Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru
Adroddiad Blynyddol 2018–19
University of Wales Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies
Annual Report 2018–19 Adroddiad y Cyfarwyddwr Director’s Report
It is my privilege to present this report on the activities of my colleagues in the Centre, with heartfelt thanks to them all for their tireless commitment to the fulfilment of a range of projects. It is also a pleasure to thank our partners in other universities and in public bodies for their vital contributions to our research work and for their collab- oration in disseminating the findings of that research to the public. Some projects have come to an end this year, but new ones have also started, and it is good to see strong continuity in our core research areas. Yr Athro/Professor Dafydd Johnston The ‘Curious Travellers’ project officially finished at Fy mraint i yw cael cyflwyno adroddiad ar weithgareddau the end of 2018 with public events in London together fy nghyd-weithwyr yn y Ganolfan, gan ddiolch o’r galon with our Scottish partners, and the publication of an iddynt i gyd am eu hymroddiad diflino wrth gyflawni electronic edition of Thomas Pennant’s correspondence amryw brosiectau. Pleser hefyd yw diolch i’n partner- and accounts by other travellers. Outreach activities will iaid mewn prifysgolion eraill ac mewn cyrff cyhoeddus continue, as they are doing in the case of ‘European Trav- am eu cyfraniadau hollbwysig i’n gwaith ymchwil ac am ellers to Wales’. And a most timely opportunity arose to ein cynorthwyo i ledaenu canfyddiadau’r gwaith hwnnw apply our research on the history of travel as a result of i’r cyhoedd. Daeth rhai prosiectau i ben eleni, ond the success of our application under the Ireland-Wales dechreuodd rhai newydd hefyd, a braf yw gweld parhad Interreg scheme. The project ‘Ports, Past and Present’ y gwaith yn ein meysydd ymchwil craidd. began in May 2019 in partnership with University College Cork, Aberystwyth University and County Wexford, and Daeth ‘Teithwyr Chwilfrydig’ i ben yn swyddogol ar over the next four years will work with the communities ddiwedd 2018 gyda digwyddiadau cyhoeddus yn Llundain of the ports of Fishguard, Pembroke Dock, Holyhead, ar y cyd â’n partneriaid o’r Alban, a chyhoeddi golygiad Rosslare and Dublin. electronig o lythyrau Thomas Pennant ac adroddiadau gan deithwyr eraill. Bydd y gweithgareddau ymestyn Our work on the early history of the Celtic languages yn parhau, fel y maent hefyd yn achos y prosiect continues to develop in exciting new directions. Exploring ‘Teithwyr Ewropeaidd i Gymru’. A daeth cyfle hynod Celtic Origins: New Ways Forward in Archaeology, Linguistics, amserol i gymhwyso ein hymchwil ar hanes teithio yn and Genetics, published in late 2018, is a multidisciplinary sgil llwyddiant ein cais dan gynllun Interreg Cymru ac volume which presents the findings of the previous Iwerddon. Dechreuodd y prosiect ‘Porthladdoedd Ddoe a project. And in March 2019 Professor John Koch joined Heddiw’ ym mis Mai 2019 mewn cydweithrediad â Choleg the team of a new project based in Sweden which will Prifysgol Corc, Prifysgol Aberystwyth a swydd Wexford, explore connections between Scandinavia and the Iberian a dros y pedair blynedd nesaf byddwn yn gweithio gyda Peninsula in the Bronze Age, focusing on striking parallels chymunedau porthladdoedd Abergwaun, Doc Penfro, between the rock art of the two regions. Caergybi, Rosslare a Dulyn. The project on the Latin Lives of the Welsh saints is now Mae’r gwaith ar hanes cynnar yr ieithoedd Celtaidd yn in its final year, and a concluding conference was held in dal i ddatblygu mewn cyfeiriadau newydd cyffrous. Cyfrol Cambridge in September 2019. We look forward to seeing amlddisgyblaethol sy’n crynhoi casgliadau’r prosiect the publication of papers from this and other hagio blaenorol yw Exploring Celtic Origins: New Ways Forward graphic conferences in due course. And in the meantime in Archaeology, Linguistics, and Genetics a gyhoeddwyd ar the Welsh and Latin texts which are the main outputs of ddiwedd 2018. Ac ym mis Mawrth 2019 ymunodd yr the two projects are gradually appearing on the website Athro John Koch â thîm prosiect newydd yn Sweden hosted by the National Library of Wales. sy’n archwilio cysylltiadau rhwng Sgandinafia a’r Penrhyn Iberaidd yn Oes yr Efydd gan ganolbwyntio ar gyfateb As the merger process between the University of iaethau trawiadol rhwng celfyddyd cerrig y ddwy ardal. Wales and the University of Wales Trinity Saint David
1 Cynhadledd ‘Bucheddau Lladin Seintiau Cymru’, Caer-grawnt, Medi 2019 ‘Latin Lives of the Welsh Saints’ conference, Cambridge, September 2019 yn ôl pan ddechreuodd Dr Rhys Kaminski-Jones ar Romanticism of William Owen Pughe he co-organized an Gymrodoriaeth yr Academi Brydeinig yn y Ganolfan interesting conference in Oxford entitled ‘Change of Air: ym Medi 2018. Bu Rhys yn brysur iawn eleni, ac yn Atmosphere, Health, and Locality in the Romantic Era’. Mae’r prosiect ar fucheddau Lladin seintiau Cymru yn ogystal â’i brif waith ar Ramantiaeth William Owen ei flwyddyn olaf erbyn hyn, a chynhaliwyd cynhadledd Pughe cyd-drefnodd gynhadledd ddiddorol a gynhaliwyd A very significant occasion in our field is the International derfynol yng Nghaer-grawnt ym Medi 2019. Edrychwn yn Rhydychen dan y teitl ‘Change of Air: Atmosphere, Congress of Celtic Studies which is held every four years ymlaen at weld cyhoeddi papurau hon a chynadleddau Health, and Locality in the Romantic Era’. in one of the Celtic countries. It was the turn of Wales eraill ym maes y seintiau maes o law. Ac yn y cyfamser this year, and the conference held in Bangor in July was mae’r testunau Cymraeg a Lladin, sef prif gynnyrch y Achlysur pwysig yn ein maes yw’r Gyngres Geltaidd an excellent opportunity for staff of the Centre to present ddau brosiect, yn amlhau ar y wefan dan ofal Llyfrgell Ryngwladol a gynhelir bob pedair blynedd yn un o’r their research. Papers were given by Dr Martin Crampin, Genedlaethol Cymru. gwledydd Celtaidd. Tro Cymru oedd hi eleni, ac roedd Dr Jenny Day, Dr Angharad Fychan, Andrew Hawke, y gynhadledd ym Mangor ym mis Gorffennaf yn gyfle Professor Dafydd Johnston, Dr Ffion Jones, Professor Wrth i’r proses uno rhwng Prifysgol Cymru a Phrifysgol progresses the Centre is working ever more closely with arbennig i staff y Ganolfan gyflwyno eu gwaith ymchwil. John Koch, Professor Ann Parry Owen and Dr David Cymru y Drindod Dewi Sant symud yn ei flaen mae’r cognate departments in Lampeter. Staff of the Centre Traddodwyd papurau gan Dr Martin Crampin, Dr Jenny Parsons. Ganolfan yn closio fwyfwy at adrannau cydnaws yn contributed for the first time this year to the new distance Day, Dr Angharad Fychan, Andrew Hawke, yr Athro Llambed. Eleni oedd y tro cyntaf i ni gyfrannu at y cwrs learning BA in Celtic Studies. And a new research collab- Dafydd Johnston, Dr Ffion Jones, yr Athro John Koch, A partnership of vital importance to the work of the BA dysgu o bell newydd mewn Astudiaethau Celtaidd. oration began in January 2019 with the three-year project yr Athro Ann Parry Owen a Dr David Parsons. Centre is that with the National Library of Wales, A daeth cyfle gwych i gydweithio o ran ymchwil pan ‘Sacred Landscapes of Medieval Monasteries’ led by where many of the raw materials of our research are ddechreuodd y prosiect ‘Tirweddau Professor David Austin. The expertise of Partneriaeth hollbwysig i waith y Ganolfan yw’r un held. One aspect of that partnership is the Dictionary of Cysegredig Mynachlogydd yr Professor Ann Parry Owen and Dr Jenny â Llyfrgell Genedlaethol Cymru, lle cedwir llawer o Welsh Biography, which is now hosted on a brand new Oesoedd Canol’ yn Ionawr 2019, Day in the field of medieval poetry will be ddeunyddiau crai ein hymchwil. Un wedd ar y bart website launched by the Library in November 2018. dan arweiniad yr Athro David exceptionally valuable to this project, and neriaeth yw’r Bywgraffiadur Cymreig, sydd bellach Another aspect is the collaborative effort in preparation Austin. Bydd arbenigedd yr Athro we look forward to seeing their work on wedi ei gartrefu ar wefan newydd sbon a lansiwyd gan for publication of A Repertory of Welsh Manuscripts and Ann Parry Owen a Dr Jenny Day the poems of Gutun Owain in particular. y Llyfrgell ym mis Tachwedd 2018. Gwedd arall yw’r Scribes, the authoritative reference work by Dr Daniel ym maes Beirdd yr Uchelwyr yn cydweithio wrth baratoi i gyhoeddi A Repertory of Welsh Huws, former Keeper of Manuscripts at the Library and werthfawr iawn i’r prosiect, ac The coverage of Geiriadur Prifysgol Cymru Manuscripts and Scribes, cyfeirlyfr awdurdodol Dr Daniel an Honorary Senior Fellow of the Centre. Gruffudd Antur edrychwn ymlaen at weld eu gwaith continues to expand apace, with five Huws, cyn-Geidwad Llawysgrifau’r Llyfrgell a Chymrawd was appointed as Daniel’s assistant, and good progress ar gerddi Gutun Owain yn enwedig. hundred and fifty new articles appearing Hŷn Mygedol yn y Ganolfan. Penodwyd Gruffudd Antur has been made towards the target of publication of the online this year. We are grateful once yn gynorthwyydd i Daniel, ac mae’r gwaith yn symud yn three-volume work by September 2020, when a major Parhau y mae’r gwaith o ychwanegu again to the Welsh Government for ei flaen yn hwylus tuag at y nod o gyhoeddi’r tair cyfrol conference will be held to mark the occasion. geiriau newydd i Eiriadur Prifysgol substantial funding which is essential to erbyn mis Medi 2020, pan gynhelir cynhadledd fawr i Cymru, gyda phum cant a the sustainability of the Dictionary Unit. ddathlu’r achlysur. Dr Diana Luft’s three-year Research Fellowship funded hanner o erthyglau newydd wedi by the Wellcome Trust came to an end in March 2019. ymddangos ar lein eleni. Diolchwn A small grant from the Coleg Cymraeg Daeth cyfnod Dr Diana Luft fel Cymrawd Ymchwil dan We wish her well in the future and look forward to the i Lywodraeth Cymru unwaith eto Cenedlaethol enabled Dr Ffion Jones to nawdd Ymddiriedolaeth Wellcome i ben ym mis Mawrth publication of her work on Middle Welsh medical texts am ei nawdd sylweddol sy’n sicrhau Yr Athro/Professor Ann Parry Owen assemble a database of the correspon- a/and Dr Jenny Day 2019. Dymunwn yn dda iddi yn y dyfodol ac edrychwn as an e-book by the University of Wales Press. sefydlogrwydd Uned y Geiriadur. dence of the Morrises of Anglesey, and ymlaen at weld cyhoeddi ei gwaith ar destunau meddygol that resource formed the basis for an Cymraeg Canol ar ffurf e-lyfr gan Wasg Prifysgol Cymru. We are most grateful for the ready cooperation we have Roedd grant bychan gan y Coleg AHRC funding application with the had this year from the National Librarian Pedr ap Llwyd Cymraeg Cenedlaethol yn gymorth universities of Aberystwyth and Glasgow Mawr yw ein diolch am y cydweithrediad parod a gafwyd and his staff, and from Christopher Catling and the staff i Dr Ffion Jones lunio cronfa ddata to prepare a new edition of the whole eleni gan y Llyfrgellydd Cenedlaethol Pedr ap Llwyd of the Royal Commission on the Ancient and Histor- o ohebiaeth Morrisiaid Môn, a bu’r correspondence. a’i staff, a chan Christopher Catling a staff Comisiwn ical Monuments of Wales. We are also indebted as ever gronfa honno yn ei thro yn sail ar Brenhinol Henebion Cymru. Ac rydym yn ddiolch to the members of the Centre’s Board of Directors and gyfer cais i’r AHRC ar y cyd â phrif We congratulate Paulus van Sluis on gar iawn fel arfer i aelodau Bwrdd Cyfarwyddwyr a Advisory Committee chaired by Arwel Ellis Owen for ysgolion Aberystwyth a Glasgow gaining his doctorate this year, and Phwyllgor Ymgynghorol y Ganolfan dan gadeiryddiaeth their guidance and support, and for all the assistance we i baratoi golygiad newydd o’r holl look forward to the publication of his Arwel Ellis Owen am eu harweiniad a’u cefnogaeth gyson, have had from officers of the University of Wales and ohebiaeth. important research on initial mutations ac i swyddogion Prifysgol Cymru a Phrifysgol Cymru y the University of Wales Trinity Saint David, in particular in Middle Welsh. And it was a great plea- Drindod Dewi Sant am bob cymorth, yn enwedig Matt Matt Briggs and the staff of the Research Office, Mark Llongyfarchwn Paulus van Sluis sure to welcome back one of our former Briggs a staff y Swyddfa Ymchwil, Mark Rainey, Gwyndaf Rainey, Gwyndaf Tobias, Professor Dylan Jones and the ar ennill ei ddoethuriaeth eleni, ac students when Dr Rhys Kaminski-Jones Tobias, yr Athro Dylan Jones a’r Is-Ganghellor yr Athro Vice-Chancellor Professor Medwin Hughes. edrychwn ymlaen at weld cyhoeddi took up his British Academy Fellowship Medwin Hughes. ei ymchwil bwysig ar dreigladau at the Centre in September 2018. Rhys mewn Cymraeg Canol. A braf oedd has been extremely busy this year, and croesawu un arall o’n cyn-fyfyrwyr in addition to his main work on the Dr Paulus van Sluis
2 3 Angharad Fychan a/and Myrddin ap Dafydd Geiriadur Prifysgol Cymru The University of Wales Dictionary
Blwyddyn gynhyrchiol arall oedd hon i dîm y Geiriadur. This was another productive year for the Dictionary team. Ychwanegwyd 550 o erthyglau i’r gwaith ar lein, y rhan 550 articles have been added to the online work, most of fwyaf ohonynt yn newydd a rhai’n ailolygiadau trylwyr them new and some thorough revisions of old articles. A o hen erthyglau. Ceir rhestr o’r holl erthyglau newydd list of all articles published since 2014 can be found on the a gyhoeddwyd er 2014 ar wefan y Geiriadur ar
Ychwanegwyd llawer o destunau digidol newydd i’n Many new digital texts have been added to our large casgliad anferth o ddata chwiliadwy: ceir 8,250 o destunau collection of searchable data: there are 8,250 texts of all o bob math a chyfnod yn cynnwys bron i 40GB o ddata. types and periods containing nearly 40GB of data. We are Rydym yn ddiolchgar am bob rhodd o ddata a dder- grateful for all donations of data received from various byniwyd gan amryw o bobl a sefydliadau, a byddwn people and organizations, and we shall continue to scan weld yn dangos ddiddordeb mawr yn ein gwaith, ac lexicographical work of John Jones, Gellilyfdy. The event yn sganio testunau pwysig i lenwi bylchau amlwg yn y important texts to fill obvious gaps in the collection. edrychwn ymlaen at ei groesawu yn ôl rywbryd eto. was organized by Mary Williams. The Dictionary had a casgliad. presence at the University of Wales Trinity Saint David’s On 16 May this year, the new Welsh Language Commis- Cynhaliwyd cyfarfod blynyddol Cyfeillion y Geiriadur stand at the National Eisteddfod in Llanrwst. Myrddin ap Ar 16 Mai eleni, daeth Comisiynydd newydd yr Iaith, sioner, Aled Roberts, and Dr Eleri James, a member of yn y Ganolfan ar 22 Mehefin yng nghwmni Myrddin ap Dafydd, Angharad Fychan and Ann Parry Owen spoke in Aled Roberts, a Dr Eleri James, aelod o’i staff, i ymweld â his staff, visited the Dictionary’s offices. They spent Dafydd, Llywydd y Cyfeillion, D. Geraint Lewis a soniodd a session for the Friends on 7 August. swyddfeydd y Geiriadur. Treuliasant tuag awr a hanner about an hour and a half in our company having a look am ei waith geiriadurol ac yn enwedig y Gweiadur, a’r yn ein cwmni gan gael cipolwg ar rai o’r ddwy filiwn a at some of the two and a half million slips that make Athro Ann Parry Owen a roddodd gipolwg ar waith The staff have been busy throughout the year attending hanner o slipiau sy’n ffurfio ‘deunydd crai’ y Geiriadur, up the Dictionary’s ‘raw material’, seeing the electronic geiriadurol John Jones, Gellilyfdy. Trefnwyd yr achlysur events to raise awareness of GPC Online and the apps, gweld y system olygu electronig a ddefnyddir i lunio editing system used to compose articles and seeing the gan Mary Williams. Roedd gan y Geiriadur bresenoldeb speaking at conferences and on radio and television and erthyglau a gweld y posibiliadau a gynigir gan GPC Ar possibilities offered by GPC Online. Dr Angharad Fychan ar stondin Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant yn yr serving on various committees. Lein. Dangosodd Dr Angharad Fychan yr adnoddau elec- demonstrated the electronic resources which enable us to Eisteddfod Genedlaethol yn Llanrwst. Mewn sesiwn tronig sydd gennym erbyn hyn i chwilio drwy gannoedd search hundreds of millions of words of text in a matter of i’r Cyfeillion ar 7 Awst siaradodd Myrddin ap Dafydd, Angharad on behalf of the Dictionary attended meetings o filiynau o eiriau o destun mewn ychydig o eiliadau. Fel seconds. As a native of Rhosllannerchrugog, the Commis- Angharad Fychan ac Ann Parry Owen. of the Welsh Language Commissioner’s Place-Names brodor o Rosllannerchrugog, roedd y Comisiynydd yn sioner was keen to see some of the words that characterize Standardization Panel on 23–4 October 2018 and (with awyddus i weld rhai o’r geiriau sy’n nodweddu’r dafod his local dialect, which started an interesting discussion. It Bu’r staff yn brysur drwy gydol y flwyddyn yn mynychu Ann) on 6 February, 2 May and 11 September 2019. Ann iaith leol, gan gychwyn trafodaeth ddifyr. Braf oedd ei was good to see him taking such an interest in our work, digwyddiadau i godi ymwybyddiaeth o GPC Ar Lein a’r attended the Cymdeithas Wyddonol Gwynedd conference and we look forward to welcoming him apiau, yn siarad mewn cynadleddau ac ar y radio a’r teledu at Bangor University on 11 February and the ‘Develop- back in the future. ac yn gwasanaethu ar wahanol bwyllgorau. ment of the Welsh Language’ conference at the University of Cambridge on 27–9 March. She spoke about the new The annual meeting of the Friends of Ar ran y Geiriadur mynychodd Angharad gyfarfodydd collocation pawen lawen (‘high five’) and similar creations the Dictionary was held at the Centre Panel Safoni Enwau Lleoedd Comisiynydd y Gymraeg ar on Aled Hughes’s programme on BBC Radio Cymru in on 22 June in the company of Myrddin 23–4 Hydref 2018 a (gydag Ann) ar 6 Chwefror, 2 Mai December 2018. Brenda and Angharad attended the ap Dafydd, President of the Friends, ac 11 Medi 2019. Mynychodd Ann gynhadledd Cym research conference of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol D. Geraint Lewis who spoke about his deithas Wyddonol Gwynedd ym Mhrifysgol Bangor at Gregynog Hall on 3 July in order to promote aware- lexicographical work and especially ar 11 Chwefror a chynhadledd ‘Datblygiad yr Iaith’ ym ness of the Dictionary amongst the staff and students. the Gweiadur, and Professor Ann Parry Mhrifysgol Caer-grawnt ar 27–9 Mawrth. Siaradodd am The Dictionary was invited by the Coleg Cymraeg to Owen who gave an insight into the y cyfuniad newydd pawen lawen a chreadigaethau tebyg ar have a stand at the National Conference for Associate raglen radio Aled Hughes ar BBC Cymru yn Rhagfyr 2018. Lecturers in Aberystwyth on 26 June, and Brenda, Sarah Mynychodd Brenda ac Angharad gynhadledd ymchwil y Down-Roberts and Andrew Hawke attended the event. Angharad Fychan, Golygydd Hŷn, yn cyflwyno Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn Neuadd Gregynog ar 3 Angharad published an article on GPC’s new words in Y gwaith y Geiriadur i Aled Roberts, Comisiynydd y Gorffennaf er mwyn hybu ymwybyddiaeth o’r Geiriadur Faner Newydd and Mary wrote an item for the papurau Gymraeg, ac Eleri James. Angharad Fychan, Senior Editor, presenting the 4 Dictionary’s work to Aled Roberts, the Welsh 5 Language Commissioner, and Eleri James. godi arian i roi copi o addasiad Mererid Hopwood o’r llyfr Board as that project has been granted a short extension. Lost Words, sef Geiriau Diflanedig, i bob ysgol gynradd A CorCenCC workshop was held at the Centre by Dawn yng Nghymru). Bydd yn parhau i roi cymorth i’r Corpws Knight and Steve Morris on 9 July in which the latest Cenedlaethol (CorCenCC) fel aelod o’r Bwrdd Ymgyng developments were presented to our staff. horol ar ôl i’r prosiect hwnnw gael estyniad byr. Cynhal iwyd gweithdy CorCenCC yn y Ganolfan gan Dawn Two sessions were held once again this year for Aberyst- Knight a Steve Morris ar 9 Gorffennaf er mwyn dangos wyth University’s Welsh Summer Course students at the y datblygiadau diweddaraf i’r staff. end of July and the beginning of August, and students on Aberystwyth University’s Professional Welsh Course also Cynhaliwyd dwy sesiwn eleni eto i efrydwyr Cwrs visited the Dictionary offices in August to learn about Haf Cymraeg Prifysgol Aberystwyth ar ddiwedd mis our work. Gorffennaf a dechrau mis Awst, ac ymwelodd myfyrwyr Cwrs Cymraeg Proffesiynol Prifysgol Aberystwyth â Last year the Dictionary was awarded a ‘Cymraeg 2050’ swyddfeydd y Geiriadur ym mis Awst i ddysgu am ein grant by the Welsh Government to set up a pilot scheme gwaith. to digitize and transcribe online some of the Dictionary’s Andrew Hawke gydag aelodau Pwyllgor Ymgynghorol a staff Faclair na Gàidhlig yn Sabhal Mòr Ostaig, Skye, Mehefin 2019. latest citation slips to create a searchable database. The Andrew Hawke with members of the Advisory Panel and staff of the Faclair na Gàidhlig at Sabhal Mòr Ostaig, Skye, June 2019. Y llynedd enillwyd ‘Grant Cymraeg 2050’ gan Lywodraeth scheme was given the title ‘GPC+’ and the system is now Cymru i sefydlu cynllun peilot i ddigido a thrawsgrifio available as part of our website at
8 9 Thomas Pennant i’w gweld yn eu llyfrgell. Mae’r llythyrau Paton and Richard Bull, as well as with many Scottish deulu tra oedd yn ymweld â de Cymru yn 1838–9. Roedd publication of Breton songs, the Barzaz-Breiz (1839), was a olygwyd gennym yn cynnwys yr holl ohebiaeth a fu and Welsh scholars who helped him to compile his tours; La Villemarqué – a ddeuai’n enwog yn fuan wedyn yn profoundly moved and inspired by his experiences at the rhwng Pennant a George Paton a Richard Bull, yn ogystal the Romantic-era tours include previously unpublished sgil cyhoeddi ei gasgliad dadleuol o ganeuon Llydaweg, Abergavenny eisteddfod organized by the Cymreigyddion â nifer o ysgolheigion yng Nghymru a’r Alban a’i cynorth- works by Hester Piozzi, the Ladies of Llangollen and y Barzaz-Breiz (1839) – wedi ei wefreiddio a’i ysbrydoli’n in October 1838. A much-fêted guest at Llanover House, wyodd i lunio ei lyfrau taith. Ac mae’r teithiau o’r cyfnod (painstakingly transcribed from code by our PhD student ddwfn gan y profiadau a gafodd yn eisteddfod Cymreig Dowlais, Singleton and Llanarth Court, he writes with Rhamantaidd yn cynnwys gweithiau nas cyhoeddwyd Kirsty McHugh!) the Yorkshire landowner Anne Lister. yddion y Fenni ym mis Hydref 1838. Ac yntau’n westai extraordinary detail about the lives, homes and characters erioed o’r blaen gan Hester Piozzi, Merched Llangollen Kirsty’s article on Lister’s tours was published in Studies in anrhydeddus ac uchel ei barch yn Neuadd Llanofer, of some of the key figures in the Welsh cultural revival, ac Anne Lister, y dirfeddianwraig o swydd Efrog y bu Travel Writing over the summer, showing this fascinating Dowlais, Singleton a Chwrt Llanarth, mae’n mynd ati including Augusta Hall and Charlotte Guest. The letters ein myfyrwraig PhD Kirsty McHugh wrthi’n ddyfal yn and strong-willed character in a new light. i ysgrifennu’n rhyfeddol o fanwl am fywydau, cartrefi are due to be published by the Centre de Recherche Bret- dehongli’r rhannau o’i dyddiadur sydd mewn cod ac yn a chymeriadau rhai o ffigurau allweddol dadeni diwyll onne et Celtique in Brest this autumn. eu trawsgrifio. Ymddangosodd erthygl gan Kirsty yn y Our digital texts can now be viewed and used online iannol Cymru, yn cynnwys Augusta Hall a Charlotte cyfnodolyn Studies in Travel Writing yn ystod yr haf yn in their beta version at
10 11 Théodore Hersart de La Villemarqué Teithwyr Ewropeaidd i Gymru 1750–2010 Cwlt y Seintiau yng Nghymru European Travellers to Wales 1750–2010 The Cult of Saints in Wales
Comisiynodd y prosiect bedair ysgrif daith newydd gan The project commissioned four new travel narratives on Mae gwefan
12 The ‘Cult of Saints in Wales’ exhibition in the 13 cloister of Gloucester Cathedral, November, 2018 Ewrop Môr Iwerydd yn Oesoedd y Metelau Môr Iwerydd yn Oes yr Efydd. Cafodd y cysylltiad hwn copper from Copa Hill and Great Orme in Wales and the Atlantic Europe in the Metal Ages ei ddatgelu’n ddiweddar drwy gemeg metel ac isotopau, South-western Iberian Peninsula. At the same period, the sy’n dangos fel roedd Llychlyn, lle mae metel yn brin yn rock art of Scandinavia and warrior stelae of the Western naturiol, yn derbyn copr o Fryn Copa a Phenygogarth yng Iberian Peninsula show detailed and striking parallels in Ar ddiwedd 2018 ymddangosodd cyhoeddiad pwysig At the end of 2018, a major output of the AHRC-sup- Nghymru ac o dde-ddwyrain y Penrhyn Iberaidd. Mae their iconography. RAW team members are undertaking yn ffrwyth i waith prosiect ‘Ewrop Môr Iwerydd yn ported ‘Atlantic Europe in the Metal Ages’ (AEMA) tebygrwydd manwl a thrawiadol rhwng eiconograffeg extensive fieldwork to document Spanish and Portuguese Oesoedd y Metelau’, a gynhelid gan nawdd yr AHRC, project was published: Exploring Celtic Origins: New Ways celfyddyd creigiau Llychlyn a meini coffa rhyfelwyr yng stelae with 3D scans, so that these can be closely compared sef Exploring Celtic Origins: New Ways Forward in Archae- Forward in Archaeology, Linguistics, and Genetics, edited by ngorllewin y Penrhyn Iberaidd yn yr un cyfnod. Mae with the Scandinavian stones collected in the database ology, Linguistics, and Genetics, dan olygyddiaeth Syr Barry Sir Barry Cunliffe of Oxford and John Koch of CAWCS. aelodau o dîm y prosiect wrthi’n ymgymryd â gwaith of the Swedish Rock Art Research Archives – Svenskt Cunliffe o Rydychen a John Koch o’r Ganolfan. Mae’r This collected volume comprises groundbreaking and maes helaeth yn cofnodi meini coffa yn Sbaen a Phor- Hällristnings Forsknings Arkiv (SHFA) – hosted at the gyfrol yn cynnwys astudiaethau arloesol a sylweddol substantial studies from the multidisciplinary AEMA tiwgal gyda sganiau 3D, fel y gellir cymharu’r rhain yn World Heritage Site in Tanum. The project is led by gan dîm ymchwil amlddisgyblaethol y prosiect: y research team: archaeological scientist Dr Peter Bray; fanwl â’r cerrig Llychlynnaidd sydd eisoes wedi eu casglu SHFA’s director, Professor Johan Ling. gwyddonydd archaeolegol Dr Peter Bray; Dr Kerri Cleary Bronze Age specialists Dr Kerri Cleary and Dr Catriona ynghyd yng nghronfa ddata Archif Ymchwil Celfyddyd a Dr Catriona Gibson sy’n arbenigo ar Oes yr Efydd; yr Gibson; ancient historian and philologist Dr Fernando Cerrig Sweden – Svenskt Hällristnings Forsknings Arkiv John’s focus in the RAW Project is linguistic. There hanesydd a’r ieithegydd Dr Fernando Fernández; a thîm Fernández; and the Huddersfield archaeogenetics team (SHFA) – yn Safle Treftadaeth y Byd yn Tanum. Arweinir is a body of inherited vocabulary shared by Celtic and archaeogeneteg Huddersfield (Marina Silva, Dr Katharina (Marina Silva, Dr Katharina Dulias, Gonzalo Oteo- y prosiect gan gyfarwyddwr SHFA, yr Athro Johan Ling. Germanic languages, but absent more widely from the Dulias, Gonzalo Oteo-Garcia, Dr Francesca Gandini, Dr Garcia, Dr Francesca Gandini, Dr Ceiridwen Edwards, Dr other branches of Indo-European. The semantic domains Ceiridwen Edwards, Dr Maria Pala, Dr Pedro Soares, Maria Pala, Dr Pedro Soares, James Wilson and Professor Canolbwyntio ar y wedd ieithyddol y mae John yn ei most heavily represented in the body of Celto-Germanic James Wilson a’r Athro Martin Richards); yn ogystal â’r Martin Richards); as well as Professors Cunliffe and Koch. waith ef ar y prosiect. Mae yna gorff o eirfa etifedd words are warfare, social organization and ideology. Up Athro Barry Cunliffe a’r Athro John Koch. Caiff Exploring Exploring Celtic Origins is presented in a lively accessible edig a rennir gan ieithoedd Celtaidd a Germanaidd nad until now it is been difficult to determine where and when Celtic Origins ei chyflwyno mewn arddull fywiog a dar style, aiming at a wide readership across disciplines, as yw’n ymddangos mewn canghennau Indo-Ewropeaidd the contact occurred that led to the formation of this vocab- llenadwy, gan anelu at gynulleidfa eang mewn amrywiol well as interested general readers. eraill. Rhyfela, trefniadaeth gymdeithasol ac ideoleg yw’r ulary. The Iron Age in Central Europe has been suggested ddisgyblaethau, yn ogystal â darllenwyr cyffredin sy’n meysydd semantig sy’n ymddangos amlaf yn y corff o for some items. But it has been only very recently that the ymddiddori yn y maes. In March 2019, John joined the research team beginning eiriau Celto-Germanaidd. Hyd yma, bu’n anodd pender long-distance contact between Bronze Age Atlantic Europe a major four-year project funded by the Swedish Research fynu ble a phryd y digwyddodd y cyswllt a arweiniodd and Scandinavia was discovered. Many of the Celto-Ger- Ym mis Mawrth 2019, ymunodd John â’r tîm sy’n Council (Vetenskapsrådet): ‘Rock Art, Atlantic Europe, at ffurfio’r eirfa hon. Awgrymwyd Oes yr Haearn yng manic words can be related to Bronze Age innovations in cychwyn ar brosiect pedair blynedd mawr dan nawdd Words & Warriors’ (RAW; Hällristningar, språk och Nghanolbarth Ewrop ar gyfer rhai o’r geiriau. Dim ond material culture and society, and a high proportion reflect Cyngor Ymchwil Sweden (Vetenskapsrådet), sef maritim interaktion i Atlantiska Europa). The RAW project yn ddiweddar iawn y darganfuwyd bod cysylltiad dros recurrent elements of iconography in Bronze Age rock art. ‘Celfyddyd Cerrig, Ewrop Môr Iwerydd, Geiriau a investigates a Bronze Age episode of contact between bellter mawr yn bodoli rhwng rhanbarth Môr Iwerydd Preliminary findings of John’s research in this area have Rhyfelwyr’ (Hällristningar, språk och maritim interaktion i Scandinavia and the Atlantic West. This contact has a Llychlyn yn Oes yr Efydd. Mae’n bosibl fod perthynas been published in the Scandinavian rock art journal Ador- Atlantiska Europa). Mae’r prosiect yn ymchwilio i gyfnod been recently revealed by metal chemistry and isotopes, rhwng nifer o’r geiriau Celto-Germanaidd a datblygiadau anten: see
(chwith eithaf) Coflech rhyfelwr Iberaidd o Oes yr Efydd Ddiweddar, c.1200–1000 CC, o La Solanilla, El Viso, Córdoba, Sbaen, sy’n dangos rhyfelwr, cleddyf, gwaywffon, cerbyd, drych a tharian rhicyn ‘v’ (far left) Late Bronze Age Iberian warrior stela c.1200–1000 BC, La Solanilla, El Viso, Córdoba, Spain, showing warrior, sword, spear, chariot, mirror and v-notched shield (chwith) Panel celf carreg Llychlynnaidd o Oes yr Efydd Ddiweddar, c.1200–1000 CC, o Hede, plwyf Kville, Bohuslän, Sweden, sy’n dangos dau ffigur dynol, un yn dal cleddyf a tharian gron (left) Late Bronze Age Scandinavian rock art panel c.1200–1000 BC from Hede, Kville parish, Bohuslän, Sweden, showing two figures, one holding a sword and 14 shield 15 Tirweddau Cysegredig Mynachlogydd yr Oesoedd Canol ‘ “Y corff mau”: cipolwg ar y corff yng ngwaith Dafydd Dr Bleddyn Owen Huws, a senior lecturer in the Depart- The Sacred Landscapes of Medieval Monasteries ap Gwilym’ oedd dan sylw gan Dr Bleddyn Owen Huws, ment of Welsh at Aberystwyth University, turned our uwch-ddarlithydd yn Adran y Gymraeg Prifysgol Aber- attention to references to the poet’s own body in Dafydd ystwyth. Tynnodd sylw at y modd y mae Dafydd yn ap Gwilym’s poems. He showed us how Dafydd often Yn 2018 dyfarnwyd grant i’r Athro David Austin o In 2018 Professor David Austin of the University of cyfeirio’n aml at ei gorff ei hun yn ei ganu, a sut y teimlai’r seems to convey a tension between himself and his body: Brifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant gan yr AHRC i Wales Trinity Saint David was awarded an AHRC bardd densiwn weithiau rhyngddo ef ei hun a’i gorff: y the body, of course, being an integral part of himself, gynnal prosiect rhyngddisgyblaethol am dair blynedd, research grant for a three-year interdisciplinary project, corff, wrth gwrs, yn rhan annatod ohono’i hun ac eto ar but at the same time being separate and almost working yn cychwyn Ionawr 2019, i archwilio agweddau ar commencing January 2019, to explore aspects of the wahân, ac weithiau fel petai’n gweithio yn ei erbyn. against him. y tirwedd yng nghyswllt mynachlogydd yr Oesoedd landscape in relation to the medieval monasteries. Two Canol. Bwriedir cymharu dwy fynachlog Sistersaidd o Welsh Cistercian monasteries will be compared with a Gwaith mawr Daniel Huws, A Repertory of Welsh Manu- In the last session before lunch, Gruffudd Antur’s subject Gymru gyda chlwstwr o fynachlogydd i’r gogledd o afon cluster of monasteries to the north of the river Witham in scripts and Scribes c.800–c.1800, oedd pwnc Gruffudd Antur was Daniel Huws’s great work, A Repertory of Welsh Witham yn swydd Lincoln. Bydd Lincolnshire. Researchers from the yn y sesiwn olaf cyn cinio, a braf oedd croesawu Daniel Manuscripts and Scribes c.800–c.1800; Daniel also said ymchwilwyr o Brifysgol Leeds yn University of Leeds will be looking yntau i ddweud gair am y gwaith pwysig hwn a fydd yn a few words about this important work which will be edrych ar y mynachlogydd yn swydd at the monasteries in Lincoln- cael ei gyhoeddi yn 2020. Esboniodd Gruffudd ei fod wedi published in 2020. Gruffudd explained that he has made Lincoln, tra bydd yr Athro Ann shire, while Professor Ann Parry gwneud sawl darganfyddiad pwysig wrth weithio fel several important discoveries in the course of working Parry Owen (fel Cyd-Archwilydd) Owen (as Co-Investigator) and Dr ymchwilydd ar y Repertory eleni, gan gynnwys adnabod as a researcher on the Repertory this year, including a Dr Jenny Day (fel Cynorthwyydd Jenny Day (as Research Assistant) llaw lai ffurfiol y bardd o’r bymthegfed ganrif, Lewys Glyn identifying the less formal hand of the fifteenth-century Ymchwil) yn edrych yn benodol ar will be looking specifically at the Cothi. O ganlyniad, gwyddom bellach fod o ddeutu 200 o poet, Lewys Glyn Cothi. As a result, we now know that y mynachlogydd yng Nghymru, gan Welsh monasteries, concentrating gerddi Lewys (tua 90% o’i waith) wedi eu cadw yn ei law around 200 poems by Lewys (about 90% of his work) have roi sylw arbennig i abaty Glyn-y- in particular on Valle Crucis, Llan- ef ei hun, gan gynnwys ei farwnad enwog i’w fab Siôn. survived in his own hand, including the famous elegy for groes, Llangollen, ac abaty Ystrad- gollen, and Strata Florida in Cere- his son Siôn. fflur yng Ngheredigion. Bydd Ann digion. Ann and Jenny will be exam- Amwysedd ym marddoniaeth Dafydd ap Gwilym oedd a Jenny yn archwilio’r farddoniaeth ining the poetry that was produced pwnc yr Athro Dafydd Johnston – a chawsom ein tywys Professor Dafydd Johnston’s subject was lexical ambiguity a ganwyd yn y ddau abaty hyn ac in these two abbeys and will be ganddo drwy nifer o ddyfyniadau o’r farddoniaeth, gan in Dafydd ap Gwilym’s poetry. He guided us through a yn creu golygiad print newydd creating a new edition, paying agor ein llygaid i’r haenau gwahanol o ystyr sy’n aml number of quotations from the poetry, opening our a fydd yn rhoi sylw arbennig i particular attention to any references i’w canfod yn y cerddi. Arweiniodd hyn at drafodaeth eyes to the various layers of meaning that are often unrhyw gyfeiriadau at y tirwedd, at to the landscape and to land use. ddifyr iawn ynglŷn â natur cynulleidfa’r bardd, a sut y present. This led to a very interesting discussion about ddefnydd o’r tir ac ati. byddai datgeiniad yn llwyddo i gynorthwyo gwrandawyr the nature of the poet’s audience, and how a datgeiniad Abaty Ystrad-fflur / Strata Florida Abbey i ymglywed â’r haenau ystyr amrywiol wrth ddatgan. (‘reciter’) might help listeners tune into the various layers of meaning. I gloi’r dydd cawsom bapur difyr iawn gan Dr Euryn Rhys Roberts o Brifysgol Bangor yn trafod y rhestrau o enwau To bring the day to an end, Dr Euryn Rhys Roberts Beirdd yr Uchelwyr cymydau a chantrefi Cymru a geir mewn nifer helaeth of Bangor University discussed the lists of names of o lawysgrifau, gan ofyn cwestiynau pwysig ynglŷn â’u commotes and cantrefs that are found in a large number Poets of the Nobility bodolaeth a pham roedd ysgrifwyr yn eu copïo. Tynnodd of Welsh manuscripts, and raised important questions sylw at restr gynnar iawn o’r fath, mewn Lladin, ond a regarding their existence and why scribes copied them. He anwybyddwyd gan haneswyr cynnar yr ugeinfed ganrif, drew attention to an early instance of such a list in Latin Braf oedd croesawu criw da i Ystafell Seminar y Ganolfan It was a pleasure to see the Centre’s Seminar Room full sef testun a gopïwyd i Lyfr Coch y Siecr (TNA PRO in the Red Book of the Exchequer (TNA PRO E164/2), ar 18 Mai ar gyfer fforwm Beirdd yr Uchelwyr 2019 – a again this year for the 2019 Poets of the Nobility Forum, E164/2) o ddeutu 1225. copied c.1225, a list that seems to have been overlooked by hithau’n bum mlynedd ar hugain ers y fforwm cyntaf a held on 18 May – twenty-five years since the first in the early twentieth-century Welsh gynhaliwyd yn 1994. series in 1994. historians.
‘Catrin o Ferain a’i dyn PR’ oedd teitl y ddarlith gyntaf, In Helen Williams-Ellis’s opening paper, ‘Catrin of Berain gan Helen Williams-Ellis. Clywsom sut y gwnaeth ail ŵr and her PR man’, we learned how Catrin’s second husband, Catrin, Rhisiart Clwch, marsiandïwr llewyrchus a thra Richard Clough, a very prosperous business man, made a chefnog, ymdrech fawr i’w hyrwyddo ei hun yn weledol great effort to promote himself visually by commissioning drwy gomisiynu portreadau ohono ef a’i wraig gan portraits of himself and his wife by leading artists of their arlunwyr blaenllaw eu dydd. Ond pan fu farw Clwch, yn day. But when Clough died in 1570, it was to the poet 1570, at y bardd Wiliam Cynwal y trodd Catrin ei hun am Wiliam Cynwal that Catrin herself turned for a similar wasanaeth PR cyffelyb. Mae’n amlwg iddi ofyn i Gynwal PR service. It is clear that she had asked Cynwal to trace olrhain ei hachau a chasglu ynghyd yr holl farddoniaeth her ancestry and to gather together all the poetry that had a ganwyd iddi hi, ei theulu a’i chyndeidiau. Rydym yn been composed for her, her family and her ancestors. We hynod ffodus fod y llyfr a greodd Cynwal wedi goroesi, are very fortunate that the book that Cynwal created has sef llawysgrif Rhydychen, Coleg Crist 184. survived as Oxford Christ Church 184.
Fforwm Beirdd yr Uchelwyr 16 17 Poets of the Nobility Forum Daniel Huws, A Repertory of Welsh Manuscripts and Y Bywgraffiadur Cymreig Scribes c.800–c.1800 The Dictionary of Welsh Biography
Ers iddo ymddeol fel Ceidwad Llawysgrifau a Chof Since his retirement as Keeper of Manuscripts and Lansiwyd gwefan newydd y Bywgraffiadur gan Lyfrgell The new DWB website was launched by the National ysgrifau Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn 1992, bu Dr Records at the National Library of Wales in 1992, Dr Genedlaethol Cymru ym mis Tachwedd 2018 yng Library of Wales in November 2018 in the company of Daniel Huws yn gweithio ar ddisgrifiadau newydd o’r holl Daniel Huws has been working on new descriptions of nghwmni Llywydd y Cynulliad, Elin Jones. Cafwyd the Presiding Officer of the Welsh Assembly, Elin Jones. lawysgrifau a ysgrifennwyd yn Gymraeg a’u hysgrifwyr. all manuscripts written in Welsh and their scribes. As his ymateb positif iawn gan y cyhoedd, ac mae’r defnydd The public response has been very positive, and usage has Bu ei gyfraniad i’n prosiectau dros y blynyddoedd contribution to our projects over recent years has been wedi cynyddu’n sylweddol ers agor y wefan. Cyhoeddwyd increased substantially since the opening of the website. diwethaf yn sylweddol iawn, ac mae’n fraint felly gan y significant, the Centre is privileged to collaborate with the erthyglau newydd yn gyson yn ystod y flwyddyn ar ystod New articles have been published regularly throughout Ganolfan gydweithio â’r Llyfrgell Genedlaethol er mwyn National Library in order to jointly publish this work by eang o bynciau, gan gynnwys Goronwy Rees, yr awdures the year on a wide range of subjects, including Goronwy cydgyhoeddi’r gwaith hwn erbyn Medi 2020 pan gyn- September 2020, when the ‘800–1800 Welsh Manuscripts’ wyddonol Eirwen Gwynn a’i gŵr y bardd Harri Gwynn, Rees, the scientific writer Eirwen Gwynn and her husband helir cynhadledd ‘Llawysgrifau Cymru 800–1800’ yn conference will be held in Aberystwyth. Frank ‘Mandarin’ Morgan, a’r gantores Helen Watts. the poet Harri Gwynn, Frank ‘Mandarin’ Morgan, and the Aberystwyth. Llwyddwyd i lenwi ambell fwlch o’r gorffennol hefyd, fel singer Helen Watts. Some gaps from the past have also In January 2019 Gruffudd Antur was appointed as a Rhydderch ab Ieuan Llwyd, perchennog y Llyfr Gwyn been filled, such as Rhydderch ab Ieuan Llwyd, owner of Ym mis Ionawr 2019 penodwyd Gruffudd Antur yn researcher to assist Dr Huws in the final stages of the enwog, a’r casglydd gwyddonol cynnar Henrietta Clive, the famous White Book, and the early scientific collector ymchwilydd i gynorthwyo Dr Huws gyda chamau olaf y work, and Professor Ann Parry Owen (from the Centre) a chyhoeddwyd diweddariadau pwysig i’r erthyglau ar y Henrietta Clive, and important revised versions have been gwaith, ac mae’r Athro Ann Parry Owen (o’r Ganolfan) and Dr Maredudd ap Huw (from the Library) are assisting dyneiddwyr Humphrey Llwyd a Gruffydd Robert ac ar published of the articles on the humanists Humphrey a Dr Maredudd ap Huw (o’r Llyfrgell) yn cynorthwyo with various aspects, particularly with the work of Betsi Cadwaladr. Mae’r ymdrechion i wella’r cydbwysedd Llwyd and Gruffydd Robert and on Betsi Cadwaladr. The gyda gwahanol agweddau, yn enwedig y gwaith o ddewis choosing manuscript images. We are very grateful to a rhwng y rhywiau yn dechrau dwyn ffrwyth o ganlyniad gender balance is gradually improving thanks to the good delweddau. Rydym yn ddiolchgar iawn i nifer o ysgol- number of scholars who have given much of their time i waith da ein golygydd cynorthwyol Marion Löffler o work of the assistant editor Marion Löffler of Cardiff heig ion a roddodd lawer o’u hamser i ddarllen rhannau o’r to reading parts of the work over recent months, and Brifysgol Caerdydd ac aelodau o Archif Menywod Cymru. University and members of the Welsh Women’s Archive. gwaith yn ystod y misoedd diwethaf, ac i Glenys Howells to Glenys Howells, who is in charge of proofreading, sydd yng ngofal y prawfddarllen a William Howells sydd and to William Howells who is preparing a number of Cynhaliwyd cyfarfod o Fwrdd Ymgynghorol y Bywgraff The DWB Advisory Board met in October 2019, and we wrthi’n paratoi mynegeion cynhwysfawr. Bydd y gwaith comprehensive indexes. The work will be typeset locally iadur ym mis Hydref 2019, ac rydym yn ddiolchgar are extremely grateful to the members for their advice, to yn cael ei gysodi’n lleol gan Owain Hammonds a’i argraffu by Owain Hammonds and printed by Gwasg Gomer. iawn i’r aelodau am eu cyngor, i’r Llyfrgellydd Cened- the new National Librarian, Pedr ap Llwyd, for his enthu- gan Wasg Gomer. laethol newydd, Pedr ap Llwyd, am ei gefnogaeth frwd, i siastic support, to Morfudd Nia Jones for her essential Vol. I: Manuscripts Morfudd Nia Jones am ei gwaith anhepgor wrth lwytho work uploading new material onto the website, to the Bydd y cyhoeddiad yn cynnwys tair cyfrol: Summary descriptions of some 3,300 manuscripts written deunydd newydd ar y wefan, i Anrhydeddus Gymdei Honourable Society of Cymmrodorion for their finan- in Welsh between c.800 and c.1800, including manuscripts thas y Cymmrodorion am eu nawdd i’r fenter, ac i’r holl cial support, and to all the authors who have contributed Cyfrol I: Llawysgrifau. written in other languages, mainly English and Latin, awduron sy’n cyfrannu erthyglau’n wirfoddol. Hyfryd yw articles on a voluntary basis. It is wonderful to be part Disgrifiadau cryno o ryw 3,300 llawysgrif a ysgrifenn which relate to Welsh literature and learning. bod yn rhan o’r gydymdrech i gynnal a datblygu’r adnodd of the collaborative effort to maintain and develop this wyd yn Gymraeg rhwng c.800 a c.1800, a hefyd y rhai cenedlaethol hwn. national resource. mewn ieithoedd eraill, Saesneg a Lladin yn bennaf, sy’n Vol. II: Scribes ymwneud â llenyddiaeth a dysg Gymreig. A register of about 1,500 scribes known by name and anonymous ones whose hands have been identified in Cyfrol II: Ysgrifwyr two or more manuscripts, detailing their contributions Astudiaethau Ôl-radd Postgraduate Studies Cofrestr o tua 1,500 ysgrifwr y gwyddys eu henwau a rhai to the manuscripts. The second part of Vol. II contains anhysbys y digwydd eu llaw mewn dwy lawysgrif neu comprehensive indexes to place-names and personal ragor, gan fanylu ynghylch eu cyfraniadau i’r llawysgrifau. names, a subject and text index and a chronological index Cyflawnodd ein myfyrwyr lawer iawn yn academaidd The past year has seen our students gaining a range of Mae ail ran y gyfrol yn cynnwys mynegeion cynhwysfawr of manuscripts. ac yn broffesiynol yn ystod y flwyddyn a aeth heibio. academic and professional achievements. Paulus van i enwau lleoedd ac enwau personau, mynegai i bynciau a Cafodd Paulus van Sluis, sydd bellach yn ymchwilydd Sluis, now a postdoctoral researcher at Leiden Univer- thestunau a mynegai cronolegol ar gyfer y llawysgrifau. Vol. III: Plates ôl-ddoethurol ym Mhrifysgol Leiden, arholiad llafar sity, successfully defended his thesis on Middle Welsh About 900 specimens of the various scripts of the 600 llwyddiannus ym mis Ebrill 2019 wrth iddo amddiffyn ei phonology and orthography in April 2019, while Andrew Cyfrol III: Delweddau most significant scribes in Vol. II. draethawd ar ffonoleg ac orgraff Cymraeg Canol, ac ym Brown submitted his thesis on the history of wrecking Tua 900 enghraifft o amrywiol lawiau 600 o’r ysgrifwyr mis Medi cyflwynodd Andrew Brown ei draethawd yntau in Wales in September. Kirsty McHugh published an pwysicaf yng Nghyfrol II. ar hanes llongddrylliadau yng Nghymru. Cyhoeddodd article on Anne Lister’s Scottish travels in Studies in Travel Kirsty McHugh erthygl ar deithiau Anne Lister yn yr Writing in June, which joins her edition of Lister’s Welsh Alban yn Studies in Travel Writing, yn ogystal â golygiad o tour for the ‘Curious Travellers’ project. Looking to the daith Lister i Gymru ar gyfer prosiect y ‘Teithwyr Chwil- future, we launched a new website dedicated to postgrad- frydig’. Gan edrych i’r dyfodol, aethom ati yn ystod yr uate studies at the Centre in the summer of 2019, which haf eleni i lansio gwefan newydd benodol ar gyfer astud can be viewed at
18 19 Seminarau Seminars Aelod o ‘Romantic National Song Network’ (2017–19) Member of the Royal Society of Edinburgh funded Rydym yn ddyledus i Dr Angharad Elias am drefnu cyfres We are indebted to Dr Angharad Elias for organizing a Prifysgol Glasgow dan nawdd Cymdeithas Frenhinol ‘Romantic National Song Network’ (2017–19), Univer- Caeredin sity of Glasgow lwyddiannus iawn o seminarau eleni eto. Diolchwn i bob very successful series of seminars once again this year. We un o’r siaradwyr canlynol: thank each of the following speakers: Martin Crampin Martin Crampin Eurig Salisbury (Prifysgol Aberystwyth), ‘ “Wel dyma’r Eurig Salisbury (Aberystwyth University), ‘ “Wel dyma’r Ymgynghorydd ar wydr lliw i Bwyllgor Ymgynghorol Advisor for stained glass to the Llandaff Diocesan Advi- Esgobaeth Llandaf sory Committee ŵyl bendant …”: gwahoddiad cynnar i bedwar canfed ŵyl bendant …”: gwahoddiad cynnar i bedwar canfed parti parti pen blwydd Huw Morys (1622–1709)’; pen blwydd Huw Morys (1622–1709)’; Aelod o Bwyllgor Gwydr Lliw Cyngor Adeiladau Member of the Stained Glass Committee of the Church Eglwysig Eglwys Loegr Building Council (Church of England) Bettina Harden (Nanhoron), ‘The Grand Tour and Wales: Bettina Harden (Nanhoron), ‘The Grand Tour and Wales: Aelod o Grŵp Gweithredu Cadwraeth Cymdeithas Prif Member of the Conservation Working Group of the exploring the links between the Grand Tour and the exploring the links between the Grand Tour and the Beintwyr Gwydr Prydain British Society for Master Glass Painters garden experience of Wales in the eighteenth century’; garden experience of Wales in the eighteenth century’; Ymgynghorydd i brosiect ‘Experiencing Sacred Wales’ yr Advisor to the National Churches Trust’s ‘Experiencing Ymddiriedolaeth Eglwysig Genedlaethol Sacred Wales’ project Dr James January-McCann (Comisiwn Brenhinol Dr James January-McCann (Royal Commission on the Ymgynghorydd i brosiect ‘Ancient Connections’ Is-Grŵp Advisor to the Pilgrimage Sub-Group for the ‘Ancient Henebion Cymru), ‘Mapio Catholigiaeth Cymru’; Ancient and Historical Monuments of Wales), ‘Mapio Pererindod Connections’ project Catholigiaeth Cymru’; Dr Charles Dillon (Academi Frenhinol Iwerddon), ‘An Elizabeth Edwards Elizabeth Edwards Historical Dictionary of Modern Irish (1600–2000): Dr Charles Dillon (Royal Irish Academy), ‘An Historical Aelod o ‘Romantic National Song Network’ (2017–19) Member of the Royal Society of Edinburgh funded progress and challenges’; Dictionary of Modern Irish (1600–2000): progress and Prifysgol Glasgow dan nawdd Cymdeithas Frenhinol ‘Romantic National Song Network’ (2017–19), Univer- challenges’; Caeredin sity of Glasgow Dr Richard Jones (Prifysgol Caerlŷr), ‘Washed away? The preservation and loss of medieval water knowledge Dr Richard Jones (University of Leicester), ‘Washed away? Angharad Fychan Angharad Fychan in early modern English field-names’; The preservation and loss of medieval water knowledge Ysgrifennydd ac Aelod o Bwyllgor Cymdeithas Enwau Secretary and Committee Member of the Welsh Place- in early modern English field-names’; Lleoedd Cymru Name Society Dr Dafydd Roberts (Amgueddfa Lechi Cymru), ‘ “Gwŷr Aelod o Banel Safoni Enwau Lleoedd Comisiynydd y Member of the Welsh Language Commissioner’s Place- Glew y Garreg Las”: delfrydu’r werin dosbarth gweithiol’; Dr Dafydd Roberts (Welsh Slate Museum), ‘ “Gwŷr Glew Gymraeg Names Standardization Panel y Garreg Las”: delfrydu’r werin dosbarth gweithiol’; Yr Athro Emerita Marged Haycock (Prifysgol Aberyst- Andrew Hawke Andrew Hawke wyth), ‘Meddai Syr Ifor’; Emerita Professor Marged Haycock (Aberystwyth Univer- Ymgynghorydd Iaith (Cymraeg a Chernyweg) i’r Oxford Language Consultant (Welsh and Cornish) for the Oxford sity), ‘Meddai Syr Ifor’; English Dictionary English Dictionary Dr Mark Redknap (Amgueddfa Genedlaethol Cymru), Aelod o Fwrdd Ymgynghorol Faclair na Gàidhlig Member of the Advisory Board of Faclair na Gàidhlig ‘From Llys Rhosyr to Llys Llywelyn: recreating an early Dr Mark Redknap (National Museum Wales), ‘From (Geiriadur hanesyddol Gaeleg yr Alban) (historical dictionary of Scottish Gaelic) thirteenth-century Welsh court’; Llys Rhosyr to Llys Llywelyn: recreating an early thir- Aelod o bwyllgor i sefydlu Panel Safoni’r Gymraeg (Y Member of committee to establish the Welsh Standard teenth-century Welsh court’; Coleg Cymraeg Cenedlaethol) ization Panel (Coleg Cymraeg Cenedlaethol) Dr Eryn Mant White (Prifysgol Aberystwyth), ‘Beth am Aelod o Grŵp Ymgynghorol Prosiect Corpws Cened- Member of the National Corpus of Contemporary Welsh Bridget Bevan? Merched a llythrennedd yn y ddeunawfed Dr Eryn Mant White (Aberystwyth University), ‘Beth am laethol Cymraeg Cyfoes (CorCenCC) Project Advisory Group ganrif’; Bridget Bevan? Merched a llythrennedd yn y ddeunawfed Aelod o Fwrdd Technoleg Cymraeg Llywodraeth Cymru Member of the Welsh Government’s Welsh-Language ganrif’; Aelod o Grŵp Ymgynghorol prosiect yr Academi Technology Board Dr Ben Guy (Prifysgol Caer-grawnt), ‘Dating the geneal- Brydeinig ‘Datblygiad yr Iaith Gymraeg’ Member of the Advisory Group of the British Academy ogies of medieval Wales’. Dr Ben Guy (University of Cambridge), ‘Dating the gene- Cadeirydd Cangen Prifysgol Cymru o Undeb y Prif project ‘The Development of the Welsh Language’ alogies of medieval Wales’. ysgolion a’r Colegau (UCU) Chair of the University of Wales Branch of the University and College Union (UCU) Dafydd Johnston Gwaith Golygyddol a Chyhoeddus Editorial and Public Work Prif Olygydd Studia Celtica Dafydd Johnston Golygydd Y Bywgraffiadur Cymreig Chief Editor of Studia Celtica Aelod o Fwrdd Golygyddol Cambrian Medieval Celtic Editor of the Dictionary of Welsh Biography Mary-Ann Constantine Mary-Ann Constantine Studies Member of the Editorial Board of Cambrian Medieval Celtic Aelod o Fwrdd Golygyddol North American Journal of Member of the Editorial Board of North American Journal Studies Celtic Studies of Celtic Studies Aelod o Fwrdd Ymddiriedolaeth Ystrad-fflur Board Member of the Strata Florida Trust Aelod o Fwrdd Golygyddol Enlightenment and Dissent Member of the Editorial Board of Enlightenment and Dissent Arholwr Allanol ar gyfer y Gymraeg, Prifysgol Aber ystwyth External Examiner for Welsh, Aberystwyth University Aelod o Fwrdd Golygyddol Welsh Writing in English Member of the Editorial Board of Welsh Writing in English Aelod o Fwrdd Ymgynghorol Cymdeithas Thomas Chat- Member of the Advisory Board of the Thomas Chatterton terton Society
20 21 Darlithoedd Cyhoeddus Public Lectures John Koch John Koch Golygydd cyfres ‘Celtic Studies Publications’ Series Editor of Celtic Studies Publications Cynhaliwyd Darlith Goffa J. E. Caerwyn a Gwen Williams The J. E. Caerwyn and Gwen Williams Memorial Lecture Golygydd adran iaith a llên Studia Celtica Editor of the language and literature section in Studia 2018 yn yr Hen Neuadd, Llanbedr Pont Steffan, ar 19 for 2018 was presented in the Old Hall at Lampeter on Aelod o’r Bwrdd Mewnol, Cyngor Ymchwil Iwerddon, Celtica Tachwedd. Traddodwyd y ddarlith eleni gan yr Athro 19 November. The lecture, given by Emerita Professor Dulyn Member of Inner Board, Irish Research Council, Dublin Emerita Christine James, a’i thestun oedd ‘Y cof creadigol: Christine James, was entitled ‘Y cof creadigol: atgof a Adolygydd i Academi Awstria ar gyfer y Gwyddorau Reviewer for the Austrian Academy of Sciences atgof a dychymyg yng ngwaith Gwenallt’. dychymyg yng ngwaith Gwenallt’.
Dr Bleddyn Owen Huws o Brifysgol Aberystwyth a Dr Bleddyn Owen Huws of Aberystwyth University, Ann Parry Owen Ann Parry Owen wahoddwyd i gyflwyno Darlith Goffa Syr Thomas having recently published a monograph on Sir Thomas Editor of the Poets of the Nobility Series Golygydd Cyfres Beirdd yr Uchelwyr Parry-Williams 2019, ac yntau Parry-Williams (see ‘Prizes’ section Enwau Cymru Golygydd Enwau Cymru (cylchgrawn Cymdeithas Enwau Editor of (the journal of the Welsh Place- wedi cyhoeddi cyfrol am y bardd yn below), was invited to present his Name Society) Lleoedd Cymru) ddiweddar (gw. adran y ‘Gwobrau’ Memorial Lecture for 2019. The Aelod o Banel Allanol i adolygu gwaith Ysgol Astud Member of an External Panel tasked with reviewing the isod). Yn y ddarlith hon, a draddododd paper, ‘ “Y gyfrol ryfedd ac ofnadwy iaethau Celtaidd Sefydliad Uwchefrydiau Dulyn work of the School of Celtic Studies in the Dublin Insti- yn y Llyfrgell Genedlaethol ar 8 Mai, fe honno”: T. H. Parry-Williams a Llyfr tute for Advanced Studies Aelod o Banel Safoni Enwau Lleoedd Comisiynydd y ganolbwyntiodd ar ‘ “Y gyfrol ryfedd ac Melyn Oerddwr’, was delivered at the Gymraeg Member of the Welsh Language Commissioner’s Place- ofnadwy honno: T. H. Parry-Williams National Library on 8 May. Names Standardization Panel Aelod o Grŵp Ymgynghorol prosiect yr Academi a Llyfr Melyn Oerddwr’. Brydeinig ‘Datblygiad yr Iaith Gymraeg’ Member of the Advisory Group of the British Academy The O’Donnell Lecture for 2018–19 project ‘The Development of the Welsh Language’ Yr Athro Huw Pryce o Brifysgol was given by Professor Huw Pryce of David Parsons Bangor a fu’n rhoi Darlith O’Donnell Bangor University. His paper, deliv- David Parsons 2018–19. Teitl ei bapur, a gyflwynwyd ered at Bangor, Cardiff and Lampeter, Golygydd Nomina (cylchgrawn Cymdeithas Astudiaethau Editor of Nomina (the journal of the Society for Name- Enwau Prydain ac Iwerddon) ym Mangor, Caerdydd a Llanbedr Pont was entitled ‘Why write the history of Studies in Britain and Ireland) Steffan, oedd ‘Why write the history of Wales – then and now?’ Aelod o Fwrdd Golygyddol Journal of English Place-Name Member of the Editorial Board of Journal of English Place- Wales – then and now?’ Studies Name Studies Aelod o Goleg Arfarnu yr AHRC Member of AHRC Peer Review College Cyfarwyddwr Arolwg Enwau Lleoedd Lloegr Director, Survey of English Place-Names Aelod o Bwyllgor Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru Committee Member of the Welsh Place-Name Society Aelod o Gyngor Cymdeithas Astudiaethau Enwau Member of Council of the Society for Name Studies in Dr Bleddyn Owen Huws Prydain ac Iwerddon Britain and Ireland Aelod o Bwyllgor Prosiect Corpws Cerflunwaith Garreg Member of the British Academy Corpus of Anglo-Saxon Eingl-Sacsonaidd yr Academi Brydeinig Stone Sculpture Project Committee Aelod o Bwyllgor Llywio Rhestr o Enwau Lleoedd Member of the Steering Group for the List of Historic Gwobrau Prizes Hanesyddol Place-Names
Dyfarnwyd y gwobrau canlynol a llongyfarchwn bob un The following prizes were awarded and we congratulate o’r tri enillydd: each of the three winners: Adnoddau Llyfrgell Library Resources Gwobr Hywel Dda: Dr Angharad Elias am ei chyfrol Yr Hywel Dda Prize: Dr Angharad Elias for her volume Yr Ail Lyfr Du o’r Waun: Golygiad Beirniadol ac Eglurhaol o Ail Lyfr Du o’r Waun: Golygiad Beirniadol ac Eglurhaol o Rydym yn ddyledus i’n llyfrgellydd, Elisabeth Howells, am We are very grateful to our librarian, Elisabeth Howells, Lsgr. Peniarth 164 (H) (Caer-grawnt, 2018); Lsgr. Peniarth 164 (H) (Caer-grawnt, 2018); gadw trefn ar ein casgliadau gwerthfawr o lyfrau a chyf- for maintaining our valuable collections of books and nodolion, ac am ei pharodrwydd i gynorthwyo aelodau journals in good order, and for her willing assistance to Gwobr Goffa Vernam Hull: Yr Athro Robin Chapman Vernam Hull Memorial Award: Professor Robin o staff. members of staff. Stacey am ei chyfrol Law and the Imagination in Medieval Chapman Stacey for her volume Law and the Imagination Wales (Philadelphia, 2018); in Medieval Wales (Philadelphia, 2018); Diolchir i’r sefydliadau a’r unigolion canlynol am eu The Centre wishes to thank the following institutions rhoddion i’r llyfrgell: Mr Gareth Bevan; Centre de and individuals for their donations to the library: Mr Gwobr Goffa Ellis Griffith: Dr Bleddyn Owen Huws am Ellis Griffith Memorial Prize: Dr Bleddyn Owen Huws for Recherche Bretonne et Celtique; yr Athro Bryony Coles; Gareth Bevan; Centre de Recherche Bretonne et Celtique; ei gyfrol Pris Cydwybod: T. H. Parry-Williams a Chysgod y his volume Pris Cydwybod: T. H. Parry-Williams a Chysgod yr Athro John Koch; Llyfrgell Genedlaethol Cymru; yr Professor Bryony Coles; Professor John Koch; Professor Rhyfel Mawr (Tal-y-bont, 2018). y Rhyfel Mawr (Tal-y-bont, 2018). Athro D. Densil Morgan; yr Athro Ann Parry Owen; D. Densil Morgan; National Library of Wales; Professor Dr Brynley F. Roberts; Ysgol Astudiaethau Celtaidd, Ann Parry Owen; Dr Brynley F. Roberts; School of Celtic Sefydliad Astudiaethau Uwchefrydiau Dulyn. Studies, Dublin Institute for Advanced Studies.
22 23 Cyhoeddiadau gan Staff y Ganolfan Rhys Kaminski-Jones David Parsons ‘How do you become a Welsh bard?’, National Trust ‘Trusted Warning: May Contain Saints! Place-Names as Evidence for the Publications by the Centre’s Staff Source’ blog (July 2019):
Review: Jeff Strabone, Poetry and British Nationalisms in the Bardic Mary-Ann Constantine Review: Mary Fairclough, Literature, Electricity and Politics Eighteenth Century: Imagined Antiquities (London, 2018), The Brenda Williams ‘The possibilists: Romantic-era literary forgery and British alter- 1740–1840 (Palgrave, 2017), British Society for Literature and Review of English Studies, 70 (September 2019), 775–7. golygydd cynorthwyol, Geiriadur Prifysgol Cymru Ar Lein. native pasts’, in Damian Walford Davies (ed.), Counterfactual Science Reviews (October 2018):
Elizabeth Edwards Ffion M. Jones Canu Tysilio gan Gynddelw Brydydd Mawr: golygiad newydd a dwyieithog ar wefan ‘Cwlt y Seintiau yng Nghymru’:
26 27 Staff y Ganolfan Centre Staff
Cyfarwyddwr / Director: Yr Athro / Professor Dafydd Johnston BA, PhD, FLSW
Cymrodyr Hŷn Mygedol / Honorary Senior Fellows: Daniel Huws BA, DAA, MA, FLSW Yr Athro Emeritws / Emeritus Professor Geraint H. Jenkins BA, PhD, DLitt, FBA, FLSW Morfydd E. Owen MA, DLitt; Brynley F. Roberts CBE, MA, PhD, DLitt, FSA, FLA, FLSW
Cymrawd Ymchwil Mygedol / Honorary Research Fellow: Nora G. Costigan MA, PhD
Cymrodyr er Anrhydedd / Honorary Fellows: Gareth A. Bevan MA; Patrick J. Donovan MA; Yr Athro / Professor Patrick K. Ford MA, PhD; Paul Frame MSc; Peter Lord BA, FLSW; Richard Suggett BA, BLitt
Athrawon / Professors: John T. Koch MA, PhD, FLSW; Ann Parry Owen BA, PhD, FLSW
Darllenwyr / Readers: Mary-Ann Constantine BA, PhD, FLSW; Andrew Hawke BA; David Parsons MA, PhD
Golygydd Rheolaethol Geiriadur Prifysgol Cymru / Managing Editor: Andrew Hawke BA
Ymgynghorydd Golygyddol Mygedol GPC / Honorary Editorial Consultant: Gareth A. Bevan MA
Golygyddion Hŷn GPC / Senior Editors: G. Angharad Fychan BA, PhD; Ann Parry Owen BA, PhD, FLSW
Cymrodyr Ymchwil / Research Fellows: Gruffudd Antur BSc, MA; Martin Crampin BA, MA, PhD; Jenny Day BA, PhD; Elizabeth Edwards MA, PhD; Ffion Mair Jones MA, PhD; Rhys Kaminski-Jones BA, MA, PhD; Angela Kinney BA, MA; Diana Luft BA, AM, PhD (hyd at/until 29.03.19); Heather Williams BA, DPhil
Golygyddion Cynorthwyol GPC / Assistant Editors: Jenny Day BA, PhD; Sarah Down-Roberts MA; Brenda Williams BA; Mary Williams BA
Swyddog Golygyddol / Editorial Officer: Gwen Angharad Gruffudd BA, MPhil, PhD
Arolygydd Llyfrgell / Library Supervisor: Elisabeth Howells BA, Dip Lib
Swyddog Technegol GPC / Technical Officer: Huw S. Davies
Swyddog Gweinyddol / Administrative Officer: Gwenno Angharad Elias BA, MPhil, PhD
Ysgrifenyddes, Cynorthwyydd Personol /Secretary, Personal Assistant: Nia-Lowri Davies
28 Dyluniad gan/Design by Martin Crampin Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies Llyfrgell Genedlaethol Cymru National Library of Wales Aberystwyth Ceredigion SY23 3HH Aberystwyth Ceredigion SY23 3HH ffôn: (01970) 636543 ffacs: (01970) 639090 phone: (01970) 636543 fax: (01970) 639090 e.bost: [email protected] www.cymru.ac.uk/canolfan e.mail: [email protected] www.wales.ac.uk/cawcs