Bursa Kapali Çarşi Yangini (1958)

BURSA KAPALI ÇARŞI YANGINI (1958)

Salih BUDAKOĞLU1

Giriş

Osmanlõ kentlerinde alõşveriş ve üretim birimleri olarak devlet tara- fõndan inşa edilen Kapalı Çarşõlar, merkezi devletin, siyasi ve ekonomik gücü- ne paralel olarak genişlemişlerdir. 14. yüzyõlõn ikinci yarõsõnda Osmanlõ İmpa- ratorluğu’nun yayõlõmõna paralel olarak doğudan İpek yolu ile gelen deve ker- vanlarõnõn, Hindistan ve Arabistan’dan gelen baharat kervanlarõnõn ve Edirne- Gelibolu güzergahõndan gelen Batõlõ ve Balkan tüccarlarõna ait kervan güzer- gahlarõnõn başlangõç ve bitiş noktasõ konumuna gelen Bursa, bir dünya ticaret merkezi (emporium) haline gelmiştir. Ancak kervanlarla uzun mesafe ticareti yapan tüccarlarõn mallarõnõ depolayabileceği, ticari kurumsal altyapõ ihtiyacõ ortaya çõkmõş ve Bursa’da bu sorun bir çarşõ yapmak suretiyle çözülmeye çalõşõlmõştõr.2 Bursa’nõn ilk çarşõsõ, surlarõn 300 metre yakõnõnda daha çok yerleşik olmayan ticaret faaliyetleri ve pazar alanõndan oluşmaktaydõ. Bu dönemde Orhan Ga- zi’nin yaptõrdõğõ Emir Han, sur dõşõnda ilk yerleşik yapõ olmakla kalmamõş aynõ zamanda bugünkü Kapalõ Çarşõ’nõn merkezi olmuştur. Merkezin oluşu- mu I.Murat döneminde de devam etmiş, bu dönemde Orhan Gazi Külliyesi ile kale duvarõnõn arasõna Kapan Han yapõlmõştõr. Yõldõrõm Bayezid döneminde ise; Orhan Gazi’nin yaptõrdõğõ Emir Han’õn karşõsõna ilk Osmanlõ bedesteni ve Ulu Cami yaptõrõlmõştõr. Çelebi Mehmet dönemindeki İpek Han, II.Bayezid dönemindeki Koza Han, Pirinç Han ve Kuyumcular Bedesteni’nin yapõlmasõy- la Bursa kent ticaretinde önemli bir artõş olmuş, bunun sonucunda da çoğun- luğu 15. ve 16. yüzyõlda inşa edilmiş bir çok han, Kapalõ Çarşõ’nõn ticaret dünyasõna kazandõrõlmõştõr. Hanlarõn sayõsõ arttõkça aralarõnda bir iş bölümü ortaya çõkmõştõr. Hanlarõ birbirine bağlayan yollar üzerinde loncalar halinde örgütlenmiş, üretim ve satõş işlevi farklõlaşmõş, belli mallarda uzmanlaşan çarşõlar ortaya çõkmõştõr. Çoğalan hanlarõn çevrelerinde Demirkapõ Çarşõsõ, Gelincik Çarşõsõ ve Sipahi Çarşõsõ inşa edilmiştir. Bursa’da yaşanõlan tarihsel

1 Bilim Uzmanõ 2 Tekeli, İlhan, “Bursa’nõn Tarihinde Üç Ayrõ Dönüşüm Dönemi”, Uluslararasõ Xl.Yapõ ve Yaşam Fuar ve Kongresi, s.12. süreç içerisinde hanlar ve çarşõlar, mekansal ve toplumsal olarak yaşanan etkileşimler sonucunda bugünkü Kapalõ Çarşõ bütünlüğünü oluşturmuştur.3 1958 yangõnõ öncesinde kentin geleneksel merkezi konumundaki Ka- palı Çarşõ’nõn ticaret yapõsõ incelendiğinde şöyle bir kompozisyonla karşõla- şõlmaktadõr; çarşõdaki firmalar perakende ve toptan ticaretin yanõnda, imalat- çõlõk ve komisyonculuk ile meşgul olmaktadõr. Bursalõ tüccarlarõn yaklaşõk % 90’õ yiyecek maddeleri, hõrdavat, madeni eşya ve ucuz manifatura gibi düşük fiyatlõ mallar satan küçük dükkan sahipleri, pazar esnafõ ve seyyar satõcõdan ibaretti. Geri kalan % 10 ise, tecrübeli tezgahtarlarõ, uygun satõş yerleri olan modern ticarethanelerin sahiplerinden oluşmaktaydõ. Bu firmalarda ipek, iyi kaliteli yünlü kumaş, makineler, pahalõ yiyecek maddeleri gibi yüksek fiyatlõ mallarõn ticareti yapõlmaktaydõ. Ticaret sektörüne mensup faal nüfusun mev- cudu 10500 civarõnda tahmin edilmekteydi. Bu dönemde bugünkü Bakõrcõlar ve Kapalõ Çarşõ aksõnda hazõr giyim ve ayakkabõcõlarõn yer aldõğõ görülmekte- dir. Hanlarda ise kumaş toptancõlarõ yer almaktaydõ. Bugünkü Koza Hanõ’nõn alt katõnda ipek ve koza ticareti, üst katõnda ise avukat yazõhaneleri yer al- maktaydõ. Kayan bölgesinde inşaat malzemeleri, hõrdavatçõlar ve küçük sanat- lar yer almaktaydõ. Ulu Cami’nin kuzeyi dini eşya satõcõlarõnõn yoğunluğu içerisindeydi. Uzun Çarşõ’yõ Cumhuriyet Caddesi’ne birleştiren aks gõda satõ- cõlarõnõn uzmanlaştõğõ bir alan durumundaydõ. Bedestenin kuzeyinde ise mobilya satõcõlarõ yer almaktaydõ. Tarihi Bursa Kapalõ Çarşõsõ 1801 ve 1889 tarihlerindeki yangõnlarda, ayrõca Bursa halkõnõn “küçük kõyamet” diye hatõrladõğõ 9 Şubat 1854 depreminde büyük hasar görmüştür.4

1958 KAPALI ÇARŞI YANGINI

24 Ağustos Pazar günü saat 14:45’te, Sahaflar Çarşõsõ esnafõndan Ciltçi Cavit Çemrek’in mücellithanesinde bulunan gazocağõnõn devrilmesi sonucu çõkan yangõn, bir anda etrafõ sararak, birkaç dakika içinde çarşõdaki yirmiye yakõn dükkanõ kül haline getirmiştir. 5 dakika içinde olay yerine gelen Bursa İtfaiyesi’nin ilk müdahalesine rağmen; 42 dereceye kadar çõkan sõcaklõ- ğõn da etkisiyle çatõlarõna kadar kavrulan tahta dükkanlar çõra gibi bir anda tutuşmuş ve yangõn kontrol altõna alõnamamõştõr.5

3 Aslanoğlu, Rana, “Bursa’da Kapalı Çarşõ’nõn Sosyal ve Mekansal Yapõsõ” Mimarlõk Dergisi, Sayõ, 14, s.8. 4 Baykal, Kazõm, Tarihte Bursa Yangõnlarõ, Bursa Erkek Lisesi, 1948, s.38. 5 “İtfaiye karargahõnõn üst katõnda oturuyorduk. Ahmet Karacan isimli arkadaşõmõz o sõrada namaz kõlõyordu. Selam vermek için başõnı çevirdiğinde Kapalõ Çarşõ’dan dumanlarõn yükselmekte olduğunu gördü ve hemen alarm verdi. 1-2 dakika içinde hazõrlanan 45 kişilik ekibimizle 3 arazör eşliğinde 300

94 Çarşõ başõnda bulunan Aktar Kemal’in deposundaki yağlõboya kutu- larõ, õsõnõn etkisiyle patlayarak alev şarapnelleri halinde uzak mesafelere dağõ- lõp yangõnõ çeşitli odaklara yaymõştõr. Göğe yükselen alevler, sayfiye yerlerinde bulunan Bursalõlarõ kendine çekmiş, dõşarõdaki halk, yangõn yeri olan Ka- palı Çarşõ’nõn etrafõnõ sarmõştõr. Sahaflar Çarşõsı’nõ bir kağõt parçasõ gibi yutan alevler, Emir Hanõ’nõ sarmõş ve hemen ardõndan esas çarşõya sõçrayarak önüne gelen mağaza, dükkan ve ticarethaneyi yutmaya başlamõştõr. Alevler iki kilometrelik alan üzerine yayõlarak kumaş mağazalarõ ve pamuk depolarõ tara- fõndan körüklenip önüne geçilmez bir hal alõnca, çevre il ve ilçe itfaiyelerinden yardõm istenmiş, Bursa Garnizonu’na bağlõ askeri birlikler yangõn bölgesine sevk edilmiştir.6 Civar kaza ve il itfaiyeleri, Çanakkale ve Gölcük’ten gelen donanma araçlarõ, İstanbul’dan özel bir araba vapuru ile sevk edilen Tevfik Himalaya komutasõndaki İtfaiye ekibi, İstihkam ve Hava Taburu’nun birlikleri, hõzla genişleyen alanõ kontrol etmeye çalõşmõşlarsa da mevcut su stoklarõnõn tüken- mesi, dükkanlarõn ahşap, içlerindeki mallarõn çabuk yanan kumaşlarla dolu olmasõ alevleri daha da şiddetlendirerek yangõnõn Kuyumcular Çarşõsı’na sõçramasõna neden olmuştur. Saat 15:30’da Kuyumcular Çarşõsõ tamamen alevler içinde kalmõş, dükkanlarda bulunan mücevherat eriyerek bir maden ocağõ haline gelmiştir. Hararetten kazanlarõn patlamasõ, kalanlarõn düşmesi, korkunç gürültüler meydana getirmiştir. Halk, yangõnõn büyüdüğünü görünce dükkanlarõn kepenkleri- ni, kapõlarõnõ kõrarak içindeki mallarõ araçlarla- hatta hayvanlarla- Ulu Ca- mi’nin içine taşõmaya başlamõştõr.7 Bu şekilde yangõn bölgesinin boşaltõlmasõ üzerine içler acõsõ bir manzara meydana gelmiş; çeşitli makineler, kadõn-erkek

metre uzaklõktaki olay yerine intikal ettik. O sõrada bölge amiri olarak ekibimle Sahaflar Çarşõsı’na ilk ben girdim. Çarşõdaki üç katlõ ciltçi dükkanõnõn içi lale gibi kõpkõzõl olmuş, binanõn camlarõ henüz pat- lamamõştõ. Hemen yangõn hortumlarõnõ döşedik. Ancak dükkandaki gazocağõ patlamaya başladõ. Binala- rõn camlarõ kõrõldõ. Ahşap olan binalar alev alev yanmaya başladõ. Bunun üzerine hortumlarõ arabadan çıkarõp Sahaflar Çarşõsõ’ndan çıktõk. Yangõn kontrol altõndan çıkmõştõ artõk. Geri çekilirken 150 metrelik hortumumuzu alevler arasõna bõrakmak zorunda kaldõk..” Dönemin Bursa İtfaiye Bölge Amiri Hacõ Sami Varlõk İle Yapõlan Görüşme, 18.1.2003, Bursa. 6 Yangõn yayõlmaya başlayõnca yapõlan yardõm talebi üzerine ilk olarak 19:35’te Balõkesir İtfaiyesi, saat 23:55’te İstanbul İtfaiyesi 3 araçla yardõma gelmiş, daha sonra Eskişehir 3, Bilecik 1, Pazaryeri 1, Ya- lova 1, Karacabey 1, Susurluk 1, İnegöl 2, Yenişehir 1, Bandõrma 2, Bandõrma Hava Kuvvetleri 2, Mu- danya 1, Deniz Kuvvetleri Komutanlõğõ 1, Eskişehir Hava Üssü 3, Bursa Hava Oto Ulaştõrma Taburu ve Hastanesi 4 tonluk su tankõ, yangõnda faaliyet göstermiştir. Yangõnda 3 istihkam subayõ, 5 astsubay, 1400 er, 80 askeri kamyon, 250 itfaiye eri çalõşmõş ve 10 bin 50 metre hortum, 100 bin 150 ton su, her biri 50’şer adet olan 250 tahrip bombasõ kullanõlmõştõr. Hakimiyet, 28 Ağustos 1958. 7 “Çarşõdan dumanlarõn yükseldiğini gören halk yangõn yerine koşarak esnafõn mallarõnõ kurtarabilmesi için büyük gayret göstermişti. Bugün vinçlerin dahi kaldõramayacağõ mallarõ halk dükkanlardan sürüye sürüye çıkardõ. Ben o sõrada yangõnlarõn tehdidine maruz kalan müftülük binasõnõn tahliyesi için uğraşõ- yordum. Müftülük binasõndan demirbaş eşyalarõn dõşõnda birçok değerli el yazmasõ eser kurtardõk. An- cak bir o kadarõ da yandõ.” Kapalõ Çarşõ Esnafõndan Kumaşçı Bayram Sarõca ile Yapõlan Görüşme, 22.10.2002, Bursa.

95 çamaşõrlarõ, paket paket pamuklar, kitaplar, ipekler, ipekli kumaşlar üst üste Ulu Cami’nin avlusuna yõğõlmõş ve elden ele yangõn bölgesinden uzaklaştõrõl- mõştõr. Bazõ esnaflar dükkanlarõndan bir parça mal kurtarabilmek için ateşe şuursuzca atõlmõş, bazõlarõ ise çaresizliklerini Kuran okuyarak göstermiştir. Saat 16:30’da Gelincik Çarşõsı’na ulaşan ve çarşõdaki havlucu mağa- zalarõnõn hemen hemen hepsini harap eden alevler, daha sonrada Geyik Ha- nõ’na sirayet etmiş ve hanõ bir kül yõğõnõ haline getirmiştir. Yangõn akşama doğru Bakõrcõlar Çarşõsı’na atlamõş, çarşõda bulunan bakõr ve porselenleri halita8 haline getirmiştir. Bu arada Hakimiyet Gazetesi ile idarehanesi de tamamen yanõp kül olmuştur. Karanlõk basarken çõkan rüzgarla birlikte alevler, Fevzi Çakmak Caddesi'ndeki tarihi çõnarlarõ tutuşturarak, yangõnõ çeşitli kol- lara ayõrmõştõr. Saat 19:30’da yangõnõn bir kolu Ulu Cami ile Cumhuriyet Caddesi arasõndaki evlere, diğer bir kolu da Cumhuriyet Caddesi üzerindeki İşadamõ İhsan Doruk’a ait tütün deposuna atlamõş,9 depo kõsmen yandõktan sonra alevler kontrol altõna alõnmõştõr. Ulu Cami’yi tehdide başlayan alevler, minarelerin içindeki ahşap merdivenleri tamamen yakmõş, saat 20:00’de ise Ulu Cami’yi tamamen sarmõştõr. Hõz kesmeyen alevler Ulu Cami’nin etrafõnõ alev halkasõ- na, minarelerini kõpkõzõl bir hale çevirmiş, içi çarşõ esnafõ tarafõndan tõka basa mallarla doldurulan Ulu Cami büyük bir tehlikeyle karşõ karşõya kalmõştõr. Aynõ saatlerde Ulu Cami ile itfaiye durağõ arasõndaki ev ve dükkanlar tahliye edilmiş, Atatürk ve Fevzi Çakmak Caddeleri boşaltõlan eşyalarla doldurulmuş olduğundan bu yerler Bursa Emniyeti tarafõndan kontrol altõna alõnmõştõr. Köfüncüler ve Bakõrcõlar Çarşõsı’nõ kül eden alevler, Çõra Pazarõ’na sõçramõş ve buradaki apartmanlarõ tehdit etmeye başlamõştõr. Tehlikenin önlenememesi üzerine saat 20:50’den itibaren halk yangõn bölgesinden uzaklaştõrõlmõş ve daha sonra askeri birlikler, 15 dakika ara ile 3 tahrip bombasõ atmõşlarsa da bir sonuç alamamõşlardõr. Saat 22:50’de alevler, Pirinç Hanõ’nõ sararak hanõn üst katlarõnõ bir saat içinde kül etmiştir. Gece 02:00’de yangõn, atõlan tahrip bombalarõnõn etkisi, geniş caddeler ve yangõn

8 Birkaç şeyin karõşmasõndan meydana gelen karma alaşõm. 9 “Evim Kapalõ Çarşõ’nõn hemen yanõndaydõ. Pencereden baktõğõmda havadan küllerin, yanõk yapraklarõn döküldüğünü gördüm. Ne olduğunu anlamak için dõşarı çõktõm. Baktõm insanlar koşuşturuyor, itfaiye sesleri ortalõğõ inletiyordu. “Neler oluyor” diye sorduğumda “Çarşõda yangõn var” dediler. Hemen çarşõ- ya koştum. Çarşõ yanõyordu. Emniyet güçleri bizi yangõn sahasõna sokmadõlar. Bunun üzerine yangõnõ görebilmek için Tophane’ye çıktõm. Garajõn altõnda ihsan Doruk’a ait tütün deposu vardõ. O deponun i- çindeki tütünler yandõ, alevler öyle hararet yaptõ ki koca binanõn bir kõsmõnõn çöktüğünü gözlerimle gör- düm.” Cavit Suyabatmaz ile Yapõlan Görüşme, 28.3.2003, Bursa

96 duvarlõ betonarme yapõlarõn etkisi ve İstanbul İtfaiyesinin yardõmõyla kontrol altõna alõnmõş10 ve sabaha karşõ saat 04:30’da tamamen söndürülmüştür.11

YANGININ BİLANÇOSU

Yangõnda kentin tarihi ve ticari merkezi konumundaki Kapalõ Çarşõ bölgesi içinde yer alan Sahaflar Çarşõsõ, Aynalı Çarşõ, Kuyumcular Çarşõsõ, Gelincik Çarşõsõ, Köfüncüler Çarşõsõ, Bakõrcõlar Çarşõsõ, Emir Han, Fidan Han, Ticaret Borsasõ, Yorgancõlar, Arakiyeciler, Bedesten, Saraçhane, Şekercilerbaşõ, Çõrapazarõ, Taşçõlar, Koza Birliği, Müftülük binasõ, Doruk Tütün Deposu, Dernekler Birliği, Ziraat Bankasõ, İpekli Sanayi İstihlak Koo- peratifi, Pirinç Hanõ Camii, Tavuk Pazarõ Camii, Vakõflar Müdürlüğü binasõ, İtfaiye binasõ, Hakimiyet Gazetesi binasõ ve bir otel tamamen yanmõştõr. Yangõnda 50 sahaf ve mücellithane, 500 manifatura, 100 kuyumcu, 50 terzi, 400 kundura imalathanesi, 100 tuhafiye ve 50 hazõr konfeksiyon dükkanõ ile birlikte üç büyük han içinde 500’den fazla yazõhane, 50 aktar, Gelincik Çarşõsõ’ndaki 100 muhtelif dükkan, bir han içinde 50 odalõ esnaf dernekleri binasõ, 100 avukat yazõhanesi, Bursa Ticaret ve Sanayi Odasõ’na bağlõ 77 ipekli kumaş mağazasõ, 44 manifatura, 34 havlu, 33 kavaf, 37 tuhafiye, 18 kuyumcu, 11 dokuma atölyesi, 11 kahvehane, 12 tornacõ, 13 mobilya dükkanõ12 60 ev, 10 adet tarihi çõnar, Dörtyol ağzõ, Ticaret Odasõ Sokağõ, Fevzi Çakmak Caddesi, Cumhuriyet Caddesi, torna imalathanesi, Türkiye’nin ilk yerli çamaşõr makinesi fabrikasõ olan Tolon ile dokuma fabrikasõ ve çeşitli atölyeler yanmõştõr.13

10 Ulusal basõn yangõnõn uzun süre kontrol altõna alõnamamasõnõ Kapalõ Çarşõ’nõn ahşap olmasõ, çatı için- deki baca çekişlerinin kuvvetli olmasõ, çarşõnõn yeni boyanmõş olmasõ, Beş araçtan ibaret olan Bursa İt- faiyesi’nin ilk müdahaledeki yetersizliği ve İkazlara rağmen dükkanlarõn önüne yapõlan çõkõntõlarõn fitil tesiri yapmasõna bağlamõştõr. Cumhuriyet, 26 Ağustos 1958. İstanbul İtfaiye Müdürü Tevfik Himalaya ise yaptõğõ açõklamada su şehri Bursa’da su sõkõntõsõ çektiklerini, yangõn yerindeki 100-150’şer tonluk su depolarõnõn tükenmesi nedeniyle Kültürpark’õn havuzundan su taşõmak zorunda kaldõklarõnõ ve ayrõca yangõnõn çok cepheli ve geniş sahada etkili olmasõ nedeniyle itfaiye kuvvetlerinin böldüğünü ve bu ne- denle yangõnõ kontrol altõna almada konusunda zorlandõklarõnõ açõkladõ. Hürriyet, 26 Ağustos, 1958. 11 Yangõnõn çıkõş ve gelişim safhalarõ, “Bursa’ya Felaket Çöktü.” Yeni Ant, 25 Ağustos 1958. “Bursa’da Büyük Yangõn.” Cumhuriyet, 25 Ağustos 1958. “Bursa Büyük Bir Yangõn Felaketine Uğradõ.” Hürri- yet, 25 Ağustos 1958. “Bursa Kurulduğundan Beri Görülen En Büyük Yangõn.” Hakimiyet, 26 Ağus- tos 1958. “Bursa’da Korkunç Yangõnda 5 Binden Fazla Ev ve Dükkan Yandõ.” Vatan, 25 Ağustos 1958. gazetelerinden; ve Yavuz Bubik, Cavit Suya Batmaz, Hacõ Sami Varlõk, Bayram Sarõca ile yapõ- lan görüşmelerden derlenmiştir. 12 Yanan yerlerle ilgili bilgiler, “Bursa’ya Felaket Çöktü.” Yeni Ant, 25 Ağustos 1958. “Bursa'da Büyük Yangõn” Cumhuriyet, 25 Ağustos 1958. “Bursa Kurulduğundan Beri Görülen En Büyük Yangõn” Ha- kimiyet, 26 Ağustos 1958 gazetelerinden derlenmiştir. 13 Hakimiyet, 28 Ağustos 1958.

97 Bursa’nõn tanõnmõş tüccarlarõndan İhsan İpeker 700 bin lira değerinde mal, 4,5 milyon liralõk senet ve kõymetli evrak, Sabahattin Yazõcõ 300 bin lira değerinde mal, Kazõm Koyuncu 26 dükkan, bir fõrõn, bir fabrika ve iki ev, Faik Tüzünsoy 200 bin lira değerinde mal, Öğünç Kolektif Şirketi 250 bin lira değerinde saat, radyo ve elektrik malzemesi, Hasan Güvenç ve Hüseyin Pakçakar’õn 300 bin lira değerindeki malõ yangõnda zarar görmüştür.14 Yangõnda kuyumcu esnafõnõn muhkem kasalarõ içindeki elmas ve inci- ler yanmõş, altõnlar eriyip külçeleşmiş, kağõt para tomarlarõ dokunulduğunda dağõlõp toz olan desteler haline gelmiştir. 3000 civarõnda işyerinin sahip ve çalõşanlarõ, mekansõz, işsiz ve gelirsiz kalmõştõr. Yangõnla direkt ilgisi olmayan insanlarõn dikilmek üzere terzilere verdikleri kumaşlar, ciltlenmek üzere bõrakõlan kitaplar, at arabalarõyla taşõmacõlõk yapan nakliyecilerin günlük yevmiyeleri, İstanbul ve Bursa tüccarlarõnõn alacaklarõ; çevre illerin ticari piyasalarõ, devletin vergi gelirleri, Kapalı Çarşõ esnafõnõn iki milyar değerin- deki malõ ve kentin ticari potansiyelinin önemli bir kõsmõ yok olmuştur.15 Yangõn sõrasõnda büyük yağma ve çapul olaylarõ olmuştur. Bazõ yağ- macõlar, dükkanlardan kurtarõlõp Ulu Cami’nin avlusuna yõğõlan mallarõ yağ- malamõşlardõr.16 Yangõnõn çõktõğõ ilk dakikalarda mağazalarõna yetişen bazõ Kapalı Çarşõ esnafõnõn foyasõ meydana çõkmõştõr. Piyasada bulunmayan çu- vallarla kahve, tonlarca şeker, beyaz peynir, zeytin yağõ, cam ve otomobil lastiklerini gizli duvarlar arasõna istif eden bu kişiler yangõn sõrasõnda kaçak mallarõnõ kamyonlara doldurarak şehir dõşõna kaçõrmõşlardõr.17 Kapalı Çarşõ, pazar günleri açõlmadõğõndan can kaybõ meydana gel- memiştir. Tahrip kalõbõ kullanan bir istihkam astsubayõ kaza sonucu bir kolu- nu kaybetmiştir. 60’a yakõn yaralõ ilk tedavilerini hastanede yaptõrarak evleri- ne dönmüşlerdir.18

14 Vatan, 26 Ağustos 1958. 15 Bubik, Yavuz, “Kapalõ Çarşõnõn Evvel Zamanõ”, Bursa’da Yaşam Dergisi,sayõ:1 s.150. 16 “O zamanlar herkes panik halinde dükkanlarõndan çõkarttõğõ mallarõnõ Ulu Cami’nin meydanõna istifliyordu. Kurtarõlan mallarõ bir-iki bekçi korumakla görevlendirilmişti. Bu arada bazõ çapulcular dükkanlardan yağmaladõklarõ mallarõ kendilerininmiş gibi meydana yõğõyordu. Tabi kargaşa sõrasõnda kayõt tutma gibi bir şey söz konusu değildi. Daha sonra bu yağmacõlar “bunlar benim mallarõm” deyip beraberlerinde getirdikleri kamyona mallarõ yükleyip gittiler. Bekçiler bu kişilere müdahale etmedikleri gibi mallarõn kamyonlara yüklenmesinde yardõmcõ oldular. Tabiki çapulcu olduklarõndan habersiz olarak...” Kapalı Çarşõ Esnafõndan Manifaturacõ Yavuz Bubik İle Yapõlan Görüşme, 25.3.2003, Bursa. 17 Hürriyet, 26 Ağustos 1958. 18 Cumhuriyet, 26 Ağustos 1958.

98 İLK TEPKİLER

Yangõn haberinin yayõn organlarõ aracõlõğõyla ülkede duyulmasõnõn hemen ardõndan felaketten duyulan üzüntüyü ifade eden açõklamalar gelmeye başladõ. Başta Başbakan Adnan Menderes olmak üzere CHP Genel Başkanõ İsmet İnönü, CMP Genel Başkanõ Osman Bölükbaşõ, İstanbul Valisi Ethem Yetkiner, İstanbul Belediye Başkanõ Kemal Aygün, CHP Meclis Grup Baş- kanlõğõ, Türkiye Milli Talebe Federasyonu ve İstanbul Üniversitesi Talebe Birliği, Bursa Belediye Başkanõ Reşat Oyal’a birer telgraf göndererek yangõn- dan dolayõ duyduklarõ üzüntüyü ifade ettiler.19 Hadiseyi haber alan Cumhurbaşkanõ Celal Bayar, 26 Ağustos sabahõ saat 04:10’da Umur yatõ ile Mudanya’ya gelmiş, yatta yetkililerden gerekli bilgileri aldõktan sonra 05:45’te yangõn bölgesine gitmiştir. Celal Bayar yan- gõn bölgesini gezdikten sonra Ulu Cami önünde toplanan felaketzede halka yaptõğõ konuşmada Bursa halkõnõn uğradõğõ ekonomik kayõplarõn hükümet tarafõndan telafi edileceğini ve ellerinden gelen her türlü gayreti gösterecekle- rinin sözünü vermiştir.20 Celal Bayar’õn ardõndan CHP Genel Sekreteri Kasõm Gülek, beraberinde Urfa milletvekili Esat Mahmut Karakurt ve Merkez İl Görevlisi Hasan Sabri Adal ile birlikte yangõn bölgesini gezerek felakete uğrayan esnafa geç- miş olsun demişlerdir. Kasõm Gülek daha sonra Belediye Başkanõ Reşat Oyal’a taziye ziyaretinde bulunmuş, ziyaret sonrasõ basõn mensuplarõna şu açõklamayõ yapmõştõr: “Bursa yangõn felaketi bütün memleketi müteessir etmiştir. Maddi zarar büyüktür. Bu meyanda tarihi Bursa Çarşõsõ yok olmuştur. Binlerce insan geçimini kaybetmiştir. Meselenin bu sosyal cephesi en mühimdir.”21 26 Ağustos akşamõ İstanbul’dan Bursa’ya gelen Başbakan Adnan Menderes, ertesi sabah beraberinde Maliye Bakanõ Hasan Polatkan, Basõn Yayõn Vekili Server Somuncuoğlu, Bursa Valisi İhsan Sabri Çağlayangil ve Ticaret Odasõ Başkanõ ile yangõn sahasõnõ gezerek gerekli tetkiklerde bulun- muş, Kapalı Çarşõ’da dükkan mağaza ve atölyeleri yanan vatandaşlarla görü- şerek kendilerini teselli ederek õstõraplarõnõn en kõsa zamanda dindirileceğini, bu hususta hükümetin gerekli tedbirleri alacağõnõ söylemiştir.22

19 Hürriyet, 26 Ağustos 1958. 20 Hakimiyet, 26 Ağustos 1958. 21 Yeni Ant, 27 Ağustos 1958 22 Hakimiyet, 28 Ağustos 1958.

99 Bursa’nõn uğradõğõ büyük yangõn felaketinden son derece üzüntü duy- duğunu telgrafla bildirdikten sonra yangõn yerini görmek ve felaketzedelere geçmiş olsun demek üzere CHP Genel Başkanõ İsmet İnönü, beraberinde İs- tanbul İl Başkanõ Şemsettin Günaltay ve CHP milletvekilleri ile birlikte 29 Ağustos sabahõ Bursa’ya gelmiştir. Kalabalõk bir halk kitlesi tarafõndan karşõ- lanan İnönü, iki otobüsten oluşan CHP kafilesi ile birlikte yangõn yerinin giriş kõsmõ olan Ulu Cami’nin önüne gelmiş ve burada toplanan binlerce kişi ile birlikte yangõn sahasõnõ gezmiştir. Gerekli incelemelerini tamamladõktan sonra CHP il merkezine gelen İsmet İnönü, parti binasõ önünde toplanan kalabalõğa yaptõğõ konuşmada devletin gerekli tedbirleri aldõğõnõ, Bursa’nõn eski şirinliği- ni yeniden kazanacağõnõ ve bütün vatandaşlarõn siyasi kanaat farkõ olmaksõzõn hasarõn giderilmesinde elbirliğiyle çalõşmalarõ gerektiğini söyledi.23 Yangõn hadisesi dõş ülkelerde de üzüntüye sebep olmuştur. İran Şerinşahõ Majeste Rõza Pehlevi, Ermeni Patriği Karakin, Yunanistan’õn Anka- ra Büyükelçisi George Pesmezoğlu ve ABD Ankara Büyükelçisi Fletcher Warren, Cumhurbaşkanõ Celal Bayar’a;. İran Hariciye Veziri Ali Aşkar Hik- met ise, Dõşişleri Bakanõ Fatin Rüştü Zorlu’ya yangõndan duyduklarõ derin üzüntüyü ifade eden telgraf gönderdiler.24

ACİL TOPLANTILAR

Yangõnõn açtõğõ zararõ asgariye indirmek için Bursa’da üst üste top- lantõlar yapõlmõştõr. Bu toplantõlarõn ilkine başkanlõk eden Cumhurbaşkanõ Celal Bayar, belediye binasõnda banka müdürleri, ticaret erbabõ ve esnaf dernekleri birliği üyelerini kabul ederek kendileriyle yangõndan zarar görenler için alõnacak tedbirleri görüşmüş, toplantõ sonunda borçlu esnafõn sõkõştõrõlmamasõ ve hükümetin bankalar aracõlõğõyla dükkanlarõ yanan esnafa 10 sene vade ile kredi sağlamasõ kararlaştõrõlmõştõr.25 İkinci toplantõda Bursa Ticaret ve Sanayi Odasõ’nda yapõlmõş, toplan- tõya bütün Bursa Milletvekilleri, Bursa Valisi İhsan Sabri Çağlayangil, Bele- diye Başkanõ Reşat Oyal, Kara Yollarõ Genel Müdürü, D.S.İ. Genel Müdürü, Yapõ ve İmar İşleri Reis Muavini, Veteriner İşleri Genel Müdür Yardõmcõlarõ, İstihsal İşleri Müdürü, Bursa Ticaret Odasõ İdare Heyeti, Esnaf Birlikleri İdare Heyeti ve Bursa’daki çeşitli kooperatiflerin temsilcileri katõlmõştõr. Bu toplantõda işyerlerini kaybeden esnaf için 3 önemli karar alõnmõştõr:

23 Yeni Ant, 30 Ağustos 1958. 24 Zafer, 31 Ağustos 1958. 25 Yeni Ant, 26 Ağustos 1958.

100 1- Yangõnda yanan dükkanlarõndan ancak günlük geçimini sağlayan iki kişilik ailelere günlük 5 lira, üç kişilik ailelere 7,5 lira, üçten fazla olanlara 10 lira verilecek ve bu paralar bir ay süreyle ödenecektir. 2- Yangõn sõrasõnda işyerlerindeki alet ve edevatõnõ kaybeden esnafõn bu ihtiyaçlarõnõn karşõlanmasõ konusunda Amerikan Hükümetinden gelen yar- dõm teklifi toplantõda büyük bir memnuniyetle kabul edilmiştir. 3- Felaketzede esnaf için Zafer Meydanõ ile kõrk merdivenler altõnda, Ulu Cami ve Orhan Cami avlularõnda, Koza Hanõ’nda, Erkek Enstitüsü bah- çesinde, sebze halinde ve şehrin uygun semtlerinde yeni ve geçici binalarõn yapõmõna başlanmasõ, ayrõca Zafer Meydanõ’nda ve Setbaşõ’nda belediyeye ait boş dükkanlarõn yangõnda felakete uğrayan iş sahiplerine tahsis edilmesi ka- rarlaştõrõlmõştõr.26 Üçüncü ve son toplantõ Maliye Bakanõ Hasan Polatkan başkanlõğõnda, Ziraat Genel Müdürü Mithat Dülge, Defterdar Celal Özden ve bütün banka müdürlerinin katõlõmõyla valilikte yapõlmõş ve felakete uğrayan vatandaşlarõn durumu gözden geçirilmiştir. Bu toplantõda felaketzede esnaf, tüccar ve sana- yicilerin banka borçlarõnõn ertelenmesi ve yeni kredi sağlanmasõ kararõna va- rõlmõştõr.27 Toplantõda alõnan kararlar gereği devlet bankalarõna borçlu olan felaketzede esnafõn borçlarõ ertelenmiş ve bu kişilere Bursa Ticaret Odasõ kanalõy- la Ziraat Bankasõ’ndan 10 yõl vade ile kredi verilmiştir. Ancak ipotek edecek malõ olmayan esnafa kredi verilmemiştir. Amerikan Hükümetinin vaat ettiği alet, edevat yardõmõ sözü yerine getirilmemiştir. Felaketzede esnafõn günlük ihtiyaçlarõnõn karşõlanabilmesi için iki ay süreyle bu kişilere Kõzõlay aracõlõ- ğõyla nakit yardõmõnda bulunulmuştur.28 Bir yandan felaketzedeler için resmi görevliler yaptõklarõ toplantõlarda önemli kararlar alõrken, diğer yandan yangõn felaketinin açtõğõ yaralarõn sarõl- masõ için çalõşmalar başlatõlmõş, bu çalõşmalar kapsamõnda yapõlacak nakdi yardõmlarõ bir elden toplamak ve süratle felaketzede vatandaşa ulaştõrmak için Kõzõlay Genel Müdürü ve Afyon Milletvekili Rõza Çerçel başkanlõğõnda “Bur- sa Felaketzedelerine Yardõm Komitesi” kurulmuştur. Bu komite için çeşitli il ve ilçelerde yardõm kampanyalarõ açõlmõştõr. Akşehir ilçesinde kaymakam, belediye başkanõ, ticaret odasõ başkanõ ve parti temsilcilerinden oluşan kurul başkanlõğõnda; İzmir, Elazõğ, Adana, Ankara, Konya, Aydõn, Adapazarõ ve Antalya’da valiliklerin öncülüğünde yardõm kampanyalarõ başlatõlmõştõr.

26 Hakimiyet, 27 Ağustos 1958. 27 Hakimiyet, 28 Ağustos 1958. 28 Kapalõ Çarşõ Esnafõndan Ayakkabõcõ Ayhan Alakoç İle Yapõlan Görüşme, 18.3.2003, Bursa.

101 Kampanyanõn ilk günlerinde İstanbul Ticaret Odasõ 100 bin lira, İzmir’de faaliyet gösteren Sivil Toplum Kuruluşlarõ 100 bin lira, İran Kõzõlarslan ve Güneş Cemiyeti 62.500 lira, Amerikan Büyükelçisi Fletcher Warren 50 bin lira, Türk Kõzõlay’õ 100 bin lira, Antalya Valiliği 100 bin lira, Adapazarõ Kõzõlay Teşkilatõ 100 bin lira ve Mudanya Belediyesi 5 bin liralõk yardõmda bulunmuşlardõr.29 Bursa Yargõn Felaketzedelerine Yardõm Komitesi, Başkan Rõza Çerçel’in riyasetinde toplanarak önemli kararlar almõş ve alõnan kararlar ya- yõnlanan bir tebliğ ile kamuoyuna duyurulmuştur. Söz konusu tebliğde yangõn dolayõsõyla Kõzõlay Genel Müdürlüğü’nden tahsis edilen 300 bin liralõk yardõ- mõn 170 bin liralõk kõsmõnõn işyerini kaybeden 1800 kişiye ulaştõrõldõğõ ve komitenin Uzun Çarşõ esnafõndan olup da dükkanlarõ yanan manifaturacõ, havlucu, çorapçõ, fanilacõ, yazmacõ, ibrişimci, krepçi, saraciyeci, çantacõ, bakõrcõ ve kõrtasiyeciler için yapõlacak muvakkat barakalarõn yapõmõna maddi destek sağladõğõ açõklandõ.30 Nakdi yardõmlarõn yanõ sõra Merkez Bankasõ’ndan gönderilen 5 kişilik bilirkişi heyeti, yangõn sõrasõnda Ziraat Bankasõ’nõn içinde ve masa gözlerinde 4/1 nispetinde kalan ve numaralarõ okunabilen 200 bin lira parayõ değiştirmiş ve aynõ parayõ sahiplerine ödemiştir. Heyete başvuran 32 kişinin ifadelerine göre tamamen yanan kağõt para miktarõ 3 milyon lirayõ bulmaktadõr.31 Şehir hoparlörlerinden yapõlan yayõnlarda zarar eden müşterilerini tespit etmek ve gerekli ödemeyi bir an önce yapmak üzere hasar bürolarõ kurduklarõnõ ilan eden sigorta şirketleri, yaptõklarõ incelemeler sonucunda felaketzedelere 61 milyon lira maddi tazminat ödemişlerdir.32

ADLİ SÜREÇ

Bir taraftan Kapalõ Çarşõ yangõnõnõn yaralarõ sarõlõrken, diğer taraftan Savcõ Fahri Kozan olayõn sorumlusunu sorumlusunu bulmaya çalõşmõştõr. Dinlenen birçok görgü şahidinin ifadelerinin hemen ardõndan Ciltçi Cavit Çemrek gözaltõna alõnarak savcõlõğa sevk edilmiştir. Cavit Çemrek verdiği ifadede pazar olmasõna rağmen çõrağõna yaptõğõ bir anahtarõ götürmek için dükkana gittiğini, bu arada bir kitabõ ciltlemek için gazocağõnõ yaktõğõnõ, sonrada ocağõ söndürerek dükkanõ terk ettiğini söylemiş ve yangõnõn yandaki

29 Zafer, 30 Ağustos 1958. 30 Hakimiyet, 2 Eylül 1958. 31 Yeni Ant, 14 Eylül 1958. 32 “Sigortasõ olan felaketzedelere, Anadolu Sigorta 25 milyon lira, Güven Sigorta 10 milyon lira, Halk, Umum ve Şark Sigorta 2’şer milyon lira ödemişlerdir.” Vatan, 27 Ağustos 1958.

102 dükkandan çõktõğõnõ, daha sonra da yangõnõn çõktõğõnõ görerek itfaiyeye ilk olarak haber verdiğini ifade etmiştir.33 Yangõn yerine ilk giden çarşõ bekçisi Sabri Özkan ise Cavit Çemrek’in aleyhinde ifade vermiştir. Bekçi Sabri Özkan verdiği ifadesinde olay anõnõ şöyle anlatmõştõr: “Sabahõn altõsõndan beri nöbette idim. Sabah 10:00’da Başkomiser Şeref ve Polis Memuru Ayhan teftişe geldiler. Kendilerine Sahaflar Çarşõ- sõ’nda bazõ esnafõn temizlik yaptõğını söyledim. O tarafa gittiler. Saat 12:00’ye doğru geliyordu. Cavit dükkanõnda idi. Öbürleri kapatõp gitmişler- di. Kapalõ Çarşõ’da pazar günü çalõşmanõn yasak olduğunu kendisine söyle- dim. “Hemen gidiyorum.” dedi. Ben dolaşmaya devam ettim. Saat 15:00’e doğru yangõna şahit olduk. Hemen yakõndaki yangõn ihbar telefonu- na koşup itfaiyeye haber verdim. Sonra bildiğiniz gibi oldu. Fakat şunu söyleyeyim ki yangõn Cavit’in dükkanından çıktõ. Camdan dükkanınõn içinin baştan başa alev olduğunu gözlerimle gördüm.”34 Ayrõca aynõ semtteki Altõn Otel’in alt katõnda kahve ocağõ işleten Ke- nan Yüksel de, bir ihtiyarõn “Yaktõn bizi” diyerek Cavit’in üzerine yürüdüğü- nü gördüğünü söyledi.35 Yapõlan soruşturmanõn ardõndan Savcõ Fahri Kozan yaptõğõ açõklamada yangõnõn Sahaflar Çarşõsõ’nda Cavit Çemrek’in dükkanõn- da tutkal eritmek için yaktõğõ gazocağõnõn devrilmesi sonucu çõktõğõnõ, buradan çõkan yangõnõn kõsa süre içerisinde geniş sahayõ kaplayarak malum neticenin meydana geldiğini,36 ciltçinin gazocağõnõ yaktõğõnõn sabit olduğunu, dikkatsizlik, tedbirsizlik ve nizamata aykõrõ hareket ettiğinden dolayõ Cavit Çemrek’in tutuklanarak cezaevine gönderildiğini söyledi.37 Cezaevinde girdiği bunalõm sonucu intihara teşebbüs eden ancak gö- revlilerin zamanõnda müdahalesi sayesinde ölümden dönen Cavit Çemrek yangõndan bir-iki ay sonra Bursa Asliye Ceza Mahkemesi’nde yargõlandõ.38 Mahkeme, dinlenen tanõklarõn ifadeleri ve bilirkişi heyetinin yaptõğõ araştõrma neticesinde Cavit Çemrek’i ihmal ve dikkatsizlik nedeniyle felakete sebep olmak suçundan 1 yõl hapis cezasõna çarptõrmõştõr.

33 Cumhuriyet, 26 Ağustos 1958. 34 Vatan, 26 Ağustos 1958. 35 Vatan, 26 Ağustos 1958. 36 Yeni Ant, 26 Ağustos 1958. 37 Cumhuriyet, 26 Ağustos 1958. 38 Hakimiyet, 24 Ekim 1958.

103 İMAR FAALİYETLERİ

Yangõn sonrasõnda şehrin aktivitesi, Atatürk Caddesi, Açõk Çarşõ ve Ticaret Odasõ karşõsõnda az hasar gören yerlere kaymõştõr. Çarşõya bakan üst kat bir iki yazõhane dõşõnda hasar görmemiş olan Koza Han ve avlusu yangõn zedelerin toplanma yeri olmuştur. Gidebileceği işyeri kalmayan esnaf her sabah buraya gelir, borçlular ve alacaklõlar birbirlerini burada bulup sorunla- rõna çözüm bulmaya çalõşõrlardõ. Felaketzede esnafõn bu sõkõntõsõnõn son bulmasõ, geçici de olsa yeni bir dükkana kavuşabilmeleri için Ticaret ve Sanayi Odasõ’nda yapõlan toplantõda belediyenin uygun semtlerde geçici barakalar yapmasõ, elindeki boş dükkanla- rõ mağdur esnafa dağõtmasõ kararõ alõnmõştõ. Bursa Belediyesi alõnan karara uygun olarak Koza Han, Ulu Cami ve belediye civarõnda yaptõrdõğõ 156 dük- kanõ 12 Aralõk 1958 tarihinde çekilen kura ile felaketzede iş sahiplerine da- ğõtmõştõr. Havlucu, manifaturacõ, tuhafiyeci, kumaşçõ ve çorapçõlara ayrõlan 156 muvakkat baraka yeni sahipleri tarafõndan faaliyete geçirilmiştir. Ayrõca Yangõn İnşaat Yerleştirme Komisyonu tarafõndan yaptõrõlan 78 dükkan ile Bursa İmar Hareketinde kullanõlmak üzere hazõrlanmõş 180 dükkan da felaketzedelere dağõtõlmõştõr.39 Yine 8 Eylül 1958 sabahõ eski hal binasõnda Cumhurbaşkanõ Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes, Adalet Bakanõ Esat Budakoğlu, Devlet Bakanõ Haluk Şaman, İçişleri Bakanõ Namõk Gedik, İmar Bakanõ Medeni Berk ve milletvekillerinin hazõr bulunduğu törende temelleri atõlan 1000’e yakõn işyerinin inşaatõ 16 Aralõk 1958’de bitirilmiştir. Üç şantiye halinde or- ganize edilen işyerlerinde 92 takvim gününün 79 işgününde 27 bin metrekare- lik bina inşa edilmiş, ayrõca 27 bin metrekare tutan beton yol ve meydan ya- põlmõştõr. İşyerlerinin yapõmõnda günde 1000 işçi çalõşmõş, 5 milyon 900 bin liralõk malzeme bedeli, 2milyon 700 bin liralõk işçilik ödenmiş ve 400 bin liralõk genel masraf yapõlmõştõr. Tesislerde 1000’e yakõn dükkanõn yanõnda eski sebze halinde tek ve çift katlõ olmak üzere 3 toplantõ salonu ve bir gazino yaptõrõlmõştõr. Böylece hükümet yangõn hadisesinden 3 ay sonra yaptõrdõğõ geçici barakalarla felaketzede esnafõn dükkan sorununu geçici olarak çözmüş- tür.40 Ancak Demokrat Parti Hükümeti geçici barakalarõn yapõmõnda gös- terdiği hassasiyeti Kapalõ Çarşõ’nõn yeniden imarõ konusunda göstermemiş-

39 Zafer, 13 Aralõk 1958. 40 Zafer, 21 Aralõk 1958.

104 tir.41 Zira hükümetin hiçbir katkõsõ olmaksõzõn askeri birliklere temizlettirilen yangõn sahasõna beş yõla yakõn bir sürede, Belediye Mimarõ Emin Canpolat’õn denetimi, mal sahipleri tarafõndan kurulan Kapalõ Çarşõ derneklerinin gayret- keşliği ve inşaat bedeli kendilerince ödenmek suretiyle çarşõ ve hanlar yeniden ihya edilmiştir. Resmi şuyulandõrma yapõlmayõp, arsa sahipleri aralarõnda anlaşarak ada, paresel ve cadde tanzimlerinde bazõ düzenlemeler yapmõşlar- dõr.42 Kapalı Çarşõ, Emin Canpolat’õn proje ve planlamasõ ile eski kavisi düzeltilerek ve bir alt çarşõ ilavesi ile yapõlmõştõr. Üst Çarşõdaki dükkanlar çift kat olarak yapõlandõrõlmõştõr. Ana cadde modern mimarinin hatlarõ ile, Klasik Türk mimarisinden farklõ tarzda, ahşap kaplamalõ demir konstrüksiyon bir çatõ ile örtülmüştür. Arakiyeciler, Bedesten etrafõ, Keresteciler, Köfüncüler, Ulu Cami Medresesi ve Kapan Han civarõ; dõş yüzleri tuğla sõralõ kefeki taş kaplamalõ Osmanlõ-Selçuk kemerli, kirpi saçaklõ, arkalarõ beton karkas olarak düzenlenmiştir. Hanlar orijinal mimarisine uygun restore edilmiştir. Geçici dükkanlara taşõnan Kapalı Çarşõ esnafõ çarşõnõn restorasyon faaliyetlerinin bitmesi üzerine büyük bir kõsmõ ek iş kollarõna geri dönmüşlerdi.43 Restorasyon faaliyetleri sonrasõnda tekrar faaliyete geçen Kapalõ Çar- şõ’daki dükkanlarõn ticaret aktivitelerinde gözle görülür bir değişim olmuştur; Tarihi konaklama ve koza pazarõ işlevi gören hanlar bölgesinin alt kõsmõnda toptan ve perakende ticaretin yürütüldüğü dükkanlar, üst katlarõnda ise top- tancõ yazõhaneleri, muhasebeci ve sigorta şirketlerine ait barolarõn yer aldõğõ bir yapõya kavuşmuştur. Kapalı Çarşõda turistler ve üst gelir guruplarõna yö- nelik kuyumcu ve bakõrcõ dükkanlarõ, Uzun Çarşõda ise alt gelir gruplarõna ve kõrsal kesime yönelik ticaret, lokanta, otel ve küçük girişimci konfeksiyoncu- larõn kümelendiği farklõ hizmetlere yönelik dükkanlar yoğunlaşmõştõr.44 Yan- gõndan sonra sahaflar, saraçlar, bakõrcõlar, kalburcular vb. geleneksel işlevle-

41 11 Ocak 1960 tarihinde düzenlenen CHP Bursa İl Kongresinde konuşan CHP Genel Başkanõ İsmet İnönü DP Hükümetinin Kapalõ Çarşõ yangõnõ konusundaki tutumunu kongreye katõlan delegelere şu söz- lerle şikayet etmiştir: “…Bursa’nõn yangõn felaketi partizanca bir propagandanõn işlemesi için yeni bir fõrsat gibi görülerek felaketzedelere partilerine göre şefkat dağõtõlmõş ve yangõn, geçmiş zamanda neler olduğunu iddia maksadõyla kullanõlmõştõr. Çarşõnõn ihyasõ bir büyük tasavvur olarak ilan olunmuştur. Bütün memleket radyoda Bursa yangõnõnõn eskisinden daha iyi bir ticaret merkezinin ve iktisadi faaliye- tin meydana gelmesine sebep olacağõnõ işitmiştir. Siz içindesiniz hakikat bu mudur? Muvakkat dükkan hayatõndan memnun musunuz? …” Yeni Ant, 11 0cak 1960. 42 “Kapalõ Çarşõnõn tekrardan inşa edilmesinde devletin ve belediyenin hiçbir maddi katkõsõ olmamõştõr. Hükümetin tek katkõsõ imar planõnõ çõkarmasõ için Emin Canpolat’õ görevlendirmesi olmuştur. Planõ biz- zat Emin Canpolat tarafõndan çizilen Kapalõ Çarşõ’nõn inşaatõnõ o zamanlar Kapalõ Çarşõ Derneği Başka- nõ olan babam ve birkaç arkadaşõ öncülüğünde esnaf kendi maddi imkanlarõyla yapmõştõr. Parselleme sõ- rasõnda dükkanlarõn ölçüsünde bazõ kaymalar olmuştur. Bizim şu anki dükkanõmõz eskisine nazaran daha küçük yapõlmõştõr.” Ayakkabõcõ Ayhan Alakoç İle Yapõlan Görüşme, 18.3.2003, Bursa. 43 Bubik a.g.m., s.151. 44 Tekeli, a.g.m., s.28.

105 rin yapõldõğõ dükkanlar ile küçük el imalatõ dükkanlarõnõn Kapalõ Çarşõ’dan daha uzak yerlere taşõndõklarõ veya bu sanat erbaplarõnõn zaman içinde mes- leklerini bõrakmak zorunda kaldõklarõ gözlemlenmiştir.

Sonuç

24 Ağustos 1958 tarihinde Bursa Kapalõ Çarşõsõ’nda Cavit Çemrek adlõ sahafçõnõn ihmal ve dikkatsizliğinin sebep olduğu yangõn, Bursa kent tarihinin 1854 depreminden sonra yaşadõğõ en büyük doğal afettir. Yangõnõn kent tarihindeki öneminin nedeni; etkili olduğu 172 bin metre karelik alanõn büyüklüğü kadar, yangõnõn çõktõğõ yer olan Kapalı Çarşõ’nõn kentin tarihi ve ticari merkezi konumunda olmasõnõn da önemli bir etkisi vardõr. Zira sanayiinin henüz yeni yeni gelişmeye başladõğõ bu dönemde, Tarihi Bursa Kapalı Çarşõsõ kentteki binlerce ailenin geçim kapõsõ ve kent ekonomisinin kalbinin attõğõ yer konumundaydõ. Yangõn nedeniyle çeşitli iş kollarõnda hizmet veren 3000 civarõndaki çarşõ esnafõ işyerini; bu dükkanlardan gündelik yevmiyesini kazanan binlerce aile de geçimini kaybetmiştir. İki milyar lira değerindeki ekonomik kaybõn büyüklüğü kent ekonomisini derinden sarsmõş, Bursa ticaretinin ana merkezi konumundaki Kapalõ Çarşõ bu özelliğini bir daha kazanamamak üzere kaybetmiştir. Bursa Kapalı Çarşõsõ sadece kent ticaretinin merkezi değil, ayrõca kentin ana tarihi yapõlarõnõn toplandõğõ bir bölgedir. Bu bölgede bulunan ve Osmanlõ döneminin mimari zevkini yansõtan han, hamam, çarşõ ve camiler ilk olarak 1854 depreminde zarar görmüş, ancak orijinaline sadõk kalõnarak yapõ- lan restorasyon çalõşmalarõ sayesinde 1958 yõlõna kadar gelen bu eserler ne yazõk ki 1958 yangõnõnda harabe haline gelmiştir. Bu bölgenin yeniden restorasyonu konusunda Demokrat Parti Hükümeti üstüne düşen sorumluluğu yerine getirmemiştir. Zira Hükümet, Vakõflar Genel Müdürlüğü aracõlõğõyla sadece Orhan Hamamõ ve Bedestenin imarõnõ üstlenmiş, Kapalı Çarşõ’nõn diğer tarihi yapõlarõnõn restorasyonu, çarşõ esnafõnõn kendi maddi imkanlarõyla kurmuş olduğu dernekler aracõlõğõyla gerçekleştirilmiştir. Kapalı Çarşõ yangõnõ Bursa’nõn nazõm planõnda da önemli değişiklik- lere neden olmuştur. Menderes Hükümeti, 1957 yõlõnda kabul edilen imar kanununun yasal imkanlarõndan da faydalanarak Bursa’nõn imar planlamasõ- nõn yapõlmasõ projesini devreye soktu. İtalyan Planlamacõsõ Luigi Piccinato’nun danõşmanlõğõnda, Emin Canpolat’õn başkanlõk ettiği 4 kişilik bir ekip Bursa’nõn 1/4000 ölçekli bir nazõm planõ oluşturmuşlardõr. Bugün Bur- sa’nõn doğu-batõ ekseninde, Ankara yolu ile İzmir yolu uzantõsõnda, daha çok Uludağ’õn eteklerine doğru gelişen bir doğrusal kent haline gelmesinde bu

106 planõn dolayõsõyla da Kapalı Çarşõ yangõnõnõn önemli bir belirleyiciliği olmuş- tur. Kapalı Çarşõ yangõnõ kent merkezinin değişim sürecine de hõzlandõrõcõ bir etki yapmõştõr. 7 yõl süren restorasyon çalõşmalarõ sonrasõnda faaliyete geçen kentin geleneksel merkezi konumundaki Kapalõ Çarşõ, geçirdiği değişim sürecinden etkilenerek “tek merkez” olma özelliğini yitirmiş ve merkezi fonksiyonlar ana yollar boyunca farklõlaşarak yayõlmasõnõ gerçekleştirmiştir. Bu yayõlma sonucunda merkezi fonksiyonlarõn önemli bir kõsmõ Altõparmak Cad- desi, Fevzi Çakmak Caddesi ve Setbaşõ’na doğru kaymõştõr. Altõparmak Cad- desi’nde üst gelir gruplarõna yönelik doktor yazõhaneleri, sinema, butik, mobilya ve oto galeri gibi ticaret ve hizmet yoğunlaşmasõ ortaya çõkmõştõr. Setbaşõ, orta gelir gruplarõna yönelik gündelik alõşverişin, Yeşil semti ise, mobilyacõ ve halõcõ esnafõnõn ticari faaliyet alanõ haline gelmiştir.

BURSA KAPALI ÇARSI YANGINI (1958)

Özet 24 Ağustos 1958 tarihinde Bursa Kapalõ Çarşõsõ'nda Cavit Çemrek adlõ sahafçõnõn ihmal ve dikkatsizliğinin sebep olduğu yangõn, Bursa kent tarihinin 1854 depreminden sonra yaşadõğõ en büyük doğal afettir. Zira sana- yinin henüz yeni yeni gelişmeye başladõğõ bu dönemde, Tarihi Bursa Kapalõ Çarşõsõ kentteki binlerce ailenin geçim kapõsõ ve kent ekonomisinin kalbinin attõğõ yer konumundaydõ. Ayrõca kentin ana tarihi yapõlarõnõn toplandõğõ bölge olan Kapalı Çarşõdaki Osmanlõ döneminin mimari zevkini yansõtan han, hamam, cami ve çarşõlar 1958 yangõnõnda harabe haline gelmiştir. Anahtar Kelimeler: Yangõn, Yerel Tarih, Kapalõ Çarşõ, Demokrat Parti, Bursa

THE FIRE IN BURSA GRAND BAZAAR (1958)

Abstract The fire in Bursa Grand Bazaar had started In 24th Agust 1958 with carelessness and negligence of the secondhand seller Cavit Cermek was the worst natural disaster that happent since earthquake in 1854. Because in very early days of the industralization, the Grand Bazaar was the hearth of the city, which thousands families were working to earn their livings. Besides this, because of the Grand Bazaar was the the place the main hisctorical buildings in, the Han, the Hamam, the Mosque and bazaaars that reflects the Ottoman delight were ruined in the 1958 fire.

107 Keywords: Fire, Local History, Grand Bazaar, Democrat Party, Bursa.

Kapalõ Çarşõ’nõn alevler içindeki bir görüntüsü

108

Şekerciler Çarşõsõ’nda yangõna müdahale etmeye çalõşan itfaiyeciler

Yangõn bölgesindeki dükkanlardan eşyalarõnõ uzaklaştõrmak için çaba sarfeden bir gurup esnaf

109

Kapalõ Çarşõ’nõn yangõndan sonra harabe haline gelmiş görüntüsü

Bütün tarihi varlõğõyla maziye karõşan Kapalõ Çarşõ’nõn yangõndan sonraki bir diğer hali

110

Çarşõnõn diğer bir bölgesinin yangõndan sonraki hali

Kuyumcu esnafõ yanan dükkanlarõnõn enkazõndan altõn ararken

111

Yangõnda büyük zarar gören Alevlerin harabe haline tarihi Katolik kilisesi getirdiği Bakõrcõlar Çarşõsõ

CHP Genel Başkanõ Cumhurbaşkanõ Celal Bayar İsmet İnönü bir felaket zedeyi yangõn bölgesinde teskin etmeye çalõşõrken inceleme yaparken

112

KONFERANSLAR

113