PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz SARNAKI (531) Warszawa 2010 Autorzy: Robert Formowicz*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi–Morawiec*, Magdalena Maleszyk** Główny koordynator MGŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabryś-Godlewska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska* *Państwowy. Instytut. Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA Zakład w Lublinie Spis treści I. Wstęp Robert Formowicz ....................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Robert Formowicz ......................................... 4 III. Budowa geologiczna Robert Formowicz ............................................................................. 6 IV. Złoża kopalin Robert Formowicz ....................................................................................... 11 1. Kreda pisząca ................................................................................................................... 11 2. Piaski ................................................................................................................................ 15 3. Surowce ilaste .................................................................................................................. 16 4. Torfy ................................................................................................................................. 17 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Robert Formowicz ....................................................... 18 1. Kreda pisząca ................................................................................................................... 18 2. Piaski ................................................................................................................................ 20 3. Torfy ................................................................................................................................. 20 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Robert Formowicz ................................. 21 VII. Warunki wodne Robert Formowicz .................................................................................. 24 1. Wody powierzchniowe ..................................................................................................... 24 2. Wody podziemne .............................................................................................................. 24 VIII. Geochemia środowiska .................................................................................................... 27 1. Gleby Paweł Kwecko ....................................................................................................... 27 2. Pierwiastki promieniotwórcze Hanna Tomassi-Morawiec .............................................. 30 IX. Składowanie odpadów Magdalena Maleszyk .................................................................... 32 X. Warunki podłoża budowlanego Robert Formowicz ............................................................ 43 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Robert Formowicz ........................................................... 44 XII. Zabytki kultury Robert Formowicz .................................................................................. 50 XIII. Podsumowanie Robert Formowicz .................................................................................. 51 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 52 I. Wstęp Arkusz Sarnaki Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) został wy- konany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (plan- sza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geo- logicznym POLGEOL SA (plansza B) w latach 2009-2010. Przy jego opracowywaniu wyko- rzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Sarnaki Mapy geolo- giczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie, Zakład w Lublinie (Marszałek, Szczerbicka, 2004). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Plansza A Mapy geośrodowiskowej Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody po- wierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyro- dy i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogorszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych pro- gramów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. 3 Arkusz mapy opracowano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnień dokonanych w Archiwum Geologicznym Urzędu Marszałkow- skiego w Warszawie, w Starostwie Powiatowym w Łosicach, w Nadleśnictwie Sarnaki, Re- gionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie oraz w Centralnym Archiwum Geolo- gicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Zebrane informacje uzupeł- niono zwiadem terenowym przeprowadzonym we wrześniu 2009 roku. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o złożach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar objęty arkuszem Sarnaki ograniczają współrzędne: 22°45' - 23°00' długości geograficznej wschodniej i 52°10' - 52°20' szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym omawiany obszar należy prawie w całości do województwa mazowieckie- go, powiatu łosickiego (miasto Łosice, gminy: Łosice, Platerów, Huszlew, Sarnaki oraz Stara Kornica). Niewielkie fragmenty obszaru arkusza należą do województw: podlaskiego (część północno-wschodnia) powiat Siemiatycze, gmina Mielnik i lubelskiego (część południowo- wschodnia) powiat Biała Podlaska, gmina Konstantynów. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego (2001) obszar arkusza Sarnaki znajduje się na obszarze makroregionu Nizina południowopodlaska (prowincja Niż Środkowoeuropejski, podprowincja Niziny Środkowopolskie). Największa część omawianego arkusza położona jest w obrębie mezoregionu Wysoczyzna Siedlecka, natomiast południowo- wschodnia część należy do mezoregionu Równina Łukowska. Niewielki fragment w północ- no-wschodniej części wchodzi w obręb Podlaskiego Przełomu Bugu (fig. 1). Wysoczyzna Siedlecka ma charakter falistej wysoczyzny morenowej o bardzo uroz- maiconej rzeźbie powierzchni, powstałej w okresie maksymalnego zasięgu zlodowacenia Warty. Charakterystyczna jest sieć, często głęboko wciętych, dolin rzecznych (Toczna, Sa- renka, Kałuża, Rozwadówka). Powierzchnia wysoczyzny wznosi się do 190,4 m n.p.m. (No- we Litewniki) i 188,0 m n.p.m. (Chotycze). Największe deniwelacje, osiągające 60 m, wystę- pują w północno-wschodniej części omawianego obszaru w obrębie Podlaskiego Przełomu Bugu. Równina Łukowska w granicach arkusza Sarnaki stanowi mało urozmaiconych, lekko pochylonych na południowy wschód, obszar równin sandrowych. W rejonie pomiędzy Zie- niami a Starą Kornicą zgodnie z przebiegiem wychodni spiętrzonych glacitektonicznie kier kredowych występują równoległe pasy wzniesień o wysokości względnej do 10 m. 4 1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granica państwa Fig. 1. Położenie arkusza Sarnaki na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) Prowincja: Niż Środkowoeuropejski, Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: 318.91 – Podlaski Przełom Bugu; 318.94 – Wysoczyzna Siedlecka; 318.96 – Równina Łukowska Prowincja: Niż Wschodniobałtycko-Białoruski; Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.37 – Równina Bielska; 843.38 – Wysoczyzna Drohiczyńska Podprowincja Polesie: Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.11 Zaklęsłość Łomaska Niewielki północno-wschodni fragment arkusza należy do mezoregionu