Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy Opracowanie Zamówione Przez Ministra Środowiska

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz SARNAKI (531)

Warszawa 2010 Autorzy: Robert Formowicz*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi–Morawiec*, Magdalena Maleszyk**

Główny koordynator MGŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabryś-Godlewska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

*Państwowy. Instytut. Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA Zakład w Lublinie

Spis treści

I. Wstęp Robert Formowicz ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Robert Formowicz ...... 4 III. Budowa geologiczna Robert Formowicz ...... 6 IV. Złoża kopalin Robert Formowicz ...... 11 1. Kreda pisząca ...... 11 2. Piaski ...... 15 3. Surowce ilaste ...... 16 4. Torfy ...... 17 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Robert Formowicz ...... 18 1. Kreda pisząca ...... 18 2. Piaski ...... 20 3. Torfy ...... 20 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Robert Formowicz ...... 21 VII. Warunki wodne Robert Formowicz ...... 24 1. Wody powierzchniowe ...... 24 2. Wody podziemne ...... 24 VIII. Geochemia środowiska ...... 27 1. Gleby Paweł Kwecko ...... 27 2. Pierwiastki promieniotwórcze Hanna Tomassi-Morawiec ...... 30 IX. Składowanie odpadów Magdalena Maleszyk ...... 32 X. Warunki podłoża budowlanego Robert Formowicz ...... 43 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Robert Formowicz ...... 44 XII. Zabytki kultury Robert Formowicz ...... 50 XIII. Podsumowanie Robert Formowicz ...... 51 XIV. Literatura ...... 52

I. Wstęp

Arkusz Sarnaki Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geo- logicznym POLGEOL SA (plansza B) w latach 2009-2010. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Sarnaki Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie, Zakład w Lublinie (Marszałek, Szczerbicka, 2004). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Plansza A Mapy geośrodowiskowej Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogorszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych pro- gramów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Arkusz mapy opracowano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnień dokonanych w Archiwum Geologicznym Urzędu Marszałkow- skiego w Warszawie, w Starostwie Powiatowym w Łosicach, w Nadleśnictwie Sarnaki, Re- gionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie oraz w Centralnym Archiwum Geolo- gicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Zebrane informacje uzupeł- niono zwiadem terenowym przeprowadzonym we wrześniu 2009 roku. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Sarnaki ograniczają współrzędne: 22°45' - 23°00' długości geograficznej wschodniej i 52°10' - 52°20' szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym omawiany obszar należy prawie w całości do województwa mazowieckiego, powiatu łosickiego (miasto Łosice, gminy: Łosice, Platerów, Huszlew, Sarnaki oraz Stara Kornica). Niewielkie fragmenty obszaru arkusza należą do województw: podlaskiego (część północno-wschodnia) powiat Siemiatycze, gmina Mielnik i lubelskiego (część południowo- wschodnia) powiat Biała Podlaska, gmina Konstantynów. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego (2001) obszar arkusza Sarnaki znajduje się na obszarze makroregionu Nizina południowopodlaska (prowincja Niż Środkowoeuropejski, podprowincja Niziny Środkowopolskie). Największa część omawianego arkusza położona jest w obrębie mezoregionu Wysoczyzna Siedlecka, natomiast południowo- wschodnia część należy do mezoregionu Równina Łukowska. Niewielki fragment w północ- no-wschodniej części wchodzi w obręb Podlaskiego Przełomu Bugu (fig. 1). Wysoczyzna Siedlecka ma charakter falistej wysoczyzny morenowej o bardzo uroz- maiconej rzeźbie powierzchni, powstałej w okresie maksymalnego zasięgu zlodowacenia Warty. Charakterystyczna jest sieć, często głęboko wciętych, dolin rzecznych (Toczna, Sa- renka, Kałuża, Rozwadówka). Powierzchnia wysoczyzny wznosi się do 190,4 m n.p.m. (No- we Litewniki) i 188,0 m n.p.m. (Chotycze). Największe deniwelacje, osiągające 60 m, wystę- pują w północno-wschodniej części omawianego obszaru w obrębie Podlaskiego Przełomu Bugu. Równina Łukowska w granicach arkusza Sarnaki stanowi mało urozmaiconych, lekko pochylonych na południowy wschód, obszar równin sandrowych. W rejonie pomiędzy Zie- niami a Starą Kornicą zgodnie z przebiegiem wychodni spiętrzonych glacitektonicznie kier kredowych występują równoległe pasy wzniesień o wysokości względnej do 10 m.

1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granica państwa Fig. 1. Położenie arkusza Sarnaki na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) Prowincja: Niż Środkowoeuropejski, Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: 318.91 – Podlaski Przełom Bugu; 318.94 – Wysoczyzna Siedlecka; 318.96 – Równina Łukowska Prowincja: Niż Wschodniobałtycko-Białoruski; Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.37 – Równina Bielska; 843.38 – Wysoczyzna Drohiczyńska Podprowincja Polesie: Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.11 Zaklęsłość Łomaska

Niewielki północno-wschodni fragment arkusza należy do mezoregionu Podlaski Przełom Bugu, który stanowi dolina Bugu rozcinająca obszar wysoczyzny polodowcowej na głębokość od 30 do 60 m. Dno doliny Bugu zajmuje szeroki taras zalewowy obfitujący w zbiorowiska roślin wodnych i szuwarowych w korycie rzeki i w jej starorzeczach, zarośli wierzbowych na wyspach i łachach oraz półnaturalnych łąk i lasów łęgowych. Pod względem klimatycznym obszar arkusza położony jest w regionie mazowiecko- podlaskim, gdzie panuje klimat umiarkowany z wpływami klimatu kontynentalnego. Średnia roczna temperatura wynosi 7–7,5°C, natomiast średnia roczna suma opadów dochodzi do 550 mm. Okres wegetacyjny trwa około 205–210 dni.

5 Pod względem gospodarczym jest to rejon typowo rolniczy z niewielkim udziałem przemysłu, głównie przetwórstwa rolno-spożywczego, przeróbki drewna oraz wydobywania kopalin (kreda pisząca, tofry, piaski). Gleby wyższych klas bonitacyjnych I–IVa zajmują oko- ło 15 % powierzchni arkusza. Są to najczęściej gleby: brunatne, bielicowe, czarne ziemie, mady, rzadziej pseudobielicowe. Lasy pokrywają około 30 % omawianego terenu. Największe kompleksy leśne wystę- pują w północno-zachodniej, północno-wschodniej i wschodniej oraz środkowej jego części. Przeważają lasy mieszane świeże, oraz bory mieszane świeże, w których dominującym ga- tunkiem są: sosna, dąb, brzoza i grab. Największe zakłady przemysłowe na obszarze arkusza to: Przetwórnia Owocowo- Warzywna „Sarnaki”, „POLFER SA” w Woźnikach oraz Zakład Wydobywania i Przerobu Torfu „WOKAS”. Sieć drogowa jest dobrze rozwinięta. W Sarnakach łączy się droga krajowa nr 19 (z Rzeszowa, przez Lublin, Międzyrzec Podlaski, Łosice w kierunku Białegostoku) z drogą wojewódzką nr 698 z Terespola. W przyszłości droga nr 19 ma zostać przebudowana i uzyskać status drogi ekspresowej S-19. Większość miejscowości ma połączenia lokalnymi drogami z siedzibami gmin. Przez omawiany obszar przebiega linia kolejowa z Siedlec do Czeremchy z dwoma stacjami kolejowymi w Platerowie i Sarnakach.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną arkusza Sarnaki przedstawiono w oparciu o Szczegółową mapę geologiczną Polski w skali 1 :50 000 arkusz Sarnaki (Albrycht, 1999a, b). Wgłębna budowa geologiczna badanego obszaru jest słabo poznana z powodu braku wierceń przebijających osady starsze od kredy. Omawiany obszar położony jest w zachodniej części platformy wschodnioeuropejskiej, w obrębie dwóch struktur paleozoicznych: zapadliska podlaskiego i zrębu łukowskiego. Zapadlisko podlaskie, które obejmuje swoim zasięgiem północno- zachodnią część arkusza, oddzielone jest wyraźną strefą uskokową Łosic o rozciągłości SW – NE od wyniesionego zrębu Łukowskiego. Jeden z głównych uskoków tej strefy przebiega wzdłuż linii Łosice – Sarnaki. Na osadach paleozoiku występują utwory mezozoiczne z okresu triasu (pstry piasko- wiec), jury środkowej i górnej oraz kredy. Charakter budowy podłoża paleozoicznego oraz duża aktywność tektoniczna wzdłuż strefy uskokowej Łosic wpłynęły na charakter sedymen- tacji w kredzie, trzeciorzędzie i czwartorzędzie.

6 W północno-zachodniej części obszaru arkusza, wzdłuż linii Łosice – Sarnaki udokumentowano istnienie wyraźnej depresji glacitektonicznej, która sięga do głębokości 110–130 m (Aleksandrowicz, Radwan, 1983, 1992). W okolicy największego obniżenia tej struktury, w rejonie Sarnak, bezpośrednio pod osadami czwartorzędowymi, nawiercono utwory kredy. Na przedpolu tej depresji - w pasie szerokości od 10 do 12 km, pomiędzy miejscowościami Zienie, Kornica i Koszelówka - powstała strefa spiętrzonych osadów o budowie łuskowej i łuskowo-fałdowej, którą tworzą silnie zdeformowane i zaburzone glacitektonicznie utwory wieku kredowego, trzeciorzędowego i starszego czwartorzędu. Amplitudy niektórych nasunięć dochodzą do 100 m, a zaburzone warstwy zapadają pod kątem 30–70° w kierunku na północ i północny zachód. Osady kredy górnej wykształcone w postaci kredy piszącej, miejscami z wkładkami margli, nawiercone zostały w licznych otworach studziennych oraz w otworze kartograficz- nym w Sarnakach. Deniwelacje powierzchni stropowej kredy są znaczne dochodząc do 160 m. Pomiędzy Zieniami Kornicą i Koszelówką, w strefie o szerokości około 1 km, sfałdo- wane i wypiętrzone utwory kredowe, nasunięte na osady kenozoiczne odsłaniają się na powierzchni terenu, tworząc równoległe pasy wychodni o szerokości 50–100 m. W okolicy Ko- szelówki nakładające się pasy tworzą wychodnię utworów kredowych o szerokości docho- dzącej do 500 m. Kreda pisząca rejonu Kornicy zaliczona została do santonu, kampanu i mastrychtu, w rejonie Rudki do kampanu i mastrychtu, a w rejonie Zieni kreda współwystępują- ca z marglami należy do mastrychtu. Z wychodniami opisanych osadów związane są udokumentowane w tym rejonie liczne złoża kredy piszącej. Utwory trzeciorzędowe reprezentowane są przez osady eocenu, oligocenu i miocenu. Powierzchnia stropu i miąższość tych osadów jest bardzo zróżnicowana. Zróżnicowanie to ma ścisły związek z licznymi zaburzeniami glacitektonicznymi oraz procesami egzaracji lodow- cowej oraz erozji wód lodowcowych. Deniwelacje powierzchni podczwartorzędowej wynoszą od 10–30 m n.p.m. w osi obniżenia glacitektonicznego (Sarnaki) do 160–180 m n.p.m. w rejonie Kornicy i Nowych Litewnik. Miąższość osadów trzeciorzędowych w strefie depresji glacitektonicznej jest zredukowana do 10–20 m, a w Sarnakach osady te nie występują wcale. Na przedpolu depresji w pasie od Chotycz po Hołowczyce, osady trzeciorzędu wraz z utworami starszego czwartorzędu i kredy tworzą spiętrzone struktury łuskowe lub łuskowo- fałdowe o miąższości pozornej dochodzącej nawet do 80 m. Utwory eocenu, często zredukowane glacitektonicznie, reprezentowane są przez osady akumulacji morskiej, głównie piaski i mułki glaukonitowe z wkładkami piasków kwarco- wych. W centralnej części depresji glacitektonicznej osady eocenu zalegają bezpośrednio na

7 utworach kredy. W rejonie Górek i Hruszniewa ich miąższości wynoszą około 40 m. W strefie Zienie-Kornica-Koszelówka silnie zredukowane utwory eocenu współwystępują z odsła- niającymi się na powierzchni łuskami kredowymi. Osady oligocenu wykształcone są w postaci piasków i mułków, w stropie węglistych, osadzonych w warunkach akumulacji brakicznej. Na obszarach niezaburzonych glacitektonicznie osiągają miąższość od 10 do 30 m. Utwory mioceńskie występują lokalnie, na przedpolu strefy o budowie łuskowej, w postaci niewielkich płatów piaszczystych z przewarstwie- niami mułków węglistych. Osady czwartorzędowe deponowane były w czasie zlodowaceń: południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich oraz podczas okresów interglacjału mazowieckiego, okresów interstadialnych oraz holocenu (fig. 2). Miąższość utworów czwartorzędowych jest silnie zróżnicowana. W strefie depresji glacitektonicznej wypełnionej utworami morenowymi i zastoiskowymi zlodowaceń południowo- i środkowopolskich, osady czwartorzędu osiągają miąższości od 100 do ponad 140 m, natomiast w strefie zaburzeń glacitektonicznych miąż- szość zmienia się w przedziale od 0 do ponad 100. Z okresu zlodowaceń południowopolskich (nidy, sanu) pochodzą trzy poziomy glin zwałowych, interstadialne piaski i żwiry wodnolodowcowe, oraz mułki zastoiskowe. Maksy- malna miąższości utworów morenowych i zastoiskowych w północno-zachodniej i zachodniej części obszaru arkusza wynosi 85 m. Najstarsze, rozpoznane wierceniami, osady czwartorzę- dowe zlodowacenia nidy wypełniają spągową część depresji glacitektonicznej w okolicy Sar- nak, Koloni Płosków i Chotycz. Są to głównie zastoiskowe iły i mułki piaszczyste oraz gliny zwałowe. Do zlodowacenia nidy zaliczają się także niewielkiej miąższości piaski rzeczno- peryglacjalne w rejonie Kornicy oraz 4- metrowej miąższości piaski i żwiry wodnolodowcowe związane z recesją lądolodu w okolicach Woźnik i Platerowa. Podobne wykształcenie i zasięg mają osady zlodowaceń sanu. W trakcie interglacjału mazowieckiego, na przedpolu strefy zaburzeń glacitektonicznych na południe od Starej Kornicy, osadzały się drobno- i średnioziarniste piaski rzeczne o miąższości do 14 m.

Fig. 2. Położenie arkusza Sarnaki na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) (zachowano oryginalną numeracje wydzieleń) Czwartorzęd; holocen: 3 – piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: zlodowacenia północnopol- skie: 5 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach; 6 – piaski i żwiry stożków napływowych; 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopo- dobne; 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne; 11 – piaski, żwiry i mułki rzeczne; 12 – piaski i mułki jeziorne, zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 24 – piaski i żwiry sandrowe; 25 – piaski i mułki kemów; 27 – żwiry, piaski i głazy moren czołowych; 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe; kreda: 46 – wapienie, opoki, margle, fosforyty, czerty

9 Osady zlodowaceń środkowopolskich (odry i warty) na znacznym obszarze arkusza leżą poziomo i najczęściej nie są zaburzone glacitektonicznie. Ich miąższości są bardzo zróż- nicowane i wynoszą od ponad 40 m w strefie depresji glacitektonicznej do 0,0-20,0 m w stre- fach elewacji spiętrzonych osadów podłoża. Kompleks osadów zlodowacenia odry rozpoczynają mułki i piaski zastoiskowe, któ- rych miąższość w północno-zachodniej części arkusza wynosi od 10 do 15 m. W dolinie rzeki Tocznej, w Woźnikach, osady zastoiskowe wypełniające kopalną formę erozyjną osiągają miąższość ponad 30 m. Powyżej serii zastoiskowej zalegają 8-metrowej miąższości piaski i żwiry wodnolodowcowe. Gliny zwałowe, zlodowacenia odry, tworzą dobrze wykształcony poziom o miąższości od kilku do ponad 20 m. W strefie spiętrzonych glacitektonicznie osadów podłoża utwory morenowe występują fragmentarycznie. Zlodowacenie odry kończy seria osadów wodnolodowcowych, występujących jedynie miejscami (dolina Tocznej), o miąższości nie przekracza- jącej 10 m. Współczesna rzeźba obszaru arkusza jest rezultatem działań lądolodu zlodowacenia Warty. Powstały wtedy najważniejsze formy (wysoczyzna morenowa, moreny czołowe, kemy, równiny sandrowe). Na powierzchni odsłaniają się gliny zwałowe, piaski i żwiry moren czołowych akumulacyjnych i spiętrzonych, piaski, żwiry, mułki kemów i tarasów kemowych. W pierwszej, maksymalnej fazie zasięgu lądolód przekroczył strefę spiętrzonych glacitektonicznie osadów w rejonie Zienie-Kornica. Z tego okresu pochodzą głównie pojedyncze formy czołowomorenowe oraz zagłębienia wytopiskowe wypełnione osadami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi o niewielkiej miąższości. Dolny poziom glin zwałowych o miąższości od 1,0 do 10 m stanowi nieciągłą warstwę na terenie całego arkusza. Na obszarze wysoczyzny w północno-zachodniej części arkusza gliny zwałowe dolne przykryte są osadami wodnolodowcowymi, których miąższość nie przekracza 4 m. Gliny zwałowe związane z drugim nasunięciem lądolodu występują jedynie na zapleczu moren czołowych o przebiegu z południowego-zachodu od okolic Łosic i Chotycz na północny wschód do Hołowczyc. W rejonie wzgórz czołowomorenowych osady te są czę- sto zaburzone glacitektonicznie. Miąższość glin jest zróżnicowana i waha się od 1,0 do 10 m. W południowej i wschodniej części omawianego obszaru utwory morenowe reprezentowane są przez piaski i żwiry oraz głazy lodowcowe, których miąższość wynosi około 20m. W strefie wychodni utworów kredowych występują zespoły równoległych pagórków akumulacji szczelinowej zbudowanych z osadów starszego podłoża przykrytych niewielkiej miąż- szości warstwą czwartorzędowych osadów wodnolodowcowych. Na przedpolu strefy moren

10 czołowych występują ozopodobne wzgórza zbudowane z utworów wodnolodowcowych i lodowcowych o miąższości do 5 m. W rejonie Walimia, Starej Kornicy i Rudki występują kemy zbudowane z piasków różnoziarnistych ze żwirami, a wzdłuż doliny Tocznej rozległe tarasy kemowe. Utwory wodnolodowcowe związane z ostatecznym zanikiem lądolodu warty występują w formie płatów na całym obszarze arkusza. Największe rozprzestrzenienie mają stożki sandrowe od okolic Zieni poprzez Walim do Hołowczyc. Miąższość piasków i żwirów w tych rejonach wynosi od 3, 0 do 5, 0 m, sporadycznie 10 m. Z okresu interglacjału eemskiego i zlodowacenia północnopolskiego (wisły) pochodzą osady jeziorne akumulowane w obrębie zagłębień wytopiskowych oraz piaski i żwiry tarasów nadzalewowych doliny Tocznej. Maksymalna miąższość osadów jeziornych zlodowacenia wisły w rejonie Horoszek Dużych, Wólki Nosowskiej wynosi około 15 m. Miąższość osadów rzecznych nie przekracza 4,0 m. Piaski rzeczne, mułki, namuły den dolinnych oraz torfy należące do holocenu wypeł- niają dna obniżeń i dolin rzek: Tocznej i jej dopływów: Kałuży, Oczki oraz Sarenki. W obrę- bie tych dolin powstały dość rozległe torfowiska typu niskiego. Miąższość torfów waha się od 2,0 do ponad 3,5 m. Całkowita miąższość osadów holocenu nie przekracza 10 m.

IV. Złoża kopalin

W granicach obszaru arkusza Sarnaki udokumentowanych jest dwadzieścia jeden złóż kopalin pospolitych w tym: jedenaście złóż kredy piszącej, trzy złoża surowców ilastych, pięć złóż piasków oraz 2 złoża torfów. Z „Bilansu zasobów…” (Wołkowicz i in., 2009) skreślone zostały trzy złoża torfów i złoże kredy piszącej (tabela 1). 1. Kreda pisząca Złoża kredy piszącej znajdują się na obszarze od Sewerynowa do Koszelówki. Wy- chodnie osadów kredy górnej tworzą kilka izolowanych, wydłużonych bloków, o rozciągłości WSW – ENE i zróżnicowaniu litologicznym oraz stratygraficznym. Kreda pisząca w okolicy Kornicy odpowiada dolnemu kampanowi, a w okolicy Bachorzy górnemu mastrychtowi. W kampanie przeważa kreda pisząca biała, białoszara, nieuławicona, czasami z konkrecjami krzemionkowymi, natomiast w mastrychcie dominuje kreda pisząca białoszara lub szara, w dolnej części nieco marglista z glaukonitem i konkrecjami fosforytowymi (Wyrwicka, Ga- jewski, 1963; Ślusarczyk-Radwan, 1973). Wszystkie złoża kredy piszącej charakteryzują się podobnymi parametrami jakościowymi, różnią się tylko nieco parametrami geologiczno- górniczymi. W nadkładzie, poza glebą, najczęściej występują piaski z wkładkami żwirów, gliny zwałowe, pyły (mułki), niekiedy utwory trzeciorzędowe (mułki, iły, piaski glaukonito-

11 we). W spągu złóż występuje głównie kreda pisząca (nieprzewiercona) lub utwory trzecio- i czwartorzędowe. Pierwsza dokumentacja geologiczna opisująca złoża kredy w okolicy Kornicy została opracowana w 1955 roku. W granicach obszaru udokumentowanego znalazły się trzy złoża: „Kornica-Nowa”, „Popówka” i „Koszelówka”. Kolejne dokumentacje obejmujące osobno każde ze złóż wykonano w latach 1959-1963. Na początku lat siedemdziesiątych Przedsię- biorstwo Geologiczne w Krakowie wykonało ponownie zbiorcze opracowanie dla wszystkich trzech złóż rejonu Kornicy (Ślusarczyk-Radwan, Jarecka, 1972).

Dla złoża „Kornica-Popówka” opracowano osobną dokumentację w kat. C1+C2 (Ślu- sarczyk-Radwan, 1990b), do której w 1999 roku został wykonany Dodatek nr 1… (Komi- nowski, 1999). Złoże kredy piszącej w Koszelówce było przedmiotem badań już w latach 50. i 60. Najnowsze opracowanie dokumentujące złoże „Kornica-Koszelówka” zostało wykonane w 1990 r. przez Przedsiębiorstwo Geologiczne w Krakowie (Ślusarczyk-Radwan, 1990a). Dla złoża kredy piszącej „Kornica-Nowa”, udokumentowanego w 4 polach (A – południowe, B – środkowe, C – wschodnie, C’ – zachodnie), został wykonany Dodatek nr 1… (Kapera, 1993). W 2008 r. udokumentowane zostało złoże kredy piszącej „Koszelówka I” przylegające od północy do złoża „Koszelówka” (Siluk, 2008). We wschodniej części pasa wychodni kredy rejonu Kornicy znajdują się dwa niewielkie złoża kredy: „Kolonia Wólka Nosowska I” (Dudzik, 1989d) „Kolonia Wólka Nosowska II” (Szymańska, 1995a). W okolicy Kornicy Nowej udokumentowano niewielkie złoże: „Kornica Nowa-zarej.” (Dudzik, 1989b) oraz obejmujące dwa pola złoże „Kornica-Nowa II” (Siluk, 2000) W rejonie Bachorzy, pod koniec lat osiemdziesiątych udokumentowano złoże: „Ba- chorza IV” (Dudzik, 1989a), a w okolicy Rudki złoża: „Rudka” (Dudzik, 1989c) oraz „Rudka II” (Siluk, 2002). Złoże „Kolonia Wólka Nosowska” (Dudzik, 1984) zostało wyeksploatowane i skreślone z Bilansu zasobów… w 2008 r. (Wołkowicz i in. 2009). Spośród złóż kredy piszącej jedynie złoże „Kornica Nowa-zarej” jest złożem suchym, pozostałe są zawodnione lub częściowo zawodnione. Podstawowe parametry geologiczno- górnicze złóż i parametry jakościowe kredy piszącej zestawiono w tabeli 2.

12 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Stan zagos- Wydobycie Wiek kom- Kategoria Zastosowanie Klasyfikacja giczne bilansowe podarowania (tys. t) Nr złoża Nazwa Rodzaj pleksu litolo- rozpoznania kopaliny złóża Przyczyny kon- (tys. t), (tys. m3)* złoża (tys. m3)* na mapie złoża kopaliny giczno- fliktowości złoża Klasy Klasy surowcowego wg stanu na rok 2008 . (Wołkowicz i in. red., 2009) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Czuchów p Q 40 C1 G 15 Sd, Skb 4 A - 2 Platerów i(ic) Q 1083* A+B N - Scb 4 A -

3 Horoszki Duże p Q 71 C1 G 6 Sb 4 A - Kornica-Litewniki 4 i(ir) Q 3386 A+B N - Sc 4 B Gl (pole A) Kornica-Litewniki 13 5 i(ir) Q 1802 C N - Sc 4 B L (pole B) 1

6 Wyrzyki IV t Q 169* C1 G 21* Sr 4 A - 7 Wyrzyki-Pólko t Q 4* C1 Z - Sr 4 A - 8. Kornica-Koszelówka kp Cr 12732 C1+C2 N - Sw, Sr 2 A - Kolonia Wólka No- 9. kp Cr 4 C * Z - Sw, Sr 2 A - sowska I 1 Kolonia Wólka No- 11 kp Cr 26 C Z* - Sw, Sr 2 A - sowska II 1

13 Bachorza IV kp Cr 0,00 C1* Z - Sw, Sr 2 A - 14 Rudka kp Cr 6 C1* Z - Sw, Sr 2 A - 15 Rudka II kp Cr 53 C1 G - Sw, Sr 2 A - 16 Kornica-Nowa kp Cr 9841 C1+C2 N - Sw, Sr 2 A - 17. Kornica Nowa-zarej. kp Cr 1 C1* Z - - 2 A - 18 Kornica-Nowa II kp Cr 226 C1 G - Sw, Sr 2 A - 19 Kornica-Popówka kp Cr 9239 C1+C2 Z - Sw, Sr 2 A - 20 Terlików p Q 67 C1 G - Sd, Skb 4 A 21 Terlików I p Q 75 C1 N - Sd, Skb 4 A 22 Terlików I/1* p Q 22 C1 G - Sd, Skb 4 A 23 Koszelówka I kp Cr 784 C1 G - Sw, Sr 4 A

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Kolonia Wólka No- kp Cr ZWB sowska Wyrzyki t Q ZWB Wyrzyki II t Q ZWB Wyrzyki III t Q ZWB Objaśnienia: Rubryka 2:* - złoże nie figuruje w „Bilansie….”, zasoby wg dokumentacji. Rubryka 3: kp – kreda pisząca, i(ic) – iły ceramiki budowlanej, i(ir) – iły o różnym zastosowaniu (dla przemysłu cementowego), p – piaski, t - torfy; Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Cr - kreda; Rubryka 7: złoże: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, Z* - złoże zaniechane posiadające koncesję, ZWB – złoże wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych);

14 Rubryka 6: A, B, C1, C2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C1* - złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sw – surowce wapiennicze, Sr – surowce rolnicze, Scb – surowce ceramiki budowlanej; Sc – surowce cementowe Rubryka 10: złoże: 2 – rzadkie w skali kraju, 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11: złoże: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb.

Tabela 2 Podstawowe parametry złóż kredy piszącej w rejonie Bachorzy i Kornicy

Miąższość złoża Grubość nadkładu Zawartość CaO Zawartość CaCO3 Nazwa złoża Powierzchnia od – do od – do od – do od – do (ha) średnia średnia średnia średnia (m) (m) (%) (%) 1 2 3 4 5 6 „Kornica – Kosze- 19,4–59,8 1,5–27,7 47,6–53,5 88,9–99,6 19,9 lówka” 50,2 8,1 50,9 92,2 25,8–28,0 2,0–4,2 89,7–92,6 „Koszekówka I” 1,87 27,2 2,8 53,46 90,9 brak danych brak danych brak danych brak danych „Kolonia Wólka 0,5 dokumentacja dokumentacja dokumentacja dokumentacja Nosowaka I” zaginęła zaginęła zaginęła zaginęła „Kolonia Wólka 4,0–5,5 1,0–3,0 47,6–54,1 85,0–96,5 0,58 Nosowska II” 4,8 2,0 - - 5,6–6,0 2,0–2,4 49,2–51,7 90,0–92,5 „Bachorza IV” 0,03 5,8 2,2 50,3 91,8 4,8–5,3 2,7–3,2 49,6–51,2 90,0–92,4 „Rudka” 0,08 5,2 3,0 50,4 91,2 120 5,5–7,0 1,0–2,5 88,7–90,5 „Rudka II” brak danych 0,57 6,1 1,9 89,6 mastrycht pole A– 3,45 pole A–15,0 pole A –11,2 43,12–53,52 pole B–4,10 pole B–19,4 pole B–9,60 50,7 „Kornica–Nowa” pole C–1,23 brak danych pole C–24,7 pole C–5,53 kampan pole C’–1,14 pole C’–25,2 pole C’–7,57 47,08–54,0 łącznie - 9,9 52,8 „Kornica–Nowa pole A–1,50 pole A - śr. 6,2 pole A - śr. 1,8 II” pole B–0,98 brak danych 80,0–96,0 pole B - śr. 5,5 pole B - śr. 2,5 łącznie2,48 - „Kornica– 11,6–80,0 0,7–6,8 48,3- 54,1 86,2–96,6 11,65 Popówka” 45,4 4,9 52,2 93,1 „Kornica Nowa– 2,5–3,5 2,7–3,5 47,2–54,8 84,8–96,8 0,06 zarej.” 3,0 3,0 51,0 90,8

Kopalina eksploatowana z tych złóż jest najczęściej wykorzystywana do produkcji kredy technicznej, malarskiej, pastewnej lub nawozowej. Z punktu widzenia ochrony złóż zaliczono je do klasy 2 – złóż rzadkich lub skoncentrowanych w określonym rejonie, a z punktu widzenia ochrony środowiska do klasy A, złóż małokonfliktowych. 2. Piaski Złoża piasków w rejonie miejscowości Terlików i Horoszki Duże związane są z osadami wodnolodowcowmi zlodowacenia warty, natomiast złoże „Czuchów”, zlokalizowane na północ od miejscowości Zaborze, znajduje się na obszarze tarasu kemowego. Piaski z tych złóż wykorzystywane są w budownictwie i drogownictwie. Złoża „Horoszki Duże” (Siluk, 2001a), „Terlików” (Siluk, 2007), „Terlików I” (Kisieliński, 2008) oraz „Terlików I/1” (Kisieliński, 2009) charakteryzują się podobnymi parametrami geologiczno-górniczymi oraz jakościowymi. Kopalinę główną w złożach stanowią piaski. Poza piaskami liczne są przewarstwienia piasków ze żwirami. W nadkładzie, poza glebą, występują piaski gliniaste

15 niekiedy gliny piaszczyste. W podłożu serii złożowej zalegają piaski gliniaste i gliny zwałowe. Zło- ża te są suche lub częściowo zawodnione („Horoszki Duże”). Złoże piasków „Czuchów” zostało udokumentowane w 1988 r. (Czaja-Jarzmik, Fyda, 1998). W porównaniu ze złożami wcześniej omawianymi piaski średnioziarniste, stanowiące kopalinę główną, charakteryzują się lepszymi parametrami jakościowymi. Nadkład serii zło- żowej stanowi gleba, piaski gliniaste, a w spągu zalega glina piaszczysta. Złoże jest suche. Z punktu widzenia ochrony złóż zaliczono je do klasy 4, – złóż powszechnych licznie występujących, a z punktu widzenia ochrony środowiska do klasy A, – złóż małokonflikto- wych. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złóż i parametry jakościowe piasków przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3 Podstawowe parametry złóż kruszywa naturalnego

Zawartość frakcji Ciężar nasypowy Grubość nadkła- Miąższość złoża o Zawartość pyłów w stanie utrzę- Powierz- du Nazwa złoża od – do < 2,00 mm od – do sionym chnia od – do średnia od – do średnia od – do (ha) średnia (m) średnia (%) średnia (m) (%) (kg/m3) 5,5–7,8 0,2–2,5 88,4–99,2 0,9–3,1 1520–1610 „Czuchów” 0,96 6,7 1,3 96,0 1,9 1550 „Horoszki 3,0–5,0 1,0–2,5 1,90 nie oznaczono Duże” 4,4 1,6 87,7 1660 2,4–6,1 0,2–0,8 68,7–94,4 1,8–8,8 1500–1730 Terlików 0,97 4,5 0,44 84,4 4,3 1690 1,9–6,1 0,3–1,0 57,8–100,0 1,4–3,2 1440–1780 Terlików I 1,03 4,98 0,68 79,5 2,1 1620 5,5–5,6 0,7–1,0 57,8–100,0 1,4–3,2 1440–1780 Terlików I/1 0,31 5,5 0,85 79,5 2,1 1620

3. Surowce ilaste Na obszarze arkusza Sarnaki udokumentowane zostały trzy złoża surowców ilastych, w tym jedno do produkcji ceramiki budowlanej („Platerów”) oraz dwa dla przemysłu cementowego („Kornica-Litewniki pole A” i „Kornica-Litewniki pole B”). Złoże surowców ilastych ceramiki budowlanej „Platerów” (Błociszewski i in., 1958) o powierzchni 17,5 ha zlokalizowane jest na południowy wschód od Platerowa. Kopalinę główną stanowią iły pochodzenia zastoiskowego o miąższości od 2,5 do 11,7 m, (średnio 6,9 m). Nadkład o grubości od 0,5 do 3,3 m, (średnio 1,1 m) stanowią gleba, piaski oraz miejscami glina zwałowa. Kopalina charakteryzuje się dobrymi parametrami jakościowymi, za- wartość CaCO3 zmienia się od 0,2 do 15,2% i średnio wynosi 9,3%, skurczliwość wysychania waha się w granicach 7,9–10,0% (średnio 8,9%). Wytrzymałość na ściskanie gotowych pro-

16 duktów (cegły) waha się od 16,5 do 37,6 MPa, średnio 27,8 MPa. Złoże jest zawodnione. Surowiec może być wykorzystany do produkcji cegły pełnej, dziurawki, wyrobów cienko- ściennych, grubościennych i elementów drążonych. Zgodnie z klasyfikacją złóż z punktu widzenia ich ochrony, złoże „Platerów” zaliczone jest do klasy 4 – powszechnych licznie wy- stępujących, natomiast ze względu na ochronę środowiska jest złożem małokonfliktowym klasa A. W rejonie Litewnik, w latach sześćdziesiątych poszukiwano surowca ilastego dla projektowanego kombinatu cementowego. Wynikiem tych prac było udokumentowanie dwóch złóż: „Kornica-Litewniki (pole A)” i „Kornica-Litewniki (pole B)” (Ślusarczyk, 1961; Strych, 1963). Oba częściowo zawodnione złoża zlokalizowane są w obrębie występowania mułków i iłów zastoiskowych zlodowacenia warty. Przedmiotem przyszłej eksploatacji będą iły, które mogą być użyte jako surowiec niski przy produkcji cementu. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złóż i jakościowe iłów zestawiono w tabeli 4. Tabela 4 Podstawowe parametry złóż surowców ilastych dla przemysłu cementowego

Grubość nadkła- Miąższość złoża Powierz- du Moduł glinowy Moduł krzemowy Nazwa złoża od – do: chnia od – do od – do od – do średnia (ha) średnia średnio średnio (m) (m) „Kornica-Litewniki” 17,0–21,2 0,3–4,0 1,78–5,66 2,62–4,53 9,30 (pole A) 19,36 1,3 3,04 3,39 „Kornica-Litewniki” 8,2–19,6 0,4–1,0 1,86–3,21 2,08–3,37 5,90 (pole B) 16,37 0,66 2,48 2,71

Zgodnie z klasyfikacją złóż z punktu widzenia ich ochrony, złoża te zaliczono do klasy 4 – złóż powszechnych licznie występujących, natomiast ze względu na ochronę środowi- ska do klasy B – złóż konfliktowych (ze względu na ochronę gleb i lasów).

4. Torfy

Na obszarze omawianego arkusza udokumentowano w okolicy Popław i Wyrzyk pięć złóż torfów, z których trzy: „Wyrzyki” (Szymańska, 1992), „Wyrzyki II” (Szymańska, 1994) i „Wyrzyki III” (Szymańska, 1995b) zostały wyeksploatowane i skreślone z Bilansu zaso- bów... Pozostałe dwa złoża: „Wyrzyki IV” (Siluk, 2001b) oraz „Wyrzyki-Pólko” (Szymańska, 1995c; Czaja-Jarzmik, 1998) znajdują się przy drodze z Popław do Wyrzyk, w obrębie duże- go torfowiska. W złożu „Wyrzyki-Pólko”, o powierzchni 3,63 ha, występują torfy o miąższości od 0,8 do 2,5 m (średnio 1,64 m), pod nadkładem gleby torfowej i namułu organicznego

17 o średniej grubości 0,8 m, który uznano za kopalinę towarzyszącą. Podstawowy parametr ja- kościowy torfu, odczyn pH, waha się w granicach 6,6 do 7,3 (średnio 7,1). Złoże jest zawodnione. Złoże „Wyrzyki IV” o łącznej powierzchni 20,40 ha składa się z trzech pól: pola A – północnego o powierzchni 5,2 ha, pola B – o powierzchni 1,9 ha oraz, zajmującego połu- dniową część torfowiska, pola C, którego powierzchnia wynosi 13,3 ha. We wszystkich polach miąższość torfu wynosi od 2,1 (pole A i B) do 2,4 m (pole C). Kopalina znajduje się pod nadkładem gleb lub namułów organicznych o średniej grubości 0,4 – 0,6 m. Odczyn pH wynosi średnio 7,44. Złoże jest zawodnione. Kopalina z obu złóż nadaje się do produkcji ziemi ogrodniczej i pod uprawę pieczarek. Zgodnie z klasyfikacją złóż z punktu widzenia ich ochrony oba złoża zliczono do klasy 4 – jako powszechnych, a z punktu widzenia ochrony środowiska – do klasy A – jako złoże małokonfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Przemysł wydobywczy na obszarze arkusza Sarnaki związany jest z występowaniem złóż kredy piszącej, kruszyw naturalnych i torfów. Aktualnie eksploatację prowadzi się w obrębie 3 złóż kredy piszącej: „Rudka II”, „Kornica Nowa II” i „Koszelówka I”, 4 złóż piasków: „Czuchów”, „Terlików”, „Terlików I/1” i „Horoszki Duże” oraz złoża torfu „Wyrzyki IV”. 1. Kreda pisząca Złoże „Rudka II” eksploatowane jest okresowo od 2003 r. przez J. Sadowską z Wy- rzyk na podstawie koncesji ważnej do 31.10.2018 r. Dla złoża ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 0,60 ha. Eksploatacja prowadzona jest w wyrobisku wgłębnym przy pomocy koparki łyżkowej. Po zakończeniu wydobycia planuje się rekultywację wyrobiska w kierunku wodnym. Złoże „Kornica Nowa II” użytkowane przez A. Flisa z Kornicy Nowej posiada konce- sję wydaną przez wojewodę mazowieckiego ważną do 30.09.2020 roku. Obszar i teren górni- czy o powierzchni 3,20 ha obejmuje pole A i pole B złoża oraz niewielki fragment zaniecha- nego złoża „Kornica Popówka”, z zastrzeżeniem możliwości eksploatacji jedynie w granicach bilansowych złoża „Kornica Nowa II”. Eksploatacja prowadzona jest od 2003 r. wyrobiskiem wgłębnym. Rekultywacja będzie polegała na samoistnym wypełnieniu wyrobisk wodą i zale- sieniu pozostałej części terenu górniczego.

18 Użytkownikiem złoża „Koszelówka I” są Koszelowskie Zakłady Kredowe Spółka Cywilna posiadające od 2008 r. koncesję na eksploatację kopaliny, ważną do 30.04.2028 r. Ustanowiony obszar i teren górniczy jest równy powierzchni złoża i wynosi 1.87 ha. Kopalina wydobywana jest okresowo przy pomocy koparki łyżkowej z wyrobiska wgłębnego. Po za- kończeniu eksploatacji planowany jest wodny kierunek rekultywacji odkrywki. Użytkownikiem złoża „Kolonia Wólka Nosowska II” od 1996 roku jest S. Wielogór- ski z Koszelówki. Właściciel złoża posiada koncesję ważną do 22.04.2011 roku. Dla złoża ustanowione są obszar i teren górniczy o powierzchni 0,58 ha. Eksploatacja została całkowi- cie zaniechana w 2006 r., a wyrobisko ulega samoistnemu zadrzewieniu. Eksploatację kredy piszącej ze złoża „Bachorza IV” zakończono wraz w wygaśnię- ciem koncesji w 2003 r. Wyrobisko poeksploatacyjne nie zostało zrekultywowane. Aktualnie złoże znajduje się w granicach obszaru i terenu górniczego ustanowionego wspólnie dla złóż „Bachorza IV” i „Bachorza II” znajdującego się na arkuszu Swory. Zgodnie z koncesją eks- ploatację można prowadzić jedynie w granicach zasobów złoża „Bachorza II”. Złoże „Kolonia Wólka Nosowska I” eksploatowane było w latach 1989–2004. Wydo- bycie zostało zaniechane ze względu na wyeksploatowanie surowca. Wyrobisko zostało cał- kowicie zrekultywowane w kierunku rolnym. Największe złoże kredy piszącej „Kornica-Popówka” eksploatowano od końca lat 50. do 1995 roku przez Kornickie Zakłady Kredowe, które po zakończeniu działalności wydo- bywczej zostały zlikwidowane. Koncesja na eksploatację wygasła 18.05.2003 roku. Wyrobi- sko uległo częściowej samorekultywacji poprzez wypełnienie wodą, a część północno- wschodnią obszaru złożowego porasta młodnik. Kopalinę ze złoża „Rudka” wydobywano przez kilka lat od 1990 r. Po zakończeniu eksploatacji nie wykonano żadnych prac rekultywacyjnych. Wyrobisko samoistnie zarasta krzewami i młodnikiem. Eksploatację kredy piszącej ze złoża „Kornica Nowa – zarej.” prowadzono na podstawie koncesji od 1990 r. Po zaprzestaniu wydobycia w połowie lat 90. nie wykonano prac rekultywacyjnych. Ostatecznie koncesja została zniesiona decyzją starosty łosickiego w 2007 r. Złoże kredy piszącej „Kolonia Wólka Nosowska” było eksploatowane od 2005 do końca 2006 r. przez firmę „Wokas-Kopalnie Torfu sp. z.o.o”. Zasoby zostały w większości wyeksploatowane, a złoże zostało skreślone z „Bilansu zasobów…” w 2008 r. Wyrobisko uległo samoistnej rekultywacji przez wypełnianie wodą.

19 2. Piaski Złoże piasków: „Czuchów” jest eksploatowane od 2004 r. przez Zarząd Gminy Plate- rów na podstawie koncesji wydanej przez wojewodę bialskopodlaskiego w 1998 r ważnej przez 25 lat. Ustanowiony obszar i teren górniczy ma powierzchnię 0,96 ha. Wydobycie prowadzone jest jednym poziomem wydobywczym w wyrobisku stokowo-wgłębnym. Po zakoń- czeniu eksploatacji proponowana jest rekultywacja w kierunku leśnym. Użytkownikiem złoża piasków „Horoszki Duże” jest Wiktor Kołodyński z Wandapo- la, który od 2004 r. posiada koncesję na eksploatację kopaliny ważną do 16.06.2024 r. Dla złoża ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,90 ha i teren górniczy o powierzchni 2,87 ha. Eksploatacja prowadzona jest w wyrobisku wgłębnym. Ze względu na częściowe zawodnienie złoża rekultywacja będzie prowadzona w kierunku wodnym i leśnym. Złoże piasków „Terlików” eksploatowane jest od 2007 r. przez Bogdana Czecha z Romanowa, na podstawie koncesji ważnej do 2017 r. Ustanowiony obszar i teren górniczy mają powierzchnię równą powierzchni złoża wynoszącą 0,97 ha. Kopalina ze złoża eksploatowana jest okresowo w wyrobisku wgłębnym. Po zakończeniu wydobycia teren zostanie zale- siony. Na zachód od złoża „Terlików” znajdują się dwa złoża piasków, których użytkowni- kiem jest firma „Mirbet” ze Starej Bordziłówki. Dla złoża „Terlików I” użytkownikowi od- mówiono wydania koncesji ze względu na brak uzgodnień z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego. Dla złoża „Terlików I/1” wydzielonego ze złoża „Terlików I” staro- sta łosicki w 2009 r. wydał koncesję na eksploatację kopaliny na okres 10 lat, ustalając jedno- cześnie obszar górniczy o powierzchni 0,32 ha i teren górniczy o powierzchni 0,40 ha. Eks- ploatacja piasków przebiega w sposób ciągły w wyrobisku wgłębnym. Rekultywacja plano- wana jest w kierunku leśnym. 3. Torfy Złoże torfów „Wyrzyki IV” eksploatowane jest od 2002 roku przez Zakład Wydoby- wania i Przetwórstwa Torfu „WOKAS-Kopalnie Torfu Sp. z o.o.” z Rudnika. Właściciel zło- ża posiada dwie koncesje na wydobywanie kopaliny. Koncesja wydana przez wojewodę mazowieckiego w 2002 r. jest ważna do 31.12.2027 roku. W decyzji ustanowione zostały: obszar i teren górniczy dla pola B o powierzchni 0,35 ha oraz obszar górniczy dla pola C o powierzchni 9,41ha i teren górniczy dla pola C o powierzchni 10,2 ha. Druga koncesja została wydana przez marszałka województwa mazowieckiego w 2007 r. na okres 13 lat. Zgodnie z decyzją koncesyjną ustanowiono: obszar i teren górniczy dla pola A o powierzchni 7,08 ha, obszar i teren górniczy dla pola B1 o powierzchni 1,04 ha oraz obszar i teren górniczy dla pola

20 C1 o powierzchni 2,3 ha. Eksploatacja prowadzona jest przy pomocy koparek spod wody w trzech wyrobiskach obejmujących pola A, B i C. Na sąsiednim złożu torfów „Wyrzyki-Pólko” zaniechano całkowicie eksploatacji, a koncesja została zniesiona w 2001 r. Aktualnie wyrobisko jest dużym zbiornikiem wodnym. Trzy niewielkie złoża torfów „Wyrzyki”, „Wyrzyki II” i „Wyrzyki III” sąsiadujące od wschodu z polem A złoża „Wyrzyki IV” zostały całkowicie wyeksploatowane pod koniec lat 90. i skreślone z „Bilansu zasobów…” (Wołkowicz i in., 2009). Na obszarze objętym arkuszem Sarnaki znajdują się liczne, małe wyrobiska po eksploatacji kruszywa piaszczysto-żwirowego na potrzeby lokalne. Miejsca takie przedstawiono na mapie jako punkty występowania kopaliny. W trakcie wizji lokalnej terenu stwierdzono niekoncesjonowaną eksploatację kopalin w rejonie Rzewuszek, Łuzek, Czeberaków oraz Ko- szelówki i dla tych punktów wykonano karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Podstawą do określenia perspektyw surowcowych dla obszaru arkusza Sarnaki była Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 (Albrycht, 1999a, b) oraz dane ze sprawozdań i orzeczeń geologicznych uzupełnione informacjami od użytkowników złóż i obserwacjami własnymi w terenie. Wykorzystano także wyniki weryfikacji złóż kopalin województwa bialskopodlaskiego (Piwocka i in., 1995). Na terenie objętym arkuszem Sarnaki znaczenie surowcowe mają przede wszystkim kreda pisząca, kruszywa naturalne, oraz torfy. Obszarami perspektywicznymi dla znalezienia złóż kruszyw piaszczysto-żwirowych są okolice: Kolonii Helenów, Sarnak, Hołowczyc, Terlikowa, Nowych Szpaków, Chłopkowa, Chotycz, Ław, Rudki i Starej Kornicy. Obszary te zostały wyznaczone na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sarnaki (Albrycht, 1999a, b) oraz dawnych i istniejących odkrywek. Pod względem genetycznym utwory piaszczysto-żwirowe występujące w proponowa- nych obszarach perspektywicznych są zróżnicowane. W okolicy Kolonii Helenów pod niewielkim nadkładem gleby występują piaski ze żwirami tarasów kemowych (Albrycht, 1999a, b). Miąższość serii piaszczysto-żwirowej w odkrywce nie przekracza 6,0 m. Średnia zawartość frakcji o średnicy < 2 mm dla kruszywa eksploatowanego ze złoża „Czuchów”, znajdującego się w zachodniej części obszaru perspektywicznego, wynosi 96 %.

21 Obszary perspektywiczne związane z piaszczysto-żwirowymi osadami wodnolodowcowymi zlokalizowane są w rejonie Sarnak i Terlikowa (Albrycht, 1999a, b). Średnia ich miąższość wynosi około 5 m, nadkład stanowi przeważnie gleba lub niewielkiej miąższości piaski gliniaste. Według danych z dokumentacji złóż w rejonie Terlikowa zawartość frakcji o średnicy < 2 mm wynosi średnio od 79–84 %. W rejonie miejscowości Chotycze-Czeberaki wyznaczono obszar perspektywiczny w obrębie moreny czołowej spiętrzonej zbudowanej z piasków i żwirów lodowcowych, wodnolodowcowych oraz piasków o cechach rzecznych, uformowanych w zespoły pionowo poło- żonych łusek glacitektonicznych (Albrycht, 1999a, b). W odkrywkach na obszarze moreny stwierdzono występowania utworów piaszczysto-żwirowych o miąższościach od 3 do 5 m zalegających pod niewielkim nadkładem gleby. Podobne struktury uznane za obszary perspektywiczne znajdują się w okolicach: Wyrzyk, Nowych Szpaków i Hołowczyc. Obszary perspektywiczne związane z formami akumulacji szczelinowej wyznaczono w rejonie: Rudki, Ław, Starej Kornicy i Dubicza. Są to głównie niewielkie ozopodobne wzgó- rza zbudowane ze złuskowanych różnowiekowych piasków drobno- i średnioziarnistych przykrytych warstwą wodnolodowcowych piasków i żwirów (Albrycht, 1999a, b). Miąższość omawianych osadów w odsłonięciach waha się od 3,8 do 7,5 m. Nadkład stanowi gleba o miąższości nie przekraczającej 0,5 m. W okolicy Sewerynowa i Bachorzy wyznaczono 3 niewielkie obszary perspektywiczne występowania kredy piszącej (Wyrwicka, Gajewski, 1963; Ślusarczyk-Radwan, 1973). Średnia miąższość kredy w wyznaczonych obszarach nie przekracza 23 m, a nadkład stanowi gleba, namuły lub torfy o średniej miąższości 4,2 m. W trakcie rozpoznania nie wykonano badań jakościowych kopalin. Zawartość węglanów w kopalinie jest prawdopodobnie zbliżona do parametrów oznaczonych w złożu „Bachorza IV”

Tabela 5 Grubość Nr Po- Wiek kom- Średnia kompleksu Zasoby w obszaru wierz- Rodzaj pleksu litolo- Parametry jako- grubość litologiczno- Zastosowa- kategorii D na ma- chnia kopaliny giczno- ściowe nadkładu surowcowego 1 nie kopaliny (tys. m3) pie (ha) surowcowego (m) od – do średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielność 18% I 2,0 t Q 0,2 1,81 36 Sr stopień rozkładu 40% Objaśnienia: Rubryka 3: t – torfy

22 Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 9: Sr – kopaliny skalne rolnicze W oparciu o dane zawarte w opracowaniu potencjalnej bazy zasobowej torfów (Ostrzyżek, Dembek, 1996) na obszarze arkusza Sarnaki znajduje się jeden niewielki obszar prognostyczny występowania złóż torfów położony na południe od istniejącego złoża „Wy- rzyki IV”. W latach 1976–1996 w okolicy: Chotycz, Hruszniewa–Czeberaków oraz Hołowczyc wykonano serię wierceń i sond poszukiwawczych za kruszywem naturalnym zakończonych wynikiem negatywnym (Gradys, 1976, 1990b; Peszkowska-Nowak, 1981; Domańska, Piwo- cka, 1980; Zdrojewska, 1996). Na zachód od Chotycz w strefie przypowierzchniowej wystę- pują gliny zwałowe oraz piaski różnej genezy (lodowcowe, wodnolodowcowe) o niewielkiej miąższości. Pomiędzy Hruszniewem a Czeberakami stwierdzono występowanie piasków gliniastych lub pylastych, nieprzydatnych dla budownictwa. W rejonie Hołowczyc odwiercono 28 sond o głębokości do 12,5 m, w większości otworów nawiercono glinę lub piaski gliniaste. W rejonie Czuchowa, Puczyc oraz Walimia były prowadzone prace poszukiwawcze za surowcami ilastymi ceramiki budowlanej (Peszkowska-Nowak, Gradys, 1975; Gradys, 1990a) zakończone wynikiem negatywnym. W okolicy Czuchowa i Puczyc nawiercono gliny piaszczyste, mułki piaszczyste i ilaste o zbyt dużej zawartości margla ziarnistego (1,5 do 2,0%), a w rejonie Walimia w większości sond stwierdzono występowanie piasków gliniastych. W okolicy Czuchleb, Terlikowa, Płoskowa, Platerowa oraz Szpaków Starych wykonano szereg wierceń za surowcem ilastym do produkcji kruszywa lekkiego – glinoporytu, które również zakończyły się wynikiem negatywnym (Domańska, 1972; Urbańska, Gradys, 1975; Gradys, 1977). Na północ od Czuchleb wykonano 17 otworów, w sześciu stwierdzono wystę- powanie iłów o miąższości od 8 do 15 m, przykrytych jednak zbyt dużym nadkładem pia- sków, piasków gliniastych lub glin o średniej miąższości 5,0 m. W rejonie Płoskowa, Terli- kowa oraz Szpaków Starych występują głównie piaski różnoziarniste, pylaste, gliniaste, gliny oraz sporadycznie mułki i iły zawierające zbyt duże ilości frakcji żwirowej. Gliny piaszczyste z okolic Platerowa zawierają duże ilości margla (od 0,5 do 6,5%). Negatywne wyniki przyniosły także prace poszukiwawcze za kredą jeziorną przepro- wadzone w dolinie Sarenki oraz w okolicy Puczyc i Chotycz (Bandurska-Kryłowicz, 1978,1994). W rejonie Puczyc w kilku sondach stwierdzono występowanie piasków różno- ziarnistych, gliniastych na glinach zwałowych lub mułkach ilastych. Natomiast w okolicy Chotycz występuje kreda jeziorna o miąższości 0,3–0,8 m pod nadkładem 0,8–2,6 m torfu brunatnego (Bandurska-Kryłowicz, 1978).

23 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar objęty arkuszem Sarnaki położony jest w dorzeczu Wisły, w obrębie zlewni III rzędu rzeki Bugu. Większość obszaru odwadniają płynące w kierunku północnym i północno – zachodnim lewobrzeżne dopływy Bugu: Toczna i Sarenka. W północno-wschodniej części obszaru arkusza, na powierzchni około 2 km2, zaznacza się strome zbocze przełomowego odcinka doliny Bugu. Wody powierzchniowe na ogół nie są wykorzystywane do celów gospodarczych. Wy- jątek stanowi duży kompleks stawów rybnych w rejonie miejscowości Woźniki, przy ujściu rzeki Kałuży do Tocznej. W obrębie arkusza brak jest punktów monitoringu podstawowego i regionalnego wód powierzchniowych. Jakość rzeki Bug i Toczna badana jest w ramach monitoringu środowiska przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie (www.wios.warszawa.pl) w punktach monitoringowych poza granicami arkusza Sarnaki. Ocenę jakości wód powierzchniowych w 2008 roku przeprowadzono zgodnie z zapi- sami rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w sprawie klasyfikacji jednolitych części wód powierzchniowych (Rozporządzenie…, 2008). Według przeprowadzonych, w 2008 roku badań jednolite części wód powierzchniowych – Bug od granicy RP w Niemi- rowie do ujścia oraz – Toczna do ujścia, charakteryzują się złym stanem ogólnym. 2. Wody podziemne Według Atlasu hydrogeologicznego Polski zachodnia część obszaru arkusza Sarnaki znajduje się w subregionie centralnym regionu mazowieckiego, a część wschodnia - w zasię- gu subregionu podlaskiego IX1 (region lubelsko-podlaski IX) (Paczyński red., 1995). Na omawianym obszarze użytkowe piętra wodonośne związane są z występowaniem piaszczystych i piaszczysto-żwirowych osadów czwartorzędowych oraz piaszczystych osa- dów trzeciorzędowych. Poszczególne poziomy wodonośne nie mają ciągłego rozprzestrzenie- nia, występują pojedynczo lub łącznie, lokalnie w pośredniej lub bezpośredniej więzi hydraulicznej (Kubiczek, 2004). Czwartorzędowe piętro wodonośne występuje na znacznej części omawianego obszaru, ale poziomy tego piętra są użytkowymi poziomami wodonośnymi tylko w zachodniej, północnej i południowej części. Natomiast trzeciorzędowe piętro wodonośne zostało rozpoznane i uznane za poziom użytkowy w centralnej i południowo–wschodniej części.

24 W obrębie czwartorzędowego piętra wodonośnego wyróżnia się dwa poziomy wodo- nośne o znaczeniu użytkowym: pierwszy występujący płytko pod powierzchnią terenu, o zwierciadle swobodnym lub lekko napiętym i drugi, międzymorenowy, o napiętym zwierciadle wody - lokalnie pozostający w bezpośredniej więzi z wodami piętra trzeciorzędowego. Pierwszy czwartorzędowy poziom wodonośny związany jest z piaszczystymi osadami akumulacji rzecznej z okresu zlodowaceń środkowopolskich lub interglacjału mazowieckiego zalegającymi pod słabo przepuszczalnymi utworami morenowymi. Głębokość występowania poziomu wodonośnego jest zmienna i waha się od 5 do 30 m. W dolinach Sarenki, Rozwa- dówki i Bugu stanowi on główny poziom wodonośny natomiast w rejonie Czuchowa, Plate- rowa i Kornicy jest poziomem podrzędnym. Najkorzystniejsze warunki hydrogeologiczne stwierdzono w zachodniej części doliny Sarenki. Miąższość warstwy wodonośnej w tym rejonie mieści się w przedziale od 20 do 40 m, a wydajności potencjalne ze studni wynoszą od 50 do 70 m3/h. Zasilanie poziomu odbywa się w wyniku bezpośredniej infiltracji z powierzchni terenu. Zwierciadło wody ma charakter lekko napięty i stabilizuje się na głębokości między 5 a 20 m. Drugi międzymorenowy poziom wodonośny występuje najczęściej na głębokości około 50–70 m. W południowej części obniżenia glacitektonicznego, nawiązującego do strefy uskokowej Łosic oraz na przedpolu strefy zaburzeń glacitektonicznych, na południe od Kornicy, utwory wodonośne występują na głębokości 110–130 m, a w północno- zachodniej części arkusza, w strefie wyniesienia podłoża trzeciorzędowego (80 m n.p.m.) na głębokości 20–30 m. Poziom ten stanowi główny poziom wodonośny w zachodniej, północno-zachodniej i lokalnie w północnej części arkusza natomiast w jego południo- wo-wschodniej ma znaczenie podrzędne. Na południe od Kornicy występuje w bezpo- średniej łączności hydraulicznej z wodonośnymi osadami trzeciorzędowymi, tworząc wspólny poziom wodonośny. Warstwę wodonośną stanowią piaski drobnoziarniste i średnioziarniste o miąższości od 20–40 m. W strefie wyniesienia podłoża podczwarto- rzędowego, w rejonie Woźnik, miąższość wodonośca jest niższa i waha się od 5 do 20 m. Nad- kład utworów piaszczystych stanowi kompleks słabo przepuszczalnych glin zwałowych lub utworów zastoiskowych. Zwierciadło wody jest napięte i na ogół występuje pod dużym ciśnieniem hydrostatycznym, a jego powierzchnia nachylona jest w kierunku doliny Bu- gu. Wydajność potencjalna pojedynczej studni dla przeważającej części obszaru mieści się w zakresie od 50 do 70 m3/h, w części północno-zachodniej arkusza wartości są niż- sze i wynoszą od 10 do 50 m3/h.

25 Wody z utworów czwartorzędowych są na ogół bardzo dobrej i dobrej jakości, lokalnie – średniej. Do picia nadają się bez uzdatniania lub wymagają prostego uzdatniania polegającego na obniżeniu zawartości żelaza i manganu. Pozostałe wskaźniki spełniają wymagania stawiane wodom do picia i na potrzeby gospodarstw domowych. W centralnej i południowo-wschodniej części arkusza Sarnaki poziom wodono- śny związany jest z drobno- i średnioziarnistymi piaskami kwarcowymi trzeciorzędu. Na dużym obszarze arkusza wodonośne utwory trzeciorzędu występują w postaci spiętrzo- nych osadów o budowie łuskowo-fałdowej, charakteryzujące się dużą zmiennością i nie- jednorodnością parametrów hydrogeologicznych. Główny trzeciorzędowy poziom wo- donośny występuje pod nadkładem słabo przepuszczalnych glin zwałowych na głęboko- ściach od 0–15 m do powyżej 100. Miąższość użytkowego poziomu wodonośnego waha się od 5 do 40 m, średnio około 20 m. Wydajności potencjalne ze studni ujmujących poziom trzeciorzędowy mieszczą się w przedziale od 10 do 30 m3/h. Wody występujące w osadach trzeciorzędowych mają na ogół średnią jakość. Są to wody słabo zmineralizowane, średnio twarde, często o podwyższonej mętności i bar- wie. Zawierają niewielkie ilości chlorków i siarczanów oraz znaczne ilości manganu i żelaza. Lokalnie, w Hruszniewie, stwierdzono podwyższone stężenie związków amo- nowych. Zasilanie czwartorzędowych i trzeciorzędowych poziomów wodonośnych zale- gających pod pakietem utworów słaboprzepuszczalnych odbywa się w wyniku infiltracji opadów przez gliny zwałowe lub bezpośrednio w strefie zaburzeń glacitektonicznych. Na obszarze arkusza znajduje się 7 komunalnych i 3 przemysłowe ujęcia wód podziemnych. Składają się one z dwóch lub trzech studni. Ujęcia te znajdują się w: Sarnakach, Platerowie, Czuchowie, Hruszniewie, Chotyczach, Kornicy, Woźnikach, Łuzkach oraz Kol. Płosków. Ujęcia w Hruszniewie i w Kornicy eksploatują wody piętra trzeciorzędowego, a pozostałe piętra czwartorzędowego. Żadne z ujęć wód podziemnych nie ma wyznaczonej strefy ochrony pośredniej. We wschodniej części omawianego obszaru znajduje się fragment trzeciorzędowego GZWP nr 224 – Subzbiornik Podlasie – fig. 3 (Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. Położenie arkusza Sarnaki na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych wyma- gających szczególnej ochrony (Kleczkowski red., 1990)

1– granice GZWP w ośrodku porowym; 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica państwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 224 – Subzbiornik Podlasie, trzeciorzęd (Tr); 215 – Subniecka Warszawska, trzeciorzęd (Tr)

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359) (Rozporządzenie …2002). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 531 - Sarnaki, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono dany- mi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Pol- ski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

27 Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostatecz- na do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 6).

28 Tabela 6 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 531– dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie Sarnaki bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 531– Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Sarnaki

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 15–41 23 27 Cr Chrom 50 150 500 2–6 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 16–30 22 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–3 1 2 Cu Miedź 30 150 600 2–6 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–7 2 3 Pb Ołów 50 100 600 4–10 6 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 0,05–0,06 0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 531–Sarnaki 1) grupa A w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 6 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 6 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- sza 531–Sarnaki do poszczególnych grup użytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższą wartość me- diany wykazuje jedynie zawartość rtęci. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

29 2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wynoszą od 24,8 nGy/h do 53,3 nGy/h. Średnia wartość wynosi 38,6 nGy/h i jest nieco wyższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma wahają się w zakresie od 22,4 do 43,8 nGy/h i średnio wynoszą 35,5 nGy/h. W profilu zachodnim najwyższe wartości promieniowania gamma (30–50 nGy/h) są związane z glinami zwałowymi zlodowacenia środkowopolskiego, dominującymi na badanym obszarze oraz z ich eluwiami. Niższymi wartościami promieniowania gamma (ok. 25 nGy/h) cechują się osady piaszczysto-żwirowe – piaski wodnolodowcowe i holoceńskie utwory rzeczne (piaski i żwiry), a także torfy. W profilu wschodnim wartości promieniowania gamma są nieco bardziej wyrównane, gdyż wzdłuż profilu dominują osady o zbliżonych wartościach promieniowania gamma (35–45 nGy/h): gliny zwałowe oraz piaski, żwiry i głazy lodowcowe.

30 531W PROFIL ZACHODNI 531E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5794126 5797676 5793226 5790595 m5792334 m 5788602 5791241 5786750 5788024 5784872

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5794126 5797676 5793226 5790595 m5792334 m 5788602 5791241 5786750 5788024 5784872

0 2 4 6 8 10 12 0 2 4 6 8 10 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Sarnaki (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są generalnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od 3,0 do 16,6 kBq/m 2, a wzdłuż profilu wschodniego – od 1,8 do 9,3 kBq/m2. Lokalnie podwyższone stężenia cezu (rzędu 10-16 kBq/m2) w profilu zachodnim są związane z niezbyt intensywną anomalią rozciągającą się na Wysoczyźnie Siedleckiej i nie stwarzają żadnego zagrożenia radiologicznego dla ludności.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz U Nr 62, poz. 628 z późniejszymi zmianami) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowi- ska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składo- wisk odpadów (Dz U Nr 61, poz. 549 z późniejszymi zmianami) (Ustawa…2001; Rozporzą- dzenie…2003). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfi- kowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje:  wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować żadnych typów składowisk odpadów,  wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp bocznych wy- różnionych typów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 7),  warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb.

32 Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąższość współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) 1 2 3 4 N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Uwzględniając powyższe kryteria na arkuszu Sarnaki wyznaczono:  obszary bezwzględnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpadów,  obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłożu (do głębokości 2,5 m) gruntów spełniających wymagania dla naturalnej warstwy izolacyjnej,  obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów jest możliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub uszczelnień syntetycznych,  wyrobiska związane z eksploatacją kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich badań i zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, położone w obrębie określonej jednostki geomorfologicznej, stanowią preferowane potencjalne obszary lokalizacji składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie:  izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 7),  rodzajów przestrzennych ograniczeń warunkowych wynikających z potrzeby ochrony: b – zabudowy i stref ochronnych związanych z infrastrukturą, p – przyrody, z – złóż. Lokalizacja przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagała ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Sarnaki (Albrycht, 2005) i zgodnie z przyjętymi kryteriami, wystąpienia glin zwałowych stanowią rejony o korzystnych warunkach izolacyjnych dla lokalizacji składowisk odpadów obojęt- nych. Miąższość i litologia warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumen-

33 towane zostały czternastoma otworami wiertniczymi zamieszczonymi na mapie dokumentacyjnej. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyj- nej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geośrodowi- skowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko przy projektowa- niu składowisk odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia główne- go użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Sarnaki Mapy hydrogeolo- gicznej Polski w skali 1 : 50 000 (Kubiczek, 2004). Wyznaczono tu cztery stopnie zagrożenia wód podziemnych (w 5-stopniowej skali): wysoki, średni, niski, bardzo niski. Są one funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodo- nośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczo- nymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyj- ności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Sarnaki około 50% powierzchni zajmują tereny o bezwzględnym zakazie lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów. Wydzielono je ze względu na występowanie:  obszarów zwartej i gęstej zabudowy w obrębie miejscowości: Sarnaki, Platerów i Sta- ra Kornica − siedzib urzędu gminy;  zwartych kompleksów leśnych o powierzchni powyżej 100 ha (głównie w północno- zachodniej, północno-wschodniej i wschodniej części arkusza);  obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jako: Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) − „Dolina Dolnego Bugu” PLB140001, Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOO) − „Ostoja Nadbużańska” PLH140011;

34  obszaru leśno-krajobrazowego rezerwatu przyrody – „Zabuże”;  terenów obejmujących gęstą sieć dolin rzecznych w obrębie tarasów holoceńskich rzek: Toczna i Sarenka − lewobrzeżnych dopływów Bugu oraz mniejszych rzek: Ka- łuża, Chlebczanka i Rozwadówka, a także ich bezimiennych dopływów;  obszarów położonych w sąsiedztwie zbiorników śródlądowych (stawy), głównie w dolinie Tocznej (w rejonie wsi Woźniki i Czuchleby) oraz koło Jezior (przy południowo- zachodnim narożniku arkusza) i na północny wschód od wsi Wyrzyki;  terenów podmokłych i bagiennych, w tym chronionych łąk na glebach pochodzenia organicznego (przede wszystkim w obrębie w/w dolin rzecznych);  obszaru obejmującego strome zbocze przełomowego odcinka doliny Bugu w północ- no-wschodnim narożniku arkusza. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wisk odpadów obojętnych Potencjalne obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono w rejonach występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoża określone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 7). Wymagania te przewidują wystę- powanie co najmniej jednometrowej warstwy gruntów spoistych o współczynniku wodoprze- puszczalności ≤ 1 x 10-7 m/s bezpośrednio w podłożu składowiska. Na obszarze arkusza Sarnaki takie warunki spełniają gliny zwałowe ze zlodowacenia warty, zlodowaceń środkowopolskich, rozprzestrzenione na przeważającej części analizowanego terenu. Utwory te występują w formie zdenudowanych płatów znacznej wielkości, two- rzących przeważnie falistą wysoczyznę morenową. Powierzchnia wysoczyzny urozmaicona jest licznymi, głębokimi dolinami rzecznymi i rozcięciami erozyjnymi oraz nieckami wytopi- skowymi, niekiedy także kemami i ozopodobnymi formami szczelinowymi. Warciańskie gliny zwałowe są dwupoziomowe (dolne i górne), przeważnie rozdzielone piaszczysto-żwirowymi osadami wodnolodowcowymi, o miąższości kilku metrów (średnio 2–4 m). Mają one charakter glin bazalnych, wytopiskowych lub spływowych (szczególnie gliny poziomu dolnego) i cechują się dużą zawartością frakcji piaszczystej (zwłaszcza poziom górny). Miąższość glin górnych jest zróżnicowana. Wynosi ona od kilku metrów w centralnej i zachodniej części arkusza (2–5 m koło Hruszniewa; 2,5–8,5 m na północ od Kol. Helenów; 3,5 m w okolicy wsi Woźniki; 7–10 m koło Grzybowa) do kilkunastu metrów na północnym- wschodzie arkusza (10–12 m koło Hołowczyc). Miąższość glin poziomu dolnego (zalegają- cych na powierzchni terenu między miejscowościami Popławy i Wólka Nosowska) wynosi

35 około 1–3 m w okolicy Grzybowa, 1–4,5 m w rejonie Hołowczyc, 3–4 m koło Hruszniewa. W rejonie Grzybowa gliny poziomu dolnego i górnego są nie rozdzielone, a ich miąższość dochodzi do 11–13 m. W centralnej części arkusza (okolice Hruszniewa) dolne gliny warciań- skie zalegają bezpośrednio na miąższych (około 13–26 m) osadach gliniastych zlodowacenia odry. Tworzą tam jeden ciągły i miąższy (miejscami ponad 30-metrowy) pakiet osadów gliniastych. Niekiedy tylko oba pakiety przewarstwione są piaskami o bardzo małej miąższości (do 0,5 m). Na pozostałym terenie gliny dolne zalegają na warciańskich mułkowo- piaszczystych osadach zastoiskowych, piaskach rzecznych z interglacjału lubelskiego lub na odrzańskich piaszczysto-żwirowych utworach wodnolodowcowych (Albrycht, 2004, 2005). Największe obszary preferowane dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wyznaczono w okolicy Platerowa, Czuchowa (północno-zachodnia część arkusza), od Kamionki po Chybów, koło Kol. Ostromęczyn i Chłopkowa oraz w rejonie miejscowości Górki, Husz- lew i Czuchleby, koło Kol. Szpaki i Stare Szpaki (środkowa część), a także między wsiami Woźniki i Chotycze (zachodnia część). Mniejsze takie tereny wytypowano m.in. między miejscowościami Hołowczyce Nowe i Stare, na zachód od wsi Patków-Prusy, na wschód i południe od Chotycz oraz na wschód od Starej Kornicy. W rejonie wsi Kisielew i Franopol (na północy arkusza), na zachód od Platerowa, koło Kol. Ostromęczyn (zachodnia część), między Litewnikami Starymi i Nowymi, Terlikowem i Horoszkami Dużymi (wschodnia część), a także na południe od miejscowości Nowe i Stare Szpaki oraz koło Starej Kornicy (na południowym-wschodzie) wyznaczono obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża. Większość w/w obszarów położonych jest w ob- rębie wysoczyzny morenowej oraz równin sandrowych i wodnolodowcowych, bądź równin erozyjno-akumulacyjnych wód roztopowych (Albrycht, 2004, 2005). Naturalna warstwa izo- lacyjna (gliny zwałowe zlodowacenia warty) przykryta jest tutaj warciańskimi osadami piaszczysto-żwirowymi lodowcowymi i wodnolodowcowymi. Miąższość nadkładu piaszczysto- żwirowego nie przekracza tu 2,5 m. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne posiadają POLS wyznaczone w promieniu 1 km wokół zwartej zabudowy miejscowości gminnych Sarnaki, Platerów i Stara Kornica. POLS wyznaczone w północnej części analizowanego obszaru (między miejscowościami Czuchów, Platerów, Grzybów, Sarnaki, Kol. Litewniki Stare i Hołowczyce Nowe) objęto warunkowymi ograniczeniami lokalizacyjnymi ze względu na położenie w obrębie Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu” i jego otuliny oraz Obszaru Chronionego Krajo- brazu „Dolina Bugu”.

36 Na arkuszu Sarnaki wyznaczone zostały również obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów w ich obrębie jest możliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub uszczelnień syntetycznych. Obejmują one przede wszystkim piaszczysto-żwirowe obszary wysoczyzny morenowej, równin sandrowych i wodnolodowcowych (między miejscowościami Chotycze na zachodzie a Wólką Nosowską na wschodzie, koło Kol. Hołowczyce i Hołowczyc Nowych). Pozostałe, mniejsze tereny bez naturalnej warstwy izolacyjnej wyznaczono w obrębie piaszczysto- żwirowo-gliniastych osadów moren czołowych akumulacyjnych, spiętrzonych i moren mar- twego lodu (rejon Hołowczyc Starych, Litewnik Nowych, na wschód i południe od Falatycz, koło wsi Wyrzyki i Chotycze) i tarasów kemowych (koło Czuchowa i wsi Patków-Prusy). Miąższość w/w osadów szacowana jest na kilka-kilkanaście metrów (około 5–8 m koło Sar- nak i Kol. Hołowczyce, 4–14 m w rejonie wsi Chotycze, 10–20 m koło Platerowa, 12 m koło Horoszek Dużych). We wschodniej i południowej części analizowanego arkusza osady piaszczysto-żwirowe stanowią niekiedy tylko cienką (0,5–3 m) nadbudowę utworów wieku trze- ciorzędowego i kredowego, które miejscami wypiętrzone są do powierzchni terenu (rejon Starej Kornicy i Rudki). Jest to obszar stanowiący strefę spiętrzonych osadów o budowie łu- skowej i łuskowo-fałdowej (Albrycht, 2004, 2005), przejawiającą się silnie zdeformowanymi i zaburzonymi glacitektonicznie utworami czwartorzędowymi, a także trzeciorzędowymi i kredowymi. Do tej grupy obszarów zaliczono także tereny zbudowane z zastoiskowych osa- dów mułkowo-piaszczystych (miąższości kilku-kulkunastu m) w północnej części arkusza (koło miejscowości Kisielew, Franopol i Rozwadów, koło Grzybowa i Chybowa). Osady zastoiskowe, podobnie jak w/w utwory piaszczysto-żwirowe z rejonu Starej Kornicy, są zaburzone glacitektonicznie (Albrycht, 2004, 2005). Tereny te nie stanowią, więc właściwych miejsc potencjalnej lokalizacji składowisk odpadów i dla takiego celu powinny być rozpatrywane jedynie w ostateczności. Na obszarach preferowanych do składowania odpadów obojętnych oraz w ich otoczeniu znaczenie użytkowe mają dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i trzeciorzędowe (Ku- biczek, 2004). W obrębie arkusza wyznaczono cztery obszary bez użytkowego poziomu wo- donośnego: w części północnej (rejon Sarnak), północno-wschodniej (na wschód od Hołow- czyc Starych), południowej (między miejscowościami Koszelówka, Kornica, Rudka i Zienie) i zachodniej (koło wsi Woźniki). Wody piętra czwartorzędowego związane są z osadami piaszczystymi i piaszczysto-żwirowymi zlodowaceń środkowopolskich i południowopolskich. W piętrze tym wyróżnia się dwa użytkowe poziomy wodonośne: pierwszy – związany z osadami rzecznymi zlodowaceń środkowopolskich lub interglacjału mazowieckiego, drugi –

37 związany z międzymorenowymi osadami zlodowaceń południowopolskich. Poziomy te, o nieciągłym rozprzestrzenieniu, występujące pojedynczo lub łącznie, cechują się lekko napiętym (poziom wyższy) i napiętym (poziom niższy) zwierciadłem wody. Czwartorzędowe piętro wodo- nośne występuje na głębokości kilkunastu-kilkudziesięciu metrów: około 20–30 m, sporadycznie 3–15 m (poziom pierwszy – przy północnej granicy oraz w południowo-wschodnim narożniku arkusza), 50–70 m, rzadziej 30–50 m (poziom drugi – północno-zachodnia i zachodnia część obszaru oraz okolice Starej Kornicy na południu). W części południowo-zachodniej poziom mię- dzymorenowy występuje na głębokości 100–120 m. Niski i bardzo niski stopień zagrożenia użyt- kowego poziomu wodonośnego wynika z dobrej izolacji od powierzchni utworami słabo przepuszczalnymi. Tylko między miejscowościami Sarnaki i Hołowczyce Stare wyznaczono wysoki stopień zagrożenia wód podziemnych. Piętro trzeciorzędowe pełni rolę głównego użytkowego poziomu wodonośnego w centralnej i południowo-wschodniej części arkusza, gdzie stwierdzono silne zaburzenia glacitektoniczne utworów trzecio- i czwartorzędowych. W rejonie Starej Kornicy piętro trzeciorzę- dowe występuje w bezpośredniej łączności z piętrem czwartorzędowym. Związane jest ono z piaszczystymi osadami eocenu i oligocenu. Poziom trzeciorzędowy, cechujący się znaczną zmiennością parametrów hydrogeologicznych, występuje na zróżnicowanej głębokości od 0– 15 m (rejon Nowej Kornicy) do 100–150 m (centralna część arkusza). W południowo- wschodniej części arkusza (między miejscowościami Popławy, Nowa Kornica, Nowe Szpaki i Koszelówka) wyznaczono wysoki, a na pozostałym terenie bardzo niski stopień zagrożenia użytkowego poziomu wodonośnego. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Wymagania stawiane naturalnym barierom geologicznym dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych (tabela 7) na omawianym obszarze mogą spełniać czwartorzędowe iły zastoiskowe, natomiast dla składowisk odpadów niebezpiecznych takich utworów nie stwierdzono. Koło miejscowości Kamionka, w granicach udokumentowanego złoża „Platerów”, wyznaczono dwa niewielkie POLS dla odpadów komunalnych o zmiennych warunkach izolacyjnych, rozdzielone podmokłą dolinką niewielkiego cieku. Jest to rejon płytkiego występo- wania zastoiskowych iłów warwowych (ze zlodowacenia warty). Głębokość ich zalegania (0,4–4,0 m; średnio 1,1 m) rozpoznano szczegółowo wierceniami w trakcie dokumentowania złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej (Błociszewski i in., 1958). Nadkład utworów zastoiskowych stanowi tu warstwa piasków lub glin zwałowych. W centralnej i południowo-

38 wschodniej części złoża iły warwowe zalegają bezpośrednio pod 0,4–0,7-metrową warstwą gleby. Osady te zostały rozpoznane wierceniami do głębokości 10–12,5 m (nie wszystkie otwory przewiercały iły). Ich miąższość kształtuje się w przedziale 1–3 m (przy granicy zło- ża) do 9–10 m (w środkowej i południowo-wschodniej części złoża), przy średniej miąższości około 7 m. Seria złożowa wyklinowuje się w kierunku zachodnim i południowym. Utwory ilaste cechują się dużą jednorodnością pod względem litologii (prawie wyłącznie iły, miejscami przewarstwiane niewielkimi wkładkami piasków). Są to iły tłuste, wymagające schu- dzania piaskami drobnoziarnistymi w ilości około 15 %, o dobrych właściwościach plastycz- nych dla surowca ceramicznego. W piaszczystym nadkładzie utworów warwowych stwierdzono obecność poziomu wodonośnego (na głębokości 2,1 – 3,3 m), o nieciągłym rozprzestrzenieniu (znaczenie lokalne). Niekiedy w cienkich przeławiceniach piasków w iłach także należy się spodziewać występowania wód zawieszonych. POLS dla odpadów komunalnych w rejonie Litewnik Nowych wytypowano ze względu na płytkie zaleganie w podłożu iłów i mułków zastoiskowych (ze zlodowacenia warty). Rozpoznano je w trakcie wierceń dokumentujących pole A złoża surowców ilastych „Kornica-Litewniki” (pole B na obszarze wyłączonym z możliwości składowania odpadów) (Ślusarczyk, 1961; Strych, 1963). Osady ilaste występują tu jedynie lokalnie (w granicach złoża). W kilku otworach wiertniczych wykonanych na wschód od granic złoża stwierdzono występowanie jedynie utworów piaszczystych lub pylastych. Wyznaczone tu zmienne warunki izolacyjne wynikają z ogólnie dużej zmienności litologicznej osadów zastoiskowych oraz rozbieżnymi opisami osadów udokumentowanych w złożu i wydzielonych na SmgP. Ciągła warstwa iłów zalega najczęściej bezpośrednio pod glebą, rzadziej pod piaszczysto- gliniastym nadkładem, o miąższości 0,4–0,9 m (miąższość nadkładu wzrasta w kierunku południowo-zachodnim złoża). Pod względem litologicznym są to iły o różnym stopniu za- piaszczenia (najsilniej w stropie), miejscami iły warwowe (smugowane), iły mułkowate, przechodzące niekiedy w mułki. Ku spągowi (poniżej głębokości 5,5 m) zanikają wkładki piaszczyste i margliste serii złożowej, a iły stają się bardziej plastyczne i tłuste. Udokumen- towana miąższość omawianych utworów ilastych wynosi około 20 m (nie przewiercona). Wśród osadów serii złożowej, zalegającej na przedpolu strefy glacitektonicznie zaburzonej, brak jest stałego poziomu wodonośnego, lokalne zawodnienie występuje jedynie w piaszczysto-gliniastym nadkładzie iłów oraz w przewarstwieniach piaszczystych w złożu. Głów- ny użytkowy poziom wodonośny, o wysokim stopniu zagrożenia wód podziemnych, zwią- zany jest tu z piaskami trzeciorzędowymi, zalegającymi poniżej iłów. Ewentualna lokalizacja składowisk na wyżej opisanych terenach będzie wymagała dodatkowych, szczegóło-

39 wych badań geologicznych (geologiczno-inżynierskich i hydrogeologicznych), w celu okre- ślenia właściwości izolacyjnych serii zastoiskowej (m.in. współczynnika filtracji, występo- wania i zawodnienia przewarstwień piaszczystych w iłach, sprawdzenia czy osady ilaste złoża „Kornica-Litewniki” nie noszą śladów zaburzeń glacitektonicznych). Potwierdzenie dobrych właściwości izolacyjnych tych osadów może być podstawą do planowania na wskazanych POLS składowisk odpadów komunalnych. W przeciwnym razie tereny te re- komendować można jedynie pod składowiska odpadów obojętnych. Zagospodarowanie wyznaczonych POLS będzie wiązało się z warunkowymi ograniczeniami lokalizacyjnymi wy- nikającymi z ochrony złóż oraz ochrony przyrody. Na potencjalnych obszarach lokalizacji składowisk odpadów obojętnych koło wsi Kamionka, Grzybów, Czuchleby i Stare Szpaki udokumentowano otworami wiertniczymi płytkie występowanie zastoiskowych iłów warwowych (do głębokości 10 m). Miejsca te mo- gą być wskazaniem do ewentualnego dalszego rozpoznania geologicznego w celu określenia ich przydatności jako podłoże dla określonego typu składowisk odpadów lub wykorzystania ich do tworzenia mineralnych przesłon izolacyjnych na pozostałych obszarach. Odpady komunalne gromadzone są obecnie na międzygminnym składowisku odpa- dów w Łosicach (około 3,5 km na wschód od centrum miasta) oraz na gminnym składowisku odpadów w Starej Kornicy, o powierzchni odpowiednio 5,58 ha (Plan…, 2004) i 2 ha (Pro- gram…, 2005). Zamknięte składowiska odpadów znajdują się w rejonie miejscowości Grzy- bów (zamknięte na początku lat 90-tych) oraz we wsi Czuchów – Pieńki (zamknięte w 1999 r.; Strategia…, 2004). Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najkorzystniejsze naturalne warunki izolacyjne dla potencjalnej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych występują w centralnej i zachodniej części analizowanego arkusza. Ob- szary te rozciągają się od terenu położonego na południe od Platerowa, przez Ostromęczyn, okolice Hruszniewa, Czuchleby, Kol. Szpaki i na północ od wsi Stare Szpaki po Falatycze i Chotycze. Wytypowane wyżej POLS cechują się stosunkowo dużymi i zwartymi obszarami, o niewielkich deniwelacjach terenu. Podłoże dla składowisk stanowią tu warciańskie gliny zwałowe, o miąższości kilku-kilkunastu metrów (około 5–10 m koło Hruszniewa). Zalegają one tutaj najczęściej na glinach odrzańskich, znacznej miąższości (Albrycht, 2004, 2005) two- rząc jeden ciągły (lub rozdzielony niewielkim pakietem utworów piaszczystych) miąższy po- kład osadów gliniastych (nawet do 30 metrów). Na niewielkim obszarze na południe od miej- scowości Woźniki (przy zachodniej granicy arkusza) brak jest użytkowego poziomu wodono- śnego. Na pozostałym terenie w/w POLS występuje czwartorzędowy (w zachodniej części)

40 oraz trzeciorzędowy (w środkowej części arkusza) główny użytkowy poziom wodonośny, o niskim i bardzo niskim stopniu zagrożenia wód podziemnych. Opisane wyżej POLS nie posiadają żadnych warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych. Pod składowiska odpadów komunalnych korzystne warunki wyznaczono w rejonie miejscowości Kamionka. Występujące w obrębie złoża „Platerów” zastoiskowe iły warwowe (o dużej jednorodności), zalegają pod 0,4–4,0 m (przeważnie około 1 m) nadkładem piaszczysto-gliniastym. Podścielone są przede wszystkim piaskami, piaskami gliniastymi lub utworami pylastymi. Ich średnia miąższość wynosi 7 m, przy maksymalnej miąższości do- chodzącej do 10 m. Dodatkowymi atutami tego obszaru są: brak użytkowego poziomu wodo- nośnego oraz położenie poza strefą zaburzeń glacitektonicznych (obejmującą znaczną część analizowanego arkusza). POLS ten objęto natomiast warunkowymi ograniczeniami lokalizacyjnymi ze względu na ochronę złóż i przyrody. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na arkuszu Sarnaki w obrębie POLS wyznaczono siedem wyrobisk poeksploatacyjnych kruszywa naturalnego, które mogą być rozpatrywane jako nisze dla lokalizacji składowisk odpa- dów. Wyrobiska te zlokalizowano w okolicach miejscowości Kol. Helenów, Horoszki Duże, na północny wschód od wsi Falatycze, koło Koszelówki Starej i Kol. Koszelówka oraz koło Kol. Czeberaki i wsi Wyrzyki, w obrębie obszaru pozbawionego naturalnej izolacji podłoża. Eksploat- owaną kopaliną są tu piaski i żwiry ze zlodowacenia warty. Wyrobiska koło Kol. Helenów i Ho- roszek Dużych wytypowane zostały pod potencjalne składowiska odpadów ze względu na poło- żenie w obrębie obecnie eksploatowanych złóż piasku (odpowiednio złoże „Czuchów” i „Ho- roszki Duże”). Złoże „Czuchów” jest suche, natomiast złoże „Horoszki Duże” jest częściowo zawodnione. W pozostałych zaznaczonych na mapie wyrobiskach kruszywo naturalne wydobywane jest okresowo, na potrzeby lokalne. Ewentualne zagospodarowanie tych wyrobisk jest moż- liwe pod warunkiem wykonania w ich obrębie sztucznych izolacji dna i ścian bocznych. Między miejscowościami Stara Kornica i Koszelówka (w południowo-wschodniej części arkusza) istnieją obecnie duże wyrobiska poeksploatacyjne w obrębie złóż kredy piszącej. Nie zostały one jednak naniesione na mapę, ze względu na zawodnienie serii złożowej, a także silne deformacje i zaburzenia glacitektoniczne utworów kredowych i stanowiących ich nadkład osadów trzecio- i czwar- torzędowych, o zróżnicowanych warunkach hydrogeologicznych (Albrycht, 2004, 205). Wyrobi- sko koło wsi Falatycze nie posiada żadnych ograniczeń składowania odpadów. Pozostałe wyrobiska posiadają warunkowe ograniczenia wynikające z: sąsiedztwa zabudowy (Koszelówka Stara, Wyrzyki, Horoszki Duże), ochrony przyrody (Kol. Helenów) i ochrony złóż (Kol. Helenów, Ho- roszki Duże).

41 Pozostałe, niewielkie wyrobiska, powstałe po „dzikiej” eksploatacji kruszywa naturalnego, są w większości stare, częściowo lub całkowicie zarośnięte, z obsypanymi ścianami. Ze względu na ich samorekultywację, nie zostały one naniesione na mapę. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowiska odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeo- logicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych. Podsumowanie Na arkuszu Sarnaki wyznaczono obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych i komunalnych, położone przede wszystkim w obrębie falistej wysoczyzny morenowej. Najkorzystniejsze tereny dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych, z miąższymi piaszczystymi glinami zwałowymi wyznaczono w centralnej i zachodniej części analizowanego arkusza (na południe od Platerowa, przez Ostromęczyn, okolice Hruszniewa, Czuchleby, Kol. Szpaki i na północ od wsi Stare Szpaki po Falatycze i Chotycze). Pod skła- dowiska odpadów komunalnych najlepiej nadaje się obszar w północnej części arkusza Sar- naki (w rejonie miejscowości Kamionka), m.in. z powodu występującej tam warstwy zastoiskowych iłów warwowych, dość jednorodnych litologicznie. Z uwagi na charakter osadów zastoiskowych niezbędne jest sprawdzenie ich izolacyjności badaniami polowymi i laborato- ryjnymi przed ewentualnym podjęciem budowy składowiska odpadów na tym terenie. W ob-

42 rębie wytypowanych POLS wyznaczono warunkowe ograniczenia wynikające z sąsiedztwa zabudowy mieszkaniowej, ochrony przyrody i ochrony złóż. Wytypowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego na obszarze arkusza Sarnaki opracowano w oparciu o Szczegółową mapę geologiczną Polski w skali 1:50 000, arkusz Sarnaki (Albrycht, 1999 a,b) oraz Mapę hydrogeologiczną Polski w skali 1:50 000, arkusz Sarnaki (Kubiczek, 2004). Uwzględniono litologię osadów powierzchniowych, ukształtowanie powierzchni terenu, warunki hydrogeologiczne oraz wymagania ochrony zasobów przyrodniczych. Warunków geologiczno-inżynierskich nie ustalono dla terenów, na których z racji prawnej ochrony ich funkcji przyrodniczej nie przewiduje się zagospodarowania budowlanego. Na omawianym obszarze dotyczy to: kompleksów leśnych, terenów gruntów ornych o glebach klas I – IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, obszaru w granicach Parku Krajobrazowego „Pod- laski Przełom Bugu”, terenów zieleni urządzonej, obszarów udokumentowanych złóż możli- wych do eksploatacji sposobem odkrywkowym, a także obszarów o zwartej zabudowie w miejscowości Sarnaki. Zgodnie z przyjętymi kryteriami (Instrukcja..., 2005) wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudnia- jących budownictwo. Obszary korzystne dla budownictwa zostały wyznaczone w rejonach występowania gruntów niespoistych średniozagęszczonych i zagęszczonych, na których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, a poziom wody gruntowej znajduje się poniżej 2 m. Są to obszary występowania wodnolodowcowych piasków ze żwirami, piasków i żwirów moren czołowych i lodowcowych z okresu zlodowacenia warty we wschodniej i południowo-wschodniej części omawianego obszaru. Dobre warunki dla budownictwa istnieją na obszarach, gdzie występują skonsolido- wane grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardoplastyczne, do których należą gliny zwałowe zlodowacenia warty zlokalizowane w środkowej i zachodniej części obszaru arkusza. Posa- dowianie budowli powinno być poprzedzone wykonaniem dokumentacji geologiczno- inżynierskiej z powodu występowania zaburzeń glacitektonicznych.

43 Niekorzystne dla budownictwa są tereny występowania gruntów organicznych, gdzie zwierciadło wody gruntowej występuje najczęściej na głębokości do 2,0 m. Tereny takie znajdują się w dnach dolin: Tocznej, Kałuży, Sarenki, Rozwadówki oraz Oczki, a także obni- żeń powytopiskowych w rejonie Starej Kornicy i Wólki Nosowskiej. Wypełniają je torfy, namuły piaszczyste lub torfiaste. W tych obszarach można się spodziewać wzrostu agresyw- ności wód względem betonu i stali. Niekorzystne warunki występują także w obrębie dolin wypełnionych holoceńskimi piaskami humusowymi. Na obszarze arkusza Sarnaki nie stwierdzono występowania potencjalnych osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów (Grabowski (red)., 2007a,b).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Gleby chronionych klas bonitacyjnych I-IVa zajmują około 15% powierzchni arkusza Sarnaki. W środkowej i zachodniej części omawianego obszaru dominują gleby brunatne i bielicowe na glinach zwałowych, natomiast w części wschodniej i południowej przeważają gleby pseudobielicowe na piaskach wodnolodowcowych. W dolinach rzek dominują gleby torfowe lub mułowo-torfowe. Łąki na glebach pochodzenia organicznego występują w dolinach rzek: Tocznej, Oczki, Sarenki, Rozwadówki, Kałuży oraz w obniżeniach powytopiskowych w okolicy Koszelówki. Lasy i grunty leśne pokrywają około 30% powierzchni arkusza. Największe kompleksy leśne znajdują się w północno-wschodniej, północno-zachodniej i wschodniej części omawianego obszaru. Najczęściej są to lasy i bory sosnowe z dużym udziałem dębu, brzozy i grabu. Północna część obszaru arkusza znajduje się w granicach utworzonego w 1994 roku Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”. Celem ochrony parku jest dolina Bugu wykazująca cechy krajobrazu naturalnego, będąca siedliskiem wielu rzadkich gatunków pta- ków (np. puchacza, orlika, bociana czarnego) i roślin, w tym 36 gatunków objętych ochroną ścisłą (m.in. parzydła leśnego, lilii złotogłów, widłaków, lepnicy litewskiej, tojadu smukłego). Głównym walorem krajobrazowym parku jest bardzo urozmaicona rzeźba terenu (wzgórza moreny czołowej), utworzona w okresie zlodowacenia warty, w dużej mierze porośnięty la- sami sosnowymi lub sosnowo-dębowymi. Na południe od granic parku rozciąga się jego strefa ochronna (otulina). Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Bugu utworzony został 1986 r. w celu ochrony naturalnej doliny rzeki o wysokich walorach przyrodniczo-krajobrazowych, kulturowych i wypoczynkowych. W granicach arkusza Sarnaki, w jego skrajnej północno-wschodniej czę- ści, znajduje się niewielki fragment omawianego obszaru.

44 W północno-wschodniej części obszaru arkusza znajduje się rezerwat leśno- krajobrazowy „Zabuże” (o powierzchni 33,15 ha) utworzony w 1983 roku w celu ochrony malowniczej krawędzi doliny Bugu. Ochronie podlega starodrzew dębowy i dębowo-sosnowy z bogatą florą. Krajobraz urozmaicają głębokie wąwozy i skupiska głazów narzutowych. W pobliżu rezerwatu „Zabuże” w granicach obszaru arkusza znajduje się niewielki fragment projektowanego rezerwatu krajobrazowego „Trojan”. Nieduży fragment innego projektowanego rezerwatu leśnego „Kisielewszczyzna” znajduje się w północno-zachodniej części obszaru arkusza. Świadectwem pobytu lądolodu zlodowacenia warty są bardzo liczne głazy narzutowe, często o średnicy większej od 1,5 m, w dwóch przypadkach objęte ochroną prawną jako pomniki przyrody nieożywionej (Las Dubicze). W bezpośrednim sąsiedztwie rezerwatu „Zabu- że” utworzono stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej, gdzie występuje około 100 głazów narzutowych o obwodzie od 50 do 230 cm. Prawnej ochronie podlega 28 pomników przyrody żywej, najczęściej pojedyncze drzewa lub grupy drzew (m.in. aleja lipowa przy drodze Górki - Hruszniew), często w parkach podworskich. Na obszarze arkusza ustanowiono 13 użytków ekologicznych oraz zaprojektowano kolejne cztery. Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych przyrody nie- ożywionej i użytków ekologicznych przedstawiono w tabeli 8. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej i użytków ekologicznych.

Numer Formy Gmina Rok zatwierdze- Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość ochrony Powiat nia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Platerów L – „Kisielewszczyzna” 1 R Kisielew * łosicki (155,71) Las Płoszcz Sarnaki L – K „Zabuże” 2 R 1983 Uroczysko Zabuże łosicki (33,15) Sarnaki K – „Trojan” 3 R Ur. Zabuże * łosicki (280) Sarnaki Pż – jesion wyniosły 4 P Sarnaki – obok Nadleśnictwa 1993 łosicki (2 szt.) Nadl. Sarnaki Sarnaki 5 P 1986 Pż – dąb szypułkowy L Mierzwice – oddz. 198b łosicki Nadl. Sarnaki Sarnaki Pż – dąb szypułkowy 6 P 1972 L Mierzwice – oddz. 198b łosicki (3 szt.) Platerów 7 P Platerów 2004 Pż – lipa drobnolistna łosicki Platerów 8 P Platerów 2004 Pż – lipa drobnolistna łosicki Platerów 9 P Platerów 2004 Pż – lipa drobnolistna łosicki

1 2 3 4 5 6 Platerów Pż – lipa drobnolistna 10 P Platerów 2004 łosicki ( 2 szt.) Sarnaki Pż – dąb szypułkowy 11 P Uroczysko Sułów – oddz. 291 1995 łosicki (2 szt.) Sarnaki Pż – dąb szypułkowy 12 P Uroczysko Sułów – oddz. 283 1995 łosicki (2 szt.) Uroczysko Sułów – oddz. Platerów 13 P 1983 Pż – dąb szypułkowy 273c łosicki Platerów Pż – dąb szypułkowy 14 P Uroczysko Sułów – oddz. 287 1984 łosicki (2 szt.) Uroczysko Sułów – oddz. Sarnaki 15 P 1994 Pż – dąb szypułkowy 287d łosicki Sarnaki 16 P Hołowczyce Nowe 1998 Pż – dąb szypułkowy łosicki Sarnaki 17 P Hołowczyce Nowe 1998 Pż – lipa drobnolistna łosicki Droga Chłopków – Litewniki Sarnaki 18 P 1995 Pż – lipa drobnolistna Stare łosicki Sarnaki 19 P Litewniki Nowe 1986 Pż – lipa drobnolistna łosicki Nadl. Sarnaki Sarnaki Pn – G 20 P 1986 L. Dubicze – oddz.339d łosicki (granit szary) Nadl. Sarnaki Sarnaki Pn – G 21 P 1986 L. Dubicze – oddz.345a łosicki (granit różowy) Pż – aleja drzew pomniko- Platerów 22 P Droga Górki - Hruszniew 1972 wych łosicki (90 lip) Platerów 23 P Hruszniew – park zabytkowy 1986 Pż – buk pospolity łosicki Platerów 24 P Hruszniew – park zabytkowy 1986 Pż – klon jawor łosicki Platerów 25 P Hruszniew – park zabytkowy 1986 Pż – lipa drobnolistna łosicki Łosice 26 P Toporów – park zabytkowy 1972 Pż – jesion wyniosły łosicki Pż – jesion wyniosły (6 szt.) Łosice 27 P Toporów – park zabytkowy 2001 klon pospolity (4 szt.) łosicki wiąz szypułkowy Łosice 28 P Chotycze – park zabytkowy 1990 Pż – jesion wyniosły łosicki Huszlew Pż – świerk pospolity 29 P Bachorza – park zabytkowy 1986 łosicki (2 szt.) Huszlew 30 P Bachorza – park zabytkowy 1995 Pż – lipa drobnolistna łosicki Nadl. Sarnaki L. Mierzwice Sarnaki Głazowisko - ok. 100 głazów 31 S 1997 oddz. 206c, 207a łosicki narzutowych na pow. 5,73 ha Platerów Łąka i bagna 32 U Zaborze * łosicki (115) Nadl. Sarnaki, L. Kisielew Platerów Obszar bagienny 33 U 1995 oddz. 175 c łosicki (0,27) Nadl. Sarnaki, L. Górki Sarnaki Bagno śródleśne 34 U 1995 oddz. 259h łosicki (0,28) Nadl. Sarnaki, L. Kisielew Łosice Bagno śródleśne 35 U 1995 oddz. 176b łosicki (0,13) Nadl. Sarnaki, L. Kisielew Łosice Bagno śródleśne 36 U 1995 oddz. 176c łosicki (0,20) Nadl. Sarnaki, L. Kisielew Łosice Bagno śródleśne 37 U 1995 oddz. 177a łosicki (0,32) Platerów „Łozowisko” 38 U Czuchów-Pieńki 1997 łosicki (27,26) Nadl. Sarnaki, L. Górki Sarnaki Bagno śródleśne 39 U 1995 oddz. 289d łosicki 0,32)

46 1 2 3 4 5 6 Nadl. Sarnaki, L. Górki Platerów Bagno śródleśne 40 U 1995 oddz. 299d łosicki (1,24) Nadl. Sarnaki, L. Górki Platerów Bagno śródleśne 41 U 1995 oddz. 299f łosicki (0,41) Nadl. Sarnaki, L. Dubicze Sarnaki Bagno śródleśne 42 U 1995 oddz. 358d łosicki (0,52) Stara Kornica „Rudka” – 4 glinianki 43 U Rudka * łosicki z łozowiskiem (,1,5) Nadl. Sarnaki, L. Dubicze Stara Kornica Bagno śródleśne 44 U 1995 oddz. 394d łosicki (0,22) Stara Kornica „Kolonia Rudka” – bagno 45 U Kolonia Rudka * łosicki śródleśne (3,0) Nadl. Sarnaki, L. Dubicze Stara Kornica Bagno śródleśne 46 U 1995 oddz. 393a łosicki (0,76) Stara Kornica „Wygon” – rozlewisko w 47 U Nowa Kornica * łosicki dawnym wyrobisku (1,3 ) Nadl. Sarnaki, L. Dubicze Stara Kornica Bagno śródleśne 48 U 1995 oddz. 383a łosicki (0,45)

Objaśnienia: Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – użytek ekologiczny, S – stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej Rubryka 5: * - obiekt projektowany lub proponowany przez służby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny, K – krajobrazowy rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Według systemu ECONET (Liro, 1998) północna i wschodnia część obszaru arkusza znajduje się w obrębie obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym 24M – Dolina Dolnego Bugu (fig. 5). Na obszarze doliny Bugu według systemu NATURA 2000 wyznaczono obszar specjalnej ochrony ptaków o nazwie Dolina Dolnego Bugu (PLB 140001) (Rozporządzenie …, 2004) oraz specjalny obszary ochrony siedlisk Ostoja Nadbużańska (PLH 140011). W granicach omawianego arkusza jego północno-zachodni i północno-wschodni fragment znajduje się w granicach specjalnego obszaru ochrony siedlisk Ostoja Nadbużańska. Obszar specjalnej ochrony ptaków Dolina Dolnego Bugu obejmuje niewielki obszar w północno-wschodniej części arkusza. Ostoja Nadbużańska obejmuje naturalną dolinę nizinnej rzeki z licznymi starorzeczami, meandrami, piaszczystymi wyspami i łachami. W skład ostoi wchodzi kompleks nadrzecz- nych lasów o zachowanym naturalnym charakterze oraz zbiorowiska łąkowe i siedliska wil- gotne. Jest to jeden z najważniejszych obszarów dla ochrony ichtiofauny w Polsce. Do szcze- gólnie cennych ryb występujących w tym rejonie należą: koza złotawa i kiełb białopłetwy. Dolina dolnego Bugu jest ostoją ptasią o randze europejskiej. Występuje tu co najmniej 38 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej i 13 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Do najcenniejszych należy stanowisko lęgowe gadożera oraz jedno z nielicznych w Polsce stanowisk kulona.

Fig. 5. Położenie arkusza Sarnaki na tle systemu ECONET (Liro, red., 1998)

1 – obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym: 24M – Dolina Dolnego Bugu 2 – obszar węzłowy o znaczeniu krajowym: 13K – Siedlecki 3 – krajowy korytarz ekologiczny 47k – Krzny; 48 k – Nurca 4 – granica państwa

48 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Położenie centralnego Położenie administracyjne obszaru w granicach Typ Nazwa obszaru i symbol punktu obszaru Powierzchnia Kod arkusza Lp obsza- Kod obszaru oznaczenia na mapie Długość Szerokość obszaru NUTS ru Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 J PLB 140001 Dolina Dolnego Bugu E 22 36 56 N 52 25 28 74309,92 PL072 podlaskie siemiatycki Mielnik (P) PL0A1 PL031 mazowieckie łosicki Platerów PL073 PL0A2 2 K PLH 140011 Ostoja Nadbużańska E 22 34 47 N 52 25 35 46036,74 PL072 mazowieckie łosicki Sarnaki (S) PL0A1 Platerów PL031

49 PL073

PL0A2

Rubryka 2: J – OSO – częściowo przecinający się z SOO K – SOO – częściowo przecinający się z OSO Rubryka 4: P – specjalny obszar ochrony ptaków S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Sarnaki najstarsze ślady osadnictwa stwierdzone w Rozwadówce i Czuchlebach pochodzą z okresu paleolitu (starszej epoki kamienia). W wielu miejscach (m.in. w okolicy Patkowa, Puczyc, Chłopkowa, Szpaków oraz Walimia) zostały znalezione ślady osad lub siedlisk z okresu neolitu (młodszej epoki kamienia), będących świadectwem osadnictwa plemion prowadzących początkowo gospodarkę typu zbieracko-myśliwskiego ze stopniowym przechodzeniem na typ gospodarki rolno-pasterskiej. Z epoki brązu pochodzą ślady osad w Rozwadówce i Chlebczynie. Z wczesnego okresu epoki żelaza (kultura łużycka) znane są ślady osad w Płoskowie i Hołowczycach. Z okresem wędrówek ludów (kultura przeworska) wiąże się osady w Rozwadówce, Sarna- kach, Chlebczynie oraz Patkowie. Z okresu kultury wielbarskiej pochodzi cmentarzysko w Sarnakach oraz osady w Woźnikach i Czuchlebach. Najstarszymi stanowiskami archeologicznymi, które zaznaczają się w krajobrazie są prawnie chronione grodziska: w Dzięciołach i Walimiu oraz osada w Ostromęczynie, pocho- dząca z okresu wczesnego średniowiecza (XI – XIII w). Wczesnośredniowieczne grodzisko w Dzięciołach o powierzchni około 7,5 ha datowane jest na XII wiek. Wyraźnie zachowała się podwójna linia wałów i fos, gródek wewnętrzny oraz położona od strony północno- zachodniej osada przygrodowa i wały o wysokości do 5 metrów. Na mapie naniesiono tylko stanowiska archeologiczne o dużej wartości poznawczej, w oparciu o dane zawarte w „Rejestrze archeologicznego zdjęcia Polski (AZP)” (2002). Pierwsze wzmianki o Sarnakach pochodzą z 1430 roku, i były związane z erygowaniem parafii. O miejskiej niegdyś funkcji tego osiedla świadczy kwadratowy rynek. W 1676 roku drobnoszlachecka wieś Sarneckich została kupiona przez rodzinę Butlerów. W 1754 roku nastąpił rozwój miasteczka dzięki przywilejowi lokacyjnemu. W drugiej poło- wie XVIII wieku miasto przeszło w ręce starosty sulejowskiego Antoniego Ossolińskiego. Po zniszczeniach w czasie wojen napoleońskich w 1813 miasto zaczęło tracić na znaczeniu, by w końcu w 1918 roku całkowicie utracić prawa miejskie. Z zabytków zachowały się między innymi: ufundowany przez Stanisława Ossolińskiego drewniany, trójnawowy kościół parafialny z 1816 r., z klasycystyczną plebanią z pierwszej połowy XIX wieku, dzwonnicą i bra- mą oraz zespół dworski z 1830 roku z parkiem. Do ciekawszych zabytków sakralnych należy zaliczyć: kościół parafialny pw. Wojcie- cha Biskupa z 1517 r. wraz z dzwonnicą i cmentarzem w Górkach, dawną cerkiew prawo- sławną, a obecnie kościół parafialny pw. Wniebowstąpienia NMP z 1880 roku w Chłopkowie,

50 zespół kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Starej Kornicy, kościół parafialny z 1936 r. w Łuzkach i kapliczkę należącą do zespołu dworskiego w Toporowie. Zachowało się kilka XIX-wiecznych zespołów dworskich z pozostałościami parków m.in. w Bachorzy, Chotczach, Czeberakach, Hruszniewie (pałac przebudowany w 1866 r. z dawnego dworu z XVIII w), Toporowie (ruiny dawnego dworu wraz z parkiem „Bażantar- nia” i zarysem dawnych fortyfikacji) oraz w Puczycach. Do rejestru zabytków wpisano także aleję prowadzącą od dworu w Toporowie do Woźnik. Obecnie aleja jedynie w okolicach za- budowań dworskich może stanowić wartość zabytkową, na pozostałym jej odcinku jest zwy- kłą polną drogą. Na rynku w Sarnakach znajduje się pomnik upamiętniający akcję przejęcia fragmen- tów rakiet V-2 i przekazaniu ich do Londynu, w czasie II wojny światowej.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Sarnaki ma charakter typowo rolniczy z niewielkim udziałem przemy- słu wydobywczego (kreda pisząca, kruszywa naturalne i torfy), przetwórstwa rolno- spożywczego oraz leśnego. Kreda pisząca na dużą skalę była eksploatowana do 1995 roku w kopalni „Kornica-Popówka”. Niewielkie ilości kredy piszącej wydobywane są ze złóż w rejonie: Kornicy, Rudki, Koszelówki i Bachorzy. Intensywnie eksploatowane jest złoże torfów „Wyrzyki IV” przez Zakład Wydobywania i Przerobu Torfu „WOKAS-bis”. Kruszy- wo naturalne, głównie piaszczyste, wydobywane jest ze złóż w Czuchowie i Terlikowie. Po- zostałe udokumentowane na obszarze arkusza złoża zostały zaniechane lub pozostają niezagospodarowane. Dość powszechne, zwłaszcza w części wschodniej i południowej, występowanie osa- dów lodowcowych i wodnolodowcowych (piasków i piasków ze żwirami) stwarza perspektywy udokumentowania złóż kruszyw naturalnych. W rejonie od Sewerynowa aż po Kornicę możliwe jest pozyskiwanie kredy piszącej. Na obszarze dużego torfowiska pomiędzy Wyrzy- kami a Rudką istnieją możliwości udokumentowania kolejnego w tym rejonie złoża. Znaczne powierzchnie obszaru arkusza pokrywają gleby chronione wyższych klas bonitacyjnych (I–IVa) wykorzystywanych do intensywnych upraw rolnych, często specjali- stycznych. Wody podziemne eksploatowane są z czwartorzędowego i trzeciorzędowego pię- tra wodonośnego w 10 komunalnych i przemysłowych ujęciach o wydajności powyżej 25 m3/h.

51 Istotnym walorem przyrodniczym są lasy, w znacznym stopniu chronione przez usta- nowienie Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu” wraz z otuliną, w granicach któ- rego znajdują się rezerwaty przyrody: „Zabuże” oraz dwa projektowane rezerwaty „Kisie- lewszczyzna” i „Trojan”. Na obszarze arkusza Sarnaki ustanowiono 28 pomników przyrody żywej, 2 pomniki przyrody nieożywionej (głazy narzutowe) oraz stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej będące skupiskiem ponad 100 głazów narzutowych o średnicy do 2,5 m Duży wpływ na utrzymanie naturalnego środowiska mają także użytki ekologiczne. Północno-zachodnia i północno-wschodnia część obszaru arkusza wchodzi w skład specjalnego obszaru ochrony siedlisk Ostoja Nadbużańska oraz obszar specjalnej ochrony ptaków Dolina Dolnego Bugu systemu NATURA 2000. Na najbliższe lata powinno się utrzymać dotychczasowy kierunek rozwoju go- spodarczego poprzez rozwój rolnictwa na obszarach występowania gleb wyższych klas bonitacyjnych oraz gospodarki leśnej, zwłaszcza we wschodniej i północnej części obszaru arkusza. Walory przyrodnicze jak i krajobrazowe powinny być właściwie zagospodarowane i wykorzystane dla rozwoju turystyki i rekreacji, zwłaszcza poprzez tworzenie gospodarstw agroturystycznych.

XIV. Literatura

ALBRYCHT A., 1999a – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 – arkusz Sarnaki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ALBRYCHT A., 1999b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Sarnaki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ALEKSANDROWICZ S.W., RADWAN D., 1983 – Glacitektoniczna struktura kredy piszą- cej w Kornicy na Podlasiu, IV Symp. Glacitekt. w Zielonej Górze. ALEKSANDROWICZ S.W., RADWAN D., 1992 – Stratygrafia i deformacje glacitektoniczne kredy piszącej w Kornicy koło Białej Podlaskiej. Prz. Geol. nr 1, Warszawa. BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1978 – Sprawozdanie z prac geologiczno- poszukiwawczych złóż kredy jeziornej na terenie województwa bialskopodlaskiego i pogranicza woj. lubelskiego. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL S.A. Warszawa. BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1994 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż plej- stoceńskich kredy jeziornej na terenie woj. bialskopodlaskiego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

52 BŁOCISZEWSKI S., KARSKI J., KLUGE M., 1958 – Dokumentacja geologiczna złoża su- rowców ilastych ceramiki budowlanej w Platerowie.. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 1998 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej uproszczonej

w kat. C1 złoża torfu „Wyrzyki-Pólko” w miejscowości Wyrzyki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

CZAJA-JARZMIK B., FYDA F., 1998 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Czuchów” w miejscowości Czuchów-Pieńki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. DOMAŃSKA Z., 1972 – Orzeczenie o występowaniu surowców ilastych do produkcji kruszywa lekkiego – glinoporytu w rejonie miejscowości Platerów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. DOMAŃSKA Z., PIWOCKA K., 1980 – Sprawozdanie z badań geologicznych dla określenia warunków występowania serii piaszczysto-żwirowej w formach kopalnych i powierzchniowych w woj. bialskopodlaskim. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL SA. Warszawa. DUDZIK R., 1984 – Karta rejestracyjna złoża kredy piszącej „Kol. Wólka Nosowska”. Arch. Geol. Lub. Urz. Woj., Deleg. Zam., Biała Podlaska. DUDZIK R., 1989a – Karta rejestracyjna złoża kredy do produkcji kredy technicznej, pastewnej i nawozowej „Bachorza IV”. Arch. Geol. Lub. Urz. Woj., Deleg. Zam., Biała Podlaska. DUDZIK R., 1989b – Karta rejestracyjna złoża kredy piszącej dla celów farbiarsko- budowlanych i pastewnych „Kornica Nowa” (dz. 409). Arch. Geol. Lub. Urz. Woj., Deleg. Zam., Biała Podlaska. DUDZIK R., 1989c – Karta rejestracyjna złoża kredy technicznej, pastewnej i nawozowej „Rudka”. Arch. Geol. Lub. Urz. Woj., Deleg. Zam., Biała Podlaska. DUDZIK R., 1989d – Karta rejestracyjna złoża kredy piszącej do produkcji kredy nawozowej i paszowej „Kol. Wólka Nosowska I”. Arch. Geol. Lub. Urz. Woj., Deleg. Zam., Biała Podlaska. GRABOWSKI D. (red.), Kucharska M., Nowacki Ł., 2007a – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

53 GRABOWSKI D. (red.), Krzywicki T., Czarnogórska M, Frankiewicz A., 2007b – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w woje- wództwie podlaskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. GRADYS A., 1976 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego przeprowadzonych w rejonie miejscowości Chotycze. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL S.A., Warszawa. GRADYS A., 1977 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złoża surowca ilastego do produkcji glinoporytu przeprowadzonych w miejscowości Czuchleby. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. GRADYS A., 1990a – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych surowców ilastych ceramiki budowlanej na terenie woj. bialskopodlaskiego w gminach: Biała Pod- laska, Drelów, Hanna, Jabłoń, Janów Podlaski, Kodeń, Konstantynów, Kornica Stara, Łomazy, Platerów, Sosnówka, Tuczna. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa. GRADYS A., 1990b – Sprawozdanie z badań geologicznych złóż kruszywa naturalnego przeprowadzonych na terenie województwa bialskopodlaskiego. Arch. Przed. Geol. POLGEOL S.A., Warszawa. Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Ministerstwo Środowiska, Państw. Inst. Geol. Warszawa. KAPERA H., 1993 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża kredy piszącej rejon

Kornicy w kat. C1+C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KISIELIŃSKI D., 2008 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Terlików

I” w kategorii rozpoznania C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KISIELIŃSKI D., 2009 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Terlików

I/1” w kategorii rozpoznania C1. (wydzielonego ze złoża „Terlików I”) Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A.S, 1999 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hy- drogeol. i Geol. Inż. AGH Kraków, (uaktualnienie Państw. Inst. Geol., Warszawa).

KOMINOWSKI K., 1999 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1+C2 złoża kredy piszącej „Kornica-Popówka”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Państw. Wyd. Nauk., Warszawa. KUBICZEK J., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 wraz z objaśnieniami – arkusz Sarnaki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

54 LIRO A., (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej, 1995. ECONET Polska. Wyd. Fundacja ICUN – Poland, Kraków. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARSZAŁEK S., SZCZERBICKA M., Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 arkusz Sarnaki (531). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce, spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PACZYŃSKI B. (red.), 1995  Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PESZKOWSKA-NOWAK T., 1981 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego przeprowadzonych w miejscowości Chotycze-Jeziorki, woj. bialskopodla- skie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PESZKOWSKA-NOWAK T., GRADYS A., 1975 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż iłów do produkcji cienkościennych elementów ceramiki budowlanej w rejonie: I – Horoszki Duże, II – Walim, III – Makarówka, IV – Siliwonki, V – Szawły. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PIWOCKA K., TEISSEYRE M., MERLE B., FALL K., 1995 – Weryfikacja zasobów złóż kopalin pospolitych woj. bialskopodlaskiego. EKOS – Siedlce. Plan Gospodarki Odpadami dla Związku Komunalnego „Nieskażone Środowisko” na lata 2004 – 2011, 2004. Związek Komunalny „Nieskażone Środowisko”, Łosice. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Stara Kornica na lata 2005 – 2012, 2005. Urząd Gminy Stara Kornica, Stara Kornica. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. W sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 października 2002 r. , poz. 1359

55 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw 2003, nr 61, poz. 549. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, Dziennik Ustaw Nr 229 z 2004 r. poz. 2313 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw Nr 162 z 2008 r. poz. 1008 Rejestry archeologicznego zdjęcia Polski (AZP), 2003. Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa.

SILUK T., 2000 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C1 złoża kredy piszącej „Kornica Nowa II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

SILUK T., 2001a – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Horoszki Duże”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

SILUK T., 2001b – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C1 złoża torfu dla celów ogrodniczych „Wyrzyki IV”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

SILUK T., 2002 – Dokumentacja geologiczna złoża kredy piszącej „Rudka II” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SILUK T., 2007 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Terlików” w kat.

rozp. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SILUK T., 2008 - Dokumentacja geologiczna złoża kredy piszącej „Koszelówka I” w katego-

rii rozpoznania C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. STRYCH M., 1963 – Dokumentacja geologiczna złoża iłów „Kornica-Litewniki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SZYMAŃSKA G., 1992 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża torfu do celów ogrodniczych z elementami projektu zagospodarowania „Wyrzyki”. Arch. Geol. Lub. Urz. Geol., Deleg. Zam., Biała Podlaska. SZYMAŃSKA G., 1994 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) złoża torfu dla celów ogrodniczych z elementami projektu zagospodarowania złoża „Wyrzyki II”. Arch. Geol. Lub. Urz. Geol., Deleg. Zam., Biała Podlaska.

SZYMAŃSKA G., 1995a – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C1 kredy dla ce- lów malarskich i rolniczych „Kolonia Wólka Nosowska II”. Centr. Arch. Geol. Pań- stw. Inst. Geol. Warszawa.

56 SZYMAŃSKA G., 1995b – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C1 złoża torfu „Wyrzyki III”. Arch. „Geotramp s.c.”, Lublin,

SZYMAŃSKA G., 1995c – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C1 złoża torfu „Wyrzyki-Pólko”. Arch. „Geotramp s.c.”, Lublin. ŚLUSARCZYK D., 1961 – Dokumentacja geologiczna złoża iłów „Kornica-Litweniki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ŚLUSARCZYK-RADWAN D., 1973 – Orzeczenie z badań geologicznych przeprowadzonych za złożami kredy piszącej w rejonie miejscowości Bachorza i Zienie pow. Łosi- ce. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ŚLUSARCZYK-RADWAN D., 1990a – Dokumentacja geologiczna złoża kredy piszącej

„Kornica-Koszelówka” w kat. C1+C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warsza- wa. ŚLUSARCZYK-RADWAN D., 1990b – Dokumentacja geologiczna złoża kredy piszącej

„Kornica-Popówka” w kat. C1+C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ŚLUSARCZYK-RADWAN D., JARECKA K., 1972 – Dokumentacja geologiczna złóż kredy piszącej rejonu Kornicy (złoża: Popówka, Kornica Nowa, Koszelówka) pow. Łosice, woj. warszawskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. Strategia Rozwoju Gminy Platerów 2004 – 2010, 2004. Urząd Gminy Platerów, Platerów. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stężenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. URBAŃSKI R., GRADYS A., 1975 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż surowca ilastego do produkcji kruszywa lekkiego – glinoporytu. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 62, poz. 628 z późniejszymi zmianami. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M., 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008 r. Państwowy Instytut Geologiczny, War- szawa WYRWICKA K., GAJEWSKI Z., 1963 – Kreda pisząca okolic Sewerynowa – Bachorza koło Kornicy. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

57 ZDROJEWSKA E., 1996 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych przeprowadzonych w celu znalezienia złóż kruszywa naturalnego na terenie 15 gmin woj. bialskopodlaskiego. Arch. Geol. Przeds. Geol. POLGEOL SA. Warszawa.