathode en van het spectrum en aange­ dan de afstands-instelling ver vrij in de keuze van vorm scherm, al dan niet met een zien alle gloeilampen onbe­ niet meer klopt. en materiaal van de behui­ spanningsdeler voor een of doeld ook een behoorlijke Projectorlenzen zijn even­ zing, mits hij een aantal za­ meer elektroden. Er zijn ech­ hoeveelheid IR-licht produ­ eens goed bruikbaar, terwijl ken bij de vormgeving in het ter ook beeldversterkers als ceren, is succes verzekerd. ook eenvoudige plano- of oog houdt. Zo is het belang­ de XX1060 (AEG en Phi­ Belangrijk is, dat men bij de dubbelconvexe lenzen als ob­ rijk, dat het huis absoluut lips), P896 (EEV) en 8586 keuze van lamp en filter re­ jectief kunnen dienen. stabiel is en volkomen licht­ (ITT en Machlett), die elk kening houdt met de warmte­ Voor het oculair geldt de eis dicht. Bij het gebruik van drie buizen bevatten en daar­ ontwikkeling en met het ge­ dat de totale oppervlakte van kunststof dient men de bin­ door een complexe span- zichtsveld van de bijbeho­ het fosforscherm met de ge­ nenzijde eventueel matzwart ningsvoorziening van 3 x rende kijker. Het is immers wenste vergroting door het te verven om het binnen­ 15kV zouden behoven. Om zinloos als men een bredere oog kan worden waargeno­ dringen van licht, hoe weinig dit te vermijden heeft men ze bundel heeft dan met het men. Uitvoeringen voor mi­ ook, te vermijden. Verder voorzien van een interne objectief gezien kan worden. croscopen en verrekijkers le­ moet men, vooral bij het ge­ hoogspanningscascade, die Dat kost alleen maar extra nen zich hier goed voor, of bruik van metaal, rekening uitwendig nog slechts op één vermogen. losse plano- of dubbelcon­ houden met de zeer hoge wisselspanning van 2,7 kVlt De reikweidte is sterk afhan­ vexe lenzen. Omdat het fos­ spanning en dus de kans op bij een frequentie van 1 a 2 kelijk van de gekozen com­ forscherm een beeld vormt interne overslag. Bij con­ kHz aangesloten moet wor­ binatie: Een jodium- of halo­ rond de 550 nanometer, zijn structies, waarbij het oculair den. geen autoschijnwerper met coating en kleurcorrectie hier dicht bij het scherm van de Men kan de voedingen kopen een goed filter geeft de bijbe­ volkomen onbelangrijk. buis geplaatst is, moet men of zelf maken. Bij zelfbouw horende kijker een zicht van De totale vergroting van de de pluspool van de hoog­ dient men vooral de hoog- tenminste 150 meter. Is het kijker is afhankelijk van de spanning aarden, zodat geen spanningsontwikkeling van de bedoeling slechts korte verhouding der brandpunts­ overslag via het oculair naar de transformator met zorg te afstanden te overbruggen - afstanden van objectief en het oog kan plaatsvinden. Bij leggen: Elke wikkellaag van bijvoorbeeld in de doka - oculair. sommige kant-en-klare voe- een strook hoogwaardige iso- 50 BOUWONTWERP

•12V SOOk^^lBk ^ ^|1N4148 ck lOOp lOk 1N4148 68k 3 B.lnF/IOkV 8 * BY 713 wk0 ®|r r

n,a L^J. ■> V 5Z 2\ 2i V. 2\ 127 I 120k I -ISkV llrizï 57 2i 57 21 v 5,6k ={=330p r {4®— 'Uh I L_ I Uf

Fij?./ gemaakt van een bestaande KTV-lijntrafo en idem cas­ Fig.2 spanningsdeler zorgt voor de latie voorzien en niet tot dicht cade. Het IC is de CA3140E juiste spanningen op de fo- bij de rand wikkelen om over­ van RCA; n2 is de bestaande ning is 6V en de opgenomen cusseer-elektroden en met P slag via de kern te voorko­ hoogspanningswikkeling en stroom circa 170 mA; de om­ stelt men het beeld eenmalig men. n, brengt men zelf aan rond vormer werkt echter al vanaf scherp. Belangrijk is, dat de Figuur 1 toont een eenvoudi­ de kern, afhankelijk van de 1,5V. De transformator heeft hoogspanning op circa 4,5kV ge goede omvormer, die van gekozen trafo kan deze uit 3 een ferrietkern van twee helf­ ingesteld wordt, hetgeen met 12V omvormt naar -I5kV tot 6 windingen bestaan van ten EE42 met een A^waarde de voeding NS/DYN/001 (voor positieve uitgang de tenminste 0,6 mm geëmail­ van 5000, zonder luchtspleet. betekent, dat dit met een in­ massaverbinding van n3 en de leerd koperdraad. De windingen zijn: n, 17 gangsspanning van 22 - 24 V cascade omdraaien). Er zijn Bij een ingangsspanning van windingen 0,65 mm, n2 idem; bereikt wordt. Hogere waar­ twee transistoren als darling- 12V levert deze omvormer n3 8 windingen 0,4 mm; n4 den kunnen overslag en dus ton geschakeld om steile circa 18 kV bij een stroom- 2700 windingen 0,11 mm; al­ vernieling van de 1P25 tot schakelflanken en dus een opname van 200 - 500 mA. les van geëmailleerd koper­ gevolg hebben. Een buis, die hoge geïnduceerde spanning De 500k instelpotmeter wordt draad. Spanningsmeting aan eenmaal intern doorslaat, is te verkrijgen, zodat het se­ zo ingesteld, dat bij een be­ de uitgang, ter controle, absoluut niet meer te redden cundaire aantal windingen paalde ingangsspanning de dient te gebeuren met een en dat geldt ook voor beeld­ beperkt kan blijven. De kern hoogste uitgangsspanning en meter die tot tenminste 1,5 versterkers. van T bestaat uit twee helften de laagste ingangsstroom ver­ kHz geijkt is op de wissel- De aansluitingen aan de 36 x 22 van Siemens uit T26 kregen wordt zonder neiging spanningsbereiken. Aange­ buisvoet (fig. 5) kunnen met materiaal met een AL-waarde tot instabiliteit. Dit laatste zien zo’n meter de effectieve holnieten, holle soldeerlip- van 5000. De windingen zijn moet u even controleren waarde aanwijst zal de aan­ pen of Bison zilverlijm beves­ van geëmailleerd koperdraad: door de voeding een aantal wijzing circa 1000 V zijn. De tigd worden; solderen wordt n, 6 windingen 0,35 mm; n2 3 keren in- en uit te schakelen uitgang van de omvormer door de diverse fabrikanten windingen 0,25 mm; n3 1500 en te meten. De instelling is wordt met de punten ‘Input windingen 0,1 mm. vrij kritisch, want bij instabi­ Contact’ en ‘Cathode Con­ Fig. 5 Voor andere uitgangsspan- liteit kan de uitgangsspan­ tact Ring’ van de beeldver­ ningen dan 15kV worden ning tot 30kV oplopen bij een sterker verbonden. eenvoudig een of meer secties stroomopname tot zo’n 2A! van de cascade toegevoegd of Van de cascade - bijvoor­ infrarood kijker verwijderd. beeld een KT2096 van AEG - In figuur 2 wordt gebruik worden de diode - en focus- met IP25 seeraansluiting niet gebruikt. Fig. 3 Het derde voedingsschema Deze buis heeft het voordeel (fig. 3) levert ongeveer 2,6kVlt dat reeds bij minder dan 5kV bij een frequentie van circa een goed beeld verkregen 1,2 kHz en is bedoeld voor wordt. De schakeling (fig. 4) cascade-beeldversterkers als is afgebeeld met een com­ L ri -i de XX1060, P896 en 8586. plete omvormer maar kan 2N5494 De nominale ingangsspan- uiteraard ook met een gemo­ ingang dificeerde uitvoering van fi­ Fig. 4 guur 1 gevoed worden. De

l)vin 4007 3

0’°.. 1 2N5494

Z \jN4007

51 BOUWONTWERP

ten zeerste ontraden! De *»njlu'fing kjfhode weerstandswaarden van de spanningsdeler mogen best wat afwijken als de onder­ \0* linge verhoudingen maar de­ zelfde blijven. Infrarood kijkers met 6032, 6914 Fig. 9 en 6929 TT Fig.8 zwaarder dan enkele beeld­ De triode-uitvoering, ge­ aansluiting scherm Cascade beeld­ maakt voor de M3 Sniper- versterkers, maar op een­ scope, heeft een spannings­ versterker voudige wijze is ook met der­ deler nodig voor de juiste Fig. 7 gelijke buizen een nachtkij­ focusseerspanning en in de Buizen van het type XX1060, ker te bouwen, zoals afge- oorspronkelijke schakeling boven 16 respectievelijk 12kV P896 of 8586 geven een licht- beeld in figuur 10. De juiste waren R1, R2 en P respectie­ ontstaat gevaar voor interne versterking van 50.000 tot voeding is die van figuur 3 en velijk 390 Mfl, 52 MH en 50 overslag en vernieling. 80.000 maal. Door hun sa­ met een dergelijke kijker kan MH. De totale belasting van menstelling zijn ze groter en zelfs bij maanloze bewolkte de 20kV voeding was daar­ hemel nog geobserveerd wor­ mee 40 jzA; met de huidige Enkeltraps Fig. 10 den. stabiele hoogspanningsweer- beeldversterkers standen echter kan het totale verbruik tot circa 18 /xA De XX1050 (equivalenten obliciid worden teruggebracht en de XXI190 en P8073) heeft een \ kostbare potentiometer ver­ versterking van circa lOOx en vallen. vormt met de voeding van fi­ Is de focussering niet geheel guur 1 een eenvoudige en aan­ juist, dan dient men of meer trekkelijk geprijsde nacht­ metaalfilm weerstanden van kijker. De buis functioneert 15 Mn in serie met R1 of R2 goed bij een spanning van 14 op te nemen. Omdat de 6032 - 15kV en voldoet overal ?.7kVtr (fig. 6) geen aansluitpennen waar het niet extreem donker 1.5kHz heeft, moeten de verbindin­ is. De XX1050 is getekend in gen met zelfgemaakte klem­ figuur 7. men of Bison zilverlijm tot stand worden gebracht. De Een hogere versterking (circa Advies * 1P25 hoogspanning dient 15 - lOOOx) bereikt men met de Nieuw: ± f 1.500,- 20kV te bedragen en de voe­ XX1080 (fig. 8 en 9) maar Tenslotte nog een aantal nut­ Aanb.: ± ƒ 450,- ding van figuur 1 of figuur 2 hier is een spanningsdeler tige wenken. Bescherm hui­ * 6032 voldoen uitstekend, terwijl nodig voor de focusseer- zen en complete kijkers tegen Nieuw: ± ƒ 2.000,- als kant-en-klare oplossing elektrode, die ongeveer 450V (dag-) licht, ook wanneer ze Aanb.: ± ƒ 200,- de EMCO El50 miniatuur- positief ten opzichte van het uitgeschakeld zijn. Ga voor­ * 6914 omvormer leverbaar is. kathode-potentiaal dient te zichtig met de hoge span­ Nieuw: ± ƒ 3.000,- Ook moderne converters als zijn. Een weerstand van 1000 ningen om; beeldversterkers Aanb.:+f 500,- de 6914 en 6929 zijn bij­ Mü tussen scherm en focus- als de XX1060 behouden nog * 6929 zonder geschikt voor zelf­ seer-elektrode en een van 30 lang na uitschakelen lading Nieuw: ±f 2.400,- bouw van een infrarood kij­ MH tussen deze elektrode en in hun interne verveelvou- Aanb.: ± ƒ 450,- ker. Omdat deze zelf-focus- kathode geeft ongeveer de diger. Schakel een kijker uit * XX1050 serend zijn, vervalt hier de juiste verhouding bij een en dek het objectief af, wan­ Nieuw: ±f 3.000,- gehele spanningsdeler en blij­ voedingsspanning van 14kV. neer plotseling te veel licht Aanb.: + ƒ 400,- ven slechts de verbindingen Bij een niet geheel scherp (autolampen, schijnwerpers) * XX1060 met anode en kathode over. beeld kan men eventueel een ontstaat. Koop een buis uit­ Nieuw: ±f 8.500,- De 6914 wordt gevoed met of meer kleinere weerstanden sluitend mét gegevens en Aanb.: ± ƒ 700,- tot I5kV en de 6929 met 11 kV; (I MH) aanbrengen aan een slechts wanneer deze getest ±f 1.500,- van beide zijden van de span­ is. In de dumphandel duiken * XX1080 Fig. 6 ningsdeler. onregelmatig partijen op van Nieuw: ± ƒ 3.500,- buizen, die defect zijn en Aanb.: ± ƒ 750,- waarmee ook u niets kunt aanvangen. □ De tweede generatie is hele­ maal niet verkrijgbaar of Aanschaf tegen prijzen boven ƒ 5.500,-. Nederland kent twee buizen- Af en toe doen zich in Neder­ fabrikanten: Delft Electronic land aanbiedingen voor van Products (DEP) in Rhoden, buizen, uit militaire voor­ dochter van Oldelft en Phi­ raad. Hoewel het dan mees­ lips. De fabriek van laatstge­ tal gebruikte exemplaren be­ noemde staat echter in Enge­ treffen, zitten er soms splin­ land. ternieuwe buizen bij tegen sterk gereduceerde prijzen. (J. Bron is verbonden aan De volgende buizen kunt u in Reinaert Electronics). de aanbieding tegenkomen:

52 Beschikbaar gesteld door: Bejekhapjcg RADIO .2 BULLETIN .2 > -o Nederland schakelt massaal over op de IBM-standaard, blikt .2 via ultra-platte satellietbeelden tot ver voorbij de grenzen, ■o telefoneert over de buis, luistert naar glimmende schijfjes of 3 digitale bandjes. 780,- < O > 8 « 5 Bij technische vragen wordt zelfs u, als vakman, digitaal over- sampled, gebeten door bits en bites. 2 f Alleen al het opstarten van een moderne audio/videostraat C O < o vereist een klein brevet, doctoraal Engels en ...

JJ The brilliance of a whiz kid”

„Radio Bulletin” Elektronica Magazine volgt al 58 jaar de haast onnavolgbare wendingen binnen het vakgebied van de toegepaste elektronica. Gevoed vanuit de elektronica zelf informeert „RB" Elektronica Magazine U over elektronische toepassingen op het gebied van:

OJ co Audio/HiFi 299,- > £ Radio/Televisie ® 3 Satellietontvangst LU • Telecommunicatie ^ O) co PC-hardware O- co (/) o Video

Bovendien biedt het de mogelijkheid tot praktische research met behulp van beproefde schematuur. £ Omdat het gaat om een veelheid aan informatie bieden wij U ra een jaarabonnement (meer dan 600 pagina's, vervat in 11 c nummers) voor slechts fl. 57,95. .2 ra c Bij een abonnement vóór 1 september 1989 ontvangt U de a> 825,- „remote control look" calculator ter waarde van fl. 15,95 S

Ja, ik abonneer mij (voor 1 september 1989) op RB Elektronica Magazine. U stuurt mij een accept-girokaart en ik betaal fl. 57,95. Daarna krijg ik een jaar lang (11 nummers) en de gratis calculator.

Door mij als abonnee op te geven doe ik mee aan uw loterij. Deze antwoordcoupon is mijn gelukslot. Mijn voorkeur gaat uit naar:

* De PCRadio-kaart maakt van mijn werkplek een speelkamer met een complete HiFi stereo FM-radio geïntegreerd in mijn PC. * De internationaal als trendsetter en referentie aangegeven Canton-luidsprekerset, Fonum 300. * De Handy Scanner HS 3000 (software met o.a. HaloDPE) breidt uw desktop-activiteiten uit met foto’s en illustraties.

Naam: ...... RB Elektronica Magazine Voorletters: Antwoordnummer 6114 Adres: ...... 1380 VB Weesp Postcode: Nederland Woonplaats: Telefoonnummer: een postzegel is overbodig

De prijswinnaars zullen worden bekend gemaakt in het oktober­ nummer van RB Elektronica Magazine.

mei 1989 * Uw voorkeur omcirkelen a.u.b. DUO-LINE SIGNAAL TRAFO’S Twee telefoonnummers op één bestaande netlijn.

Als u beschikt over een PC en een modem kunt u ook zonder tussenkomst van de telefoon communiceren met een andere PC wanneer u het DUO-LINE nummer invoert - voor het koppelen van geaarde versterkers zonder aardlussen te Verder zijn talloze andere maken. toepassingen denkbaar, - voor het symmetrisch maken van lange signaalleidingen: minder zoals bijvoorbeeld een split- De DUO-LINE is een unieke, sing van uw Oó-nummer, kans op brom en stoorsignalen. Nederlandse ontwikkeling, waardoor u twee afzonder­ - rondom afgeschermd door een mumetalen huis, dus inbouw in waarmee u over een extra lijke doelgroepen kunt versterkers mogelijk. nummer op uw bestaande bedienen of u creëert een - primaire en secundaire wikkeling zijn galvanisch gescheiden. netlijn beschikt. Het tweede speciaal servicenummer bestaat simpelweg uit uw door toevoeging van twee - kwaliteitstrato’s met groot frequentiebereik van 30 tot 25 000Hz, bestaande nummer waar- nullen, - uit voorraad leverbaar en niet duur: aan twee nullen worden toegevoegd. TYPE PRIM./SEC. NIVEAU PRIJS incl. BTW Het nieuwe DUO-LINE nummer gebruikt u bijvoor­ De DUO-LINE kost f 399, TM8 6oon/6oon + 8dB = 2V ƒ 54— beeld als TELEFAX-nummer. (exkl BTW) TM20 60on/60on +20dB = 8 V ƒ 108.— waardoor uw taxverkeer I taar volledige garantie TM21 iokn/iokn +20dB = 8 V ƒ118,— automatisch wordt atgewik- Mister Phone ° keld. Ook is het mogelijk uw Telecommunicatie netlijn m.b.v. de DUO-LINE Handelsonderneming IJsselland bv Ook te bestellen bij alle onderdelenwinkels. te scheiden in een zakelijk Nijverheidsstraat 15 v!v. 7772 TP Hardenberg en een (geheim) Telefoon 05232-65133 privé-nummer Telefax 05232-61361 AMPIJMO BV (wTi IL P NEDJ VOSSENBRWKWEC1. 7491 DA GELDEN TEL 05407-62024, FAX 05407-63132 TUUT^BBütM.v

óók voor transformatoren T AM R0H NIEUW HANDYKIT MK202E A F 20 MHz DUBBELSTRAAL /I 0 1 I l + iöèsè V * '

Ook in het brede assortiment transformatoren bewijst Amroh z’n klasse. Om er maar een paar te noemen: ★ Ingegoten trafo's voor print- en chassismontage ENKELE BIJZONDERHEDEN VAN DE HANDYKIT MK202E (van 0,6 VA tot 24 VA); * Hoge ingangsgevoeligheid * Grote bandbreedte ★ Voedingstrafo’s; * Ingebouwde komponententester ★ Ringkerntrafo's; * Tot 40 nsec/div sweepsnelheid (inkl 5 x magn.) ★ Regeltrafo’s; * Vlakke vierkante buis met interne schaalverdeling ★ Aanpassingstrafo's. * TV en LINE triggering * ’Trace-rotation” op frontpaneel Alleen al voor dit programma * Z-modulatie zijn heel wat bedrijven tot vaste * Volledige X-Y mogelijkheden Amroh-klanten getransfor­ * Laag stroomverbruik 999,— meerd. Vraag de dokumentatie. * Nederlandse beschrijving Incl. BTW * Exclusief probe’s 1 jaar garantie Amroh B.V. Aktueel in industriële aktiviteiten STUUT en BRUIN B.V. Ook op dit gebied staan wij u met (voor)raad en daad terzijde. Postbus 370, 1380 AJ Weesp Wij leveren onder rembours op telefonische of schriftelijke bestelling. Telefoon: 02940 - 1 53 50 Prinsegracht 34 — DEN HAAG — telefoon 070-604993 Awm Telex: 15171 KAMU ______Postgiro: 283062 — AMRO-bank: 47.35.75.418 ■■TEJ_E(Y1DS iHF/l#RSAE IWTEniüflTimfU- B.U. Üs!?:ai r— UITGEBREID ASSORTIMENT

Satellite Receiver De Norsat ontvangers zijn ontworpen voor de Euro­ pese markt Alle huidige en toekomstige satelliet programma's zijn reeds voorgeprogrammeerd. Dit maakt onnodig zoeken overbodig.

De stereo mogelijkheden en ingebouwde satelliet- band schakelaar, garanderen ook in de toekomst een optimale aanpassing aan uw wensen.______

De on screen gro; nies mel­ dingen, helpen in korte tijd, alle ontvan , funkties Kil. te begrijpen. : w

l\\\vmm • \\\ 1

ELECTRONISCHE COMPONENTEN EN MATERIALEN. 1 COMPUTERS EN COMPUTER ONDERDELEN tl 1 NEBRASKADREEF 23 3565 AE UTRECHT Kerkgracht 5,1782

Sony zoekt jonge

video-technici miv

• •••© • •••• *«•••• Werkomgeving: liteitsbewustzijn en gevoel voor *«••••• •««•••• In Europa’s modernste service een ondernemerschap. Tevens zijn zij *«•••• trum Sony Plaza worden dagelijks niet ouder dan 25 jaar en hebben zij lts a Sony audio- en videoprodukten geservi een opleiding op MTS-elektronica Sony Nederland B.V is een eed. In kleine teams van maximaal niveau. zelfstandig opererende doch- 8 personen werken de technici in Sollicitaties: ter van Sony Corporation. Het een prettige Werksfeer, Indien u geïnteresseerd bent in hoofdkantoor is gevestigd in - Badhocvedorp, waar de ver­ Functic-informatie: deze functie, bel dan voor informatie koop en promotie van het De nieuwe technici worden belast of voor het maken van een afspraak merk Sony verzorgd worden. met het repareren van videoappara- met Pieter Groenveld, telefoonnr. ncn'wij drk produktd!visies- tuur, uiteraard rekening houdend 02968 - 81259- Schriftelijke sollici­ de consumenten-, de indus- met het bedrijfseconomische aspect, taties kunnen worden gericht aan triële en de Magnetische Pro- ProfipRrhpfQ- Sony Nederland BV, t.a.v. Pieter dukten Divisie. Elk met hun ei------5 gen afnemersgroep. Van de nieuwe medewerkers Groenveld, Vlierstraat 25, Sony heeft zich in de afgeio- wordt enige jaren werkervaring in de 1171 JX Badhoevedorp. pen jaren geprofileerd ais een serviceverlening aan videoappara- mede dankzij deveie innova' tuur verwacht, alsmede diepgaande ües op elektronicagebied. interesse in videotechnieken, kwa­ SONY Muziek kleurt ie emoties, je gevoelens kleuren je muziek. Zo belangrijk is muziek. That’s cassettes geven jouw muziek de weergave die ze verdient! Dankzij toepassing van Hp nieuwste technieken bereikt That’s ’n opname- en weergave-kwaliteit van ongekende i klasse Dat heb je nodig in deze tijd van CD verwennerij! En de mooie, sterke behuizing geeft pkètra plezier in ’t gebruik. Stop That’s in je walkman, soundmachine, portable, cassettedeck of autoradio 1 Er zijn 7 verschillende soorten That’s cassettes. Dit is de nieuwe VX Chrome cassette. s- muimummtpm, mm mn Bose b.v.. Nijverheidstraat 8,1135 GE Edam. Telefoon 02993-66661.