v•OAN X ' . //;/,/ ~G X1. y .. ;'/ ·~ ~ o< ~'>- 111 1 r/<

~~ TARIHI )~ ~ DIN lft§ ~ ~ BÜYÜK BÖLUM WITOilLERI BiLI M VE DA NI ŞMA KURULU GORSEL EDITÖR TASARlM Dunya ÖlçeAı nde A. Haluk Dursun ugurDemir Bülent Erkmen İSTANBUL YunusV~r Abdülhamit Kırmızı TARİHİ Ahmet Emre Bilgili

CİLT V Topografya ve Yerleşi m Beşir Ayvazo~u , GÖRSEL AllAŞTlRMA GRAI=iK UYGULAMA

... Mehmet Karakuyu Cemalettin Şahin M. Esat Coşkun Barış Akkurt, BEK

PROJ ~ YÖN~ iCıS i D Çiçek Derman M. Erhan Demir Emre Çelik, BBK

M. Akif Aydın Siyaset ve Yonelım Brhao Afyoncu A. Fatih Yılmaz Merve Çalaro~lu , MAS

Feridun M. llmecen Pikret Sarıcao~lu Ahmetönal Önder Sakıp Dündar, Bil K

Coşkun Yılmaz Ilaiii i nalcık Kemalettin Kuzucu Sarp Sözdinler, BEK

~Di TÖR D- ---o İlber Ortaylı Ramazan Demir o------~ Coşkun Yılmaz Demografl iskendcr Pala Daıdelen

YunusKoç İsmail E. Brünsal Hasan Yapıcı BASKI V~ PE:NK AYRlMI

o-- -o Kemal Beydilli Mas Matbaacılık A. Ş . YAYlN KURULU Toplum KorkniTuna Hamidiye Mahallesi,

1\1. Akif Aydın ArifBilgin MehmetGenç FOTOCRAF So~u Ca.ddesi, No: 3

Coşkun Yılmaz o-- --o Mustafa lsmet Uzun İsmail Küçük Ka~thane - Istanbul

Feridun M. Emecen Din OrhaoOkay Coşkun Aydın Tel: 0212 294 10 00

YunusU~uc Hür Mahmut Yücer Ömer Faruk llarman A. BUal Arslan info@ma.!mat.com.lr

Tuncay Başo~lu Sadettin Öktcn M. Esat Coşkun Sertifika No: 12055

Mehmet İpşirli lktıs al Turhan Kaçar Ersin Çetintaş

Coşkun Çakır Coşkun Çakır ugurDerman AhmetAkmao

U~rTaoycli Sercan Samaocı

Ulalım ve 1-laberle~me TSM- BOA- SMEY D------o KULTÜR A.Ş. Ali Akyıldız İBB ATATORK ISL'cll \R.\STIRIHL\RI \IERhfZI GenelMüdür --o ILMi REDAKSIYON KfiT(jpHANESI -~'-""i------·-~ -- Nevzat Kütük Edebiyat. Kultur ve Sanat Feridun M. Bmecen İSM1 ([~TRE fOR ISL\\11( STl DIE S Pro1e Koordinatörü Hatice Ayour Kemal Beydilli

Fatih Yavaş -o Tuncay Başogıu icadiye Ba~larba§ı Caddesi Mimari Ömer Faruk Harman iMLA VE TASI-lil-l KONTROL No: 40 Üsküdar 34662 istanbul

H.lbrahim Düzenli Mustafa İsmet Uzun Mustafa Demiray T: +90 0216 474 08 50 lB B KÜLTÜR AŞ. Turhan Kaçar [email protected] o------___.., EAıt ı m, Bilim ve Teknoloji Cemalett.in Şahin www.isam.org. tr

Mehmet lp§irli TASI I i i~ KOORDINASYONU o------o SalimAydüz Sabahatti.n Yenice Maltepe Mahallesi ---o RESiM ALTI M~INLERI Topkapı Kültür Parlo Söyle~ ı f.lafızalarda istanbul ugurDemir Osmanlı Evleri Beşir Ayvaro~lu Kemal Beydilli BiBUYOGRAI=YA KONTROL Topkapı Zeytinburnu -o • 1. . , ~ Abdülkadir Şen el ..... L!.. ;....a_,.. 34010 Istanbul 1 D- -c..c.· ...... :,... ·. T: +90 0212 ~67 07 00 l SOi'l OKUMA [email protected] Birol • .. ~ TASI-lil-l İSTANBUL ' MusWıl. O~er '\• www.kultursanat.org .. 2015 PelinAslan ISB.l\1 (Takım): 9"/lH)()5.9J32-16-9 Aylin Samana ISBN: 978-605-9132-21-3 SemihAtiş Seri No: Tarih Serisi · 1

Yayınevi No: 15321 D~------r------~a D-I ı ,., i . iSTANBUL'DA MÜSLÜMANLARlN • .A. • .A. DINI ZIYARET MEKANLARI: TÜRBELER ------~~ ALiKös~·-ALIAVTEN•· ~ı------

• stanbul, Müslümanlar için idari, sosyal, kültürel ve onun varlı~ını hissetme ve bu baglarnda psikolojik I ekonomik oldu~ kadar diıll nedenlerle de ziyaret olarak rahatlama alanıdır. 2 Türbelerde yatan mübarek merkezlerinden biridir. Hem İ stanbul'un fethine teşvik zatlar, Müslüman halk tarafından kimi zaman "manevi eden "Fetih Hadisi"nin1 varlıgı hem de hilafetin Osmanlı'ya koruyucular" kimi zaman bölgeye aidiyeti güçlendiren geçmesiyle şehrin darü1-hilafe (halifelik merkezi) olması, "tapu senedi" ve asırlardır ziyaret edilen "hacet penceresi" İstanbul'u Müslümanlar açısından önemli kılan ve adeta olarak görülmüştür. s Halkın bu algısına en güzel örnek, manevi bir çekim merkezi haiine getiren sebeplerden istanbul Bagazı'nın dört manevi bekçisi olduğuna dair olmuştur. Ayrıca İstanbul'da eserleri ve görüşleriyle halk arasında yaygın olan inançtır. Bu inanca göre, Müslüman kitleler üzerinde izler bırakmış veliler ile Marmara tarafında Üsküdar'da Aziz Mahmud Hüdayi ve hizmetleriyle halkın teveccühünü kazanmış şahsiyetlerin Beşiktaş'ta Yahya Efendi, Karadeniz tarafında Beykoz'da kabirierinin bulunması İstanbul'un ziyaret rnekarn olarak Yuşa ve Sarıyer'de Telli Baba İstanbul Bo~azı'nın manevi önem kazanmasını sa~lamıştır. Bu nedenle İstanbul, bekçileridir. 4 camileri, türbeleri, tekkeleri, medreseleri ile Müslümanlar Halk, asırlardır dua edip dilekte bulunmak ya için önemli ziyaret rnekaniarını içinde barındırmaktadır. da sadece dua etmek, ibret alıp tefekkür etmek gibi Şehirde Müslüman halkın ziyaret mekaniarını, nedenlerle ve "kutsal bir mekana ugrama" arzusuyla bu camiler, türb eler, tekkeler ve medreseler olarak dörde rnekaniarı ziyaret etmektedir.s ayırabiliriz. Bu mekaniar pek çok yerde birbirine yakın inşa ediJerek iç içelik oluşturulmuştur. Camiye gelen Türbe Ziyaretinin Dini/Kültürel Kaynakları türbeye, türbeye gelen camiye de ugramaktadır. Eyüp Türbe ziyaretlerinin ve ziyaretlerde yapılan dua Sultan Camii ve Türbesi, Süleymaniye Camii ve Kanuni ve merasimlerin temelinde," .... Kabirieri ziyaret Sultan Süleyman Türbesi, Yahya Efendi Camii, Dergahı ve ediniz! Zira ölümü hatırlatır."8 "Allah'ım Baki' Türbesi, Merkez Efendi Türbesi ve Camii bu duruma örnek mezarlıgındakileri affet."7 gibi Hz. Peygamber'in, kabir olarak verilebilir. ziyaretine izin veren ve kabir ziyaretinin ne amaçla Türbe kelimesinin kökü, toprak anlamındaki olacagına ve ziyaret esnasında nelerin yapılabilecegine Arapça "türab" kelimesidir. Türbe kelimesi veliler ile işaret eden hadisleri yer almıştır. Türbelerin inşası ve özdeşleştirilse de padişah, vezir gibi abidevi şahsiyetlerin türbe mescit/cami birlikteliginin saglanmasında ise mezarları için de kullanıJmaktadır. Halk inanışına göre türbelerde yatan kişiler, geçmişten bugüne tarihsel 2 Ali Köse ve Ali Ayten, Türbeler: PotıüiM Diııdııı·lıgtııDurııklart, Istanbul 2010. s. ltı, 53·56. gerçekligine bakılmaksızın maneviyatla ilişkili kişiler 3 Ayhan Yalçın, Gönül Sultanları Istanbul Euliyaları ve Ziyaret Yerleri, Istanbul 1996, s. ttı. olmuştur. Genelde "Allah dostu" olarak görülen veliler 4 Isınet Demir ve Hacı Osman Yıldı.rım, Bt§iktaş'lı Şeyh Yahya Efendi. ve Oueysilik, buralarda yatmaktadır. Buralar insanların diıll ve manevi Istanbul 1997, s. 74. duygular yaşamasını saglayan, çeşitli problemlerinde 5 Geçmişte de buna örnek bulmak mümkündür. Örneı;n XVTJ. yüzyılda ~ış

ve hastalandıklarında Allah'ı hatırlama, hayabn içinde meşhur seyyah Evliya Çelebi, yaşadılı devirde insaolann Ayasofya Camii'ndeki beyaz

sütunun ( terler direk) baş agnsı, ıahir hastalı~ ve sıtına gibi hastalıklara şifa bulmak

• Marmara üniversitesi için ziyaret edildiıini anJabnaktad.ır (bk. Euliy6. Çelebi [ed. Semih Tezcan ve Nuran

•• Marmara Üniversitesi Teıcan], Ankara 2011, s. 409).

ı Müsrıed, ıv, 335; H§kim en-Nisabılri, ei·MiUıtedrek, c. IV, 422; M. Abdürrailf ei-Miinlivi, 6 Miislim, "Cenruz•, 106; EbO Dav\ld, "Ccnliiz", 81.

Feyzii.'l-kadfr, Beyrut 1391/1972, V, 262. 7 Müslim, "Ceoliiz", 274.

BÜYÜK ISTANBUL TARil-li 382 l· Üsküdar'da kad ınl a rı n kabir ziyareti u= ıand in)

Hz. Peygamber'in mezarı bir anlamda model olmuştur. sonları gezilecek görülecek kültürel mekc1nlar şeklinde Şöyle ki, Hz. Peygamber'in mezarı evine yapılmış ve halk üzerinde algılanıp alışkanlı~a dönüşmüştür. daha sonraki süreçte de ilavelerle Mescid-i Nebevi kabri Türbelere tenezzüh amacıyla yapılan bu ziyaretlerdeki bütünüyle kuşatmıştır. Bu yönden Hz. Muhammed'in mum yakma, çaput ba~lama ya da namaz kılma gibi kab ri ve Mescid-i Ne b evi pek çok veli türbesine örneklik pratikler bazı bilim adamları tarafından günümüzde etmiştir. 8 Bu ba~lamda ülkemizde özellikle İstanbul'da oldu~ gibi tarihte de altidevi/dini bir uygulama gibi pek çok sahabe, fetih şehidi , padişah ve veli kabrine de~erlendirilerek tenkit edilebilmiştir. 9 bazen devlet adamları ve resmi kurumlar bazen de hayır kurumları tarafından türbeler inşa edilmiştir. Türbe Ziyaretinin Dini/Manevi ve Sosyal Boyutları Bu türbeler, yüzyıllardır başta mekanın İslamiaşması istanbul başta olmak üzere ülkemizde türbeler, tarih olmak üzere pek çok fonksiyon icra etmişlerdir. boyunca, halk dindarlı~ının en canlı şekilde sergilendi~i Türbelerin yapımı ve idamesi, türbe ziyaretleri ve türbe mekc1nlar olmuştur. Bu mekc1nlar vasıtasıyla dini ö~retiler bünyesinde gerçekleştirilen merasim ler, Müslüman halk kitlelerince, psikososyal ihtiyaçları , dini algıları halk tarafından geçmişten günümüze her daim teveccüh bulmuş , dini gayelerle ve dini kurallar çerçevesinde bu 9 lmaını Birgivi, Islam'da Kabir Ziyareti, çev. Ahmed Şahin, istanbul 1965, s. 19. XVI. ziyaretler asırlardır gerçekleştirilmiştir. Di~er taraftan asırda yaşamış alimlerden imaını Birgivi: • ... bu zamanın insanlannın çogu ölülere bazı türbelerin İstanbul'un en güzel mekanıarında eı:iyet ediyorlar. Bir takım mezarları puthaneye çevirip, orada namaz kılıyorlar, yer alması tarih içerisinde dini gayelerle de~il hafta hatta kurban bile kesiyorlar. .. Allı yeş illi çaputlarla mezar taşlarına sanki elbise

giydiriyorlar... Öyle acayip şeyl ere inan ıyo rl ar, öyle tuhafharekeller yapıyorl ar 10,

8 Dimcnsions ofLocality: Muslim Saints, tlı eir Place and Space, New Brunswick 2008, uyanık bir mü'mine, bunların hiçbiri hiçbir zaman yakışmaz" (bk. Birgivi, ls/am'daKabir ed. Georg Stauth ve SarnuH Sctıielke, s. 17. Ziyareti, s. 8).

BÜYÜK iSTANBUL TARiWI 383 ISLAM ve dönüştürücü bir görev ifa etmektedir. Şöyle ki bazı ziyaretçiler ziyaretten sonra namazlarını kılma, hayır hasenat yapma gibi dini emirleri yerine getirmede daha hassas olduklarını belirtmişlerdir. Ayrıca İstanbul'da türbeleri ziyaret.edenlerin ço~. türbeye gitmeden önce evde abdest alma, nafile namaz kılma, fakiriere yardım etme gibi hazırlıklar yapmaktadrr. Türbelerin bulundu~ mekana abdestsiz girmemeye özen gösterilmekte, evden abdestsiz gelenler türbe civarındaki şadırvan veya çeşmede abdest almakta, türbeler genellikle bir ibadet şuuruyla ziyaret edilmektedir.14 Halkın dini ziyaret mekanı olarak algıladı~ı istanbul türbeleri, asırlardır şehrin İslam kimli~ini kazanmasında önemli merkezler olarak görülmüştür. İstanbul'un fethinden sonra Hz. Ebu Eyyüb el-Ensari'nin (Eyüp Sultan) ve daha sonraki dönemde Hz. Yılşa'mn mezarının manevi keşfyoluyla ortaya çıkarılması bunun örneklerindendir. İstanbul'daki türbeler, geçmişten bugüne halkın tarihini tanıdı~ı, atalarının halıraları yad etti~i, onlara olan hürmetlerini ve vefa duygularını gösterdi~i, geçmişi yeniden canlandırıp anlamlandırdı~ bellek mekfuıları olmuştur. Ayrıca türbeler, geçmişte oldu~u gibi günümüzde de toplumu bütünleştirici bir rol oynamıştır. Türbeler, dini yaşama düzeyleri, din algıları, e~itim ve sosyoekonomik durumları farklı insanları aynı mekanda birleştirmiştir. Örne~in, Eyüp Sultan Türbesi'nde veya Hz. Yılşa Türbesi'nde dini bilgi seviyeleri, dini yaşama tarzları, sosyoekonomik düzeyleri farklı insanlar bir araya gelmektedir. Bu yönüyle türbeler, 2· Kanuni Sultan Süleyman'ın !:yüp Sultan Turbesi'ni ziyareti asırlardır birlik ve dayanışmayı sa~layıcı sosyal bir işlev görmektedir.15 ruspetinde yeniden şekillendirilmiştir. 10 İstanbul'da sayısı Türbeler, İstanbul'un pek çok semtinde çevreyle tam olarak bilinmemekle birlikte, yaklaşık 500 türbe bütünleşen, çevreye sosyal statü kazandıran ve çevreyi bulunmaktadır . 11 Araştırmalar, Türk halkının yaklaşık kendisiyle anılır hale getiren bir işlev üstlenmiştir. yarısının türbeleri ziyaret etti~ini göstermektedir. Mesela Hatta İstanbul gibi metropol bir şehir "türbeler şehri" 2000 yılında Toprak ve Çarko~lu, 12 halkın %52'sinin türbe olarak amlmıştır. Geçmişten bugüne İstanbul'da pek ziyaretinde bulundu~u; Çarko~]u ve Kalaycıo~lu13 çok mekan ismi, halkın sevdi~i ve hürmet gösterdi~i ise halkın %41'inin yılda en az bir kere türbeye gitti~ini mübarek türbeyada türbede yatan zahn ismi ile ortaya çıkarmıştır. Öyle anlaşılıyor ki gerek İstanbul'da anılnıaktadır: Yahya Efendi Soka~ı , Merkez Efendi, Eyüp gerek Türkiye'de türbe ziyaretleri halkın dini yaşanhsının Semti, Vefa Türbesi Soka~ı, Akbaba köyü bunlardan ayrılmaz bir parçasıdır. Pek çok kişi dini sebeplerle bu bazılarıdır. Çocukların isimlendirilmesi, asker u~lama mekfuıları ziyaret etmekte, yine pek çok kişi için ziyaretler, törenleri ve gelin ziyaretlerine kadar birçok sosyal hayatı dinin istedi~i şekilde devam ettirmede motive alanda türbeler varlık göstermiştir. Türbelerin yaruna kurulan vakıf, yardımlaşma derne~i, misafirhane, aşevi, 10 Köse ve Ayten, Tüı·beler, s. 11-12. ö~renci yurdu gibi kurumlar, sosyal etkinliklere katkıda ll Serhat Teksan, İstanbul Türbeleri, istanbul 2005. bulunmuşlardır.

12 Ali Çaı·ko~lu ve Biruıaz Toprak, Tilrkiye'de Din Toplum ve Siyaset, istanbul2000, s. 4 7.

13 Ali Çaı·ko~lu ve Ersin Kalaycıo~u, Türkiye'de Dirıdari ık: Uluslar aı·ası bir 14 Köse ve Ayten, Tüı·beler, s. 81, 115.

Karşılaştırma, İstanbul2009 , s. 28. 15 Köse ve Ayten, Türbeler, s. 34-40.

BÜYÜK iSTANBUl TARiHi 384 İSLAM 3· Eyüp Sultan Türbesi

açma, elbise veya süpürge bırakma, tel kesme, makara istanbul'un En Popüler Ziyaret Mekanları/Türbeleri sarma, mum yakma gibi ritüel çeşitlili~ine daha sık İstanbul'daki türbeler, kimlikleri tarihsel olarak sabit rastlanmaktadır. Ancak her iki tür türb eye gelenler de bu sahabe, padişah, devlet ricali ve velilerin yattı~ı türbeler mekfuıları kutsal olarak kabul etmekte "kutsal bilinen bir ve kimlikleri sabit olmayan "hayali veliler"in yattı~ı yere u~rama arzusu"yla buraları ziyaret etmektedir.16 türbeler olarak ikiye ayrılabilir. Halk muhayyilesindeki Özetle, İstanbul'da Müslüman halk, geçmişten veliler hakkında yazılı kaynaklarda yeterince bilgi günümüze sahabelerin, fetih şehitlerinin ve evliyanın bulunmamaktadır. Bazı türbelerde kimin yattı~ı veya türbelerine büyük önem vermiş, ecdadın şehrin yatan birisi var mı kesin olarak bilinmese de ziyaretçiler İslamlaşmasına olan fedakar hizmetlerine ve onların bu belirsizlikten etkilenmemekte, ziyaretlerini gönül aziz hatırasına hürmeten, vefa duygusuyla bu huzuruyla gerçekleştirmektedir. Bu türbeler, ritüel mekfuıları korumuş ve ziyaretgili haline getirmişlerdir. uygulamaları açısından da birbirinden farklılaşmaktadır . Ziyaretlerde temel arzu, kutsal bir mekanı ziyaret Kimlikleri belli olan, hayatı hakkında detaylı bilgiler etmek olmuştur, bunun yanı sıra ziyaretçilerin bir kısmı bulunan, özellikle de bir tarikatın temsilcisi olan velilerin bu arzuya ilaveten, dilekte bulunma, hastalık veya yattı~ı türbelerde ilginç sayılabilecek veya hurafe olarak sıkıntılara çare bulma, evlenebilme, çocuk sahibi olma, adlandırılabilecek ritüeller fazla yapılmamaktadır. aile geçimsizli~ini giderme, şefaat dileme, huzur ve Birçok türbede resnıl makamların görevlileri bidat mutlu yaşama kavuşma gibi hedefler de taşımışlardır. bildikleri ritüellerin yapılmaması için çaba göstermekte, İstanbul'da halkın asırlardır saygı ve hürmetle ziyaretçileri kendilerince bilgilendirmektedir. Kimlikleri korudu~ ve ziyaret etti~i mekanlardan bazıları aşa~ıda belli olan türbelerde genellikle dua etmek, Kur'an okumak incelenmiştir. gibi ibadetler gerçekleştirilmektedir. Kimli~i bilinmeyen türbelerde ise, bunların yanında, çaput ba~lama, kilit 16 Köse ve Ayten, Ti.irbeler, 43-46.

BÜYÜK iSTANBUL TARiHi 3 8 5 İSLAM 4- Sultan ll. Mahmud'un tyüp Sultan Türbesi'ndeki hattı (istanbul Türbeler ve Müzeler Müdürlüğü)

s- Sultan Abdülmecid'in tyüp Sultan Türbesi'ndeki hattı (istanbul Ttirbeler ve Müzeler Müdürlüğü)

6- Sultan Abdülaziz'in tyüp Sultan Türbesi'ndeki hattı (istanbul Türbel er ve M üzeler Müdürlüğü)

BÜYÜK iSTANBUL TARiWi 386 İSLAM 7· EbO EyyOb ei-Ensarl'nin sandukası ve l ll. Selim'in yaptırd ı ğı som gümüş şebekesi

bugünkü şeklini alan türbe, İstanbul'da özgün tasarımını Eyüp Sultan Türbesi günümüze kadar koruyabilmiş en eski Osmanlı mezar Türbe, İstanbul'da ve hatta Türkiye'de Müslümanların anıtıdır. Türbe şu bölümlerden oluşmaktadır. en çok ziyaret etti~i mekanların başında gelmektedir. Hacet penceresi: Ziyaretçil.erin önünde durarak İstanbul'un Eyüp il.çesindedir. Türbede, Hz. dua ettikleri penceredir, buraya aynı zamanda niyaz Muhammed'in sancaktarı Hz. Ebu Eyyüb el-Ensari'nin veya ziyaret penceresi ismi de verilmektedir. mezarı vardır. Bu nedenle türbe, yüzyıllardır Dua kapısı: Eyüp Sultan'ın kabrinin ve Müslümanlar tarafından kutsal bir mekan olarak sandukasının bulundu~u kısma açılan kapıya dua görülmüş ve İstanbul içinden ve dışından pek çok kapısı denmektedir. Ziyaretçiler bu kapıda durup dua Müslüman tarafından ziyaret edilmiştir. Ebu Eyyüb etmektedir. el-Ensari, Müslümanlar tarafından manevi varlı~ı ile Sanduka: Sekiz köşeli plan üzerine yapılan türbe gönülleri aydınlatan, yol gösteren olarak görüldü~den binasının ortasında Eyüp Sultan'ın ahşap sandukalı gönüllerin sultanı kabul edilmiş ve türbesinin oldu~ mezarı bulunmaktadır. mekan "Eyüp Sultan" olarak bilinmiştir. Eyüp Sultan'ın Kısmet kuyusu: Türbedeki en dikkat çeken ve asıl ismi Halid b. Zeyd' dir. Müslümanların İstanbul'a pek çok hikayesi olan bölümlerden biridir. Sandukanın yaptı~ı ilk sefer esnasında (669) şehit düşmüş, vasiyeti ayakucu tarafındadır. Haten üzerinde a~açtan çıkrı~ üzerine surlarayakın bir yere defn.edilmiştir. Mezar, ve bakırkovası bulunmaktadır . Kuyu suyunun zemzem İstanbul'un fethi sırasında Fatih'in hocası Akşemseddin suyu gibi oldu~a inanılır. tarafından manevi keşf yoluyla bulunmuştur. 17 Hz. Muhammed'in ayak izi: Giriş bölümünde, Fatih Sultan Mehmed, mezarın bulunmasından kadern-i saadet dolabı içerisinde muhafaza edilmektedir. sonra üzerine bir türbe yanına da bir cami yaptırmıştır. Sultan I. Mahmud tarafından Topkapı Sarayı'ndan buraya Eyüpsultan Camii olarak anılan bu cami, İstanbul'un ilk naklettirilmiştir. Eyüp Sultan'ın kabrinden sonra en çok selatin (padişahların yaptırdı~) camisidir. Fatih Sultan ziyaret edilen yer burasıdır. 18 Mehmed, cami ile birlikte medrese, imaret ve hamam Türbeye, Osmanlılar zamanında hem devlet da yaptırmıştır . Tamir ve ilaveleriyle zaman içinde erkarn bem de halk tarafından büyük hürmet

17 Hüseyin Algül, "Ebi'ı Eyyub el-Ensari'', DİA, X, 124. 18 Necdet Yılmaz ve Coşkun Yıl maz, istanbul! u Sahabeler, istanbul 2003, 116-127.

BÜYÜK ISTANBUL TARIHi 387 İSLAM 8· Sultan ll. Abdülhamid döneminde hazırlanan Hz. tyyOb el·tnsari'yle ilgili levha (hat: Seyyid Hasan Rıza) (istanbul Türbeler ve Müzeler Müdürlüğü)

gösterilmiştir. Osmanlı padişahları, tahta çıkacakları dini ve manevi alandan aldıkları mecazi desteki e de zaman Hz. Muhammed'e olan saygılarının bir gere~ güçlendirmişlerdir. 19 olarak padişahlık kılıcını genellikle Eyüp Sultan Osmanlı'dan günümüze Eyüp Sultan Hazretlerinin Türbesi'nde, Hz. Peygamber'in milımandarının kabrine yakın olma hep önemli görülmüş ve bu manevi varlt~ı huzurunda kuşanmışlar, bunun için nedenle türbe etrafında ve yakınlarmda geniş mezarlık kutsal emanetler içerisinde yer alan kılıçlardan alanları oluşmuştur. Bu iste~ nedeni, Eyüpsultan birini kullanmışlardır. Kılıç kuşanma (taklid-i seyf), Camii minarelerinde okunan ezan sesinin işitildi~i halkın da katıldı~, dualarm edildi~i, kurbanlarm yerlere gömülen Müslümanların kabir azabından kesildi~i "Kılıç Alayı" denilen bir törenle yapılmış ve korunacaklarına dair inancın, halk arasmda yerleşmiş padişahlara kılıcı devrio şeyhülislamı veya en saygın olmasıdır. 20 Bugünkü haliyle Eyüp, geniş bir mezarlığın din ilimi ya da mutasavvıfı kuşatmıştır. Böylece 19 Hatice Kara, "Şehir ve Kutsallık ve Kutsal Belde Eyüp", IX. Eyüp Sultan padişahlar hem bu büyük sahabenin manevi varlığı Sempozyumu, istanbul 2005, s. 491; Erol Özbilgen, Bütün Yönleriyle Osmanlı, Istanbul huzurunda Hz. Peygamber'e söz vermiş hem de 2003, s. 501·502. saygınlıklarını idari güçlerini ve toplum üzerindeki 20 Mehmet Halil Ba~Tı, istanbul Folkloru, lstanbul1947, s. 151.

BÜYÜK iSTANBUL TAliil-li 388 ISLAM 10· Ziyaretçileri n tyyOb el-tnsarinin sandu kasını görerek dua edecekleri şekilde planlanan Niyaz penceresinin türbenin içinden görünümü

Eyüpsultan Türbesi, yüz yıllardır hem İstanbul'dan hem de İstanbul dışından gelen pek çok Müslüman tarafından büyük sahabenin manevi varlığına hürmeten, vefa duygusuyla ziyaret edilmektedir. Hatta türbenin kapalı oldu~ 1923-1950 yılları arasında bile, halk burayı ziyaret etmeye ve hacet kapısında durarak dua etmeye devam etmiştir. Osmanlılar döneminde gündüz ziyareti yetmeyince türbenin pazartesi ve Kadir geceleri de ziyarete açıldığı dönemler olmuştur. 22 Günümüzde sadece gündüzleri ziyaret yapılmaktadır . Türbe, hemen hemen her gün ziyaret edilse de ziyaretler daha çok cuma, kandil-arife günleri ve ramazan ayında yoğunlaşır. Türbe, 9· tyüp Sultan'ın ismi ne hazırlanan ve türbeye vakfedilen 1248/1832-1833 tarihli hat levhas ı : Ya l-lazreti Halid Bin Zeyd Radıyallahu anh İstanbul dışından, turlarla gelen grupların da başlıca (istanbul Türbeler ve M üzeler Müdürlüğü) uğrak yerlerindendir. Ramazan ayında ailece türbeyi ziyarete gelip iftarı burada yapan insanların sayısı oldukça ve pek çok türbenin içerisinde bulundu~ ölümle hayatın fazladır. Sabah namazlarını Eyüpsultan Camii'nde kılmak birlikteli~ sembolize eden bir mekan görüntüsü ve o vakitte kapalı olduğundan türbe dışından dua etmek vermektedir. 21 bir gelenektir.

21 Kara, "Şehir ve Kutsallık", s. 493. 22 Sübeyl Ünver, lstanbul'd<ı.Sahiibe Kabiı·leri, istanbul1953, s. 32·35.

BÜYÜK iSTANBUL TARiHi 389 İSLAM 11- 1. Dünya savaşı yıllarında, Surre-i hümayun ile gönderilen, ancak Mekke·i Mükerreme'ye u l aştırılamayınca EbO EyyOb ei·Ensarinin Türbesi'ndeki pencerelere ası l an Ka be örtüsü

Osmanlı'dan günümüze, hacca gideceklerin Hz. Peygamber'in mihmandarı Eyüp Sultan Hazretlerinin türbesini ziyaret edip dua etmesi önemli bir gelenek 23 olmuştur. Di~er iki önemli gelenek ise sünnet 12· Sultan 1. Ahmed tarafından Eyüp Sultan Türbesi'ne vakfedilen buhurdan çocuklarının ve gelinierin burayı ziyaret etmesidir. Eyüp (istanbul Türbeler ve Müzeler Müdür l ü~ü) Sultan Türbesi, İstanbul'da sünnet olan çocukların ziyaret etti~i türbelerin başında gelmektedir. Aileler çocuklarını Yaşadığı dönemde sekiz farklı Osmanlı padişahının buraya getirerek onların hayırlı evlatlar olmaları, huzurlu hükümdarlığına tanık olmuştur. Devrinde hem halkın bir geleceğe kavuşmaları için dua ederler. hem de sultanların sevgisini kazanan Hüdayi, "sahib-i Ayrıca gelinler de buraya gelerek türbede dua zaman", "padişahlar şeyhi" gibi unvanlarla anılmıştır. etmekte, evliliklerinin hayırlı, mutluluklarının daim, Yaşadığı dönemin padişahlarından III. Murad, ı. Ahmed yuvalarının bereketli olması niyazında bulunmaktadır. ve IL Osman'a mektuplar yazarak onlara ö~tler vermiştir. Bunların dışında halk, Eyüp Sultan'ın çocukları çok I. Ahmed devrinde Sultanahmet Camii'nin temel atma sevdiğine inanır. 2" Bu nedenle anne babalar yılda birkaç töreninde duayı Hüdayi Hazretleri yapmıştır. ıv. Murad defa çocuklarıyla bu türbeyi ziyaret eder. tahta çıkacağında Eyüp Sultan'da padişahlık kılıcını devrin en saygın şeyhi olarak Aziz Mahmud Hüdayi kuşatmıştır. Aziz Mahmud l-lüdayi Türbesi Hüdayi, 1628'de vefat etmiş, bugün türbesinin bulunduğu Üsküdar'daAziz Mahmud Hüday1 Camii avlusundadır. yere defnedilmiştir. Ölümünden sonra da dergaru ve Geçmişte ve günümüzde İstanbul Anadolu yakasının en türbesi hem saray ahalisi hem de halk tarafından ziyaret çok ziyaret edilen kutsal mekaruarındandır. Türbede edilmiştir. 26 XVI. yüzyıl Osmanlı ilim-velilerinden Aziz Mahmud Hüdayi Hazretlerinin gerek padişahlar gerekse Hüdayi Hazretleri medfundur. 1541 yıl ında, bugün Ankara halk tarafından sevildi~ine ve sayıldığına dair pek çok iline bağlı Şereflikoçhisar'da do~muştur. istanbul'daki menkıbe vardır. Hüdayi Hazretlerini seven ve sayan Ayasofya Medresesi'nde tahsil görmüştür. ilı:nl, tasavvufi devrin padişahı I. Ahmed o abdest alırken ibrikle su döker, ve edebi olmak üzere pek çok eseri olan Mahmud Hüdayi valide sultan da havlu tutar. Bu sırada valide sultan, Hazretleri, vaizlik, kadılık ve müderrislik yapmış, daha "Şeyh Hazretleri bir keramet gösterse." diye içinden sonra gördü~ bir rüyadan etkilenerek bu vazifeleri geçirirken, Hüdayi Hazretleri, "Yeryüzünün padişahı su bırakmış, üftade Hazretlerine ö~renci olmuş ve tasavvufi döküyor, valide hazretleri havlu tutuyor bundan büyük yolda olgunlaşma sürecini tamamlamıştır.2:> keramet mi olur." der.27 Üsküdar'ı ziyaret eden Sultan I. Ahmed, çarşıda alışveriş yapan Hüdayi Hazretlerine

23 Kara, "Şehir· ve Kutsallık", s. 495.

24 Bayrı, istanbul Folkloı·u, s. 152. 26 Yllmaz, Aziz Malımud f-lüdayi s. 5'•·68.

25 H. KWnil Yılmaz, Aziz Malımu.d Hüdayi ve ~lvetiyye Tarikatt, Istanbul 1982, s. 37-90. 27 Ziver Tezeren, Aziz Malımud Uüdayi, lstanbull987, s. 41

BÜYÜK iSTANBUL TARil-li 390 İSLAM her gün ziyaretçi gelmektedir ancak ramazan ayında ve mübarek günlerde ziyaretçi sayısı bariz bir şekilde artmaktadır. 29 Müslümanlar daha çok "maneviyatı hissetme ve huzur bulma" gayesiyle bu türbeyi ziyaret etmektedir. Aziz Mahmud Hüday1'nin, Sultan L Ahmed'in yanında yaptı~ı dua da ziyaretlerde etkili olmaktadır. Söz 13- ·y~ 1-lazret-i Aziz Mahmud 1-lüdayi' yazılı levha (istanbul Türbeler ve konusu meşhur dua şu şekildedir: Müzeler Müdürlügül Ya Rabbi! Kıyamete kadar, bizim yolumuza katılan, rastlar. Hemen atından inip Hüdayi'nin elini öper ve bizi sevenler ve ömründe bir kere türbemize gelip, atma biniDesini rica eder. Bir müddet Hüdayi at sırtında, ruhumuza Fatiha okuyanlar bizimdir. Bize talebe olanlar padişah da yaya olarak yürür. Kısa bir süre sonra Hüdayi denizde bo~masınlar, ömürlerinin sonuna kadar fakirlik bu duruma razı olmaz, "Su1tanım! Sırf ho cam Muhammed görmesinler. İmanlarını kurtararak gitsinler... 30 üMde'nin 'Padişahlar atının yanında yürüsün.' duası ve Günümüzde türbeye gelenler daha çok dua ederek emri yerine gelsin diye ata bindim." diyerek attan iner veya Kur'an okuyarak ziyaretini tamamlıyor. Kutsal bir ve sultanın atına biniDesini ister. Üsküdarlı kayıkçılar, mekanda huzur ve sükUnet bulma ve şefaat ümit etme en fırtınalı havalarda Üsküdar-Beşiktaş arasında vapurlar baskın dini duygulardır. Bazı ziyaretçiler, dua etmenin işlemezken, Üsküdar'dan Sirkeci tarafına rahatlıkla yanı sıra dilek dilemektedir; bazıları da şifa niyetiyle ya gidilebildi~ine ve bu yolun "Hüdayi Yolu" oldu~una da dilekleri kabul olduğu için türbede şeker, lokum vb. inanır ve bunu Hüdayi Hazretlerinin bir kerameti olarak da~tmaktadır. Türbeye üç cuma üst üste gelince, duaların yorarlar. ıes kabul olaca~l inancı bazı ziyaretçiler tarafından kabul Türbe, İstanbul içinden ve Anadolu'dan gelen pek görmektedir. Türbedeki kuyu suyu, bazı ziyaretçiler çok kişi tarafından geçmişte olduğu gibi bugün de ziyaret tarafından zemzem suyuna benzetilmekte ve bu suyu edilmektedir. Bireysel olarak ziyaret edildi~i gibi türbe Aziz Mahmud Hüdayi Hazretlerinin asasını yere vurarak ziyaretleri çerçevesinde turlarla gelenler tarafından da çıkardıgına inanılmaktadır. Ziyaretçilerden bazıları, sudan gruplar haiinde ziyaret edilmektedir. Türbeye hemen 29 Köse ve Ayten, Türbeler, s. 151-154.

28 Yılmaz, A.ri.ı: Malımud llildayi, s. 81 -82; Tezcrcn, A.ııiz Malımud Hüdayi, s. 42. 30 Yılmaz, A.riz Malınıud /lüdayi, s. 87.

BÜYÜK iSTANBUL lARil-li 391 İSLAM ıs- Azi z Mahmud Hüdayfnin sa nduk as ı ve sanduka şebe k es i

şifa niyetine içmekte, bazıları da sadece elini yüzünü Hüdayi Türbesi'ne götürilimesi şeklinde bir gelenek oldu~ yıkamakta, bazen de su kabı ile buradan başkalarına da zikredilmiştirY içirmek amacıyla su alanlar olmaktadır. Hasta yakınlarını şifa ve huzur bulur niyetiyle türbeye getirenler de Merkez Efendi Türbesi vardır. s ı Osmanlılar zamarıında da halk arasında güzel bir İstanbul Zeytinburnu Merkezefendi Mahallesi'ndedir. okuyuşla okumayı ö~rensin diye çocukların Aziz Mahmud Türbede asıl adı Musa Muslihiddin olup halk tarafından

31 Köse ve Ayteo, Türbeler, s. 152. 32 Özbilgen, Bütün Yönleriyle Osmanlı, s. 519.

BÜYÜK iSTANBUL TARiWi 392 İSLAM 16· Merkez ı;:rendi TUrbesi

"Merkez Efendi" ismiyle tanınan mübarek zatın mezarı ilgili menkıbe şöyledir: "Bir gün Musa Efendi ile şeyhi bulunmaktadır. Merkez Efendi, XV. yüzyıl Osmanlı ilim­ Sünbül Efendi sohbet ediyorlarmış. Sünbül Efendi evliyalarındandır. 1463 yılında Denizli'de doğmuştur. Sormuş: 'Bu dünyayı sen yaratsaydın nasıl olmasını Denizli, Bursa ve istanbul'da ö~renim gördükten sonra isterdin, ne ekler ne çıkarırdın?' Musa Efendi 'Her şey o Amasya'ya giderek Halvetiye usulü tasavvuf eğitimi kadar mükemmel ki şeyhim, ne bir şey ekler ne de bir şey almıştır. Daha sonra istanbul Kocamustafapaşa'da çıkarırdım.' diye cevap vermiş. Bu cevabı çok beğenen bulunan Şeyh Sünbül Efendi'ye ba~lanmıştır. Farklı Sünbül Efendi, 'Senden istedi~im cevabı verdin, her şeyi zaviyelerdc Sünbül Efendi'nin halifesi olarak görev merkezinde bıraktın . ismin Merkez Efendi olsun, dilerim yaptıktan sonra, Sünbül Efendi'nin vefab üzerine onun sen de merkezini bulursun.' diye dua etmiş." O günden yerine şeyh olmuştur. Ayasofya ve Fatih camilerinde sonra Merkez Efendi olarak anılan Musa Muslihiddin halka vaaz veren Merkez Efendi, hastaları ziyaret edip Hazretleri yüzyıllardır ilim, irfan kayna~ı olarak bilinmiş onlara dua etmesiyle meşhur olmuştur. Onun dua ve halktan hürmet görmüştür. 34 Merkez Efendi'ye halkın ettiği hastalarm şifa buldu~na inanılmıştır. 1522'de yanı sıra devrin padişabı ve di~er devlet adamları da sevgi vefat eden Merkez Efendi, bugün türbesinin bulunduğu ve hürmet göstermiştir. Ri.vayete göre Kanuni Sultan yere defnedilmiştir. Türbe, aynı adı taşıyan külliyenin Süleyman, Merkez Efendi'nin sohbetlerine katılırmış ve içerisinde yer almaktadır. Külliye, cami, türbe, çilehane, kendisinden "bizim Merkez" şeklinde bahsedermiş. 35 kuyu, şadırvan, mutfak, derviş hücreleri, selarnlık, hünkar Merkez Efendi, bir gün bahçede namaz kılarken köşkü ve hamamdan oluşmaktadır. 33 secdede bir ses duyar. Bu ses, "Ey Merkez Efendi, yedi Halk tarafından "Merkez Efendi" olarak bilinen senedir yeryüzüne çıkmak için emir bekliyorum. Beni bu Musa Muslihiddin Hazretlerinin bu lakabı almasıyla

Okan, Istanbul Evliyaları, s. 3tı.

33 Köse~ıı Aytcn, Tiiı'/)e/er, s. 225-226; Aysel Okan, Istanbul Evliyaları, lstarıbul2008, s. 33-46. Efsun Serto~lu, Mırrkez Efendi, lslonbul 2007, s. 12.

BÜYÜK iSTANBUL TARiHi 393 ISLAM etmektedir. Hemen hemen her gün ziyaret yapılmakla birlikte ziyaretler, özellikle cuma günleri, ramazan ayı ve kandil günlerinde yo~aşmaktadır. Merkez Efendi, Halveti şeyhi olduğundan özellikle ramazan ayında Halvetl tarikatına me't1sup kişiler turlarla gelerek burayı ziyaret etmektedir.38 Merkez Efendi Türbesi'ni Ziiyaret edenler genellikle türbede Kur'an okur ve dua eder, çilehanede namaz kılar ve bahçede bulunan şifalı sudan içer. Bazı ziyaretçiler ise maneviyatla. bağ kurma, ahireti hatırlama, kabrinde diri olan bir mümini ziyaret etme gibi dini nitelikli bir olayı asli formundan kopararak "türbeye yönelerek namaz

17· Ka be örtüsü (istanbul Türbeler ve fvlüzeler fvlüdürlüAü) kılma, tavaf etme, m um yakma, türb e parmaklıklarına ip asma, bez bağlama" gibi kültürel ögelere indirgemişlerdir. hapishaneden kurtar. Bazı hastalıkların çaresi bendedir." Çok az bir kısmı da, türbenin arka kısmındaki mezarlarda diye seslenir. Merkez Efendi, namazdan hemen sonra bezden b eşik yapıp mezara bırakma, çaput bağlama, talebelerine, "Burayı kazınız, burada sıtmalılara şifa anahtar bırakma, mezar taşma dilek yazma, çöpten ev olacak bir su var." der. Talebeler burayı kazınca yerden ya da araba yapma gibi ritüelleri gerçekleştirmektedir. kırmızı renkte bir su fışkırır. Daha sonra buraya bir Günümüzde, Merkez Efendi Türbesi, Diyanet İşleri kuyu yaparlar. Halk tarafından buraya "Niyet Kuyusu" Başkanlığı'nın veya Merkez Efendi Camii Derneği'nin adı verilir, bu kuyudan su içen sıtma hastalarının "dinin kültüre dönüşen tarafı ile mücadele" ettiği iyileşece~ine inanılır. 36 Merkez Efendi'nin halk tarafından mekanların başında gelmektedir. hekim veli olarak bilinmesi, hastaları ziyaret ederek onlara dua etmesi ve türbesinin yakınında şifalı olduğuna Akbaba Sultan Türbesi inanılan bir kuyu olması sebebiyle hastalıklarına şifalar Tür be, Beykoz ilçesi Akbaba köyündedir. Türbenin hemen arayan kimseler tarafından asırlardır ziyaret edilmektedir. yanmda 1580 tarihli Canfeda Hatun Camii bulunmaktadır. Manisa'daki zaviyede görev yaparken, Sultan Cami, III. Murat'ın annesi Nurbanu Sultan tarafından Süleyman'ın annesi Hafsa Valide Sultan hastalanmış , 41 yaptırılmıştır . Türbede, İstanbul'un fethinden hemen baharattan yaptı~ mesir macununu sultana gönderen sonra kurulan bu köye yerleşen ve burada tekke kuran Merkez Efendi, sultanı iyileştirmiştir. Daha sonra da Akbaba Mehmed Efendi medfundur. Tekke, Yeniçeri sultanm iste~i üzerine her yıl bu macundan halka Ocağı'nın kaldırıldığı dönemde kapatılmış daha sonra dağıtılmıştır. İnanışa göre Merkez Efendi, halka ilk Nakşibendiye tarikatına devredilmiştir. Rivayete göre olarak me sir macununu 22 Mart günü Sul tan Camii'nin Akbaba Sultan, Fatih Sultan Mehmed'in İstanbul 'u minarelerinden atmak suretiyle dagıttı~ından, bu tarihte fethedeceğini müjdeleyen kişidir. Akbaba Sultan, halka mesir macunu dagıtmak gelenek olmuştur. 37 Bugün Akşemseddin ile aynı gece aynı rüyayı görür ve gördüğü de bu gelenek devam ettirilerek, 22 Mart'ta Manisa'da rüyanm İstanbul'un fethine işaret ettiği yorumunu yapar. mesir macunu şenlikleri yapılmakta ve halka me sir Akbaba Sultan Türbesi, İ stanbul'daki başlıca macunu dağıtılmaktadır. dini ziyaretg8.hlardandır. Türbeye şehir içinden ve İstanbul halkı, saglığında ona gösterdiği hürmeti dışındanturlarlada ziyaretler yapılmaktadır. Özellikle ölümünden sonra da devam ettirmekte, türbesini Hz. Yuşa Türbesi'ni ziyarete gelenler Akbaba Sultan asırlardır ziyaret etmektedir. Günümüzde türbesi, Türbesi'ni de ziyaret etmektedir. Ziyaretçiler genelde İstanbul Avrupa yakasının en fazla ziyaret edilen dini Kur'an okuyup dua etmekte, mezarın kenarına oturarak mekanlarındandır. Türbenin, İstanbul'un her semtinden tefekkür etmektedir. Sünnet olacak çocuklar ve yeni ve hatta turlarla Anadolu'dan da pek çok ziyaretçisi evli çiftler türbeyi ziyaret edenler arasındadır, nadiren vardır. Eyüp Sultan Türbesi'ni ziyaret edenler Sünbül hastalıklarına şifa arayanlar da gelmektedir. Türbe Efendi Türbesi'ni ve Merkez Efendi Türbesi'ni de ziyaret ziyareti genellikle şu şekilde gerçekleştirilmektedir. Ziyaretçiler türbenin başında dua edip Kur'an okur.

36 Yalçuı , Gönül Sultanl.arı, s. 138; Köse ve Ayten, 1'Urbeler, s. 226-227.

37 Okan, Istanbul Evliyaları, s. 40; Köse ve Aylcn, 1'iirbeler, s. 225. 38 Okan, lstan&ul Evliyaları, s. 40; J<öse ve Ayten, Türbeler, s. 227.

BUY0K iSTANBUL TARil-li 394 ISLAM 'i

J j ,..~ ~ 1 ,);1" l/1'1~ lt('. '' ·~" p~f~ ·.~~~~ 'i..

18· Türbelere vakfedilen kandiller (istanbul Türbeler ve M üzeler Müdürlüğü)

Ayrıca türbeye gelenlerin ço~, türbe yakınındaki camide Sultan Selim'in Trabzon'da vali oldu~ dönemde iki rekat namaz da kılarlar. Ancak bazı ziyaretçilerin doğan Yahya Efendi, Yavuz'un oğlu Kanuni Sultan türbede şeker ve lo kum dağıttı~na, türbeyi tavaf etti~ine, Süleyman'ın süt kardeşidir. Trabzon'da başladığı ilim hasta olan yakınlarını türb eye getirdiğine nadiren de olsa tahsilini İstanbul'da kemale erdirir. Kanuni zamanında rastlanmaktadır. müderrislik yapan Yahya Efendi, Şehzade Mustafa'yı Türbe, asırlardır köyü temsil etme özelliğine boğdurtmasından sonra Kanuni Sultan Süleyman'a sahip olmuştur. Köy, ismini de türbeden almıştır. yaptı~ yanlış oldu~nu bildiren bir mektup Türbenin burada bulunması ve Akbaba Sultan'ın fetihle yazmış, bunun üzerine padişah tarafından görevinden ilişkilendirilmesi, köyiiliere bir aidiyet hissi ve kimlik alınmıştır. Bu görevden sonra bugün türbesinin sunmakta, birlikteliği sağlayan bir sosyal fonksiyon bulundu~ dergahı yaptırıp inzivaya çekilenYahya görmektedir. Köyde önemli bazı merasimler geçmişten Efendi, 1571'de 79 yaşında vefat etmiş ve aynı yere bugüne türbenin bulunduğu mekanda yapılmıştır. defnedilmiştir. II. Selim, mezarına türbe yaptırmıştır. Köylülerin anlattığına göre türbe eskiden Cumhuriyet Yahya Efendi sağlığında, sarayın ve halkının sevgi bayramlarında tören alanı olarak kullanılırmış; köylüler ve saygısını kazanmıştır. Özellikle Kanuni Sultan burada toplanarak İstiklal Marşı söyleyip dua ederlermiş. Süleyman ve oğlu II. Selim, Yahya Efendi'ye büyük ilgi Bugün de dini bayramlarda bayramiaşma geleneği bu göstermişler, onu ziyaret edip sohbetini dinlemişlerdir. türbenin oldu~ mekanda sürdürülmektedir.39 Halk kendisini "sofi", "cömert", "kerim", "müşfık" sıfatl arıyla nitelendirmiş, Hz. Ali makamında tutmuş, Yahya Efendi Türbesi her cuma gecesi Hızır aleyhisselarn ile görüştügüne Türbe, istanbul Beşiktaş'ta Çıra~an Sarayı'nın inanmıştır. Yahya Efendi'nin en önemli kerametierinden karşısında Yahya Efendi Soka~ı'ndadır. Türbede birinin Beykoz'da türbesi bulunan Yuşa Hazretlerinin Osmanlı devletinin yükseliş dönemi alim ve kabrinin yerini manevi keşif yoluyla bulması oldu~ mutasavvıflarından Yahya Efendi'nin kabri vardır. kabul edilir.'0 Yahya Efendi'yi daha hayattayken Türbenin yanında yine Yahya Efendi'nin yaptırdığı bir başta padişah olmak üzere devlet adamları, farklı cami bulunmaktadır. Yahya Efendi, 1495'te babasının kadılık yaptığı Trabzon'da dünyaya gelmiştir. Yavuz 40 lsmct Demir ve Hacı Osman Yıld ı ı-ım, Beşiktaş 'lı Şeyh Yahya Efendi ve Oveysilik,

Istanbul 1997, s. 68·74; Nazıni Sevgcn, Beşiktaş/ı Şeyh Yahya Efendi, lstanbul1965,

39 Köse ve Ayten, Türbeler, s. 139·142. s. 'ı ·l6; Nezihe Araz, Anadolu Evliyaları, Istanbul 1958, s. 3'ıl-342.

BÜYÜK iSTANBUL TARiHi 395 ISLAM 19· Yahya !:fendi Türbesi kesimlerden halk ve özellikle de denizciler ziyaret edip ardından da huzurda bulunanlara ikram eder. Huzurda hediyeler getirerek dua talep ederlermiş. Bilhassa sefere bulunanlar aldıkları tası çekinerek a~zlarına götürünce çıkan ve seferden dönen gerek Müslüman gerekse bunun nar şerheti oldugunu anlarlar. Olaya çok şaşıran Hristiyan gemiciler Yahya Efendi'ye u~rayıp hayır Rum gemici Müslüman olur ve bir daha Yahya Efendi'nin duasını alırlarmış. 41 yanından ayrılmaz. 42 Yahya Efendi hakkında yazılan ve anlatılan birçok Ölümünden sonra onun manevi varlı~ına olan saygı menkıbe vardır . Menkıbelerde pek çok insanı tefekkür devam etmiş, özellikle saltanat ailesinden ve halktan bazı etmeye yöneltti~i ve insanlara do~ru yolu gösterip kişiler ona yakın bir mekana defııedilmeyi arzu etmiştir. hidayete erdirdi~i anlatılır. Menlaheye göre, Karadeniz'de Tıpkı sa~lı~ında dergahı ziyaret edildi~i gibi ölümünden bir Rum gemici fırtmaya yakalanır. Fırtınadan yolunu sonra da türbesi asırlardır Müslümanlar tarafından bulamayan ve zor durumda kalan gemici dua eder: "Ey ziyaret edilmektedir. Türbeyi geçmişte oldu~ gibi bugün herkesin imdadına yetişen Yüce Mevla! Bizi batmaktan de pek çok kişi ziyaret etmektedir. Hem İ stanbul'un farklı kurtar. Senin Trabzonlu Yahya adında çok sevgili bir semtlerinden ve farklı sosyal kesimlerinden hem de kulun varmış, onun hürmetine bizi bu felaketten kurtar; Anadolu'dan ve hatta yurtdışından gelen turistler türb eye e~er sa~ selamet sahile çıkarsak, Yahya kuluna bir küp ra~bet etmektedir. Bugün türbe, İstanbul'da daha ziyade şarap götürece~im." Sa~ salim İstanbul'a ulaşınca Yahya sosyoekonomik düzeyi yüksek kişilerin oturdu~ Bebek, Efendi'ye bir küp şarap getirerek başından geçenleri Nişantaşı, Beşiktaş, Ortaköy gibi semtlere yakın olması anlatır. Yahya Efendi "Eyvallah kaptan, ver bir tas içeyim." nedeniyle ziyaretçilerin önemli bir kısmı buralardan deyince herkes çok şaşırır. Önce Yahya Efendi içer, gelmektedir. Ziyaret edenler daha çok mezarın başında

41 Demir ve Yıldırım, Beşiktaş'lı Şeyh Yahya Ejimdi, s. 74. 42 Mustafa Necati Bursalı, Istanbul velinadolu Evliyaları, istanbul1986, c. 1, s. 319·332.

BÜYÜK iSlAHBUL TARii-li 396 ISLAM 20- Hz. YOşa Türbesi'nin g i r i şi

Kur'an okumakta ve dua etmektedir. Pek çok kişi burada 60. ayetinde'5 geçen "genç" ifadesinin Yfışa'ya işaret edilen duaların kabu1 edildi~ini, bu kutsal mekanda etti~ini zikretmektedir. Yı1şa Hazretlerinin veli mi yoksa bulunmanın kendilerini rahatlattı~ım, manevi olarak peygamber mi oldu~ konusu ihtilaflı olmakla birlikte kendilerini olgunlaştırdı~m düşünmektedir. Bazı peygamber oldu~na dair rivayetler daha fazladır. 46 ziyaretçiler ise dertlerinin ve sıkıntılarının giderilmesi istanbul halkı da genellikle onu peygamber olarak için burada dua etti~ini ve bu dualarının kabu1ü üzerine bilmekte ve "Yfı.şa Nebi" olarak isimlendirmektedir. "vefa ziyareti" yaptı~ım belirtmektedir. Nadir de olsa bazı İnamşa göre Hz. Yı1şa, Hz. Musa Peygamber'le ziyaretçiler zaman zaman mezarın kenarında bulunan birlikte pek çok savaşa katılmış ve sayısız kahramanlıklar tespihleri alıp "lafzatullah" çekerek daha sonra tespihi göstermiştir. Yine bir savaşta İstanbul'a kadar gelmiş, bereket ve huzur vermesi için evine götürmekte ve bir savaş sırasında Sarıyer'in tam karşısına düşen Sütlüce müddet sonra getirip yerine koymaktadır." 3 köyü civarında vurulmuş, bedeni ikiye ayrılmıştır. Belinden aşa~ısı Sütlüce köyünde kalmış, burada bir su l-lz. Yuşa Türbesi fışkırmış, bu su halk tarafından şifalı sayılıp ab-ı hayat Beykoz'da, Bo~az'a nazır Yı1şa Tepesi'ndedir. istanbu1'da (yaşam suyu) olarak isimlendirilmiştir. Üst kısmı ise halkın en çok ziyaret etti~i ziyaret mekaruarındandır . şimdi türbesinin bu1undu~ yere kadar gelmiş ve burada Türbe binası yoktur; demir parmaklıklarla çevrilmiş 4 m şehadete errniştir . İnamşa göre, mezarın baş tarafı ilk genişli~inde 17 m uzunlu~da bir kabirden oluşmaktadır. zamanlar Kudüs yönünde olsa da Kabe'nin kıble olmasıyla Mezarda, Hz. Musa'nın kız kardeşinin o~lu ve sancaktarı Hz. Yı1şa'nın baş tarafı da yön de~iştirmiştir. 47 Hz. Yfı.şanın yattı~ına inanılmaktadır . Mezarın yanında Yfışa Tepesi tarihin ilk zamanlarından beri Hz. Yfışa Camü bulunmaktadır. Tarihsel bilgilere göre Hz. kutsal kabul edilen bir yer olmuştur. Geçmişte farklı Yuşa, Hz. Musa'dan sonra israilo~llarının başına geçen ve onları Tih Çölü'nden çıkarıp Filistin'e ulaştıran kişidir."" 45 "Bir vakit Musa genç adarnma demişti ki: Durup dinle nmeyece~im; ta ki iki denizin

Bazı müfessirler, Kur'an-ı Kerim'de Kehf suresinin birleşti~ yere kadar varaca~ım ... • el-Kehf18/ 60.

46 llmiıı Arık, Hz. Yuşa ll.leyhisselam (Yuşa Tepesi, Camii ve Türbesi), istanbul2002, s.

43 Köse ve Ayten, Türbeler, s. 294·297. 9; Köse ve Ayten, Tiirbeler, s. 301.

44 Teksan, fs tanbul Türbeleri, s. 290; Yalçın, Gönül Sultanları, s. 173. 47 Okan, istanbul Evliyaları, s. 116·ll9.

_.___ BÜYÜK iSTANBUL TARiı-li 397 İSLAM 21· ~z. Yu§a'nın mezarı dini inançlara sahip uygarlıklar tarafından bu tepeye Şehir merkezine uzak ve ulaşımı zor olmasına tapınaklar inşa edilmiştir. Hz. Yfışa'nın kabrinin ra~en, hem İstanbul'dan hem de İstanbul dışından pek çok Beşilctaşlı Yahya Efendi tarafından ilahi keşifyoluyla kişi Yuşa Tepesi'ni ve türbesini ziyaret etmektedir. Türbe belirlenmesinden sonra burası İstanbul'daki Müslüman hemen hemen her gün ziyaret edilse de, mübarek gün ve halkın da başlıca ziyaret yerlerinden biri olmuştur. gecelerde, cuma günleri ve hafta sonlarında di~er günlere Osmanlı döneminde halk, hem bireysel olarak hem de nazaran daha çok ziyaretçi gelmektedir. Ziyaretçi sayısı toplu halde türbenin bulundu~ Yfışa Tepesi'ni düzenli bazı günler üç bini bulmaktadır. Türbe, «türbe ziyareti" olarak ziyaret etmiştir. Topluca yapılan büyük ziyaretler, turları içerisinde en önemli u~rakyerlerinden biridir.~ genellikle temmuz ve a~stos aylarında cuma günleri Bazı ziyaretçiler, Yuşa Hazretlerinin kendilerine rüya yapılmış, ziyaretler bir hafta önceden civar köylere vasıtasıyla yol gösterdi~ ve türbesini ziyaret ettiklerinde duyurulmuş, böylece ziyaretçi sayısı artmıştır. 48 Asırlardır problemlerinden kurtulduklarını ifade etmişlerdir. Yfışa Hazretlerine halkın büyük bir sevgi ve saygısı Ziyaretçilerin ço~, Kur'an-ı Kerim, ezbere bilinen dua olmuştur. Özellikle Beykozlular Hz. Yuşa'yı, Beykoz'un veya sureler okuyarak ya da sadece dua ederek ziyaretlerini manevi koruyucusu olarak görmüşlerdir. 49 Zaten Hz. Yuşa, tamamlamaktadır. Geçmişte türbenin etrafında Kabe'yi İstanbul Bo~azı'm koruyan dört manevi bekçiden birisi tavaf eder gibi 7 kez dönenler oldu~dan günümüzde kabul edilir. 50 bunu engellemek için ayrı bir çıkış kapısı yaptırılmış ve iki kapının arası demir parmaklıklarla örülmüştür. Sayısı çok

48 Ank, ll::. Yuşô, s. 6·7; Ramazan Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasaııııuf(18. Yü..-yıl), olmamakla birlikte, hırçın, konuşamayan, zamanı geldi~i

Istanbul 2001ı, s. 578.

49 Okan, Istanbul Eııliyaları, s. 120. 51 Asiye Altan, Beykoz Yüşa 'J'ilrbesi BaiJlamında 'J'ilrbe Ziyaretlerini1ı Psiko-Sosyal

50 Demir ve Yıldırım, Beşiktaş'lı Şeyh Yahya Efendi, s. 7/o, Ylinden Incelenmesi, yüksek lisans tezi, MO SBE, 2007, s. 4/ı.

BÜYÜK iSTANBUL TARiHI 398 ISLAM 22· istanbul türbeleri nde muhafaza edilen, 1-lz. Peygamber'in Medine'de diktiği 23· Sünbüllöfendi'nin sandukası hurma a!acının yaprağı ve Ravza·ı mutahhara'dan (türbesi) bir tai par~ası (istanbul Turbeler ve Müzeler Müdürlüğü) halde yürüyemeyen çocuklar ya da nazardan korumak Şeyhi Mehmed Aksarayi'nin (Çelebi Halife) müridi için bebekler anne veya babalarının kuca~da dualarla ol muş, onun ölümünden sonra da şeyh olmuştur. Sünbül türbenin etrafında gezdirilmektedir. Sanatçılar, futbolcular Efendi, devrinde uzun süre halkı irşat faaliyetlerinde ve milletvekilleri de dalıil olmak üzere toplumun her bulunmuş Ayasofya ve Fatih camilerinde halka vaaz kesiminden insanlar burayı ziyaret etmektedir. Üniversite etmiştir. Sultan Selim Camii'nin açılışında ilk vaaz ı Sünbül ve llseye giriş sınavlarının olduğu zamanlarda özellikle Efendi vermiştir. Döneminde hem sultanlardan hem de ö~enciler bu türbeyi ziyaret etmektedir.u şeyhülislam ve di~er devlet erkarundan saygı görmüştür. 53 Hatta Yavuz Sultan Selim'in tebdili kıyafetle bazen Sünbül Sünbül Efendi Türbesi Efendi'nin sohbet meclislerine katıldı~ı rivayet edilir.114 Türbe, İstanbul'da Kocamustafapaşa'da aynı isimli Günümüzde Sünbül Efendi Tekkesi olarak anılan caminin avlusundadır. Türbede, II. Bayezid, Yavuz tekke ve cami devrin veziri Koca Mustafa Paşa tarafından Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman dönemlerinde yapılmış ve bir dönem bu isimle anılsa da Sünbül yaşamış büyük veli, Yusuf Sünbül Efendi yatmaktadır. Efendi'nin buraya defnedilmesiyle mekan Sünbül Efendi Halk tarafından "Sünbül Sinan Efendi" olarak bilinmiştir. Tekkesi olarak anılmıştır. Tekkelerin kapatıldı~ı döneme 1451'de Merzifon'da do~uş, burada başladı~ı e~itimini kadar, burada muharrem ayının onunda aşure pişirilir ve İstanbul'da tamamlamış ve 1529'da vefat etmiş, bugün fakiriere ikram edilirmiş. O gece ibadetler edilip, ertesi türbesinin bulunduğu yere defnedilmiştir. Halvetiye gün Şeyh Efendi hamama gider, harnarnda hazır bulunan tarikatının Sünbüliye kolunun kurucusu olan Sünbül müritler, şeybin huzurundan geçer, Şeyh Efendi her Efendi, II. Bayezid'in büyük hürmet gösterdi~i Halvett

63 Yalçın, Gönül Sultan/arı, s. 142-118.

52 Köse ve Ay ten, 1urbeler, s. 305-309. 54 Sertoglu, Meı·kez Efendi, s. 87.

BÜYÜK ISTANBUL TARiHI 399 ISLAM Merkez Efendi Türbe'sine gitmektedir. Türbenin yanında bir kuyu vardır. Geçmişte muharremin onuncu günü türbedar tarafından gün do~madan türbeye gelenlere ·su da~ıtılırmış. 57 Halk inanışına göre muharrem ayında taşan kuyunun ' şuyundan içenlerin dilekleri kabul olur, hastaları şifa bulur. Kuyunun taştı~ını gören olmamakla birlikte günümüzde de buradan şifalı oldu~ inancıyla · su alınmaktadır. Bu uygulama, muhtemelen tekkenin kuruldu~ ilk dönemlerde yapılan aşure günü merasimi ve su da~ıtma uyi?;uıamasının biçim de~iştirmiş halidir. ·

Telli Baba Türbesi Sarıyer'de bulunan türbe özellikle huzur ve mutluluk dileyen gelinierin ve gelinlik ça~ına gelmiş kısmet arayan kızların u~rak yeri olmasıyla bilinmektedir. Türbede yatan zatın kimli~iyle ilgili birbirinden farklı pek çok rivayet vardır. Bir rivayete göre asıl adı Abdullah Efendi olan Telli Baba, Fatih Sultan Mehmed Han'ın ordusundaki askerlerdendir. Zamanında bugünkü türbenin yerinde bulunan Kadir1 zaviyesinde yıllarca ibadet etmiş ve dervişleriyle birlikte Bo~az'ın bekçili~ini yapmış bir şeyhtir. Farklı bir rivayete göre ise Telli Baba, bir genç kızı kurtarmış cankurtarandır: Gemilere kılavuzluk eden bu memur, bir gün kayık üzerinde bulunan bir kız ve delikanlının dalgalarla boguştugunu görür. Kayık devrilmiş, genç kız bir tarafa delikanlı di~er tarafa düşmüştür. Memur denize atlar ve genç kızı sahile çıkarır. Ancak delikanlı dalgalar arasında kaybolur. Yıllar sonra bir başkasıyla evlenen genç kız, minnettarlı~ını göstermek amacıyla cankurtaranın bulundu~ yere geldi~inde öldü~ü ö~renir ve mezarı 24· Sakai-ı Şerif başında a~lamaya başlayarak telli duva~ını mezara bırakıp ayrılır. 58 birinin başına bir tas su dökermiş. Hamam merasiminden Bunların dışında da Telli Baba'nın kimli~iyle sonra, ö~le namazını müteakiben cemaatle dört rekat ilgili pek çok rivayet bulunmaktadır. Hakkında yazılı "husema" (Allah, Peygamber ve Ehli-beyt düşmanıarına bir kaynak bulunmadı~ından şifahi kültüre dayalı muhalefet) namazı kılınır, Kur'an okunur, dualar edilir aniatılar çeşitlenerek bugüne kadar gelmiştir. Türbe, ve Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'in ruhu için şifa niyetine su şehir merkezinden uzakta olmasına ra~men, özellikle da~tılır, bu sudan alan kişiler hastalarına içirirlermiş. 55 cuma günleri ve hafta sonları yo~ ziyaretçi akınına Sünbül Efendi, Halvet1 şeyhi oldu~dan, tekke ve u~ramaktadır. türbenin bulundu~ mekan Halvetilerce özellikle ziyaret Türbedeki sandukanın üzerinde çok sayıda edilmiştir. 56 duvak teli ve ayakucundaki mermerli bölümde telleri Türbe, Merkez Efendi Türbesi'yle birlikte ziyaret kesrnek için kullanılan makaslar vardır. Duvak telinden edilmekte, ziyaretçiler önce bu türbeye daha sonra ne kadar kısa kesilip alınırsa dile~ o kadar çabuk gerçekleşece~ine inanılmaktadır. Türbeyi ziyaret

55 Nazif VelikahyaotJu, Siinbüliyye Tarikatı ve Kocamustafapaşa Kiilliyesi, tstanbul edenlerden bir kısmı sadece dua ederek, Kur'an

1999, s. 82'den naklen Hür Mahmut Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasa:ırouj(J9. Yüzyıl),

İstanbul, 2003, s. 169-170. 57 Bayrı, istanbulFolkloru, s. 145-146.

56 Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 169-170. 58 Yalçın, Gönül Sultanları, s. 220·223.

BÜYÜK iSTANBUL TARiHi 400 HRİSTİYANLlK okuyarak veya türbenin yanında bulunan iç odada Diğer Türbeler namaz kılarak ziyaretlerini gerçekleştirir. Türbenin Yukarıdakiler dışında İstanbul'da Müslüman yanındaki odada gelin duva~ı bulunmaktadır. halkın çokça ziyaret etti~ pek çok ziyaretgili Kısmetlerinin açılmasını isteyen kızlar bu duva~ı bir bulunmaktadır . Hacı Bektaş Veli tarafından İstanbul 'a müddet takarlar.59 gönderilen büYük hekim veli Karaca Ahmed'in türbesi bunlardan biridir. xıv. yüzyılda yaşamış Zuhurat Baba Türbesi ve asıl adı Seyyid Ahmed olan Karaca Ahmed Bakırköy Zuhurat Baba Mahallesi'nde bulunan türbe, Sultan İstanbul'da bugün, türbesinin bulundu~ üzerinde bina bulunmayan etrafı demir parmaklıklada yere tekkesini kurmuştur. Geçmişte Karaca Ahmed çevrili bir mezar şeklindedir. Kabirde yatan zabn Sultan'ın tekkesi ruh hastalarının tedavi edildi~i kimli~iyle ilgili farklı rivayetler olmakla birlikte, en bir merkez olmuştur. 62 XVII. yüzyılda yaşamış yaygın rivayet İstanbul'un fethi sırasında şehit düşen Celveti tarikati şeyhlerinden Selami Ali Efendi'nin bir asker oldu~ şeklindedir. Asıl ismi bilinmemektedir. Üsküdar'daki türbesi günümüzde de genellikle Fatih, İstanbul'u kuşattı~ında Bizanslılar bütün kadınlar tarafından ziyaret edilen mekaruardandır. su kaynaklarını zehirleyerek askerlere su kayna~ı "Selamsız Şeyh'' lakabıyla da bilinen bu velinin lakabı bırakmadıklarında birden ortaya çıkarak (zuhur ederek), asırlardır Üsküdar'daki Selamsız Mahallesi'yle de askerlerin su ihtiyaçlarını karşıladı~ına inanıldı~dan özdeşleşmiştir . 63 Yine günümüzde özellikle Halvetller "Zuhurat Baba" olarak bilinmektedir. İnanışa göre tarafından ziyaret edilen Kocamustafapaşa'daki İstanbul'un fethi sırasında pek çok veli keramet Ramazan Efendi Türbesi,64 Fatih Sultan Mehmed'in gösterm i ş, Bakırköy'deki Zuburat Baba ordunun su pek çok kez görüşüp duasım aldı~6;; ve bugünkü Vefa ihtiyacını, Beşiktaş'taki Tuzcu Baba tuz ihtiyacım, semtine ismini veren Ebu'I-Vefa Türbesi, Uşşakller Kocamustafapaşa'daki Ali Fakih Baba et ihtiyacını, tarafından ziyaret edilen Kasımpaşa'daki Hüsamettin Vatan Caddesi'ndeki Harnal Baba da taşıma ihtiyacını Uşşaki Türbesi, Cerrahilerce devamlı ziyaret edilen görmüştür. 60 Karagümrük'teki Nurettin Cerrahi Türbesi bu tür Asırlardır ziyaret edilen Zuhurat Baba Türbesi, ziyaret mekanıarındandır. kimi zaman "huzur mekaru", kimi zaman menkıbelerde anlatıldı~ı üzere dertlilerin başvurdu~ "hacet kapısı" olmuştur. Türbeye hemen her gün ziyaretçi gelmektedir. Türbenin en yo~ oldu~ zaman cuma günleri salaile ezan vakti arasıdır. üç cuma üst üste türbede dilek tutan kişinin dile~inin kabul olaca~ına inanılır . Türbeyi daha çok ev hanımları ve genç kızlar ziyaret etse de erkekler de u~ramaktadır. Ziyaretçilerin ço~, mezarın başında Kur'an okumakta/okutmakta veya dua etmektedir. Bazıları ise dilek dilemekte, dilekleri kabul olanlar şeker, lokum vb. da~ıtmaktadır. Ziyaret sebepleri arasında, kısmetin açılması, geçim sıkıntısından kurtulma, imtihanlarda başarılı olma, hastalıklara şifa bulma gibi dilekler yer almaktadır. Ziyaretçilerin büyük kısmı türbede yatan şahsın kim oldu~u bilmemektedir. Kısmet açmak için ip atma, kabri tavaf etme, türbenin demirlerine el yüz sürme, kabrin başındaki suya anahtar batırma, ev sahibi olmak için dilek parası toplama gibi 6 uygulamalara da rastlamak mümkündür. ' 62 Yalçı n , Gönül Sultanlan, s. 127-130.

68 Mustafa Tatcı - Cemal Öztürk ve Taxhidin Bytyqi, üskü.do.rlı Seldmi Ali Efendi,

59 Köse ve Ayten, Tü.rbeler, s. 277-282. lstanbu12006, s. 13, 51.

60 Şevke t Gürel, Istanbul Evliya/arı ve Fetih Şehidle ri, Istanbul 1988, s. 234-236; Köse 64 Ya l çın, Gönül Sultanları, s. 207. ve Aylen, 1'iiı·beler, 311. 65 Hüseyin Vassaf, Sefine·i Evliya, haz. Ali Yıl maz ve Mehmet Akkuş, istanbul J990,

61 Köse ve Ayten, Tü.rbeler, 313-315. c. ı , s. 276. -- BÜYÜK iSTANBUL TARi~i 40! HRİSTİYANLIK