Palež U Sjećanjima Vžgano V Spominih Le Memorie Degli Incendi Katalog Izložbe • Katalog Razstave • Catalogo Della Mostra

Palež u sjećanjima Vžgano v spominih Le memorie degli incendi Katalog izložbe • Katalog razstave • Catalogo della mostra

Pula – Pulj – Pola, 2017. ISBN 978-953-59439-0-7 Palež u sjećanjima Vžgano v spominih Le memorie degli incendi

Pula – Pulj – Pola, 2017. www.burntinmemories.eu www.ipd-ssi.hr Fotografska izložba dio je istoimenoga projekta financiranoga iz programa EU „Europa za građane“. Voditelj je projekta Znanstveno-raziskovalno središče Koper, a partneri Associazione 47|04, Associazione Kinoatelje, Istar- sko povijesno društvo, Kulturno izobraževalno društvo PiNA, Občina Dolina – Comune di San Dorligo della Valle i Udruga „Žejane“. Realizator je izložbe Istarsko povijesno društvo, kojemu su pomogli i Krajevna skupnost Šmarje pri Kopru, Memorijalni centar Lipa pamti, Osnovna škola Vladimira Gortana Žminj, Slovensko kulturno društvo Primorsko Mačkolje, Slovensko prosvetno društvo Mačkolje i Zveza borcev, Krajevni odbor Šmarje. Fotografska razstava je del istoimenskega projekta financiranega iz programa EU „Evropa za državljane“. Projekt vodi Znanstveno-raziskovalno središče Koper, ostali partnerji so: Associazione 47|04, Associazione Kinoatelje, Istrsko zgodovinsko društvo – Istarsko povijesno društvo, Kulturno izobraževalno društvo PiNA, Občina Doli- na – Comune di San Dorligo della Valle in Udruga „Žejane“. Razstavo je pripravilo Istrsko zgodovinsko društvo v sodelovanju s Slovenskim prosvetnim društvom Mačkolje, Slovenskim kulturnim društvom Primorsko Mač- kolje, Zvezo borcev, Krajevni odbor Šmarje, Krajevno skupnostjo Šmarje pri Kopru, Spominskim centrom Lipa pamti in Osnovno šolo Vladimirja Gortana Žminj. La mostra fotografica è parte dell’omonimo progetto finanziato dal programma UE “Europa per i Cittadini”. Il progetto è stato realizzato da Znanstveno-raziskovalno središče Koper, mentre i partner sono Associazione 47|04, Associazione Kinoatelje, Società storica istriana – Istarsko povijesno društvo, Kulturno izobraževalno društvo PiNA, Občina Dolina – Comune di San Dorligo della Valle e l’Associazione „Žejane“. La mostra è realizzata dalla Società storica istriana in collaborazione con Associazione dei combattenti (Associazione locale di Monte di Ca- podistria), Centro memoriale Lipa pamti, Comunità locale di Monte di Capodistria, Scuola elementare Vladimir Gortan di Gimino, Slovensko prosvetno društvo Mačkolje e Slovensko kulturno društvo Primorsko Mačkolje.

Nakladnik | Založnik | Editore: Istarsko povijesno društvo – Società storica istriana – Istrsko zgodovinsko društvo I. Matetića Ronjgova 1, HR-52100 Pula, [email protected]; www.ipd-ssi.hr Odgovorni urednik | Direttore responsabile:Gašper Mithans Glavni urednik | Caporedattore:Maurizio Levak Autori | Avtorji | Autori: Željko Cetina, Robert Doričić, Vana Gović, Igor Jovanović, Petra Kavrečič, Miha Kosmač, Nikša Minić, Gašper Mithans, Igor Šaponja Prevoditelji | Prevajalci | Traduttori:Urška Lampe, Maurizio Levak, Martina Rameša, Sarah Zancovich Lektorica za slovenski jezik: Vladka Tucovič ISBN 978-953-59439-0-7 Sadržaj • Vsebina • Indice

Uvodna riječ 5 Pazinština, listopad 1943. 33 Uvodna beseda Pazin z okolico, oktober 1943 Introduzione Pisino e dintorni, ottobre 1943

Palež u sjećanjima 10 Pokolj u Kresinima, 7. listopada 1943. 35 Vžgano v spominih Pokol v Kresinih, 7. oktobra 1943 Le memorie degli incendi Il massacro di Kresini, 7 ottobre 1943

Spaljena zemlja 16 Spaljivanje Barbića, 7. listopada 1943. 36 Požgana dežela Požiganje Barbićev, 7. oktobra 1943 Il paese bruciato L'incendio di Barbići, 7 ottobre 1943

Prve paleži u Brkinima 21 Pokolj u Šajinima, 8. – 9. siječnja 1944. 38 Prvi požigi v Brkinih Pokol v Šajinih, 8. – 9. januarja 1944 I primi incendi a Brkini Il massacro di Saini, 8 – 9 gennaio 1944

Prve paleži sela u Goričkoj i Goričko bojište 24 Pokolj u Bokordićima, 9. siječnja 1944. 39 Prvi požigi vasi na Goriškem in goriška fronta Pokol v Bokordićih, 9. januarja 1944 Primi incendi dei villaggi di Goriziano e il fronte di Gorizia Il massacro di Boccordici, 9 gennaio 1944

Palež Mačkolja 27 Ubojstva i palež u Maloj Gajani, 27. siječnja 1944. 41 Požig Mačkolj Uboji in požig v Mali Gajani, 27. januarja 1944 L’incendio di Caresana Omicidi e incendi in Gaiano Piccolo, 27 gennaio 1944

Listopadska paljevinska ofenziva u slovenskoj Istri 30 Akcije paleži na Krasu 42 Oktobrska požigalna ofenziva v slovenski Istri Požigalne akcije na Krasu L’offensiva incendiaria d’ottobre nell’Istria slovena Le campagne incendiarie nel Carso Bombardiranje i spaljivanje Brgudca, 14. travnja i 6. lipnja 1944. 45 Gorička pod njemačkom okupacijom 70 Bombardiranje in požig Brgudca, 14. aprila in 6. junija 1944 Goriška pod nemško okupacijo Il bombardamento e l’incendio di Bergozza, 14 aprile e 6 giugno 1944 Gorizia sotto l’occupazione tedesca

Lipa 46 Drugi palež Šmarja kod Kopra 73 Lipa Drugi požig Šmarij pri Kopru Lippa Il secondo incendio di Šmarje (Capodistria)

Stradanje Lisca, Breze i Studene 1. – 4. svibnja 1944. 51 Napadi na sela istarskoga Krasa, 10. kolovoza 1944. 77 Napadi na vasi Lisac, Breza i Studena 1. – 4. maja 1944 Napadi na vasi istrskega Krasa, 10. avgusta 1944 L’aggressione sui villaggi Lisac, Breza e Studena, Gli attacchi ai villaggi del Carso istriano, 10 agosto 1944 dall’1 al 4 maggio 1944 Palež četiriju sela u okolici Trsta 1944. godine 79 Žejane 54 Požig štirih vasi iz okolice Trsta leta 1944 Žejane Gli incendi dei quattro villaggi nei dintorni di Trieste nel 1944 Seiane Život ide dalje 81 Vele Mune i Male Mune 58 Življenje gre naprej Vele Mune in Male Mune La vita continua Mune Grande e Mune Piccolo Izvori i literatura 84 Brkini za njemačke okupacije 63 Viri in literatura Brkini pod nemško okupacijo Fonti e bibliografia Brkini sotto l’occupazione tedesca Zahvale 85 Palež Gabrovice kod Črnoga Kala 67 Zahvale Požig Gabrovice pri Črnem Kalu Ringraziamenti L’incendio di Gabrovica (Črni Kal) Uvodna riječ Uvodna beseda Introduzione

otografska izložba, potkrijepljena pratećim otografska razstava, podkrepljena z zgodovinski- a mostra fotografica, accompagnata da descrizioni Fpovijesnim opisima na hrvatskom, slovenskom i Fmi opisi v slovenskem, hrvaškem in italijanskem Lstoriche in lingua croata, slovena e italiana, imprime talijanskom jeziku, već svojom slikovnom sadržajem jeziku, že s svojo slikovno podobo pusti močan vtis. una forte impressione già partendo dal suo contenuto ostavlja snažan utisak. Prizori u dobroj mjeri govore Prizori v dobršni meri govorijo sami zase, ljudje lahko figurativo. In grande misura le scene parlano da sé, il sami za sebe, ljudi među ruševinama prepoznaju svoj med ruševinami prepoznajo svoj kraj, celo svojo hišo pubblico riconosce nelle macerie il proprio paese, la kraj, svoju kuću, uspoređuju kako se je kroz vrijeme primerjajo, kako se je skozi čas spremenilo okolje, v propria casa, comparando come sia cambiato nel tempo promijenila okolina u kojoj žive. katerem živijo. l’ambiente in cui vive. Ova putujuća izložba predstavlja prvi pokušaj Pričujoča potujoča razstava predstavlja prvo po- Questa mostra itinerante rappresenta un primo ten- koji uključuje širi zemljopisni prostor, na kojem su budo, ki vključuje širši geografski prostor, kjer so se v tativo di unificazione di uno spazio geografico più ampio se u vrijeme Drugoga svjetskog rata događale slične času druge svetovne vojne dogajale sorodne tragedije. che nel corso della Seconda guerra mondiale ha visto tragedije – priče brojnih krajeva, sela i zaselaka Zgodbe številnih krajev, vasi in zaselkov iz Goriške, svolgersi nei suoi confini tragedie simili tra loro – storie Goričke, idrijsko-cerkljanskoga područja, Krasa, Idrijsko-Cerkljansko območja, Krasa, dela Notranjske, di numerosi paesi, borghi e villaggi della zona goriziana, dijela Notranjske, Trsta i okolice, slovenske i hrvatske Trsta z okolico, slovenske in hrvaške Istre, Brkinov in idrio-circhina, del Carso, di parte della Carniola interna, Istre, Brkina i Ćićarije. To je područje u doba rata Čičarije. To območje je v času vojne doletela podobna di Trieste e dintorni, dell’Istria croata e slovena, dei colli zadesila slična sudbina, koja je dosad bila obrađiva- usoda, ki je bila do sedaj obravnavana in raziskana Birchini e della Cicceria. Durante la guerra, questa zona na i istraživana većinom zasebno, prema današnjoj večinoma s strani posameznih držav in regij, ne pa era stata colpita da un destino analogo che finora è sempre pripadnosti pojedinim državama i regijama, ali ne i u celostno, kot fenomen, ki se je odvijal v tem prostoru. stato trattato separatamente, in base all’odierna divisione cijelosti kao pojava koja se odvijala na tom prostoru. Projekt Burnt in memories / Vžgano v spominih ima tra i singoli paesi e regioni, e mai in maniera totalmente Projekt Burnt in memories / Palež u sjećanjima ima na ta način povezovalni učinek. Trpljenje se večkrat comprensiva dell’avvenimento che ha avuto luogo in na taj način povezujući učinak. Patnja se većinom doživlja individualno ali v krogu skupnosti, iz razstave questa zona. Il progettoBurnt in memories / Le memorie doživljava pojedinačno ili u krugu zajednice, dok je iz pa je dobro razvidno, da je bilo takšnih žarišč veliko. degli incendi possiede invece tale effetto unificante. La izložbe dobro vidljivo da je bilo puno takvih žarišta. Tako tudi dobre poznavalce lokalne zgodovine sez- sofferenza, per la maggior parte, viene vissuta come fatto Tako i dobre poznavatelje lokalne povijesti upoznaje nanja z medvojnim dogajanjem v drugih delih regije, individuale o condiviso all’interno del cerchio della s ratnim događanjima u drugim dijelovima regije koja ki je sedaj del skupne evropske povezave, a še vedno comunità, mentre dalla mostra traspare chiaramente che je danas dio zajedničke europske povezanosti, a još razdeljena med tri države in (vsaj) tri memorije. Zato sono stati più numerosi i punti ardenti. In questa maniera uvijek očito razdijeljena među trima državama i (ba- jo razstavljamo na štirih lokacijah, obetamo pa si, da è possibile far conoscere anche ai buoni conoscitori della rem) trima memorijama. Zato ju izlažemo u četirima bomo razstavo kasneje prikazali še drugje. storia locale quelli che sono stati gli avvenimenti bellici mjestima, s vjerom da ćemo ju kasnije prikazati i na Julijska krajina je bila večinsko poseljena s sloven- delle altre zone della regione che oggi fa parte di un comu- drugim lokacijama. skim in hrvaško govorečim prebivalstvom, italijan- ne legame europeo, e che evidentemente ancora sempre Julijska je krajina bila većinski naseljena hrvatski ska nacionalistična politika in kmalu tudi uradna rimane separata fra tre paesi e (almeno) tre memorie. Per i slovenski govorećim stanovništvom. Talijanska fašistična oblast pa sta na „pridobljenem“ ozemlju z questo motivo la esponiamo in quattro luoghi diversi, con nacionalistička politika, a uskoro i službena faši- rapalsko pogodbo leta 1920 kmalu pričeli uveljavljati la fede che in futuro la presenteremo anche in altri posti.

6 stička vlast su na teritoriju zadobivenom Rapalskim in potrjevati „italijanskost“ območja. Eden izmed La Venezia Giulia era maggiormente popolata da ugovorom 1920. uskoro počele uvoditi i potvrđivati ukrepov je bil poitalijančevanje imen, tako osebnih kot parlanti croati e sloveni. La politica nazionalista italiana, e „talijanstvo“ toga područja. Jedna je od mjera bila i krajevnih. To je bil ob nedovoljeni uporabi izvirnega presto anche il governo fascista ufficiale, ottenuto il terri- potalijančivanje imena, kako osobnih, tako i mjesnih. poimenovanja podoben poskus „izbrisa“ kot požigi torio con il trattato di Rapallo del 1920, avevano iniziato a Bio je to, uz nedopuštenu uporabu izvornih imena, vasi, hkrati pa je dokaj ustaljena praksa ob spremem- breve ad introdurre e confermare l’“italianità” della zona. pokušaj „brisanja“ poput paljenja sela, ali istovremeno bah meja na večetničnih ozemljih tudi v demokratič- Una delle misure era anche l’italianizzazione dei nomi, i podosta ustaljena praksa pri promjenama granica nih režimih. Rekonstrukcija dogajanja med vojno tako sia quelli personali che quelli dei luoghi. Era stato questo, na višeetničkim teritorijima čak i u demokratskim vključuje tudi takratna „fašizirana“ krajevna imena, accanto al divieto di uso dei nomi originali, un tentativo režimima. Rekonstrukcija ratnih događanja tako kar prikazujemo na razstavnih panojih, medtem ko di “cancellazione”, come lo era stato il rogo dei villaggi, ma uključuje i onodobna „fašizirana“ mjesna imena, smo v katalogu razstave italijanska poimenovanja allo stesso tempo anche una prassi abituale per lo sposta- što prikazujemo na izložbenim panoima, dok smo u ohranili za današnja dvojezična območja v Sloveniji mento dei confini nei territori multietnici, pure nei regimi katalogu talijanska imena naveli za današnja dvoje- in na Hrvaškem ter za zgodovinsko uveljavljena in democratici. La ricostruzione degli avvenimenti di guerra zična područja u Hrvatskoj i Sloveniji te tamo gdje se uporabljena italijanska imena. include così anche i nomi “fascizzati” dei luoghi allora esi- radi o povijesno uvriježenim i rabljenim talijanskim Neredko se zdi, da tudi zgodovinopisje ostaja ujeto stenti, che indichiamo nei pannelli espositivi, mentre nel imenima. v matrico črno-belega sveta sovražnikov in domačih catalogo abbiamo indicato i nomi italiani per le zone che Nerijetko se dogodi da i historiografija ostaje junakov, a preseči tega ni tako težko – dovolj je nekaj oggi in Croazia e in Slovenia sono bilingui e in quei casi zarobljena u matrici crno-bijeloga svijeta neprijatelja empatije, da prisluhnemo zgodbam o preteklosti, dove si tratta di nomi italiani di uso e ricorrenza storici. i domaćih junaka, čega prevladavanje nije tako teško vsakdanjiku posameznikov, ki je v času vojn močno Spesso succede che anche la storiografia rimanga – dovoljno je nešto empatije za osluškivanjem priča odstopal od tega, kar so bili vajeni. Znova pa se pojavi intrappolata nella matrice del mondo bianco-nero fatto o prošlosti, o svakodnevici pojedinaca koja je u ratno izziv pri interpretaciji teh spominov, kako se izogniti di nemici e di propri eroi locali, il cui superamento non doba jako odstupala od one na koju su bili naviknu- ponovnemu ukalupljenju izsledkov. Iskanje junaštva in è così difficile – basta un po’ di empatia per le storie del ti. Iznova se pojavljuje izazov za interpretacijom žrtev, z možnim mučeništvom pri obeh straneh, mnogim passato e della vita quotidiana dei singoli, che nel periodo tih sjećanja, odnosno za time kako izbjeći ponovno osmišlja dogajanje zlasti pri tragičnih izgubah, trpljenju di guerra differiva da quella a cui erano abituati. Ancora ukalupljivanje plodova istraživanja. Potraga za junaš- in nehumanih dejanjih t. i. civiliziranega človeka. una volta appare la sfida dell’interpretazione di tali me- tvom i žrtvama, s mogućim mučeništvom na objema Da je pri požiganju krajev s sadističnim znašanjem morie, ovvero il bisogno di evitare un’altra riconduzione stranama, mnogima osmišljava događaje, osobito pri nad civilnim prebivalstvom težko opaziti kaj več kot ad un unico modello dei risultati della ricerca. Andare alla tragičnim gubitcima, patnji i nehumanim činima tzv. črnino, ni potrebno posebej poudariti. Nenazadnje ricerca dell’eroismo e delle vittime, con possibili martiri civiliziranoga čovjeka. so v Julijski krajini, po nemški zasedbi septembra presenti da entrambe le parti, rende il senso a molti avve- Nije potrebno posebno naglašavati da je u paleži 1943, imenovani Operacijska cona Predalpska dežela nimenti, specie dopo le tragiche perdite, le sofferenze e gli selâ uz sadistički odnos prema civilnom stanovniš- in Operacijska cona Jadransko primorje (delno), te atti inumani compiuti dal cosiddetto uomo civilizzato. tvu teško zamijetiti nešto više od crnine. Konačno, požigalne akcije izvajale v krutosti že dobro izurjene Non è necessario specificare che nel rogo dei vil- u Julijskoj su krajini – nakon njemačke okupacije u skupine, kot so bile enote SS in X. MAS. Okoliščine laggi, oltre all’atteggiamento sadico nei confronti della rujnu 1943. nazvanoj Operativno područje Predalp- teh dogodkov pa so precej bolj raznolike, še bolj pa popolazione civile, è difficile notare qualcosa all’infuori ski prostor i Operativno područje Jadransko primorje odnos do zgodovine in mesto v memoriji lokalnih del lutto. D’altronde, nella Venezia Giulia – denominata

7 (djelomično) – te paležne akcije izvodile u okrutnosti skupnosti in nacij. Nekatere vasi so bile požgane zaradi Zona d’operazioni delle Prealpi e Zona d’operazioni del već dobro uvježbane skupine, kao što su bile postrojbe »čiščenja terena«, druge zaradi povračilnih ukrepov Litorale adriatico (in parte), dopo l’occupazione tedesca SS-a i X MAS. Okolnosti tih događaja bile su podosta proti odpornikom, za kar so kaznovali tudi civiliste. A del settembre 1943 – gli incendi dolosi erano crudel- raznolike, a još više odnos prema povijesti i mjesto u pričevanja nam razodevajo še več, da so bile med tuji- mente attuati da gruppi già ben esercitati, come le truppe sjećanju mjesnih zajednica i nacija. Neka su sela bila mi vojaki razlike, nekateri so bili bolj prizanesljivi, ki dell’SS e della X MAS. Le circostanze di tali avvenimenti spaljena radi „čišćenja terena“, a druga kao uzvrat- so na primer namesto hiše zažgali seno ob njej, drugi sono state molto varie, e ancor di più lo sono stati i ne mjere protiv ustanika, zbog čega su kažnjavali i niso pomišljali niti pred pomori otrok ali sežiganjem rapporti con la storia e il posto che occupano le memorie civile. A svjedočenja nam otkrivaju i više – da je bilo živih ljudi, kot se je to zgodilo v primeru Lipe in še ne- delle comunità locali e delle nazioni. Alcuni villaggi era- razlika i među vojnicima: neki su bili milostivi pa katerih drugih vasi. Med stacionarnimi vojaki nemške no stati arsi per la “pulizia del terreno”, altri invece come su, na primjer, umjesto kuće zapalili sijeno kraj nje, a vojske so se našli tudi »dobri« posamezniki, ki si prav misura di ripercussione contro i ribelli, per cui venivano drugi se nisu premišljali ni pred ubojstvom djece ili tako niso želeli oditi od doma, še manj v vojno in so jih puniti anche i civili. E le testimonianze rivelano ancora di spaljivanjem živih ljudi, kao što se to dogodilo u Lipi i domačini imeli radi. Takšne vojne zgodbe bi nekateri più – che le differenze esistevano anche tra i soldati: alcu- nekim drugim selima. Među posadnim vojnicima nje- raje zamolčali, kot na primer, da so bili med požigalci ni erano clementi e allora, ad esempio, anziché alle case, mačke vojske našlo se i „dobrih“ pojedinaca, koji nisu tudi domobranci. Ponosni smo lahko na boj za pravice appiccavano il fuoco alla paglia che si trovava accanto, željeli otići od kuće, još manje u rat, i domaće ih je manjšin v Italiji, ki jih je fašistična oblast v približno mentre altri non esitavano neanche davanti all’infanti- stanovništvo voljelo. Takve bi ratne zgode neki radije dveh desetletjih želela nasilno asimilirati, a bila pri cidio o il rogo di persone vive, come era successo a Lipa prešutjeli, kao, primjerice, da su među paliteljima bili tem dokaj neuspešna. To je dokaz visokega spoštova- e in alcuni altri villaggi. Tra i soldati delle guarnigioni i slovenski domobrani. Ponosni smo na borbu za prava nja do lastne kulture in jezika, močne želje številnih dell’esercito tedesco si trovavano anche dei “buoni” indi- manjina u Italiji, koje je fašistička vlast kroz dva deset- ljudi do korenite spremembe v državi, najpogosteje kot vidui, che non volevano lasciare la casa, tanto meno per ljeća željela nasilno asimilirati i bila pritom prilično priključitev k Jugoslaviji, ki je pri večini prebivalstva ni fare la guerra, e la popolazione locale gli era affezionata. neuspješna. To je dokaz visokoga poštivanja vlastite mogla pokvariti niti politika. Četudi se kar nekaj ljudi Simili vicende di guerra alcuni preferirebbero mantenere kulture i jezika, snažne želje brojnih ljudi za korjeni- z novim režimom ni strinjalo, so podpirali poudarjene nascoste, come per esempio, che tra gli incendiari c’erano tim promjenama u državi, najčešće shvaćanima kao ideale: svobodo, enakost in bratstvo! Fotografije so čr- anche i domobranzi, membri della Guardia territoriale priključenje Jugoslaviji, koju kod većine stanovništva no-bele, a skrivajo kalejdoskop odtenkov, le potruditi slovena. Siamo fieri della lotta per i diritti delle mino- nije mogla osujetiti ni politika. Iako se poneki s novim se moramo, da jih prepoznamo. ranze in Italia, che il governo fascista per due decenni režimom nisu slagali, podupirali su istaknute ideale: V ustnih pričevanjih o požigih naletimo na kakšen aveva voluto assimilare con violenza, ottenendo risultati slobodu, jednakost i bratstvo! Fotografije su crno-bi- pomislek v smislu, ali je bilo recimo smotrno ubiti alquanto deludenti. Questa è la prova di un grande jele, ali skrivaju kaleidoskop nijansi; samo se moramo enega nemškega vojaka, za kar je bila nato požgana rispetto della propria cultura e lingua, del forte desiderio potruditi da ih prepoznamo. polovica vasi. Takšno ocenjevanje preteklosti ob sentito da un gran numero di persone per i cambiamenti U usmenim svjedočanstvima o paleži sela nailazi- prepletu različnih dejavnikov nima teže, saj nenaza- radicali nel paese, il più delle volte intesi come desiderio mo na poneka premišljanja u smislu je li bilo svrhovito dnje nič ne more opravičiti krutosti okupatorjev s tako di accorpamento alla Jugoslavia, che per la maggior parte ubiti jednoga njemačkog vojnika, zbog čega je potom ekstremnimi oblikami maščevanja in ustrahovanja della popolazione non poteva essere estirpato neanche bilo spaljeno pola sela. Takvo procjenjivanje prošlosti nedolžnih ljudi. Ne glede na razloge za uničenje ne dalla politica. Anche se alcuni non concordavano con il u prepletu različitih čimbenika nema težine jer, ko- smemo dopustiti, da gredo takšna dejanja v pozabo, nuovo regime, appoggiavano gli ideali messi in evidenza:

8 načno, ništa ne može opravdati okrutnosti okupatora sploh, ker sta vasi poskušala izbrisati že okupatorja, kar la libertà, l’uguaglianza e la fraternità! Le fotografie sono uz tako ekstremne oblike osvećivanja i zastrašivanja jim daje posebno simbolno mesto tudi pri komemo- in bianco e nero, ma celano un caleidoscopio di sfumatu- nedužnih ljudi. Bez obzira na razloge za uništavanje, riranju teh dogodkov po vojni in vse do danes. Kako re: dobbiamo soltanto impegnarci ad individuarle. ne smijemo dopustiti da takva djela odu u zaborav, op- pa se izogniti oživljanju travm, iskanju »notranjih« Nelle testimonianze orali sugli incendi dei villaggi ćenito zato što su sela već pokušali izbrisati okupatori, izdajalcev in prenašanju kolektivne krivde na narode troviamo qualche ripensamento sul fatto se fosse valsa la što im daje posebno simboličko mjesto pri komemo- in/ali politične skupine? Kdo so bili storilci se ve, pena uccidere un soldato tedesco per poi subire l’incen- riranju tih događaja poslije rata te sve do danas. Kako v času do italijanske kapitulacije italijanski vojaki, dio di mezzo villaggio. Tale valutazione del passato dovu- pak izbjeći oživljavanju trauma, traženju „unutarnjih“ fašisti in karabinjerji, nato nemški vojaki, italijanski ta all’intreccio di vari fattori non ha peso perché, in fine, izdajica i prenošenju kolektivne krivnje na narode i/ fašisti in kolaboracionistične skupine domobrancev niente può giustificare la crudeltà dell’occupatore espres- ili političke skupine? Tko su bili počinitelji, zna se – ter četnikov. Razlogi so v večini primerov prav tako sa in forme talmente estreme di vendetta e intimidazione do talijanske kapitulacije talijanski vojnici, fašisti i poznani, četudi so viri pomanjkljivi in težje preverljivi. di persone innocenti. A prescindere dalle ragioni della karabinjeri, potom njemački vojnici, talijanski fašisti Bistveno je torej, kako predstavimo te podatke. Kaj distruzione, non possiamo permettere che tali atti vadano i kolaboracionističke skupine domobrana i četnika. U dejansko pomeni »opraviti s svojo preteklostjo« in dimenticati, generalmente perché la cancellatura dei villa- većini su slučajeva poznati i razlozi, premda su izvori zakaj to pričakujemo v kontekstu 2. svetovne vojne le ggi era già stata tentata dagli occupatori, il che conferisce manjkavi i teže provjerljivi. Bitno je i to kako pred- od centralnih sil? loro un posto simbolico speciale nella commemorazione stavljamo te podatke. Što danas znači „obračunati se Vojna nosi s sabo mučne spomine na obeh straneh, di tali eventi dopo la guerra e fino ad oggi. Come però sa svojom prošlošću“ i zašto to očekujemo u kontekstu soočiti se z njimi in omogočiti kasnejše sožitje med evitare di rivivere il trauma, di andare in cerca di traditori Drugoga svjetskog rata samo od sila Osovine? »sovražniki« pa je nekaj, za kar morajo biti pripravlje- “interni” e riversare la colpa collettiva sulle nazioni e/o Rat sa sobom nosi mučna sjećanja na objema strani vsi vpleteni. S splošnim obsojanjem in enoumjem se sui gruppi politici? Chi sono stati i perpetratori, è risapu- nama; suočavanje s njima i omogućavanje kasnijega tako zgolj odpira vrata vrsti političnih manipulantov. to – fino alla capitolazione italiana i soldati italiani, i fasci- suživota među „neprijateljima“ nešto je na što moraju Se lahko te grozote, od pobijanja, deportacij, izgube sti e i carabinieri, poi i soldati tedeschi, i fascisti italiani e biti pripremljeni svi upleteni sudionici. Općim osuđi- domov in imetja, selitev do raznoraznega drugega i gruppi collaborazionisti di domobranzi e cetnici. Nella vanjem i jednoumljem samo se otvaraju vrata brojnim nasilja, oprosti? Gotovo ta osebna izbira ni enostavna. maggior parte dei casi sono conosciute anche le ragioni, političkim manipulatorima. Mogu li se te grozote Kot družba pa lahko spodbujamo, da se sprejme, kar nonostante le fonti siano carenti e difficilmente appurabi- – od ubijanja, deportacija, gubitka doma i imetka, se je zgodilo in se ne prenaša zamer na druge, mlajše li. È importante anche come presentiamo tali dati. Cosa preseljavanja, do raznih drugih oblika nasilja – opro- generacije. Da pa lahko ustvarimo pogoje za kritični significa oggi “fare i conti con il proprio passato” e perché stiti? Zacijelo taj osoban izbor nije jednostavan. Kao pogled na zgodovino, pa je treba predvsem mlade nel contesto della Seconda guerra mondiale ce l’aspettia- društvo potičemo da se prihvati što se je dogodilo i da seznaniti s preteklostjo. Učinek je povsem drugačen, mo soltanto dalle Potenze dell’Asse? se ne prenosi omraza na druge, mlađe generacije. Da če poslušaš ali bereš življenjske zgodbe »non« in »no- La guerra porta con sé ricordi angosciosi per entram- bismo pak stvorili uvjete za kritički pogled na povijest notov«, kakor pri učenju iz učbenikov. Osnovnošolci be le parti: affrontarli e rendere possibile una futura treba prije svega mlade upoznati s prošlošću. Učinak je in osnovnošolke so že četrta generacija po 2. svetovni convivenza tra “nemici” è un aspetto a cui devono essere posve drugačiji poslušaš li ili čitaš životne priče nonâ, vojni, kar pomeni, da so zadnji, ki še imajo stik z »živo pronte tutte le parti coinvolte. Le accuse generiche e nego pri učenju iz udžbenika. Današnji osnovnoškol- zgodovino« tega obdobja, pričami te vojne. Ključno je, l’uniformità del pensiero servono soltanto ad aprire la ci i osnovnoškolke već su četvrta generacija poslije kako bodo oni ohranili in prenašali te spomine. porta a numerosi manipolatori politici. È possibile che

9 Drugoga svjetskog rata, što znači da su posljednji koji Iz projekta, ki je sprva povezoval sedem partner- tutti questi orrori – dagli omicidi, la deportazione, la imaju dodir sa „živom poviješću“ toga doba, svjedoci- skih institucij iz Italije, Slovenije in Hrvaške, se je perdita della casa e della proprietà, il trasloco, fino a varie ma toga rata. Ključno je kako će oni sačuvati i prenositi sodelovanje kmalu razširilo še na številne druge usta- altre forme di aggressione – vengano perdonati? Indu- ta sjećanja. nove, organizacije in društva, ki se jim vsem iskreno bbiamente tale scelta personale non è semplice. Come Iz projekta, koji je prvotno povezivao sedam zahvaljujem. Posebna zahvala za ves njihov trud in società incitiamo ad accettare quanto è successo e a non partnerskih institucija iz Italije, Slovenije i Hrvatske, ustvarjalnost pa gre koordinatorju razstave Istrskemu trasferire l’odio sulle altre generazioni, le generazioni più sudjelovanje se je uskoro proširilo i na brojne druge zgodovinskemu društvu. giovani. Per creare invece le condizioni per una visione ustanove, organizacije i društva, kojima svima iskreno Naj zaključim s pričevanjem gospe Olge Tul iz critica della storia, occorre innanzitutto far conoscere zahvaljujem. Posebna zahvala za trud i stvaralaštvo ide Mačkolj, ki govori o izjemni sposobnosti mater, ki so la storia ai giovani. L’effetto è completamente diverso se koordinatoru izložbe Istarskom povijesnom društvu. neposredno po požigu vasi uspele pomiriti najmlajše ascolti o leggi le storie di vita dei noni e delle none, che Zaključit ću svjedočenjem gospođe Olge Tul iz v slogu prizorov iz filma „La vita è bella“/„Življenje je non durante lo studio dai manuali. Gli alunni e le alunne Mačkolja, koje govori o iznimnoj sposobnosti majki lepo“, pri čemer ostanemo brez besed. Jasno oktobrsko delle scuole elementari sono già la quarta generazione koje su neposredno po paleži sela uspjele umiriti noč po požigu so prebivalci vasi – matere z otroki in dalla Seconda guerra mondiale, il che significa che sono najmlađe u stilu prizora iz filma „La vita è bella“/ starejšimi – preživeli na prostem na bližnjem travniku. l’ultima che sarà in contatto con la “storia viva” di quel „Život je lijep“, pri čemu ostajemo bez riječi. Vedru su Njen bratec je nekaj dni kasneje vprašal: „O, kako lepo periodo, con i testimoni di tale guerra. È cruciale che loro listopadsku noć nakon paleži stanovnici sela – majke s je bilo. Kako smo šteli zvezde ponoči. Kaj bomo še šli?“ conservino e trasmettano queste memorie. djecom i starcima – proveli na otvorenom na obližnjoj Dal progetto che inizialmente collegava sette istitu- dr. Gašper Mithans livadi. Njezin je mali brat nekoliko dana poslije pitao: zioni partner dell’Italia, della Slovenia e della Croazia, „O, kako je bilo lijepo. Kako smo noću brojili zvijezde. la partecipazione si è presto espansa anche a numerosi Hoćemo li opet?“ altri enti, organizzazioni e associazioni che ringrazio sinceramente. Un ringraziamento speciale per l’impegno dr. Gašper Mithans e l’operosità è dovuto al coordinatore della mostra, la Società storica istriana. Concluderò con la testimonianza della signora Olga Tul di Caresana che parla dell’incredibile capacità delle madri di calmare i più piccoli, pochi momenti dopo l’appiccamento del fuoco al villaggio, nello stile delle scene del film „La vita è bella“, che ci lascia senza parole. Dopo l’incendio del villaggio, i suoi abitanti – madri con bambini e anziani – trascorsero la tersa notte d’ottobre all’aperto, sul prato vicino. Dopo un paio di giorni il fratello minore le ha chiesto: “O, come è stato bello. Come contavamo le stelle la notte. Lo rifacciamo?” dott. Gašper Mithans

10 Palež u sjećanjima Vžgano v spominih Le memorie degli incendi

doba Drugoga svjetskog rata paljenja su sela vojnem času so požige vasi v Julijski krajini izvajale urante la guerra, i villaggi della Venezia Giulia furo- Uu Julijskoj krajini poduzimale već talijanske vlasti. Vže italijanske oblasti. Prve domove so fašisti, vojaki Dno incendiati già dalle autorità italiane. Le prime Prve su domove fašisti, vojnici i karabinjeri popalili in karabinjerji požgali in izropali v Brkinih aprila in juni- case a essere incendiate e derubate dai fascisti, soldati i opljačkali u Brkinima u travnju i lipnju 1942., a u srpnju ja 1942, julija in avgusta 1942 pa je gorelo tudi e carabinieri, furono quelle di Brkini nell’aprile e luglio i kolovozu gorjelo je i na vipavskom području. na Vipavskem. del 1942, mentre nel luglio e agosto del 1942 gli incendi Nakon kapitulacije Italije 8. rujna 1943. strateška Po kapitulaciji Italije 8. septembra 1943 so strateška avvennero anche nei pressi di Vipava. su središta (Trst, Goricu i Pulu) zaposjele malobrojne središča v Julijski krajini (Trst, Gorica, Pulj) zasedle ma- Dopo la capitolazione dell’Italia, l’8 settembre 1943, njemačke postrojbe (4.000 – 5.000 vojnika), dok je na loštevilne nemške enote (okoli 4000 do 5000 vojakov), i centri strategici della Venezia Giulia (Trieste, Gorizia, većem dijelu istarskoga ozemlja došlo do bezvlađa, u ko- medtem ko je na večini ozemlja Istre prišlo do brez- Pola) furono occupati dalle poche unità tedesche (dai jemu je izbio narodni ustanak. U sklopu antifašističkoga vladja, v katerem je izbruhnila ljudska vstaja. V okviru 4.000 a 5.000 soldati), mentre la maggior parte del ustanka u Istri i Primorju razoružavane su talijanske po- antifašističnega upora so se v Istri in Primorju razorože- territorio istriano rimase senza governo. Fu qui che, con- strojbe i stvarao se velik teritorij pod vojnom kontrolom vale italijanske čete in se je ustvarjal velik teritorij pod seguentemente, scoppiò la rivolta popolare. Nell’ambito novonastalih partizanskih formacija. vojaško kontrolo novonastalih partizanskih formacij. della resistenza antifascista nel territorio d’Istria 10. rujna 1943. Adolf Hitler je zapovjedio da se na 10. septembra 1943 je Hitler ukazal na bivšem av- e del Litorale, le truppe italiane furono disarmate e così nekadašnjem austro-ugarskom teritoriju oblikuju dvije strijskem ozemlju oblikovati dve upravni enoti, in sicer si creò un vasto territorio sotto il controllo militare delle upravne cjeline, i to Operativno područje Predalpski »operacijsko cono Predalpska dežela« (Operationszone neoformate formazioni partigiane. prostor (Operationszone Alpenvorland) i Operativno Alpenvorland) in »operacijsko cono Jadransko primor- Il 10 settembre 1943 Hitler ordinò di creare presso područje Jadransko primorje (Operationszone Adria- je« (Operationszone Adriatisches Küstenland) (Ljubljan- l’ex territorio austriaco due unità amministrative, tisches Küstenland, koje je obuhvaćalo bivšu talijansku ska pokrajina in celotna Julijska krajina), na čelo slednje ossia “Zona d'operazioni delle Prealpi” (Operationszo- Ljubljansku pokrajinu i cjelokupnu Julijsku krajinu), pa postavil visokega komisarja Aloisa Friedricha Rainer- ne Alpenvorland) e la “Zona d'operazioni del Litorale a na čelo je potonje postavio visokoga povjerenika ja. Nemško vrhovno poveljstvo je 25. septembra začelo adriatico” (Operationszone Adriatisches Küstenland) Aloisa Friedricha Rainera. Njemačko je vrhovno zapo- vojaško operacijo Istrien in 21. oktobra vojaško operacijo (la Provincia di Lubiana e l’intera Venezia Giulia). vjedništvo 25. rujna pokrenulo vojnu operaciju Istrien, Wolkenbruch, ki je imela za cilj razbitje partizanskih enot A capo della seconda fu nominato l’Alto Commissa- a 21. listopada vojnu operaciju Wolkenbruch s ciljem v Sloveniji, Istri in Primorju ter prevlado nad ozemljem rio Alois Friedrich Rainer. L’Alto Comando tedesco razbijanja partizanskih jedinica u Sloveniji, Istri i Pri- pod njihovo oblastjo. Te operacije so izvajale enote il 25 settembre lanciò l’operazione militare Istrien e morju te ovladavanja teritorijem pod njihovom vlašću. Armadne skupine B, ljudje pa so si jih zapomnili kot okto- il 21 ottobre l’operazione militareWolkenbruch , che Te su operacije izvodile postrojbe Armijske skupine brska oz. Rommlova ofenziva. avevano lo scopo di distruggere le unità partigiane in B, a ostale su u narodu upamćene kao Listopadska ili Nemške enote so vstopile v Istro v začetku oktobra, Slovenia, in Istria, nel Litorale e di ottenere il dominio Rommelova ofenziva. ko je potekala druga faza operacije Istrien (2.–10. okto- sul territorio di loro competenza. Queste operazioni Njemačke su postrojbe ušle u Istru početkom ber 1943): ubitih je bilo 2500 Istranov, med katerimi furono eseguite dalle Unità dell’armata B, ma le per- listopada, tijekom druge faze operacije Istrien (2. – so bili partizani in civilisti, zlasti otroci, ženske in starci. sone le ricordano come l’offensiva di ottobre o l’offensiva 10. listopada 1943.): ubijeno je 2.500 Istrana, među Požganih in uničenih je bilo veliko vasi, na tisoče civili- di Rommel.

11 kojima je bilo partizana, ali i civila, naročito djece, žena stov pa je bilo ujetih in odpeljanih v koncentracijska ta- Le truppe tedesche entrarono in Istria all’inizio di ot- i staraca. Spaljena su i uništena mnoga sela, a na tisuće borišča v Nemčiji. Tako so si želeli pridobiti nadzor nad tobre, mentre era in corso la seconda fase dell’operazio- je stanovnika uhićeno i odvedeno u koncentracijske tem območjem, s čimer so hoteli preprečiti morebitno ne Istrien (dal 2 al 10 ottobre 1943): furono uccisi 2.500 logore u Njemačku. Tako su namjeravali zadobiti nadzor anglo-ameriško izkrcanje, ki so se ga zelo bali. istriani, tra i quali partigiani e civili, soprattutto bambini, nad tim područjem, čime su htjeli spriječiti možebitno Partizanske enote, ki se niso pravočasno umaknile iz donne e anziani. Furono bruciati e distrutti numerosi anglo-američko iskrcavanje kojega su se jako bojali. Istre, so bile popolnoma razbite. Nemške enote, med villaggi e migliaia di civili furono deportati nei campi Partizanske postrojbe koje se nisu na vrijeme povukle njimi SS-divizija »Princ Evgen«, so 25. 9. 1943 začele di concentramento in Germania. In tal modo i Tedeschi iz Istre bile su potpuno razbijene. Njemačke su postroj- izvajati tudi načrt aktivnosti za popolno uničenje volevano ottenere il controllo della zona per evitare così be, među njima i SS divizija „Prinz Eugen“, 25. rujna partizanov na Primorskem. Najprej je bila razbita goriška un possibile sbarco anglo-americano, che temevano mol- počele izvoditi i plan za potpuno uništenje partizana fronta, nato pa se je pričel prodor nemških enot po to. Le unità partigiane che tardarono a ritirarsi dall’Istria, u Primorskoj i Istri. Najprije je razbijeno Goričko bojište Vipavski dolini in proti Krasu. Do 12. novembra 1943 furono completamente distrutte. Il 25 settembre 1943, le pa je uslijedio prodor prema Vipavskoj dolini i Krasu. je nemška vojska »očistila« Julijsko krajino. truppe tedesche, tra le quali la divisione SS “Il principe Do 12. studenoga 1943. njemačka je vojska „očistila“ Po nemški okupaciji so bile zaradi odpora domačega Eugenio”, iniziarono a effettuare il piano di attività per la Julijsku krajinu. prebivalstva in obstoja vojaških enot odporniškega distruzione completa dei partigiani nel Litorale. Innanzi- Nakon njemačke okupacije, a zbog otpora domaćega gibanja pogoste akcije »pacifikacije« in »čiščenja tutto fu respinto il fronte di Gorizia, dopo di che le unità stanovništva i postojanja vojnih jedinica pokreta otpora terena«, v katerih so sodelovale fašistične in kolaboraci- tedesche iniziarono a spostarsi presso la Valle del Vipava česte su bile i akcije „pacifikacije“ i „čišćenja terena“, onistične enote. verso il Carso. Fino al 12 novembre 1943, l’esercito u kojima su sudjelovale i fašističke te kolaboracionistič- Zaradi obnovljenega partizanskega delovanja je tedesco “purificò” la Venezia Giulia. ke snage. nemška vojska januarja leta 1944 sprožila nekaj operacij Dopo l’occupazione tedesca, a causa della resisten- Zbog obnovljenoga partizanskog djelovanja njemač- z namenom uničenja partizanskih enot. V prvi polovici za da parte della popolazione locale e l’esistenza del ka je vojska tijekom siječnja 1944. poduzela nekoliko januarja so bile sprožene operacije Sairach (4.–7. movimento di resistenza, le campagne di “pacificazione” operacija usmjerenih na uništenje partizanskih snaga. januar) in Isto (9.–14. januar), druga polovica januarja ed “epurazione” erano frequenti. Con esse collaborarono U prvoj polovici siječnja pokrenute su operacije Sairach pa je bila zaznamovana s sprožitvijo operacije Edelweiss anche le unità fasciste e collaborazioniste. (4. – 7. siječnja) i Isto (9. – 14. siječnja), a druga je (15.–21. in 26.–31. januar). Od 25. aprila do 13. maja Causa di consolidazione del movimento partigiano, polovica siječnja bila obilježena pokretanjem operacije so nemške enote organizirale vojaško operacijo Braun- le truppe tedesche nel gennaio del 1944 lanciarono Edelweiss (15. – 21. i 26. – 31. siječnja). Od 25. travnja schweig, ki se je prebivalci Istre spominjajo kot »spo- alcune operazioni per distruggere le unità partigiane. do 13. svibnja njemačke su snage organizirale vojnu mladanske« ali »majske« ofenzive, z glavnim udarom Nella prima metà del mese di gennaio furono lanciate le operaciju Braunschweig, upamćenu među Istranima kao na buzetskem in opatijskem Krasu, prizadela operazioni di Sairach (dal 4 al 7 gennaio) e Isto (dal 9 al Proljetna ili Svibanjska ofenziva, s glavnim udarom na pa je tudi Brkine. 14 gennaio), mentre la seconda metà del mese fu Buzetski i Opatijski kras, a zahvatila je i Brkine. V zadnjih mesecih leta 1944, ko so zavezniške caratterizzata dall’operazioneEdelweiss (dal 15 al 21 U zadnjim su mjesecima 1944. godine, kada su enote prodirale po Apeninskem polotoku proti severu, e dal 26 al 31 gennaio). Dal 25 aprile al 13 maggio savezničke postrojbe prodirale Apeninskim poluotokom so nemške enote začele – tudi s prisilno mobilizacijo i reparti tedeschi prepararono l’operazione militare prema sjeveru, njemačke snage počele – i uz prisilnu domačinov – graditi na območju Pivke, čez Kras in ob Braunschweig, che gli abitanti dell’Istria ricordano come mobilizaciju stanovništva – graditi na području Pivke, levem bregu Soče novo obrambno linijo, s katero naj bi “L’offensiva di primavera” o “L’offensiva di maggio” che

12 kroz Kras i uz lijevu obalu Soče novu obrambenu liniju, zaustavile zavezniško vojsko. Nemška komanda v Gorici colpì principalmente il Pinguentino, il territorio carsico kojom su namjeravale zaustaviti savezničku vojsku. je zato pripravila načrt Adler (Orel), ki je predvideval di Abbazia e anche la regione di Brkini. Njemačku zapovjedništvo u Gorici pripremilo je i plan obširen in celovit napad na enote jugoslovanskega IX. Negli ultimi mesi del 1944, quando le forze alleate Adler, koji je predviđao opsežan i cjelovit napad na korpusa z vojaškimi kolonami. avanzarono per la penisola appenninica verso Nord, le postrojbe jugoslavenskoga IX. korpusa. Vse te akcije so spremljale različne oblike nasilja: truppe tedesche cominciarono – con la mobilitazione Sve su te akcije bile praćene uhićenjima, paljevinom aretacije, požiganje hiš, streljanje in vsesplošni teror nad forzata dei locali – a costruire nella zona di Pivka, attra- kuća, strijeljanjima i općenito terorom nad civilnim civilnim prebivalstvom. verso il Carso e lungo la riva sinistra del fiume Isonzo, stanovništvom. una nuova linea di difesa, che mirava a fermare l’esercito alleato. Pertanto, il comando tedesco a Gorizia predi- spose il piano Adler (Aquila), che prevedeva un attacco vasto e completo con l’uso delle colonne militari sulle unità del IX Korpus jugoslavo. Queste azioni furono accompagnate da varie forme di violenza: arresti, case incendiate, e atti di terrore indi- scriminato nei confronti della popolazione civile.

Fašisti-crnokošuljaši Fašisti-črnosrajčniki Fascisti-camicie nere (PPMI-F-3970)

13 Erwin Rommel

Njemački zapovjednici Nemški poveljniki I comandanti tedeschi

Australske novine The Courier-Mail, 16. 10. 1943. Avstralske novine The Courier-Mail, 16. 10. 1943 Il giornale Australiano The Courier-Mail, 16. 10. 1943

14 A Glas Istre, prosinac 1943. Glas Istre, december 1943 Glas Istre, dicembre 1943

B Operativno područje Jadransko primorje 1943. – 1945. Operativna cona Jadransko primorje 1943 – 1945 Zona d’operazioni del Litorale Adriatico 1943–1945 (Franco Cecotti – Bruno Pizzamei, Storia del confine orientale italiano 1797-2007. Cartografia, documenti, immagini, demografia, cd rom, Trieste 2007.)

C Istarski fašisti Istrski fašisti Fascisti istriani (PPMI-F-3969)

B C

15 Palež sela u Drugom svjetskom ratu Požig vasi v drugi svetovni vojni L'incendio dei villaggi nella seconda guerra mondiale (PPMI-F-3531)

16 Spaljena zemlja Požgana dežela Il paese bruciato

ciljem potpunoga uništenja vojnih snaga narodno- ciljem popolnega uničenja vojaških sil narodnoosvo- on lo scopo di distruggere completamente le forze Soslobodilačkoga pokreta njemačke su snage ubijale i Sbodilnega gibanja so nemške sile ubijale in zapirale Cmilitari del movimento di liberazione nazionale, uhićivale stanovništvo bez obzira na spol i uzrast. Mnogi prebivalstvo, ne glede na spol in starost. Številne so i soldati tedeschi uccidevano e imprigionavano la popo- su poslani u koncentracijske i radne logore u Njemačku deportirali v koncentracijska in delovna taborišča lazione, indipendentemente dal sesso e dell'età. Molti fu- i Austriju. Velike civilne žrtve pratilo je rušenje, paljenje v Nemčijo in Avstrijo. Veliko civilnih žrtev je spremljalo rono deportati nei campi di concentramento e lavorativi i uništavanje svega što je ustanicima moglo poslužiti kao rušenje in uničevanje vsega, kar je upornikom lahko in Germania e Austria. Innumerevoli morti civili hanno materijalna baza za oružani pokret otpora. služilo kot materialna baza za oboroženo gibanje odpora. accompagnato la demolizione e la distruzione di tutto Istovremeno, pljačkaju se i uništavaju stambene Istočasno je potekalo ropanje in uničenje stano- quello che ai ribelli poteva servire come base materiale i gospodarske zgrade i stočni fond. Njemački vojnici vanjskih in gospodarskih objektov in živinskega fonda. per la resistenza armata. i lokalni fašisti pale kućanstva, poljske, pastirske, Nemški vojaki in domači izdajalci so požigali kmetije, Allo stesso tempo si tenevano i saccheggi e la distru- lugarske i planinarske kuće, staje, sjenike, crkve, škole, pastirske, gozdarske in planinske koče, staje, senike, zione di edifici residenziali e economici e del bestiame. trgovine, društvene domove, pomoćne gospodarske cerkve, šole, trgovine, družbene domove in pomožna I soldati tedeschi e traditori locali bruciavano fattorie, zgrade. Stoka se ubija ili odvodi kao ratni plijen. gospodarska poslopja. Živino so pobili ali odgnali kot capanne dei pastori e di foresta, casette, fienili, chiese, Posječena su ili oštećena stabla raznih voćaka i čokoti vojaški plen. Posekano ali poškodovano je bilo sadno scuole, negozi, case cooperative e gli edifici economici vinove loze, uništene velike zalihe raznih poljoprivred- drevje in vinska trta, uničene so bile obsežne zaloge ausiliari. Il bestiame fu ucciso o prelevato come preda nih i stočarskih proizvoda, sirovine, pogonski materijal različnih kmetijskih in živalskih proizvodov, surovine, bellica. Abbattuti o danneggiati furono gli alberi frut- i razne dragocjenosti. pogonski material in razne dragocenosti. tiferi e vigne, distrutti gli approvvigionamenti dei vari Prve su se paleži dogodile u Brkinima (Ostrožno Prvi požigi so se zgodili v Brkinih (Ostrožno Brdo, prodotti agricoli e alimentari, materie prime, alimentato- Brdo, Suhorje, Bitnja [Dolnja i Gornja], Kilovče, Mere- Suhorje, Bitnja (Dolnja in Gornja), Kilovče, Mereče, ri e vari oggetti di valore. če, Podstenje, Podstenjšek i Ratečevo Brdo te Šmagorje) Podstenje, Podstenjšek, Ratečevo Brdo, Šmagorje) in Vi- I primi incendi sono avvenuti a Brkini (Ostrožno i Vipavskoj dolini (Podgrič, Lozice, Ustje) još za vrijeme pavski dolini (Podgrič, Lozice, Ustje) še pod italijansko brdo, Suhorje, Dolnja Bitnja, Gornja Bitnja, Kilovče, talijanske uprave. Većina je brkinskoga stanovništva bila okupacijo. Večina prebivalstva v Brkinih je bila izseljena. Mereče, Podstenje, Podstenjšek, Ratečevo e Šmagorje) iseljena. 3. ožujka 1943. bile su spaljene i Kazlje na Kra- 3. marca 1943 so bile požgane tudi Kazlje na Krasu. e Valle del Vipava (Podgrič, Lozice, Ustje) già durante su. Do kapitulacije Italije bilo je još akcija paljenja kuća Do kapitulacije Italije je bilo še nekaj takih akcij na tem l'occupazione fascista. La maggior parte della popola- i ubojstava civila na tom području. območju – požigi hiš in poboji civilistov. zione di Brkini fu espulsa. Il 3 marzo 1943 fu incendiato Brkinsko-bistričko područje bilo je pogranično Brkinsko-bistriško območje je bilo obmejno območje pure Kazlje na Krasu. Fino alla capitolazione dell’Italia područje Kraljevine Italije i stoga strateški važno glede Kraljevine Italije in kot tako strateško pomembno z vidi- nella zona c’erano ancora diverse campagne simili – prometne povezanosti. Radi sprječavanja razvoja ka prometne dostopnosti. Da bi preprečili upor, sta tako incendi delle case e massacri dei civili. ustanka su talijanska, kao i kasnija njemačka uprava, italijanska kot tudi kasnejša nemška uprava območje stro- L'area di Brkini e Ilirska Bistrica all'epoca era la zona područje strogo nadzirale i represivnim mjerama, go nadzirali in z represivnimi ukrepi, kot so požigi, skušali di confine del Regno d'Italia e per questo strategicamen- kao što je palež sela, pokušavale spriječiti narodnooslo- preprečiti narodnoosvobodilno gibanje in uporabljali te molto importante per l'accessibilità dei trasporti. Per bodilački pokret. nasilje kot povračilne ukrepe za partizanske akcije. prevenire la ribellione, sia l'amministrazione italiana sia

17 Njemačka je vojska s paljenjem sela započela odmah Nemška vojska pa je s požiganjem pričela takoj po quella tedesca, hanno strettamente controllato la zona po kapitulaciji Italije, već sredinom rujna 1943., kada kapitulaciji Italije, že v sredini septembra 1943, ko je bilo e cercavano di prevenire il movimento di liberazione u Jadreškima pokraj Pule biva zapaljeno nekoliko kuća v vasi Jadreški pri Pulju požganih nekaj hiš v središču nazionale con provvedimenti repressivi, come incendi, u središtu sela. Slijedi potpuno spaljivanje sela Frlanija vasi. Sledil je popolni požig vasi Frlanija pri Matuljih. e utilizzando la violenza come ritorsione per le campa- kod Matulja. Nemška ofenziva se je oktobra 1943 usmerila na gne partigiane. U listopadu se njemačka ofenziva usmjerila na pod- območje Istre in Brkinov. Na začetku oktobra 1943 je Subito dopo la capitolazione dell'Itala, l'armata tede- ručje Istre i Brkina. Početkom listopada bilo je dijelom bilo deloma ali v celoti požganih 58 vasi in zaselkov, med sca cominciò con gli incendi. Già a metà del mese ili u cijelosti spaljeno 58 sela i zaselaka, među njima njimi 2. oktobra 1943 Mačkolje v občini Dolina, Šmarje di settembre 1943 nel villaggio Giadreschi (Pola) Mačkolje u općini Dolina, Šmarje kod Kopra, Kubed, pri Kopru, Kubed, Movraž, Gračišče, Črni Kal, Hrasto- incendiarono varie case nel centro del villaggio. Segui Movraž, Gračišče, Črni Kal, Hrastovlje i dr. Stradala vlje in druga naselja. l’incendio totale di Frlanija presso Mattuglie. su sela Rovinjštine i Žminjštine: Modrušani, Krmed, V začetku oktobra so bile razdejane vasi rovinjskega L’offensiva tedesca nell’ottobre 1943 si è concentrata Kresini, Grizili, Slivari, Gržini, Tomišići, Zeci, Balići, in žminjskega območja: Modrušani, Krmed, Kresini, sulla zona d’Istria e Brkini. All’inizio dell’ottobre 1943 Peresiji, Boškari, Režanci, Foli, Karnevali te još neki Grizili, Slivari, Gržini, Tomišići, Zeci, Balići, Peresiji, furono parzialmente o totalmente bruciati 58 villaggi, zaseoci. Istovremeno su na Labinštini paljena mjesta Boškari, Režanci, Foli, Karnevali in še nekateri zaselki. tra essi il 2 ottobre 1943 Caresana nel comune di San Barbići i Kunj, a na Pazinštini Foškići, Drndići, Žgrabli- Istočasno sta bila v okolici Labina zažgana kraja Barbići Dorligo della Valle, Šmarje, Kubed, Movraž, Gračišče, ći, Gajmovići, Pariži, Kašćergani, Šajini, Trošti, Mečari, in Kunj, na pazinskem območju pa: Foškići, Drndići, Črni Kal, Hrastovlje e altri. Slavčići i Zabrežani. Često su paljenja bila popraćena Žgrablići, Gajmovići, Pariži, Kašćergani, Šajini, Trošti, All'inizio dell'ottobre sono stati distrutti i villaggi teškim zločinima. Mečari, Slavčići in Zabrežani. Pogosto je bilo požiganje della zona di Rovigno e Gimino: Modrussani, Carmedo, U siječnju 1944. stradavaju Šajini (barbanski), podkrepljeno s hudimi zločini. Cresini, Grizili, Slivari, Grizzini, Tomisici, Zeci di Vallon- Bokordići, Računići, Mala Gajana. Od kraja travnja do Januarja leta 1944 je doletelo razdejanje Šajine ga, Balli, Peresio, Boscari, Resanzi, Folli, Karnevali e altri početka svibnja 1944., u operaciji Braunschweig stradava- (barbanske), Bokordiće, Računiće in Malo Gajano. borghi. Nello stesso tempo furono bruciati altri due vil- ju Vela i Mala Učka, Brest, Vranja, Brgudac, Semić, Račja Ob koncu aprila in začetku maja 1944 so v okviru ope- laggi nei dintorni di Albona, Barbići e Cugno, e nell'area Vas, Trstenik, Vodice, Vele i Male Mune, Žejane, Stude- racije Braunschweig razdejali Veliko in Malo Učko, Brest, di Pisino: Foškići, Drndići, Žgrablići, Gajmovići, Pariži, na, Breza i Lisac. Tijekom trajanja te operacije najveći Vranjo, Brgudac, Semić, Račjo Vas, Trstenik, Vodice, Kašćergani, Šajini, Trošti, Mečari, Slavčići e Presani. L'in- je zločin počinjen 30. travnja 1944., kada je potpuno Vele in Male Mune, Žejane, Studeno, Brezo in Lisac. cendi furono spesso accompagnati da gravi crimini. spaljeno selo Lipa, a 269 njegovih stanovnika ubijeno. Med potekom te operacije je bil storjen najhujši zločin Nel gennaio 1944 furono distrutti i villaggi Saini di Na Krasu su se Nijemci osvećivali za partizanski 30. aprila 1944, ko je bila popolnoma požgana vas Lipa, Barbana, Boccordici, Računići e Gaiano Piccolo. Duran- napad na opskrbu njemačke policije i talijanskih fašista vseh 269 prebivalcev pa ubitih. te l’operazione Braunschweig, alla fine d’aprile e all’inizio u veljači 1944. te spalili sela Komen, Mali dol, Tomače- Na Krasu so se Nemci maščevali za partizanski napad di maggio 1944 furono distrutti Vela e Mala Učka, Ol- vica i Rihemberk (Branik). na oskrbovalno postajo nemške policije in italijanskih meto di Bogliuno, Aurania, Bergozza, Semi, Villa Racìa, Tada su gorjela i sela na Banjskoj i Trnovskoj visorav- fašistov februarja 1944, požgali vasi Komen, Mali Dol, Terstenico, Vodizze, Vele e Male Mune, Seiane, Studena, ni (Lokve, Grgar), u Posočju i na idrijsko-cerkljanskom Tomačevico in Rihemberk (Branik). Breza e Lisac. Il maggior crimine dell’operazione è avve- području, a u Vipavskoj je dolini u cijelosti spaljeno selo V tem času so gorele tudi vasi na Banjški in Trnovski nuto il 30 aprile 1944, quando fu completamente brucia- Cesta kod Ajdovščine. planoti (npr. Lokve in Grgar), v Posočju in na idrijsko- to il villaggio Lippa e tutti i 269 abitanti furono uccisi.

18 Ponovno su (5. i 6. te 18. svibnja 1944.) spaljena -cerkljanskem območju, v Vipavski dolini pa so v celoti Nel Carso i soldati tedeschi nel febbraio 1944 si brkinska sela Artviže, Beka, Brezovo, Brdo, Dolnje Vre- požgali vas Cesta pri Ajdovščini. vendicarono per l'aggressione partigiana sulla stazione me, Fabci, Gabrk, Golac, Hrpelje, Huje, Jelšane, Klanec, Ponovno (5. in 6. maj, 18. maj 1944) so bile požgane di rifornimento della polizia tedesca e dei fascisti italiani, Kozjane, Kuteževo, Mala, Bukovica, Markovščina, Mate- tudi brkinske vasi: Artviže, Beka, Brezovo, Brdo, Dolnje e cosi incendiarono i villaggi Komen, Mali Dol, To- rija, Misliče, Novokračina, Orehek, Ostrovica, Ostrožno Vreme, Fabci, Gabrk, Golac, Hrpelje, Huje, Jelšane, mačevica e Rihemberk (Branik). Brdo, Petrinje, Podbeže, Podgraje, Poljane, Pregarje, Pre- Klanec, Kozjane, Kuteževo, Mala, Bukovica, Markovšči- Nelo stesso tempo bruciavano anche i villaggi di lože, Rjavče, Rodik, Skadanščina, Soze, Starod, Suhor, na, Materija, Misliče, Novokračina, Orehek, Ostrovica, Banjška e Trnovska planota (ad es. Lokve e Grgar), Sušak, Tatre, Tominje, Zabiče i Zajelšje. Ostrožno Brdo, Petrinje, Podbeže, Podgraje, Poljane, dell'Isontino e nel territorio d'Idrija e Cerkno. Nella Palež se nastavljala: 28. je svibnja spaljena Gabrovica Pregarje, Prelože, Rjavče, Rodik, Skadanščina, Soze, Valle del Vipava fu bruciato il paese Cesta pri Ajdovščini. kod Črnoga Kala, 21. lipnja ponovno Šmarje, 10. su ko- Starod, Suhor, Sušak, Tatre, Tominje, Zabiče in Zajelšje. Furono nuovamente (il 5 e 6 maggio 1944) bruciati lovoza ujutro planula sela Buzetskoga i Opatijskoga krasa Požigi so se nadaljevali, tako je bila 28. maja požgana anche i paesi di Brkini: Artviže, Beka, Brezovo, Brdo, Vodice, Dane, Trstenik, Klenovšćak, Rašpor i Račja Vas, vas Gabrovica pri Črnem Kalu, 21. junija znova Šmarje. Dolnje Vreme, Fabci, Gabrk, Golac, Hrpelje, Huje, a 16. su kolovoza bila spaljena i sela u općini Devin-Na- 10. avgusta 1944 zjutraj so zagorele vasi Buzetskega in Jelšane, Klanec, Kozjane, Kuteževo, Mala, Bukovica, brežina Mavhinje, Cerovlje, Vižovlje i Medja vas. Opatijskega krasa: Vodice, Dane, Trstenik, Klenovšćak, Markovščina, Materija, Misliče, Novokračina, Orehek, Unatoč svemu, antifašistički pokret otpora nije ugušen. Rašpor in Račja vas. 16. avgusta so bile požgane tudi slo- Ostrovica, Ostrožno Brdo, Petrinje, Podbeže, Podgraje, venske vasi v Italiji (na območju občine Devin – Nabre- Poljane, Pregarje, Prelože, Rjavče, Rodik, Skadanščina, žina), in sicer Mavhinje, Cerovlje, Vižovlje in Medja vas. Soze, Starod, Suhor, Sušak, Tatre, Tominje, Zabiče Kljub temu pa antifašistično odporniško gibanje ni e Zajelšje. bilo zadušeno. L'incendi continuarono e cosi il 28 maggio è stata bruciata Gabrovica (Črni Kal) e il 21 giugno di nuovo Šmarje. Al mattino del 10 agosto 1944 furono incendiati villaggi del Carso Pinguentino: Vodizze, Dane, Tersteni- co, Klenovšćak, Rašpor e Villa Racìa. Il 16 agosto furono bruciati anche i villaggi sloveni al confine nel territorio Italiano (nel comune di Comune di Duino Aurisina), cioè Malchina, Ceroglie, Visogliano e Medeazza. Tuttavia, il movimento di resistenza antifascista non è stato soppresso.

Grizilići, spomen-ploča na spaljenoj kući Grizilići, spominska plošča na požgani hiši Grizilići, lapide commemorativa sulla casa incendiata

19 A Grizilići, spaljena kuća, nalazi se pored klaonice koju je držala obitelj Žagrić Grizilići, požgana hiša; nahaja se poleg klavnice, ki je bila last družine Žagrić A Grizilići, la casa incendiata che si trova vicino al mattatoio di proprietà della famiglia Žagrić

B Spaljeni Knežak Požgan Knežak Knežak incendiato (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 2254)

C Slavče (Goriški muzej, inv. št. 2537)

D Komen (Muzej novejše zgodovine Slovenije) B C D

20 Hrvatski list, 54, 21. 12. 1944.

Spaljene kuće u Julijskoj krajini 1941. – 1945. Požgane hiše v Julijski krajini 1941 – 1945 Case bruciate nella Venezia Giulia 1941-1945

21 Prve paleži u Brkinima Prvi požigi v Brkinih I primi incendi a Brkini

Brkinima je fašistička vlast počinila prve paleži Brkinih je fašistična oblast izvedla prve požige vasi urante la seconda guerra mondiale, i primi incendi Usela u Julijskoj krajini za Drugoga svjetskog rata. Vv Julijski krajini med 2. svetovno vojno. Razloge Ddei villaggi della Venezia Giulia, eseguiti dalle Razlog je tomu bila dobro organizirana protufašistička za to gre iskati v dobro organizirani uporniški, protifaši- autorità fasciste, furono registrati a Brkini. Il motivo si djelatnost već od kraja Prvoga svjetskoga rata, a osobito stični dejavnosti že vse od 1. svetovne vojne, predvsem trova nella buona organizzazione della resistenza potpora NOB-u. Od početka travnja do srpnja 1942. pa podpori NOB. Od začetka aprila do julija 1942 se e delle attività antifasciste in corso già dalla prima guerra formirana je i Brkinska četa te postigla značajne uspjehe. je formirala tudi Brkinska četa in dosegla precejšnje mondiale, specialmente con il sostegno della Lotta di Bilo je više uspješnih akcija protiv talijanskih fašista, od uspehe. Uspešnih je bilo več akcij proti italijanskim liberazione nazionale (NOB). Dai primi di aprile al lu- zapljene stoke, napada na karabinjere i vojnike do pro- fašistom, od zaplembe živine, napadov na karabinjerje in glio del 1942 si formò la truppa di Brkini che ottenne un midžbenoga i političkoga djelovanja. Fašisti su uzvratili vojake do propagandne in politične dejavnosti. Fašisti so notevole successo. Le campagne contro i fascisti italiani pljačkom i paleži nekoliko domaćinstava u travnju 1942., odreagirali z ropanjem in požigom nekaj domačij aprila furono molto efficaci, ad esempio la confisca del bestia- kada su i strijeljali dva taoca, a nekoliko ljudi odveli u za- 1942, takrat so ustrelili tudi dva talca, nekaj ljudi so od- me, attacchi ai carabinieri e ai soldati, oltre alle azioni tvor. Uskoro su se talijanski vojnici osvećivali paljenjem peljali v zapore. Italijanski vojaki so se kmalu maščevali, di propaganda e l’attività politica. I fascisti reagirono sedam brkinskih sela, namjeravajući i presjeći najpo- s požigom sedmih brkinskih vasi pa so nameravali tudi con saccheggi e incendi di alcune case nell’aprile 1942, godniju i najkraću prirodnu vezu između Notranjske presekati najugodnejši in najkrajši naravni prehod med durante i quali fucilarono due ostaggi e imprigionarono (snežničkih šuma) i Brkina te zaštititi jedinu željezničku Notranjsko (snežniškimi gozdovi) in Brkini ter zaščititi alcune persone. Anche i soldati italiani si vendicarono prugu prema Rijeci i Kvarneru. edino železniško progo proti Reki in Kvarnerju. ben presto, inoltre con l’incendio di sette villaggi in Br- Povod je za obračun s Brkincima bio napad partizana Povod za obračun z Brkinci je bil napad partizanov kini cercarono di interrompere il migliore e il più breve na talijanske karabinjere 31. svibnja 1942. u Merečama. na italijanske karabinjerje 31. maja 1942 v Merečah. Do passaggio naturale tra la regione della Notranjska (le Do masovne intervencije fašista, vojnika i karabinjera množične intervencije fašistov, vojakov in karabinjerjev foreste del Snežnik) e Brkini proteggendo così l’unica došlo je 4. lipnja; stigli su kamionima iz Ilirske Bistrice, je prišlo 4. junija 1942. Pripeljali so se s kamioni iz Ilirske linea ferroviaria verso Fiume e il Quarnero. Rijeke, Pivke, Sežane, Postojne i Trsta te napali Dolenje Bistrice, z Reke, iz Pivke, Sežane, Postojne in Trsta ter La causa fu l’attacco partigiano ai carabinieri italiani i Gorenje Bitnje, Kilovče, Mereče, Podstenje, Podste- napadli Dolenje in Gorenje Bitnje, Kilovče, Mereče, del 31 maggio 1942 a Mereče. Il 4 giugno 1942 fascisti, njšek i Ratečevo Brdo. Skvadristi su se usredotočili na Podstenje, Podstenjšek in Ratečevo Brdo. Po pripovedo- soldati e carabinieri prepararono un intervento massiccio. Dolenje i Gorenje Bitnje te Kilovče, a vojnici na ostala vanjih so se skvadristi osredotočili na Dolenje in Gorenje Arrivarono sui camion da Ilirska Bistrica, Fiume, Pivka, sela. Stigli su između 10 i 11 sati, opkolili sela i započeli Bitnje ter Kilovče, vojaki pa na ostale vasi. V vasi so se Sesana, Postumia e Trieste e aggredirono Dolenje Bitnje, prijetnjama i udarcima izgoniti ljude iz domova. Potom pripeljali med 10. in 11. uro, jih obkolili in začeli z grož- Gorenje Bitnje, Kilovče, Mereče, Podstenje, Podstenjšek su opljačkali sela. Skvadristi nisu ljudima dopustili da njami in udarci izganjati ljudi iz njihovih domov. Nato e Ratečevo Brdo. Dalle testimonianze emerge che gli išta odnesu osim onoga u što su bili obučeni, a vojnici so vasi oropali. Skvadristi ljudem niso pustili ničesar squadristi si concentrarono verso Dolenje Bitnje, Go- su bili nešto popustljiviji. Između 11 i 13 sati kuće su odnesti, razen tistega, v kar so bili oblečeni, medtem ko renje Bitnje e Kilovče mentre i soldati verso altri villaggi. već gorjele. Na livadi pred Kilovčama strijeljali su 25 so bili vojaki nekoliko popustljivejši. Med 11. in 13. uro Arrivarono nei villaggi tra le 10 e le 11, li circondarono muškaraca, jednoga na putu kod Pristavice, a tri so hiše že gorele. Na travniku pri Kilovčah so postrelili 25 e cominciarono a cacciare le persone dalle loro case con u Bitnjama. moških, enega na poti pri Pristavici, tri pa v Bitnjah. minacce e violenze. Poi saccheggiarono i villaggi.

22 Prema podatcima koji se odnose na vrijeme talijanske Med italijansko okupacijo med 2. svetovno vojno so Gli squadristi non permisero alle persone di prendere uprave za vrijeme Drugoga svjetskog rata (1941. – po podatkih požgali 121 hiš in 120 gospodarskih poslo- niente, solo quello che indossavano, mentre i soldati 1943.), spaljena je 121 kuća i 120 gospodarskih zgrada pij in internirali 462 ljudi. Po prvem povojnem štetju erano più indulgenti. Tra le 11 e le 13 ore, le case erano te internirane 462 osobe. Pri prvom su poslijeratnom prebivalstva je tam živelo le še 454 ljudi oziroma 55 % già in fiamme. Sul prato di Kilovče fucilarono 25 uomini, popisu tamo živjela 454 stanovnika, odnosno 55 % prebivalstva glede na leto 1931. mentre ne uccisero uno sulla strada vicino a Pristavica e stanovništva u odnosu na popis iz 1931. Bitnje. Secondo fonti documentate durante l’occupazione A italiana nella seconda guerra mondiale furono incendiate 121 case e 120 edifici commerciali e internate 462 persone. Dal primo censimento del dopoguerra risulta che vi abitavano solo 454 persone, ovvero il 55% della popolazione in confronto ai dati del 1931.

A Spaljene Mereče Požgane Mereče Mereče bruciate (Pokrajinski muzej Koper, int. št. 2236) B Spaljene Bitnje Požgane Bitnje Bitnje bruciate (Pokrajinski muzej Koper, int. št. 2232)

23 A B

C A Palež u okolici Ilirske Bistrice 1942. Požigi v okolici Ilirske Bistrice leta 1942 L'incendi nei dintorni di Ilirska Bistrica nel 1942 (Muzej novejše zgodovine Slovenije)

B Spaljene Podstenje Požgane Podstenje Podstenje bruciata (Pokrajinski muzej Koper, int. št. 2250)

C Palež Ostrožnoga Brda u Brkinima 5. 4. 1942. Požig Ostrožnega Brda v Brkinih 5. 4. 1942 L'incendio di Ostrožno Brdo a Brkini 5. 4. 1942 (Pokrajinski muzej Koper, int. št. 2231)

24 Prve paleži sela u Goričkoj i Goričko bojište Prvi požigi vasi na Goriškem in goriška Primi incendi dei villaggi di Goriziano fronta e il fronte di Gorizia

ašističke su postrojbe, kako bi razotkrile narodno- ašistične enote so, da bi razkrile narodnoosvobo- e unità fasciste nei vasti territori di Goriziano, Car- Foslobodilački pokret na širem području Goričke, Fdilno gibanje na širšem območju Goriške, Krasa, Lso, Brkini e Istria, tesero frequentemente imboscate, Krasa, Brkina i Istre, višekratno postavljale zasjede, Brkinov in Istre, večkrat postavljale zasede, opazovale osservarono i movimenti della popolazione ed effettua- motrile gibanja stanovništva i poduzimale racije i uhići- premike prebivalstva in izvajale racije in aretacije z zas- rono incursioni e arresti con l’intento di interrogare le vanja s ispitivanjem pojedinaca, pri čemu su rabile razne liševanjem posameznikov, med katerim so uporabljale persone allo scopo di ottenere informazioni preziose oblike nasilja. različne oblike nasilja. legate al movimento della lotta di liberazione nazionale U Vipavskoj su dolini u noći s 21. na 22. srpnja 1942. V Vipavski dolini je v noči z 21. na 22. julij 1942 (NOB). Durante queste operazioni fecero ricorso a varie talijanske snage zbog napada Vojkovoga voda na skladi- italijanski okupator zaradi napada Vojkovega voda na forme di violenza. šte oružja i obuće spalile pet kuća u selu Podgrič i pritom skladišče orožja in obutve požgal 5 hiš v vasi Podgrič in Durante la notte dal 21 al 22 luglio 1942 nella Valle do smrti mučile šest talaca. Preostale su muškarce iz sela ob tem do smrti mučil 6 talcev. Preostale moške v vasi del Vipava l’esercito italiano, a causa dell’attacco del odvele u internaciju. Mještanin Janez Lipuš si je po poso odpeljali v internacijo. Domačin Janez Lipuš si je po plotone di Janko Premrl – Vojko (il cosiddetto “Vojkov vratku u selo oduzeo život nakon što je vidio poginule. vrnitvi v vas ob pogledu na umrle vzel življenje. Italijan- vod”) al deposito di armi e di calzature, incendiò cinque Talijanska je 7. satnija 3. bojne 255. pješačke pukovnije ska sedma stotnija 3. bataljona 255. pehotnega polka je case nel villaggio Podgrič e torturò a morte sei ostaggi. potom 22. srpnja spalila još pet kuća u Lozicama i jednu nato 22. julija 1942 požgala še 5 hiš na Lozicah in eno Gli altri uomini sopravvissuti furono internati. Tornato u Otoščama kod Vipave. v Otoščah pri Vipavi. nel villagio, Janez Lipuš vedendo i corpi dei morti, si tol- U noći sa 7. na 8. kolovoza 1942. bio je na Ustju kod V noči s 7. na 8. avgust 1942 je bil na Ustju pri Ajdo- se la vita. Il 22 luglio 1942, la settima compagnia del 3o Ajdovščine ustrijeljen karabinjerski maršal Ciro Marone. vščini ustreljen karabinjerski maršal Ciro Marone. Umor battaglione del 255o reggimento incendiò altre cinque Ubojstvo su poslije pripisali mještanima, tj. „ustanicima“, so kasneje naprtili vaščanom oz. »upornikom«, čeprav case a Lozice a Otošče pri Vipavi. iako je Marone bio žrtvom osobnoga sukoba, odnosno je bil Marone žrtev osebnega spora oz. zarote znotraj Nella notte tra il 7 e l’8 agosto 1942 a Ustje pri urote među talijanskim postrojbama. Ujutro 8. kolovoza italijanskih enot. Zjutraj 8. avgusta 1942 so italijanski Ajdovščini fu ucciso il maresciallo dei carabinieri Ciro su talijanski vojnici alpske divizije „Giulia“ najprije vojaki alpske divizije »Giulia« najprej obkolili vas. Marone. L’omicidio fu poi attribuito agli abitanti del opkolili selo, a potom istjerali ljude iz kuća i doveli ih na Italijanski vojaki so ljudi izgnali iz hiš in jih nagnali na trg villaggio ossia ai “ribelli”, anche se Marone fu vittima di trg pred crkvom. Pod izlikom da traže oružje pretraživali pred cerkvijo. Pod pretvezo, da iščejo orožje, so izvajali una disputa privata ovvero di un complotto all’interno su kuće i pritom krali sve što im je došlo u ruke. Potom hišne preiskave, pri tem pa kradli vse, kar jim je prišlo delle unità italiane. Il mattino dell’8 agosto 1942, i solda- su zapaljivim bombama i bacačima plamena zapalili 84 pod roke. Vojaki so nato z zažigalnimi bombami in og- ti italiani della divisione Alpina “Giulia”, circondarono il domaćinstva u Ustju i još sedam u obližnjem zaseoku njemetalci požgali 84 domačij na Ustju in še 7 v bližnjem villaggio. Cacciarono le persone dalle loro case e le por- Uhanje. Neoštećenima su ostale samo crkva, škola, župni zaselku Uhanje. Nepoškodovane so ostale le cerkev, šola, tarono nella piazza davanti alla chiesa. Con il pretesto dvor i nekoliko kuća. Osmero ubijenih u Ustju odve- župnišče in nekaj hiš. Osem ubitih na Ustju so odpeljali di cercare le armi, eseguirono perquisizioni domiciliari, zli su u Goricu i tamo ih na groblju sahranili u skupni v Gorico in jih na tamkajšnjem pokopališču pokopali rubando tutto quello che trovavano. Con le bombe neoznačeni grob. v skupen neoznačen grob. incendiarie e i lanciafiamme, i soldati bruciarono 84 case a Ustje e altre 7 a Uhanje, un borgo vicino. Rimasero in-

25 Krajem 1942. i početkom 1943. talijanske su vlasti Konec leta 1942 in v začetku 1943 so italijanske tatte solo la chiesa, la scuola, la parrocchia e alcune case. provele i opsežnu prisilnu mobilizaciju mladića 1924., oblasti izvedle tudi obsežno prisilno mobilizacijo fantov Le otto persone uccise a Ustje furono portate al cimitero 1925. i 1926. godišta, čime su namjeravale obuzdati letnika 1924, 1925 in 1926, s čimer so nameravale zaje- di Gorizia e sepolte nell’anonima fossa comune. narastajući partizanski pokret. Od ožujka 1943. su po- ziti naraščajoče partizansko gibanje. Od marca 1943 so Alla fine del 1942 e all’inizio del 1943, le autorità tom prisilno mobilizirali sve muškarce od 1901. godišta nato prisilno mobilizirali še vse moške od letnika 1901 italiane effettuarono la mobilitazione obbligatoria di nadalje, ako su još bili kod kuće. navzgor, ki so še bili doma. ragazzi dei seguenti anni di nascita: 1924, 1925 e 1926, Poslije kapitulacije Italije 8. rujna 1943. došlo je Po kapitulaciji Italije 8. septembra 1943 je prišlo con l’intento di frenare il movimento partigiano in do sukoba između partizanskih i njemačkih postrojbi, do bojev med partizanskimi in nemškimi enotami oz. crescita. Dal marzo 1943 in poi mobilitarono anche tutti odnosno do uspostavljanja 17 km dugoga Goričkog do vzpostavitve 17 km dolge goriške fronte (od 12. i rimanenti uomini nati dal 1901 in poi. bojišta (od 12. do 23. rujna). Njemačka je vojska 25. do 23. septembra 1943). Dne 25. septembra 1943 so Dopo la capitolazione dell’Italia, l’8 settembre rujna pokrenula ofenzivu i snažno pritisnula partizanske nemške enote sprožile ofenzivo in močno pritisnile na 1943 cominciarono gli scontri tra partigiani e le unità postrojbe, koje su se morale povući u Trnovski gozd, pri partizanske enote, ki so se morale umakniti v Trnovski tedesche, ossia l’istituzione del lungo fronte di 17 km di čemu su morale probiti neprijateljski obruč na Okroglici. gozd, pri tem pa so morale tudi prebiti sovražnikov Gorizia (dal 12 al 23 settembre 1943). Il 25 settembre U vrijeme su borbi na Goričkom bojištu na šempe- obroč na Okroglici. 1943, le truppe tedesche lanciarono un’offensiva ed terskom području, osobito pod Sv. Markom i prema Med boji na goriški fronti je na šempetrskem ob- eseguirono una forte pressione nei confronti delle unità Volčjoj Dragi, izgorjele ukupno 73 kuće i gospodarska močju, še zlasti pod Sv. Markom in proti Volčji Dragi, partigiane che dovettero così ritirarsi nel Trnovski gozd. objekta. Stanovnici širega područja pokupili su najnuž- zagorelo skupno 73 stanovanjskih hiš in gospodarskih Durante il ritiro dovettero superare l’accerchiamento nije stvari i većinom pobjegli u Goricu, a neke su poslopij. Domačini iz širšega območja so pobrali naj- nemico a Okroglica. se obitelji privremeno iselile u Furlaniju. Njemačkim nujnejše in po večini zbežali v Gorico, nekatere družine Sul fronte di Gorizia nell’area di Šempeter, special- su se postrojbama u Gorici i okolici početkom 1944. pa so se začasno izselile v Furlanijo. Nemškim enotam mente ai piedi del monte Sv. Marko verso Volčja Draga, priključile i fašističke (Alpinci, X MAS) te domobranske v Gorici in okolici so se v začetku leta 1944 priključile furono incendiati in totale 73 edifici commerciali e case postrojbe. Osim SS-ovskih postrojbi, posebno su po- tudi fašistične (Alpinci, X MAS) in domobranske enote. residenziali. La gran parte degli abitanti fuggì a Gorizia strojbe talijanskoga mornaričkog pješaštva Xa Flottiglia Poleg esesovskih enot so bile še zlasti italijanske republi- portando con sé lo stretto necessario, mentre alcune MAS (X MAS) bile među stanovništvom poznate po kanske enote X MAS med prebivalci znane po nasilnih famiglie si trasferirono temporaneamente nel Friuli. nasilnim akcijama, racijama, pljačkama i paleži. akcijah, racijah, plenjenju in požiganju. All’inizio del 1944 alle truppe tedesche di Gorizia U Goriškim su Brdima bila oplijenjena ili spaljena V Goriških Brdih so bile poškodovane ali požgane e dintorni aderirono le unità fasciste (gli Alpini, X MAS) sela Slavče, Šmartno, Hruševje, Hlevnik, Podsabotin vasi: Slavče, Šmartno, Hruševje, Hlevnik, Podsabotin, e i domobranzi. Specialmente le unità della Xa Flottiglia i Višnjevik. Višnjevik. MAS, oltre le SS, furono note per le azioni violente, per le incursioni, i saccheggi e gli incendi. Nella Goriška Brda furono danneggiati o bruciati i seguenti villaggi: Slavče, Šmartno, Hruševje, Hlevnik, Podsabotin e Višnjevik.

26 Šmartno (u Goriškim Brdima) Šmartno (v Goriških Brdih) Šmartno (Goriška Brda) (Goriški muzej, inv. št. 2536)

Slavče (Goriški muzej, inv. št. 2528)

Slavče (Goriški muzej, inv. št. 2542)

Šmartno (u Goriškim Brdima) Šmartno (v Goriških Brdih) Šmartno (Goriška Brda) (Goriški muzej, inv. št. 2535)

27 Palež Mačkolja Požig Mačkolj L’incendio di Caresana

stočno od Trsta nalazi se selo Mačkolje (tal. Care- zhodno od mesta Trsta se nahaja vas Mačkolje, l villaggio Caresana si trova a est della città di Trieste Isana), koje spada u Općinu Dolina. Bilo je dvaput Vki sodi pod občino Dolina. Vas je bila požgana Ie rientra nel comune di San Dorligo della Valle. Il spaljeno – prvi put u svibnju 1921., a potom u okviru dvakrat, prvič maja leta 1921 ter drugič v okviru t. im. villaggio fu bruciato due volte, la prima nel maggio 1921 njemačke tzv. paljevinske ofenzive koja se dogodila nemške požigalne ofenzive, ki je nastopila kmalu po e la seconda durante l’offensiva incendiaria tedesca poco netom po kapitulaciji Italije. Selo u kojem je djelovao kapitulaciji Italije. Mačkolje, kjer je deloval tudi krajevni dopo la capitolazione dell’Italia. mjesni narodnooslobodilački odbor, a od prosinca 1943. narodnoosvobodilni odbor ter od decembra 1943 do Caresana, dove risiedeva anche il Comitato di libe- do oslobođenja 1945. i slovenska partizanska škola, osvoboditve 1945 tudi slovenska partizanska šola, so razione nazionale locale e dal dicembre 1943 fino alla spaljeno je 2. listopada 1943. bile požgane 2. oktobra 1943. liberazione pure la scuola partigiana slovena, fu bruciata Kao i u drugim krajevima, i u Mačkoljama je bila Podobno kot v drugih krajih, je bila tudi v Mačkoljah il 2 ottobre 1943. organizirana „vahta“, straža, pomoću koje su mještani organizirana »vahta«, straža, s pomočjo katere so do- Come in altri luoghi anche a Caresana fu organiz- doznavali dolazak opasnosti. Svjedokinja Danica Tul, mačini naznanjali prihod nevarnosti. 2. oktobra 1943 je zata la vahta (guardia), mediante la quale gli abitanti koja je tada prvi put vidjela vojnika, događaj od 2. listo- Danica Tul, pričevalka, ki je dogodek doživela in takrat annunciavano l’arrivo del pericolo. Il 2 ottobre 1943 la pada je opisala ovako: „Ja sam bila vani… živjela sam tudi prvič videla vojaka, dogodek opisala: »Jaz sem bila testimone Danica Tul che partecipò agli eventi e vide in skroz na vrhu sela kod »Pila«.“ Na straži je bio samo zunaj… živela sem čisto na vrhu vasi pri “Pilu”.« Na stra- quell’occasione per la prima volta un soldato, descrisse 16-godišnji Dalko, koji je dotrčao iz „Pila“ i upozorio ži je bil komaj 16-letni Dalko, ki je pritekel iz »Pila« in così l’episodio: “Io ero fuori… abitavo in cima al paese seljane na dolazeće vojnike: „Nijemci, Nijemci, Nijemci opozoril vaščane na prihajajoče vojake: »Nemci, Nemci, da ‘Pilo’”. Alla guardia c’era Dalko di appena sedici anni idu!“ U Daničinoj su kući tražili oca, koji se na vrijeme Nemci gredo!« V Daničini hiši so iskali očeta, ki se je che correva da ‘Pilo’ ad avvisare gli abitanti dei soldati uspio sakriti. Najprije su tražili muške mještane, ali su se uspel pravočasno skriti. Najprej je potekala iskalna akcija che venivano: “I tedeschi, i tedeschi, arrivano i tedeschi!” oni većinom uspjeli posakrivati. Inače je u selu bilo malo moških vaščanov, ki so se v večini uspeli pravočasno Nella casa di Danica cercarono il padre che riuscì a na- odraslih muškaraca jer su uglavnom bili u partizanima ili skriti. Sicer je v vasi bilo malo moških, saj so bili scondersi in tempo. Fu eseguita una campagna di ricerca u talijanskim posebnim bataljunima (battaglioni speciali). v večini pri partizanih ali v italijanskih posebnih bataljo- per catturare gli uomini del villaggio che riuscirono Potom su njemački vojnici napustili selo s trima uhi- nih (battaglioni speciali). a nascondersi in tempo, sebbene nel villaggio ci fossero ćenim seljacima. Poslije podne su se vratili u selo i spalili Po iskalni akciji so nemški vojaki zapustili vas s tremi pochi uomini, in quanto la maggior parte si trovava tra ga. Ljudi su istjerani iz kuća, pokušavali su spasiti imo- ujetimi vaščani. Popoldan so se vrnili v vas in jo takrat i partigiani o nei battaglioni speciali italiani. vinu i stoku. Spaljene su 52 kuće, a rijetke su ostale neo- tudi zažgali. Ljudje so bili izgnani iz hiš, skušali so rešiti Dopo la campagna di ricerca i soldati tedeschi lascia- štećene. Navečer su se mještani vratili u selo. Daničina imovino in živino. V požigu je bilo požganih 52 hiš, le rono il villaggio con tre paesani catturati. Nel pomerig- kuća nije bila spaljena: „Sretno sam stigla u naše dvorište redke so ostale nepoškodovane. Zvečer so se domačini gio tornarono al villaggio e lo bruciarono. Le persone i vidjela da su naša i susjedova kuća ostale cijele. Nijemci vrnili v vas. Daničina hiša ni bila požgana, saj kot je sama furono cacciate dalle case ma cercarono comunque di ju nisu spalili. Umjesto toga su na dvorištu zapalili hrpu povedala: »Srečno sem prišla na domače dvorišče in salvare la proprietà e il bestiame. Nell’incendio furono osušenih kukuruznih stabljika. I među Nijemcima se je videla, da sta naša in sosedova hiša ostali celi. Nemci bruciate 52 case, poche rimasero in piedi. La sera gli našao koji dobar i milostiv čovjek koji je poštedio neke ju niso zažgali. Namesto teh so na dvorišču zažgali kup abitanti tornarono nel villaggio. La casa di Danica non fu kuće.“ Te su noći seljaci spavali na otvorenom, posušenih koruznih stebel. Tudi med Nemci se je znašel bruciata, come lei stessa affermò: “Ero felice di arrivare

28 čega se sjećaju i druge svjedokinje koje su tada, poput kak dober in usmiljen človek, ki je prizanesel nekaterim nel cortile di casa e vedere che la nostra casa e quella Danice, bile još djeca (Matilda Slavec, Olga [Ana] Tul hišam.« Na noč požiga so domačini spali na prostem, del vicino rimasero intere. I tedeschi non le avevano i Romilda Smotlak). česar so se spominjale tudi druge pričevalke, ki so tedaj, bruciate. Invece bruciarono nel cortile degli steli secchi Te se noći jedanaest mještana odlučilo za odlazak podobno kot Danica, bile še otroci (Matilda Slavec, di mais. Anche tra i tedeschi si trovavano delle persone u partizane, ali su ih na putu, zajedno s dvojicom povrat- Olga [Ana] Tul in Romilda Smotlak). buone e di compassione che risparmiarono alcune case.” nika iz tada raspadnute talijanske vojske, sljedećega dana Tisto noč se je enajst domačinov odločilo za vstop La notte dell’incendio gli abitanti dormirono all’aperto, uhvatili na visoravni Lipnik kod Zazida i pobili. Jedini v partizane, vendar so jih na poti skupaj s še dvema come ricordano anche le altre testimoni che all’epoca, je preživjeli svjedok bio Daničin stric: „Trinaesti se je povratnikoma iz tedaj razpadle italijanske vojske, nasled- come Danica, erano ancora bambine (Matilda Slavec, slučajno spasio, ustrijelili su ga naime samo u nogu. To njega dne zajeli na planoti Lipnik pri Zazidu ter jih po- Olga [Ana] Tul e Romilda Smotlak). je bio moj stric Rudolf Olenik, koji je unatoč rani uspio bili. Edina preživela priča je bil Daničin stric: »Trinajsti In quella notte, undici locali decisero di unirsi ai pobjeći. Sakrio se je u grm. Uspio se je vratiti u selo već se je naključno rešil, ustrelili so ga namreč le v nogo. To partigiani, ma il giorno dopo lungo la strada, insieme 4. listopada i seljanima ispripovjediti okrutnu novost.“ je bil moj stric Rudolf Olenik, ki je kljub poškodbi uspel a due rimpatriati dell’esercito italiano, furono catturati zbežati. Se je skril v grm. Uspel se je vrniti v vas že 4. sull’altopiano di Lipnik, nei pressi di Zazid, e uccisi. oktobra in je vaščanom povedal kruto novico«. L’unico testimone sopravvissuto fu lo zio di Danica: “Il tredicesimo uomo si salvò per caso, infatti, gli fucilarono solo alla gamba. Fu mio zio Rudolf Olenik che, nonostante la ferita, riuscì a fuggire. Si era nascosto in un cespuglio. Riuscì a rientrare nel villaggio già il 4 ottobre e raccontò la crudele realtà ai paesani.”

Mačkolje Caresana (Narodna in študijska knjižnica Trst, fond Zavezniška vojaška uprava, kraji – Mačkolje)

Mačkolje, proljetni motivi, 16. 3. 1949. Mačkolje, pomladanski motivi, 16. 3. 1949 Caresana, motivi primaverili, 16. 3. 1949 (Foto Mario Magajna, Narodna in študijska knjižnica Trst, fond Primorski dnevnik, inv. št. 819/9)

29 Škola u Mačkoljama Šola v Mačkoljah La scuola di Caresana (Narodna in študijska knjižnica Trst, fond Zavezniška vojaška uprava, kraji – Mačkolje)

Uvođenje električne energije u Mačkolje, 15. 3. 1951. Električna napeljava v Mačkoljah, 15. 3. 1951 L'installazione elettrica a Caresana, 15. 3. 1951 (Foto Mario Magajna, Narodna in študijska knjižnica Trst, fond Primorski dnevnik, inv. št. 1739/2)

Mačkolje, 27. 8. 1952 Caresana, 27. 8. 1952 (Narodna in študijska knjižnica Trst, fond Zavezniška vojaška uprava, kraji – Mačkolje)

Mačkolje, razni motivi, 6. 4. 1954 Caresana, vari motivi, 6. 4. 1954 (Foto Mario Magajna, Narodna in študijska knjižnica Trst, fond Primorski dnevnik, inv. št. 2599/7)

30 Listopadska paljevinska ofenziva Oktobrska požigalna ofenziva L’offensiva incendiaria d’ottobre u slovenskoj Istri v slovenski Istri nell’Istria slovena

rimorska je s Istrom bila za njemačku vojsku rimorska z Istro je bila za nemško vojsko strateško l Litorale con l’Istria fu un territorio strategicamente Pstrateški vrlo važno područje, stoga je smjesta Pzelo pomembno območje, zato so takoj začeli izva- Imolto importante per l’armata tedesca, per questo le počela poduzimati mjere za učvršćivanjem nadzora nad jati ukrepe za utrditev nadzora nad prometnimi potmi. autorità cominciarono subito con i provvedimenti per prometnim pravcima. Prvi je korak bila ofenziva počet- Prvi ukrep je bila ofenziva v začetku oktobra 1943. Poži- consolidare il controllo sulle vie di trasporto. Il primo kom listopada 1943. godine. Ta je ofenziva paleži, koju galna ofenziva, ki jo je po Hitlerjevem ukazu pripravilo provvedimento fu l’offensiva agli inizi di ottobre del je po Hitlerovu nalogu pripravilo njemačko vrhovno nemško vrhovno poveljstvo, je imela dva cilja: 1) v Istri 1943. L’offensiva incendiaria, che per ordine di Hitler zapovjedništvo, imala dva cilja: 1) u Istri u potpunosti popolnoma uničiti partizanske enote oziroma zatreti fu preparata dal commando supremo tedesco, aveva uništiti partizanske postrojbe, odnosno ugušiti opći splošno vstajo po kapitulaciji Italije in 2) zasesti celotno due obiettivi: distruggere completamente le unità ustanak nakon kapitulacije Italije i 2) zaposjesti cjeloku- hrvaško obalo. V prvi fazi ofenzive si je okupator zadal partigiane in Istria, ossia sopprimere la rivolta generale pnu hrvatsku obalu. U prvoj fazi ofenzive okupator si je cilj uničenje partizanskega odpora v Istri in Brkinih, a so dopo la capitolazione dell’Italia e occupare l’intera costa zadao za cilj uništenje partizanskoga otpora u Istri takrat načrtno čiščenje izvedli samo v Istri, Brkine pa blo- croata. Nella prima fase dell’offensiva l’occupatore si i Brkinima, ali su planirano čišćenje izveli samo u Istri, kirali ob cestah. Nemška vojska, ki ji je poveljeval general pose l’obiettivo di distruggere la resistenza partigiana in a u Brkinima su blokirali ceste. Njemačka vojska, kojom Paul Hausser, je štela kar okoli 50.000 vojakov z močno Istria e Brkini. Tuttavia la pulizia sistematica all’epoca fu je zapovijedao general Paul Hausser, brojila je oko artilerijo, poleg SS enot je v ofenzivi sodelovala tudi eseguita solo in Istria, mentre in Brkini avevano bloccato 50.000 vojnika s jakim topništvom, a uz postrojbe SS-a 162. turkestanska divizija, bataljon kraških borcev, bata- le strade. L’esercito tedesco, comandato dal generale u ofenzivi su sudjelovale i 162. turkestanska divizija, ljon planinskih lovcev in 1. bataljon 1. tankovske divizije. Paul Hausser, contava circa 50.000 soldati con una forte bojna kraških boraca, bojna primorskih lovaca i 1. bojna Tem silam so se zoperstavile na hitro formirane, slabo artiglieria. In aggiunta alle unità delle SS, all’offensiva 1. tenkovske divizije. Tim su se silama suprotstavile na izurjene in znatno manj številčne partizanske enote. partecipò anche la 162ª divisione di fanteria, il battaglio- brzinu formirane, slabo uvježbane i brojčano znatno Nemška požigalna ofenziva se je pričela v noči med ne dei combattenti carsici, il battaglione dei cacciatori slabije partizanske postrojbe. 1. in 2. oktobrom 1943. Prodirali so iz smeri Opčin alpini e il primo battaglione della prima Panzer-Division. Njemačka je ofenziva paleži započela u noći između in Bazovice v treh kolonah: proti Sv. Antonu, Kubedu Queste forze furono contrastate dalle unità partigiane 1. i 2. listopada 1943. Prodirali su iz smjera Opčina in Sočergi, druga proti Rižani, Hrastovljam in Dolu mal addestrate e numericamente molto inferiori che i Bazovice u trima kolonama: prva prema Sv. Antonu, ter tretja v smeri Ospa, Črnega Kala in Loke. Prve so inoltre si erano formate rapidamente. Kubedu i Sočergi, druga prema Rižani, Hrastovlju zagorele vasi Mačkolje, Tinjan in Črni Kal, nato pa še L’offensiva incendiaria tedesca iniziò nella notte tra i Dolu te treća u smjeru Ospa, Črnoga Kala i Loke. Prva Bertoki, Bezovica, Boršt, Dol, Glem, Gračišče, Hrasto- il primo e il 2 ottobre 1943. Penetrarono in tre schie- su planula sela Mačkolje, Tinjan i Črni Kal, potom Ber- vlje, Kubed, Labor, Loka, Lopar, Manžan, Marezige, ramenti da Opicina e Basovizza: la prima verso Sveti toki, Bezovica, Boršt, Dol, Glem, Gračišće, Hrastovlje, Movraž, Pomjan, Popetre, Praproče, Šmarje, Trebeše in Anton, Kubed e Črni Kal, la seconda verso Rižana, Hra- Kubed, Labor, Loka, Lopar, Manžan, Marezige, Movraž, še nekaj zaselkov. Požige so spremljali uboji civilistov, stovlje e Mali Dol e la terza verso Osp, Črni Kal e Loka. Pomjan, Popetre, Praproče, Šmarje, Trebeše i još nekoli- mučenje, mnogi so ostali brez doma, premoženja in hra- I primi villaggi a essere incendiati furono Caresana, ko zaselaka. Palež je pratilo mučenje i ubijanje civila, ne, nedolgo po tem, ko so po kapitulaciji Italije z večjim Tinjan e Črni Kal, seguiti da Bertocchi, Bezovica, Boršt, a mnogi su ostali bez doma, imetka i hrane, sve to nedu- optimizmom zrli v bodočnost. Dol, Glem, Gračišče, Hrastovlje, Kubed, Labor, Loka,

31 go nakon što su po kapitulaciji Italije s većim optimiz- Kot opisuje Kazimir Krmac: »Šli so iz Trsta v Istro, Lopar, Manžan, Marezige, Movraž, Pomjan, Popetre, mom gledali u budućnost. zavzeli šmarsko cesto in cesto za Buzet. Prišli so ponoči Praproče, Šmarje, Trebeše e alcuni altri paesi. Gli incendi Kazimir Krmac pripovijeda: „Došli su iz Trsta u Istru, in celo noč so se ustavili pri cesti, ki gre skozi Marezige. furono accompagnati da uccisioni di civili, torture, in zauzeli šmarsku cestu i cestu za Buzet. Došli su noću Zjutraj so začeli požigati štiri hiše pri cesti, tudi šolo, molti persero le loro case, le proprietà e gli alimenti, i cijelu noć prostajali na cesti koja prolazi kroz Marezige. kjer je bilo še župnišče. Potem so šli naprej, vsakih sto tutto ciò avvenne poco dopo la capitolazione dell’Italia, Ujutro su počeli paliti četiri kuće pri cesti, kao i školu, metrov po en vojak, napredovali so skozi gozd in strelja- quando le persone avevano iniziato a guardare verso il gdje je bio i župni dvor. Potom su išli dalje, svakih sto li, če so videli koga bežati. Otroci in starejši so se skrili futuro con maggior ottimismo. metara po jedan vojnik, napredovali kroz šumu i pucali v bližini vasi, odrasli moški pa so se skrili po gozdovih Così descrive gli eventi Kazimir Krmac: “Partirono ako su vidjeli da tko bježi. Djeca i stariji su se sakrili bolj daleč. Glavno da ni bil nihče v hiši. Požig je trajal en da Trieste, occuparono la strada di Šmarje e quella per u blizini sela, a odrasli muški su se posakrivali po udalje- dan, proti noči so že šli naprej proti Hrvojam. Tam so Pinguente. Vennero di notte e si fermarono lungo la nijim šumama. Glavno da nije bilo nikoga u kući. Palež pobili veliko ljudi, ki so bežali pred njimi vse od Kopra strada per Marezige. Il mattino iniziarono a dare fuoco je trajao jedan dan, pred noć su već išli prema Hrvojima. in drugih vasi.« a quattro case vicino alla strada, anche alla scuola, dove Tamo su pobili puno ljudi koji su bježali pred njima sve c’era la parrocchia. Ogni cento metri c’era un soldato, od Kopra i drugih sela.“ proseguirono attraverso i boschi e fucilavano se vedeva- no qualcuno in fuga. I bambini e gli anziani si nascosero nei pressi del villaggio, gli uomini si nascosero, più lontano, nei boschi. L’importante era che nessuno fosse rimasto in casa. L’incendio durò un giorno. Verso sera proseguirono in direzione di Hrvoji. Lì uccisero molte persone che fuggirono da Capodistria e da altri paesi.”

Podgorje, kuće koje su spalili njemački vojnici 2. 10. 1943. Podgorje, hiše požgane s strani nemških vojakov 2. 10. 1943 Podgorje, le case bruciate dai tedeschi 2. 10. 1943 (Muzej novejše zgodovine Slovenije)

32 D

A A Kubed (Pokrajinski muzej Koper, št. poz. 240)

B Kubed, u prvom planu zgrada novoga mlina na valjke Kubed, stavba spredaj nov valjčni mlin Kubed, l'edificio di fronte il laminatoio nuovo (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 2717)

C Marezige, obnova Marezige, ricostruzione (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 2817)

D Kubed, u očekivanju povjerenstva za razgraničenje, 29. 3. 1946. Kubed, v pričakovanju razmejitvene komisije, 29. 3. 1946 Kubed, aspetando la commissione di demarcazione, 29. 3. 1946 (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 3028)

B C

33 Pazinština, listopad 1943. Pazin z okolico, oktober 1943 Pisino e dintorni, ottobre 1943

rolom oblaka“ srušio se na sela Pazinštine ktobra 1943 so se nad vasi v okolici Pazina zgrnili ell’ottobre del 1943, nuvole nere si addensarono „Pu listopadu 1943. Od 4. do 7. listopada Nijemci O»temni oblaki«. Od 4. do 7. oktobra so Nemci Nintorno ai paesi che circondano Pisino. Dal 4 al su ubijali ljude i palili sela na potezu od Pazina prema Za- ubijali ljudi in požigali vasi na poti od Pazina proti vasi 7 ottobre i Tedeschi uccisero numerosi civili e brucia- brežanima, od Mečari, Foškići i Trošti do Pariži, Drndići, Zabrežani, od vasi Mečari, Foškići in Trošti do vasi rono i villaggi lungo la strada da Pisino a Zabrežani, dai Cerovci, Pulići, Žgrablići, Gajmovići, Kašćergani i Šajini. Pariži, Drndići, Cerovci, Pulići, Žgrablići, Gajmovići, villaggi Mečari, Foškići e Trošti ai Pariži, Drndići, Ce- Drugoga listopada 1943. bombardiran je Pazin, što se Kašćergani in Šajini. Drugega oktobra 1943 je bil bom- rovci, Pulići, Žgrablići, Gajmovići, Kašćergani e Šajini. ponovilo još nekoliko puta. I u Starom Pazinu zapaljene bardiran Pazin, kar se je kasneje še nekajkrat ponovilo. Il 2 ottobre 1943 fu bombardata Pisino, seguirono poi su kuće. Od listopada do prosinca na Pazinštini je palo Tudi v Starem Pazinu je bilo požganih nekaj hiš. Od altri bombardamenti. Anche nella Pisino Vecchia furono više od 500 žrtava. oktobra do decembra je na območju Pazina padlo več bruciate alcune case. Nella zona di Pisino da ottobre Vinko Cerovac iz Drndići bio je još malo dijete kad kot 500 žrtev. a dicembre furono uccise più di 500 persone. su mu odveli oca zajedno s još sedam mještana. Vinko Cerovac iz vasi Drndići je bil še otrok, ko so Vinko Cerovac del villaggio Drndići era ancora un „Odveli su ih tu iza u jednu kavu od boksita i tu ih skupaj s še sedmimi meščani odpeljali njegovega očeta. bambino, quando, con altri sette cittadini, prelevarono ubili... Došao je jedan fašist iz Pazina i odredio (ljude), »Odpeljali so jih tja zadaj, v neko boksitno jamo in suo padre. isto kao i kod paljenja sela (kuće)... Odveli su njih jih tam ubili … Prišel je fašist iz Pazina in določil (ljudi), “Li hanno portati laggiù, in un pozzo di bauxite, e li sedam, a ostali su se morali zatvoriti u kuće. Nakon sat prav tako kot požiganja vasi (hiš) … Odpeljali so jih hanno uccisi lì… Veniva un fascista da Pisino e sceglieva vremena čuli su se rafali. Njemačke straže nisu nikom sedem, ostali pa so se morali zapreti v hiše. Čez eno uro (le persone) e i villaggi (le case) da bruciare… Ne dozvolile da prijeđe cestu, tri dana su tamo ležali prije so se slišali rafali. Nemške straže niso nikomur dovolile prelevarono sette, mentre gli altri dovevano chiudersi nego su pustili da ih pokopaju. prečkati ceste, tri dni so ležali tam, preden so jim dovoli- in casa. Dopo un’ora si sentirono degli spari. Le guardie Drugi put su došli s nekom tekućinom, sve polili, li, da jih pokopljejo. tedesche non permisero a nessuno di attraversare la istjerali stoku i ljude van... Ja sam bio u zipki, majci je Drugič so prišli z neko tekočino, vse polili, pregnali strada. Passarono tre giorni, prima che permettessero bilo najvažnije da mene spasi... Često mi je opisivala živino in ljudi … Jaz sem bil še v zibki, materi je bilo alle persone di seppellirli. kako sam ja kao mali bio oduševljen plamenom i plje- najpomembneje, da reši mene … Vedno mi je opiso- La seconda volta vennero con un liquido. Lo cospar- skao... U selu su sve kuće spalili osim jedne...“ vala, kako sem bil kot otrok navdušen nad plameni in sero dappertutto, spinsero fuori il bestiame e la gente… ploskal … V vasi so požgali vse hiše razen ene …« Io ero ancora nella culla, la cosa più importante per mia madre era salvare me… Mi descrisse numerose volte questa scena, come da bambino ero affascinato dalle fiamme e applaudivo… Bruciarono tutte le case del villaggio tranne una…”

34 A Pazinski fašisti između dva svjetska rata Pazinski fašisti med svetovnima vojnama I fascisti di Pisino nel periodo tra le due guerre mondiali (PPMI-F-3968)

B Pazinske odluke Pazinske odločitve I decreti di Pisino

C Spomenik u Zabrežanima Spomenik v Zabrežanih Il monumento di Zabrežani (Fotografirao Igor Šaponja, 2016.)

D Zabrežani (Fotografirao Igor Šaponja, 2016.)

A B

C D

35 Pokolj u Kresinima, 7. listopada 1943. Pokol v Kresinih, 7. oktobra 1943 Il massacro di Kresini, 7 ottobre 1943

ihog jesenjeg popodneva u selo Kresini iz pravca ekega tihega jesenskega popoldneva so v vas n un tranquillo pomeriggio d’autunno le truppe TŽminja ušle su njemačke postrojbe i počele pucati NKresini iz smeri Žminja vkorakale nemške čete in Itedesche invasero il villaggio di Kresini e comincia- po golorukim mještanima. U jednoj su kući strijeljali tri pričele streljati po neoboroženih vaščanih. V eni od hiš rono a fucilare sugli abitanti disarmati. In una delle case majke s petoro djece. so ustrelili tri matere in pet otrok. fucilarono a tre mamme e cinque bambini. U drugoj su kući na zatočene bacili bombu. Neki V drugi hiši so na ujete vrgli bombo. Nekateri mlajši Nella seconda casa tirarono una bomba sugli ostaggi. mlađi iskočili su kroz prozor i pobjegli, dok je druga so se rešili s pobegom skozi okno, a je drugi del hiše, po- Alcuni dei giovani si salvarono fuggendo attraverso una strana kuće polivena benzinom, izgorjela sa svime što lit z bencinom, popolnoma pogorel, skupaj z vsem v hiši. finestra, ma l’altra parte della casa, cosparsa di benzi- se našlo unutar zidova. Desetogodišnjem Josipu Kresini Desetletnemu Josipu Kresini so polomili obe nogi, na, fu completamente bruciata, con tutto ciò che c’era polomili su obje noge te ga potom zapalili na sijenu. potem so ga na senu še zažgali. Ustreljena je bila tudi all’interno. Ustrijeljena je i 9-godišnja Marija Kresina s jednogo- devetletna Marija Kresina z enoletnim bratom v naročju. A Josip Kresina di dieci anni spezzarono le gambe dišnjim bratom u naručju. U polju kraj sela pronađen Na polju zraven vasi pa je bil najden sedemdesetletni e dopo lo bruciarono sul fieno. Fucilarono anche a je 70-godišnji starac strijeljan s troje djece. Najstarija starec, ustreljen s še tremi otroki. Najstarejša žrtev je bil Marija Kresina di nove anni, che teneva in braccio il žrtva bio je 91-godišnji Ivan Rovis, a najmlađa Anđelina enaindevetdesetletni Ivan Rovis, medtem ko je najmlajša fratellino di un anno. In un campo vicino al villaggio fu Kresina imala je samo 6 mjeseci. Andjelina Kresina imela le šest mesecev. ritrovato un vecchio 70enne, colpito a morte assieme Mate Kresina se sjeća da su nakon pokolja on i nje- Mate Kresina se spominja, da so po pokolu on in nje- a tre bambini. La vittima più vecchia fu il 91enne Ivan govi roditelji tumarali selom tražeći preživjele. Majka se govi starši tavali po vasi in iskali preživele. Mati je upala, Rovis, mentre la più giovane Andjelina Kresina aveva nadala da će nekim čudom pronaći živo dijete ostavljeno da bo s pomočjo nekega čudeža našla živega otroka, ki solo sei mesi. u kolijevci. Iz obližnjega zgarišta začuli su jauke. Otac ga je pustila v zibelki. Z bližnjega pogorišča so zaslišali Mate Kresina ricorda che dopo il massacro lui e i suoi je iz porušene kuće izvukao teško ranjenu 4-godišnju žalostne vzklike. Oče je iz porušene hiše izvlekel hudo genitori vagarono per il paese alla ricerca dei sopravvis- djevojčicu koja im je nedugo zatim izdahnula na rukama. poškodovano štiriletno deklico, ki mu je nedolgo zatem suti. La madre sperava che con l’aiuto di un miracolo Pokolj u Kresinima bio je jedan od najvećih u straš- izdihnila na rokah. avrebbe trovato un bambino sopravvissuto, lasciato in nom razdoblju nacističke strahovlade. Toga je dana pobi- Pokol v Kresinih je bil eden največjih v strašnem ob- una culla. Dalle ceneri di una casa vicina udirono delle jeno 57 nenaoružanih stanovnika bez obzira na dob i spol. dobju nacistične strahovlade. Tega dne je bilo ubitih 57 urla tristi. Il padre estrasse dalla casa demolita una bam- Spaljene su kuće, štale, stoka, ljetina, selo je opljačkano neoboroženih vaščanov, ne glede na njihovo starost in bina gravemente ferita di quattro anni, che poco dopo i pretvoreno u veliko zgarište. spol. Zažgane so bile hiše, hlevi, živina, letina, vas je bila morì tra le sue braccia. izropana in spremenjena v eno samo veliko pogorišče. Il massacro a Kresini fu uno dei più grandi nel periodo del terrore nazista. Quel giorno furono uccisi 57 abitanti disarmati, indipendentemente dalla loro età o sesso. Furono bruciate case, stalle, bestiame, raccolti e il villaggio fu saccheggiato e quindi ridotto in cenere.

36 Spaljivanje Barbića, 7. listopada 1943. Požiganje Barbićev, 7. oktobra 1943 L'i dio di Barbići, 7 ottobre 1943

rano su jutro u Barbiće iz dva pravca ušle njemačke godaj zjutraj so v vas Barbići iz dveh smeri vkora- i primo mattino le truppe tedesche invasero il Upostrojbe. Prva je pristigla iz smjera doline Raše, a Zkale nemške čete. Prva je prispela iz smeri doline Dvillaggio Barbići da due direzioni. Il primo gruppo druga iz susjednoga sela Kunj, koje je također spaljeno. reke Raše, druga pa iz sosednje vasi Kunj, ki je bila arrivò dalla direzione della valle del fiume Arsa, il secon- Oni koji su uplašeni bukom vozila i pucnjevima pobjegli ravno tako požgana. Tistim, ki so spričo ropota vozil do da Kunj, il villaggio vicino anch’esso bruciato. Coloro u obližnje šume uspjeli su se spasiti. in streljanja prestrašeni pobegnili v gozdove, se je che, terrorizzati dal rumore dei veicoli e degli spari, Počela je pljačka, uništena je velika većina kuća, sve uspelo rešiti. fuggirono nelle foreste, si salvarono. štale i svi sjenici, škola i zgrada vrtića. Nilda Griparić: Pričelo se je ropanje. Uničenih je bila velika večina Cominciò il saccheggio. Fu distrutta la maggior parte „Donje selo je bilo u dimu i vatri, a SS-ovci su počeli hiš, vsi hlevi in seniki, šola in otroški vrtec. Nilda delle case, tutte le stalle e i fienili, la scuola e l’edificio dovoditi muškarce iz donjih kuća i postrojavati ih Griparić: »Spodnja vas je bila v dimu in ognju, ta čas dell’asilo. Nilda Griparić: “Il villaggio inferiore era avvol- u kolonu. Jedan SS-ovac je došao u kuću moje sestrične pa so esesovci pričeli zbirati moške iz spodnjih hiš in jih to nel fumo e nelle fiamme, nel frattempo le SS iniziarono Marije i vidjevši da njezin suprug Josip Belušić nosi iz razvrščati v kolono. Eden izmed esesovcev je prišel a prelevare gli uomini dalle case di sotto e a sistemarli in kućice košaricu za novorođenče, uzeo mu je košaricu iz v hišo moje sestrične Marije in ko je videl, da njen sop- fila. Uno delle SS venne a casa di mia cugina Marija e, ve- ruke i sve porazbacao po sobi, zapalio kuću i njega uzeo rog Josip Belušić iz hiške nese košarico za novorojenčka, dendo che suo marito Josip Belušić portava dalla casa una u kolonu. Tri dana nakon toga rođena je beba kojoj su mu jo je vzel iz rok, vse razmetal po sobi, zažgal hišo in culla, gliela tolse dalle mani, mise sottosopra la stanza, dali ime Josipa.“ njega poslal v kolono. Tri dni po tem dogodku je bila bruciò la casa e gli ordinò di raggiungere gli altri in fila. Ubijena je 31 osoba. Razmjeri razaranja vidljivi su rojena deklica, ki so jo poimenovali Josipa.« Tre giorni dopo nacque una bambina di nome Josipa.” i danas u vizuri Barbića. Ubitih je bilo 31 oseb. Obseg in silovitost uničevanja Furono uccise 31 persone. L’estensione e la gravità sta v Barbićih vidna še danes. della distruzione di Barbići è visibile ancora oggi.

Žminj nakon bombardiranja Žminj po bombardiranju Gimino dopo il bombardamento (Ante Šonje, Žminj i Žminjština, Žminj 1976.)

Barbići, spomen-ploča Barbići, spominska plošča Barbići, lapide commemorativa (Fotografirali Igor Jovanović i Nikša Minić, 2016.)

37 Hrvatski list, 46, 1. 11. 1944.

Barbići (Fotografirali Igor Jovanović i Nikša Minić, 2016.)

Spomen-grobnica za žrtve Kresina Spominska grobnica žrtvam v Kresinih Il memoriale - ossario comune delle vittime di Kresini (Foto Igor Jovanović i Nikša Minić, 2016.)

Žminj Gimino (Državni arhiv u Pazinu)

38 Pokolj u Šajinima, 8. – 9. siječnja 1944. Pokol v Šajinih, 8. – 9. januarja 1944 Il massacro di Saini, 8 – 9 gennaio 1944

noći s 8. na 9. siječnja njemački su vojnici uz po- noči z 8. na 9. januar so nemški vojaki s pomočjo ella notte tra l’8 e il 9 gennaio, nel villaggio di Saini, Umoć fašista počinili pokolj u selu Šajini, u kojem je Vfašistov izvedli pokol v vasi Šajini, v katerem je bilo Ni soldati tedeschi, accompagnati dai fascisti, ese- stradalo 49 ljudi, a mnoge su kuće zapaljene. 49 žrtev, številne hiše pa so bile požgane. guirono un massacro uccidendo 49 persone e bruciando Selo je bilo opkoljeno i osigurano dvostrukim Vas je bila obkoljena in zavarovana z dvojno stražo, molte abitazioni. stražama, tako da se mještani nisu nikako mogli izvući. tako da vaščani nikakor niso mogli pobegniti. S fašisti Il villaggio fu circondato e controllato da una doppia S fašistima je bio i domaći čovjek koji ih je predvodio je sodeloval tudi domačin, ki jih je vodil in tudi sam guardia, affinché gli abitanti non potessero fuggire. Un i sam ubio dvoje svojih rođaka. Među žrtvama je bilo ubil svoja sorodnika. Med žrtvami je bilo po pet starcev abitante del luogo collaborò con i fascisti, guidati da lui po petoro staraca i žena te dvoje djece. Među djecom, in žensk ter dva otroka. V vasi je 110 otrok ostalo brez stesso, e perfino uccise un suo parente. Tra le vittime 110 ih je ostalo bez jednog, a 12 bez oba roditelja. Ivan enega, 12 pa brez obeh staršev. Ivan Blarežina in celotna c’erano cinque anziani, donne e anche due bambini. 110 Blarežina i cijela obitelj Pavla Pekice živi su spaljeni, družina Pavla Pekice so bili živi zažgani, iz hiše Marije bambini rimasero senza un genitore e 12 rimasero orfani. a iz kuće Marije Pekica strijeljano je sedmero ljudi. Tri Pekica so postrelili sedem ljudi. Tri ženske so ovdovele Ivan Blarežina e l’intera famiglia di Pavao Pekica furono žene ostale su udovice s desetoro malodobne djece bez in ostale z desetimi mladoletnimi otroki brez kakršnih bruciati vivi, dalla casa di Marija Pekica fucilarono a sette ikakvih sredstava za život. Jedan od njih, Marko Pekica koli sredstev za življenje. Eden izmed njih, Marko Pekica persone. Tre donne rimasero vedove con dieci figli mino- (rođ. 1943.), zapisao je: „Zapaljene kuće i stogovi sijena (roj. 1943), je zapisal naslednje verze: »Goreče hiše renni, prive di alcun mezzo di sussistenza. Uno di loro, obasjale su apokaliptične prizore koji su se urezali in stogi sena so obsijali apokaliptične prizore, ki so se Marko Pekica (n. 1943) scrisse i seguenti versi: “Le case u pamćenje preživjelih do kraja života. Obitelji ubijene vrezali v spomin preživelih do konca življenja. Družine, e fieni in fiamme che illuminarono le scene apocalittiche, pred kućnim pragom, ustrijeljene, zapaljene, ubijene ubite pred hišnim pragom, ustreljene, zažgane, ubite sono state incise nella memoria dei sopravvissuti fino od eksplozija bombi...“ v eksplozijah bomb …« alla fine della loro vita. Le famiglie, uccise sulla soglia di Đino Ermenegildo Matošić imao je samo pet godina Đino Ermenegildo Matošić je imel le pet let, ko je casa, fucilate, bruciate, uccise in esplosioni…” kada je ranjen u nogu, preživio je jer je na njega palo mr- bil ranjen v nogo, in preživel je, ker je nanj padlo truplo Đino Ermenegildo Matošić aveva solo cinque anni tvo tijelo njegove majke Katerine. Njegova pjesma „Jed- njegove matere Katerine. Njegova pesem »Noč v krvi« quando fu ferito a una gamba, sopravvivendo solo perché na noć u krvi“ opisuje tu tragičnu noć u kojoj je osim opisuje ta tragičen dogodek, v katerem je poleg matere il corpo di sua madre Katerina gli era caduto addosso. La majke izgubio i oca i druge rođake: „Ostao sam ležati izgubil tudi očeta in druge sorodnike: »Ležal sem pod sua canzone, “La notte nel sangue”, descrive quest’evento ispod mrtve majke. Osjetio sam toplinu krvi koja mi je mrtvo mamo. Čutil sem toploto krvi, ki mi je tekla po tragico, quando oltre alla madre perse anche il padre e tekla niza samu desnu nogu... Više nisam osjećao toplinu desni nogi … Nisem več čutil topline materinega telesa, altri parenti: “Rimasi sdraiato sotto il corpo della mamma majčinog tijela, bilo je sve hladnije. Tada sam shvatio da postajalo je vse bolj hladno. Takrat sem spoznal, da sem morta. Sentivo il calore del sangue che mi scorreva per sam sam, da nema više mojih dragih, moje mame i tate... sam, da ni več mojih najdražjih, moje mame in očeta … la gamba destra… Non sentivo più il calore del corpo Ja i moji vršnjaci, koji smo samo dan ranije bili sretni i Jaz in moji vrstniki, ki smo bili še včeraj srečni in razigra- materno che a poco a poco diventava sempre più freddo. razigrani, zavijeni smo te noći u crno. U našim srcima ni, smo se te noči zavili v črnino. V naših srcih sta ostali Allora mi resi conto che ero rimasto solo, che non c’erano ostala je samo zakopana vječna tuga i bol koju nam nitko zakopani večna žalost in bolečina, ki nam je nikoli nihče più i miei cari, mia madre e mio padre… Io e i miei coe- nikada ne može izbrisati“. ne more izbrisati.« tanei, che il giorno prima ancora giocavamo felici, quella notte fummo avvolti dall’oscurità. Sepolto nel nostro cuo- re, un dolore eterno che mai nessuno potrà cancellare.”

39 Pokolj u Bokordićima, 9. siječnja 1944. Pokol v Bokordićih, 9. januarja 1944 Il massacro di Boccordici, 9 gennaio 1944

akon masakra u Šajinima njemački vojnici i fašisti o masakru v Šajinih so se nemški vojaki in fašisti opo il massacro di Saini, i soldati tedeschi e i fasci- Nuputili su se u Računiće i Bokordiće, gdje su pobili Podpravili v Računiće in Bokordiće, kjer so pobili 22 Dsti si recarono verso Računići e Boccordici, dove 22 mještana, spalili 5 kuća i 12 štala. vaščanov, požgali 5 hiš in 12 hlevov. uccisero 22 abitanti, bruciarono 5 case e 12 stalle. Te je večeri 25 djece mlađe od 14 godina ostalo bez Ta večer je 25 otrok, mlajših od 14 let, ostalo brez Quella sera 25 bambini, di età inferiore ai 14 anni, očeva. U svjedočanstvima je zabilježena hrabrost žena očetov. V pripovedovanjih je zabeležen pogum ženske, rimasero senza padre. Tra le narrazioni è stato registrato koje su spašavale svoju djecu. Marija Macana, koji je tada ki je reševala svoje otroke. Marija Macana, ki je imel tak- il coraggio di una donna che stava salvando i suoi figli. imao 9 godina, spasila je majka preklinjući naciste da ga rat devet let, je mati rešila, ker je rotila naciste, da ga ne Mario Macan, che all’epoca aveva nove anni, fu salvato ne bace u zapaljenu kuću u kojoj su već gorjela njegova vržejo v gorečo hišo, v kateri sta že gorela njegova brata dalla madre che implorava i fascisti di non buttarlo nella strijeljana braća Anton i Martin. Fuma Macan sjeća se Anton in Martin. Fuma Macan se spominja svoje babice, casa in fiamme, dove già bruciavano i suoi due fratelli svoje bake koja je u naručju držala njezinu 16-mjesečnu kako je v naročju držala svojo 16-mesečno hčer Milko, Anton e Martin. Fuma Macan ricorda sua nonna che kćer Milku kada je jedan vojnik uperio pušku u njih. „Ča ko je vojak v njiju uprl puško: »Kaj tudi to ubogo dete teneva in braccio la figlia Milka di 16 mesi e quando anke to brižno dite ćete mi ubiti!“, potrčala je vičući premi boste ubili!« Kričeč je stekla proti njemu, vojak se je un soldato le puntò il fucile lei urlò: “Ucciderete pure ma njemu; vojnik se okrenuo i otišao. Desetoro mještana obrnil in odšel. Deseterica vaščanov je bila odpeljana questa povera bambina!” Gridando corse verso di lui, il odvedeno je u zatočeništvo u njemačke logore. v ujetništvo v nemška taborišča. soldato si voltò e se ne andò. Dieci degli abitanti furono Mario Piljan sjeća se zločinca koji je stajao nad njima Mario Piljan se spominja zločinca, ki je stal nad njimi deportati nei campi tedeschi. i nije dopustio da gase slamarice na kojima su spavali in ni dovolil, da bi gasili slamnjače, kjer so spali, dokler Mario Piljan ricorda un criminale, che non gli per- dok im vatra nije uhvatila grede: „Kakovu dušu je ima ni ogenj zajel tramov: »Kakšno dušo je imel, ko niti mise di spegnere i materassi in fiamme dove dormivano, kad babu ni puštija da gre po vodu i da gasi... A brata su ženice ni pustil, da odide po vodo in gasi … Medtem fino a quando il fuoco non inghiottì le travi: “Che animo mi sterali vanka i tu u korti ubili... Ne znan kako je moja ko so mojega brata spodili ven in ga na dvorišču ubili aveva da non permettere alla donna di andare a prendere majka to proživila brižna... Ja san bija dica, mlad, pokle … Ne vem, kako je to moja uboga mati preživela … Jaz l’acqua per spegnere il fuoco… Nel frattempo portaro- smo se tu igrali, tekli, a ona je plakala, skroz je plakala, sem bil mlad, otrok, tu smo se potem igrali, tekali, ona no fuori mio fratello e l’uccisero nel cortile… Non lo suze su joj hodile i kapale... (…) – Mama, zašto plačeš? pa je jokala, krčevito je jokala, solze so ji prihajale na oči so come la mia povera mamma riuscì a sopravvivere a – je pitan, a ona: – Ma ne plačen, kaže... ne plačen…“ in polzele … (…) – Mama, zakaj jočeš? – jo vprašam, a tutto ciò… Io ero ancora giovane, un bambino, noi anni ona – ne jočem, pravi … ne jočem …« dopo qui giocavamo, correvamo e lei piangeva, piangeva convulsamente, le venivano le lacrime agli occhi e le scorrevano… (…) – “Mamma, perché piangi?” – le chiesi, e lei – “Non piango”, disse… “Non piango…”

40 A Hrvatski list, 57, 8. 1. 1945.

B Spomenik u Šajinima Spomenik v Šajinih Il monumento di Saini

C Šajini Saini (PPMI, ostavština Alojza Orela)

D Spomenik u Bokordićima Spomenik v Bokordićih Il monumento di Boccordici (Fotografirao Igor Šaponja, 2016.)

A C D

41 Ubojstva i palež u Maloj Gajani, Uboji in požig v Mali Gajani, Omicidi e incendi in Gaiano Piccolo, 27. siječnja 1944. 27. januarja 1944 27 gennaio 1944

zoru 27. siječnja 1944. tišinu noći narušio je do- b zori 27. januarja 1944 je nočni mir zmotil prihod ll’alba del 27 gennaio 1944, la tranquillità della Ulazak Nijemaca u Malu Gajanu, poznato antifaši- ONemcev v Malo Gajano, znano antifašistično sre- Anotte fu interrotta dall’arrivo dei Tedeschi a Gaiano stičko središte u južnoj Istri. Te večeri je u tom mjestu dišče v južni Istri. Tega večera je v vasi potekal sestanek Piccolo, conosciuta come il centro antifascista dell’I- održan sastanak SKOJ-a. U blizini, u jednoj baraci je bio SKOJ-a. V bližnji baraki je bil nastanjen tudi diverzant- stria meridionale. Quella sera, nel villaggio si tenne una smješten i diverzantski vod. Bilo je oko 3 sata ujutro kad ski vod. Ura je bila tri zjutraj, ko so Nemci iz treh smeri riunione dello SKOJ. Nella baracca vicina fu sistemato su Nijemci opkolili selo iz tri pravca. obkolili vas. il comando. Erano le tre del mattino, quando i Tedeschi Sve su žitelje istjerali iz njihovih domova, a stoku Vse prebivalce so pregnali z domov, živino pa so circondarono il villaggio da tre direzioni. iz štala ukrcali na kamione. Ljude su prozivali prema naložili na tovornjake. Ljudi so klicali po seznamu, ki jim Tutti i residenti furono cacciati dalle case, il bestiame popisu koji je sastavio nepoznati izdajnik. ga je sestavil neznani izdajalec. fu caricato su un camion. Chiamarono le persone da un Naredili su im da raznose slamu po kućama koje će Naročili so jim, da raznosijo slamo po hišah, ki so kaj elenco, preparato da un traditore anonimo. uskoro postati buktinje, a potom su ih i pretukli. U jednu kmalu zagorele kot bakle, potem pa so jih še pretepli. V Ordinarono alle persone di portare la paglia per le su štalu doveli 11 osoba i strijeljali ih, a potom zapalili enega izmed hlevov so pripeljali 11 oseb in jih postrelili, case, che poco dopo bruciarono come torce, gli uomini selo. Deset muškaraca i devet žena poslano je u koncen- zatem pa so vas požgali. Deset moških in devet žensk so furono pure picchiati. Portarono 11 persone in una stalla, tracijske logore. Mala Gajana imala je samo devet kućnih poslali v koncentracijska taborišča. V Mali Gajani je bilo le fucilarono e dopo bruciarono anche tutto il villaggio. brojeva i čak 16 žrtava fašističkog terora. le devet hišnih številk in kar 16 žrtev fašističnega terorja. Dieci uomini e nove donne furono mandati nei campi di concentramento. In Gaiano Piccolo c’erano solo nove numeri civici ma ben 16 le vittime del terrore fascista.

Mala Gajana Gaiano Piccolo (PPMI, ostavština Alojza Orela)

42 Akcije paleži na Krasu Požigalne akcije na Krasu Le campagne incendiarie nel Carso

jemačke su postrojbe, među njima i SS divizija emške enote, med njimi SS divizija »Princ Ev- e truppe tedesche, tra le quali la divisione SS “Prinz N„Prinz Eugen“, osobito nakon 25. rujna 1943. Ngen«, so še zlasti po 25. septembru 1943 začele LEugen”, in particolar modo dopo il 25 settembre počele raditi plan aktivnosti za potpuno uništenje izvajati načrt aktivnosti za popolno uničenje partizanov 1943 lanciarono un piano di attività per la completa partizana na širem području Goričke, Krasa, Brki- na širšem območju Goriške, Krasa, Brkinov in Istre. distruzione dei partigiani nell’ampio territorio di Gori- na i Istre. Najprije je bila razbijena Gorička fronta, Najprej je bila razbita goriška fronta, nato pa se je pričel zia, del Carso, di Brkini e dell’Istria. Prima sfondarono a potom je započeo prodor njemačkih postrojbi u prodor nemških enot po Vipavski dolini in proti Krasu. il fronte di Gorizia, dopo continuarono a penetrare nel Vipavsku dolinu i prema Krasu. Ne treba zanemariti Ne gre prezreti, da so bil vasi, ki so bile na tem območju Carso attraverso la Valle di Vipava. Non è da trascurare da su najpogođenija sela na tom području bila u zaleđu najbolj prizadete, v neposrednem zaledju dveh velikih che i villaggi più colpiti della regione, nell’immediato velikih gradova – Trsta i Gorice. Ujedno si njemačke mest: Trsta in Gorice. Obenem pa si nemške enote entroterra furono due grandi città: Trieste e Gorizia. postrojbe zbog prodora Anglo-Amerikanaca prema zaradi prodora Anglo-Američanov proti severu Italije Comunque, a causa della penetrazione degli anglo-ame- sjeveru Italije nisu mogle dopustiti postojanje širega niso mogle dovoliti širšega osvobojenega partizanskega ricani verso il nord d’Italia, le truppe tedesche non pote- partizanskog oslobođenog područja pa su se morale območja, saj so se morale zaščiti pred napadom s hrbta. rono permettersi ampi territori liberati dai partigiani, in zaštititi od napada s leđa. Na območju Krasa je ena bolj obsežnih požigal- quanto dovevano difendersi dagli attacchi improvvisi. Na području Krasa jedna se od opsežnijih akcija nih akcij potekala 15. februarja 1944, ko so nemške Una delle più grandi campagne incendiari del Carso paleži dogodila 15. veljače 1944., kada su njemačke in italijanske enote kot povračilni ukrep požgale vasi si svolse il 15 febbraio 1944, quando le truppe tedesche i talijanske postrojbe kao mjeru odmazde spalile sela Ri- Rihemberk (Branik), Komen – skupaj z zaselkoma Divči e italiane in segno di ritorsione incendiarono i villaggi di hemberk (Branik), Komen (zajedno sa zaseocima Divči in Jablanec, Tomačevico in Mali Dol. V omenjenih krajih Rihemberk (Branik), Komen –– con i borghi di Divči e i Jablanec), Tomačevicu i Mali Dol. U tim su mjestima so ubili 25 ljudi, 1023 so jih izgnali, 343 prebivalcev pa Jablanec, Tomačevica e Mali Dol. In queste zone uccisero ubili 25 ljudi, 1023 su prognali, 343 je stanovnika bilo je bilo pregnanih iz domov v sosednje vasi kot pogorel- 25 persone, ne espulsero 1023, mentre 343 abitanti furo- izbjeglo u susjedna sela kao pogorjelci. Prognane su ci. Izgnane vaščane so odpeljali v Nemčijo v prehodno no cacciati dalle case nei villaggi vicini. Gli abitanti cac- seljane odvezli u Njemačku u logor Neumarkt u Donjoj taborišče Neumarkt na Spodnjem Bavarskem. Samo ciati furono deportati in Germania nel campo di transito Bavarskoj. Samo je u Rihemberku, koji je bio gotovo v Braniku, ki je bil požgan skoraj v celoti, je zgorelo 213 Neumarkt nella Bassa Baviera. Solo a Rihemberk, che fu u cijelosti popaljen, izgorjelo 213 kuća i gospodarskih hiš in gospodarskih poslopij. V Komnu so skupaj z ome- bruciato quasi completamente, furono incendiate 213 zgrada. U Komnu su zajedno sa spomenutim zaseocima njenima zaselkoma požgali 170 (od skupno 174) hiš in case ed edifici commerciali. A Komen (con i borghi men- spalili 170 (od ukupno 174) kuća i 160 gospodarskih 160 gospodarskih poslopij, v Tomačevici pa 36 hiš. Vas zionati) furono bruciate 170 case (delle 174 esistenti) zgrada, u Tomačevici 36 kuća. Mali Dol je bio prvi Mali Dol je bila prvič požgana že 27. septembra 1943, e 160 edifici commerciali, mentre a Tomačevica 36 case. spaljen već 27. rujna 1943., kada je štetu pretrpjelo ko je škodo utrpela približno polovica vasi, in sicer 23 Il villaggio Mali Dol fu incendiato per la prima volta il 27 približno pola sela, i to 23 kuće i 22 gospodarske zgrade. hiš in 22 gospodarskih poslopij. Preostala polovica je settembre 1943. Metà del villaggio fu danneggiato, ossia Preostala je polovica bila praktično u cijelosti spaljena bila praktično v celoti požgana v februarski akciji. 23 case e 22 edifici commerciali. L’altra metà fu quasi u veljačkoj akciji. Po požigu omenjenih vasi so na tem območju večkrat totalmente bruciata nel febbraio dell’anno seguente. Poslije paleži tih sela na tom su području višekratno različne oblike nasilja izvajali tudi četniki, ki so imeli svoj Dopo gli incendi dei villaggi menzionati, diverse različite oblike nasilja činili i četnici, koji su imali svoje forme di violenza furono eseguite anche dai cetnici che

43 sjedište u Opatjem selu te ruski kozaci, koji su se nasta- sedež v Opatjem selu in ruski kozaki, ki so se nastanili avevano la loro sede a Opatje selo e dai cosacchi russi nili u Gorjanskom. v naselju Gorjansko. che risiedevano a Gorjansko. 31. je svibnja 1944. skupina SS-ovaca, koju je vodio Dne 31. maja 1944 je nemška skupina esesovcev, ki Il 31 maggio 1944 il gruppo tedesco SS, guidato dal dočasnik Kettner, spalila selo Sela na Krasu, pri čemu je jo je vodil nemški podčastnik Kettner, požgala vas Sela sottufficiale Kettner, bruciò il villaggio Sela na Krasu, u tršćansku Rižarnu odvedeno devet mještana, gdje su na Krasu, pri tem pa je bilo v Rižarno odpeljanih devet mentre nove abitanti furono portati alla Risiera di i umrli. Već prije toga su Nijemci zbog dvostrukoga vaščanov, kjer so tudi umrli. Že pred tem so Nemci tudi San Sabba, dove morirono. A causa dell’agente Wal- agenta Waltera Gherlaschija (zvanoga Bleki/Blecchi), zaradi dvojnega agenta Walterja Gherlaschija (imenovan ter Gherlaschi (detto Bleki/Blecchi), unito al gruppo koji je bio u skupini talijanskih partizana, a ujedno je Bleki/Blecchi), ki je bil v skupini italijanskih partizanov, dei partigiani italiani e al contempo collaboratore dei surađivao s Nijemcima i Mussolinijevom „Salojskom obenem pa je sodeloval z Nemci in Mussolinijevo »Sa- tedeschi e della “Repubblica di Salò” di Mussolini, le Republikom“, više puta upadali na područje Krasa. Spa- lojsko republiko«, večkrat vpadali na območje Krasa. truppe tedesche aggredirono ripetutamente il territorio ljena su bila i sela u okolici Štanjela, i to Kobdilj, Gaberje Požgane so bile tudi vasi v okolici Štanjela, in sicer: del Carso. Furono bruciati anche i villaggi nei dintorni di i Kodreti. Kobdilj, Gaberje in Kodreti. Štanjel: Kobdilj, Gaberje e Kodreti.

Komen (Muzej novejše zgodovine Slovenije)

44 Štanjel (Narodna in študijska knjižnica Trst, fond Zavezniška vojaška uprava, kraji v Jugoslaviji po 1945)

Štanjel (Narodna in študijska knjižnica Trst, fond NOB, Požgane vasi onstran meje – Štanjel)

Iseljavanje u Komnu Izseljevanje v Komnu L'emigrazione da Komen (Narodna in študijska knjižnica Trst, fond NOB, požgane vasi – Komen)

Štanjel (Narodna in študijska knjižnica Trst, fond NOB, Požgane vasi onstran meje – Štanjel)

45 Bombardiranje i spaljivanje Brgudca, Bombardiranje in požig Brgudca, Il bombardamento e l’incendio di Bergozza, 14. travnja i 6. lipnja 1944. 14. aprila in 6. junija 1944 14 aprile e 6 giugno 1944

elo Brgudac bilo je značajno mjesto razvoja NOP-a as Brgudac je imela pomembno vlogo v razvoju na- l villaggio Bergozza ebbe un ruolo importante nello Su Istri. Njemačka je vojska, za osvetu što su partizani Vrodnoosvobodilnega gibanja v Istri. Iz maščevanja Isviluppo del LPL in Istria. Per vendicare l’attacco par- napali njihovo uporište u Lupoglavu, 14. travnja 1944. iz za napad partizanov na njihovo oporišče v Lupoglavu tigiano sulla loro base a Lupogliano, il 14 aprile l’esercito zraka bombardirala Brgudac. Marija Ivančić tada je imala je nemška vojska 14. aprila 1944 iz zraka bombardirala tedesco bombardò dall’alto Bergozza. Marija Ivančić che 18 godina, a o tome svjedoči: „Zjutra je brujalo i mi smo Brgudac. O tem priča Marija Ivančić, ki je takrat imela all’epoca aveva 18 anni testimonia che: “Di mattino c’era gledali ča je. Su dva puta bombardirali. Su padale goreće 18 let: »Zjutraj je hrumelo in mi smo gledali, za kaj gre. un gran frastuono e ci chiedevamo di che cosa si trat- bombe na kuće. Svi su bižali. Blago je teklo po kampanji. Dvakrat so bombardirali. Na hišo so padale goreče bom- tasse. Ci bombardarono due volte. Sulla casa cadevano Je bilo puno mrtvih. Mojoj sestri Zlati poginula je kćer be. Vsi so bežali. Živina je tekala po polju. Polno mrtvih delle bombe infiammate. Tutti scappavano. Il bestiame Ana Klobas. Pokle smo pobegli u šumu jer nismo smeli je bilo. Moji sestri Zlati je umrla hčerka Ana Klobas. correva per il campo. C’erano molti morti. Mia sorella spat u kuće. Po noći su došli Nemci u selo i kreli i ubijali Potem smo pobegnili v gozd, ker nismo smeli spati Zlata perse la figlia Ana Klobas. Fuggimmo nella foresta, na kampanji živad. Spaljeno je 40 kuća i opljačkano sve v svojih hišah. Ponoči so v vas prišli Nemci in začeli ubi- perché non c’era permesso di dormire nelle nostre case. blago.“ Poginulo je 22 ljudi, od kojih dvanaestoro djece. jati živino na polju. Požgali so 40 hiš in pobrali vse, kar je Di notte vennero i Tedeschi e cominciarono a uccidere Nakon samo dva mjeseca, 6. lipnja, Brgudac je pretrpio bilo vredno.« Padlo je 22 ljudi, med njimi 12 otrok. Dva il bestiame nei campi. Bruciarono 40 case e presero tutte još jedan napad u kojem spaljeno šest kuća i ubijeno 15 meseca kasneje, 6. junija, je Brgudac utrpel še en napad, le cose di valore.” ljudi, od toga sedmero djece. v katerem je bilo požganih šest hiš in ubitih 15 ljudi, Caddero 22 persone, tra cui 12 bambini. Due mesi med njimi sedem otrok. dopo, il 6 giugno, Bergozza subì un altro attacco nel quale furono incendiate sei case e uccise 15 persone, tra cui sette bambini.

Brgudac Bergozza (Dušan Tumpić, Nepokorena Istra, Zagreb 1975.)

46 Lipa Lipa Lippa

travnju 1944. osnovani su 1. istarska brigada „Vla- prila 1944 sta bila ustanovljena 1. istrska brigada ell'aprile 1944 furono stabiliti la prima brigata Udimir Gortan“ te 1. partizanski odred „Učka“, koji AVladimirja Gortana in 1. partizanski vod Učka; Nd'Istria di Vladimir Gortan e il primo plotone poduzimaju niz akcija na prostoru Istarskoga krasa oku- izvedla sta več vojaških akcij na območju Krasa, ki partigiano Učka; effetturono varie campagne militari piranom od strane njemačke vojske. Napadaju prven- ga je okupirala nemška vojska. Največ so napadali nel territorio di Carso, occupato dalle truppe tedesche. stveno komunikacijske i infrastrukturne pravce: cestu komunikacijske in infrastrukturne smeri: Reka − Trst In maggior parte attaccarono le direzioni di comunica- Rijeka – Trst te željeznicu Rijeka – Postojna. Lokalno in železnico Reka – Postojna. Večinoma antifašistič- zione e dell’infrastruttura: Fiume – Trieste e la ferrovia stanovništvo naglašeno antifašističkoga opredjeljenja ne no lokalno prebivalstvo ni pripomoglo k stabilnosti Fiume – Postumia. La popolazione locale, in maggior pridonosi stabilnosti okupiranih teritorija, priželjkivanoj okupiranega teritorija, kar so želeli Nemci, zato je parte antifascista, non ha contribuito alla stabilità del od Nijemaca, pa Ludwig Kübler, general 97. njemač- Ludwig Kübler, general 97. nemškega korpusa, ki je territorio occupato, come se l’aspettavano i tedeschi. Di kog korpusa koji djeluje u Operativnoj zoni Jadransko deloval v Operativni coni Jadransko primorje, 24. conseguenza il 24 febbraio 1944 Ludwig Kübler, il ge- primorje, 24. veljače 1944. poseže za mjerom koja će februarja 1944 posegel za pogubnim ukrepom. Izdal nerale del 97o Corpo tedesco, impegnato presso la Zona se pokazati pogubnom. Donosi naredbu, tzv. Deset je nalog, t. i. Deset zapovedi, v katerih, med drugim, d'operazioni del Litorale adriatico, ha interferito con una zapovijedi u kojima, među ostalim, navodi sljedeće: „U navaja naslednje: »V boju je pravilno in nujno vse, misura devastante. Ha emesso il mandato dei cosiddetti borbi je ispravno i nužno sve ono što dovodi do uspjeha. kar pripomore k uspehu. Na lastno odgovornost bom Dieci Comandamenti tra gli quali lo seguente: “Nella Pokrit ću vlastitom odgovornošću svaki postupak koji je branil vsak postopek, ki bo izveden v skladu s tem lotta è giusto e necessario tutto quello che contribuisce poduzet u skladu s ovim načelom. (...) Tko dragovoljno načelom. (…) Kdor prostovoljno pomaga partizanom, al successo. Difenderò sotto la propria responsabilità pomaže partizane zaslužuje smrt i mora biti eliminiran.“ si zasluži smrt in bo usmrčen.« Ubijanje civilistov, qualsiasi azione che sarà effettuata in conformità Ubijanje civila te otimačina i palež civilne imovine ropanje in požigi civilne lastnine so tako postali legiti- a questo principio. (…) Chiunque avrà volontariamente postaju legitimno sredstvo borbe protiv partizana. Podu- mno sredstvo boja proti partizanom. Izvedenih je bilo contribuito alla lotta partigiana merita la morte e verrà zima se niz akcija čišćenja terena od partizana u kojima več akcij čiščenja ozemlja od partizanov, v katerih so ucciso.” Uccidere i civili, saccheggiare e incendiare la stradavaju čitava sela. U sklopu njemačke akcije Bra- bile uničene celotne vasi. V sklopu nemške operacije proprietà civile erano cosi diventati mezzi legittimi per la unschweig, u trajanju od 25. travnja do 6. svibnja 1944., Braunschweig, v obdobju med 25. aprilom in 6. majem lotta contro i partigiani. Furono eseguite varie campagne spaljena su sela Vela i Mala Učka, Vele i Male Mune, 1944, so bile požgane vasi Vela in Mala Učka, Vele in anti-partigiane di pulizia del territorio, nelle quali furono Žejane, Lisac, Breza, Studena i Lipa. Iz razloga koji nisu Male Mune, Žejane, Lisac, Breza, Studena in Lipa. Iz distrutti villaggi interi. Nel periodo dal 25 aprile al 6 do kraja razjašnjeni, Lipa podnosi najveću žrtvu. Dana neznanih razlogov je največjo škodo utrpela vas Lipa. maggio 1944, durante l'operazione Braunschweig, furono 30. travnja 1944., u vrijeme nedjeljnoga ručka, nacisti Na dan 30. aprila 1944, v času nedeljskega kosila, so bruciati i villaggi di Vela e Mala Učka, Mune Grande i fašisti ulaze u mjesto te u svega nekoliko sati ubijaju v vas vstopili nacisti in fašisti in v le nekaj urah ubili e Mune Piccolo, Seiane, Lisac, Breza, Studena e Lippa. većinu zatečenoga stanovništva, 269 civila, djecu, žene večino zajetega prebivalstva, in sicer 269 civilistov, ot- Per ragioni sconosciute, il maggior danno è stato subito i starce. Najmlađa žrtva Bosiljka Iskra imala je 7 mjeseci, rok, žensk in starcev. Najmlajša žrtev, Bosiljka Iskra, je dal villaggio Lippa. Il 30 aprile 1944, durante il pranzo dok ukupno stradanje djece i mladih do 18 godina staro- imela le sedem mesecev, skupno pa je bilo med otroki della domenica, i nazisti e fascisti sono entrati nel vil- sti dostiže brojku od 96 žrtava. Većina stanovnika je živa in mlajšimi od 18 let kar 96 žrtev. Večina žrtev je bila laggio e ucciso in poche ore la maggioranza dei abitanti spaljena u tzv. Kvartirkinoj kući na broju 20. živih zažganih v t. i. Kvartikini hiši na številki 20. catturati, cioè 269 civili, bambini, donne e anziani. La

47 Josip Smajla, jedan od svega šestero preživjelih koji su Med šestimi preživelimi je bil Josip Smajla, ki se vittima più giovane, Bosiljka Iskra, aveva solo sette anni, se toga dana zatekli u mjestu, svjedoči sljedeće: „Pali smo spominja: »Oba sva padla na tla. Ona (soproga) je bila in totale le vittime minori dei diciotto anni erano 96. La oboje na pod. Ona je (supruga) ostala mrtva pogođena ubita, zadeta v čelo. Jaz sem bil ranjen v desno roko in maggioranza delle vittime era bruciata viva nella casa u čelo. Ja sam bio ranjen u desnu ruku i u blizini uha. v bližini ušesa. Delal sem se, da sem mrtev in to me je re- civica numero 20, la cosi detta casa di Kvartirka. Pričinio sam se da sam mrtav i to me je spasilo. (...) Moj šilo. (…) Moj položaj je bil brezupen. Nisem vedel, kaj Tra i sei sopravvissuti c'era Josip Smajla, che testimo- položaj je bio očajan. Nisam znao šta da radim. Kraj naj delam. Poleg mene je ležala moja mrtva žena. Nisem nia: “Tutti e due siamo caduti per terra. Lei (la moglie) mene ležala mi je mrtva drugarica. Ja joj nisam mogao ji mogel pomagati. (…) Potem sem dvignil deske s tal è stata uccisa, colpita alla fronte. Io sono stato ferito nella pomoći. (...) Zatim sam dignuo daske iz poda i tako se in se zavlekel v shrambo za krompir, ki je bila pod sobo. mano destra e vicino all’orecchio. Ho finto di essere uvukao u spremište krumpira koje se nalazilo ispod sobe. (…) Čas mi je tekel strašno počasi in mislil sem, da ne morto e questo mi ha salvato. (…) La mia situazione era (...) Vrijeme je strašno polagano mi prolazilo, te mi se či- bo nikoli konec. Iz vasi se je slišalo pokanje pušk, kriki in disperata. Non sapevo cosa fare. Al mio fianco giaceva nilo da to neće nikada prestati. Čuo sam u međuvremenu jok ljudi, dokler se ni naenkrat vse končalo. Vsi ljudje so la mia moglie morta. Non potevo aiutarla. (…) Poi ho puškaranje po selu, viku i plač naroda, dok je odjednom bili pobiti in zažgani.« sollevato le assi del pavimento e mi ritirai nella dispensa sve to prestalo. Narod je bio sav pobijen i spaljen.“ Požganih je bilo 87 hiš in 85 gospodarskih objektov, per le patate sotto la stanza. (…) Il tempo passava molto Spaljeno je i uništeno 87 kuća te 85 gospodarskih izropana je bila vsa lastnina in iz vasi je bilo odpeljanih lentamente, sembrava che non finisse mai. Dal villaggio objekata, pokradena je sva imovina te je iz sela izneseno 400 glav živine. Vas Lipa je izginila. Vojni reporter NOB si sentivano gli spari, le grida e i pianti delle persone, preko 400 grla stoke. Lipa više nije postojala. Ratni re- Mahmud Konjhodžić je leta 1945 v svojih vojnih zapisih finché ad un tratto tutto fini. Tutte le persone furono porter NOB-a Mahmud Konjhodžić 1945. u svojim rat- o Lipi zabeležil naslednje: »Zevala so okna, skozi katere uccise e bruciate.” nim zapisima o Lipi bilježi sljedeće: „Zjapili su prozori se je s ceste videlo nebo, streh ni bilo nikjer (...). Pred Sono state bruciate 87 case e 85 edifici economici, kroz koje se sa ceste vidjelo nebo, krova nigdje nije bilo hišami so bili vodnjaki z dvignjenimi pokrovi, a nikogar tutta la proprietà venne rubata e presi 400 bestiami. Lip- (...). Pred kućama su cisterne s podignutim poklopcima, ni bilo, ki bi jih uporabil.« pa è scomparsa. Il reporter di guerra del NOB Mahmud nema ih tko koristiti.“ Konjhodžić nei suoi scritti del 1945 ricorda: “Dalla strada si poteva vedere il cielo tramite le finestre distrutte, i tetti non c'erano (…). Difronte le case c’erano i pozzi con i coperchi sollevati, ma nessuno poteva più usarli.”

Krađa stoke Kraja živine Sequestro del bestiame. (HR DARI 106, kutija 3 )

48 Lipa 1946. Lippa 1946 (Ilustrirani vjesnik, 1946.)

Popis pokradene i uništene imovine iz kuće Simčić Perčevi na broju 43 Popis pokradene in uničene lastnine iz hiše Simčić Perčevih na številki 43 Censimento della proprietà saccheggiata o distrutta della casa Simčić Perčevi, numero civico 43 (U vlasništvu Branka Simčića.)

49 Spaljivanje kuća Kvartirkina kuća na br. 20 mjesto je stradanja većine Lipljana. Požig hiš Ispred kuće vide se odloženi zavežljaji. L'incendio delle case Kvartirkina hiša na št. 20 je bila mesto poboja večine Lipljanov. (HR DARI 106, kutija 3) Pred hišo so vidni odloženi svežnji. La casa di Kvartirka, numero civico 20, il posto del massacro della maggioranza degli abitanti. Difronte alla casa sono visibili i fagotti. Pogubljena Lipljanka Vika Simčić. Njemački vojnik pali krov kuće. (HR DARI 106, kutija 3) Ubita Lipljanka Vika Simčić. Nemški vojak zažiga streho hiše. Vika Simčić, un'abitante di Lippa uccisa. Il soldato tedesco sta incendiando il tetto della casa. (HR DARI 106, kutija 3)

50 Razglednica Lipe, početak 20. st. Spomenik i zajednička kosturnica poginulih Lipljana na mjestu njihova stradanja – Kvartirkinoj kući Razglednica Lipe, začetek 20. stol. Spomenik in skupna kostnica ubitih Lipljanov na mestu njihovega poboja v Kvartirkini hiši La cartolina di Lippa, inizio del 20o secolo Il monumento e l'ossario comune delle persone uccise sul posto del massacro, la casa di Kvartirka. (PPMHP-MZL 6) (Dokumentacija PPMHP)

51 Stradanje Lisca, Breze i Studene Napad na vasi Lisac, Breza in Studena L'aggressione sui villaggi Lisac, Breza 1. – 4. svibnja 1944. 1. – 4. maja 1944 e Studena, dall'1 al 4 maggio 1944

ela Breza, Lisac i Studena nalazila su se na partizan- asi Breza, Lisac in Studena so bile na partizanskih villaggi Breza, Lisac e Studena rapresentavano per i Sskim putovima te su bila njihova snažna uporišta. Vpoteh in so predstavljale njihova pomembna opo- Ipartigiani un'importante roccaforte. Dal 1944 si è raf- Kroz ta se mjesta od 1944. intenzivira prolaz i zadržava- rišča. Skozi te vasi se je od leta 1944 okrepil prehod in forzato il passaggio e la ritenzione attraverso questi paesi nje partizana i kurira na putu za Kastavštinu, Hrvatsko zadrževanje partizanov ter kurirjev na poti proti Kastvu, dei partigiani e corrieri, che erano diretti verso Castua, il primorje i Gorski kotar. Hrvaškemu primorju in Gorskemu kotarju. Litorale Croato e Gorski Kotar. Dan nakon stradanja Lipe, njemačke su postrojbe Dan po napadu na Lipo, 1. maja 1944, so nemške Il giorno dopo l'aggressione di Lippa, il 1o maggio 1. svibnja 1944. zapalile i potpuno uništile Lisac. Kako enote požgale in popolnoma uničile Lisac. Novica o 1944, le unità tedesche hanno bruciato e completamente se vijest o stradanju Lipe brzo proširila okolnim mjesti- napadu na Lipo se je hitro razširila po okoliških vaseh distrutto Lisac. La notizia dell’aggressione a Lippa si è ma praćena strahom od ponavljanja tragične sudbine in prebivalci Lisca so v strahu pred ponovitvijo usode sparsa molto in fretta nei villaggi dintorno, cosi che gli Lipljana, Liščani su uspjeli na vrijeme napustiti svoje vaščanov iz Lipe še pravočasno uspeli zapustiti svojo abitanti di Lisac fuggirono in tempo per la paura di un selo. Pokupivši dio stoke te najnužnijih stvari sklonili vas. Z delom živine in najnujnejšimi stvarmi so se uspeli avvenimento simile anche nel loro villaggio. Con una su se u Klanu i Pregarje. Pri paljenju Lisca ubijeno je skriti v Klani in Pregarju. Pri požigu Lisca so ubili tri sta- parte del bestiame e il più esigente si sono nascosti a troje starijih ljudi koji nisu htjeli napustiti svoje domove: rejše ljudi, ki niso želeli zapustiti svojih domov: Antona Clana e Pregarje. Durante l’incendio di Lisac furono uc- Anton Iskra (r. 1854.), Anton Marinac (r. 1856.) Iskro (roj. 1854), Antona Marinaca (roj. 1856) in Marijo cisi tre anziani che non volevano lasciare le case: Anton i Marija Valenčić (r. 1886.). Potpuno je uništeno 39 Valenčić (roj. 1886). V napadu je bilo povsem uničenih Iskra (n. 1854), Anton Marinac (n. 1856) e Marija Va- kuća i 39 štala. 39 hiš in 39 hlevov. lenčić (n. 1886). Nell’aggressione erano completamente Slična je sudbina snašla i Brezu, čije je stanovništvo Podobna usoda je čakala tudi Brezo, kjer so prebivalci distrutte 39 case e 39 stalle. izbjeglo, no selo je od 3. do 5. svibnja temeljito spaljeno. sicer pobegnili, a vas je bila med 3. in 5. majem temeljito Breza ha vissuto un destino analogo, dove gli abitanti Uništena je 31 kuća te jednako toliko gospodarskih požgana. Uničenih je bilo 31 hiš in prav toliko gospodar- riuscirono a fuggire, mentre tra il 3 e 5 maggio il villaggio objekata. skih poslopij. è stato completamente bruciato. Furono distrutte 31 case Njemačke postrojbe ulaze u Studenu 4. svibnja. Nemške enote so v Studeno prišle 4. maja. Po napadu e altrettanti edifici economici. Nakon stradanja Lipe dio se mještana sklonio u susjedno na Lipo se je del vaščanov skril v sosednjem mestu Le unità tedesche arrivarono a Studena il 4 maggio. mjesto Klanu, a dio ostaje u svojim domovima. Nijemci Klana, del pa jih je ostal v svojih domovih. Nemci so Dopo l’aggressione di Lippa una parte della popolazione su mještane zatečene u Studeni postrojili ispred crkvice vaščane, ki so ostali v Studeni, zbrali pred cerkvijo in si nascose a Clana, il villaggio vicino, mentre una parte i držali na ciljniku strojnice dok su sustavno uništavali vanje uperili strojnice, medtem ko so sistematično po- rimaneva nelle case. I tedeschi hanno riunito quelli che njihove kuće i imovinu. Spaljeno je 60 kuća i 64 štale. žigali njihove hiše in lastnino. Požganih je bilo 60 hiš in sono rimasti difronte alla chiesa e gli puntavano le armi, Stanovnici su potom odvedeni u Klanu te ubrzo pušteni 64 hlevov. Vaščane so potem odpeljali v Klano in kmalu mentre incendiavano le loro case e la proprietà. Sono state kućama. Po povratku u spaljeno selo pronašli su leševe zatem so lahko odšli domov. Po vrnitvi v požgano vas so bruciate 60 case e 64 stalle. Poi hanno portato gli paesani Mate (r. 1928.) i Marije (r. 1920.) Zubalj Kudlećih, brata našli trupli brata in sestre, Mateja (roj. 1928) in Marije a Clana e poco dopo potevano rientrare a casa. Dopo es- i sestre koje su Nijemci mučili i ubili u šumi nedaleko (roj. 1920) Zubalj Kudlećih, ki so jih Nemci mučili in sere ritornati, hanno trovato i cadaveri dei fratelli Mate (n. od sela. ubili v gozdu nedaleč od vasi. 1928) e Marija (n. 1920) Zubalj, i cosi detti Kudleći, che i tedeschi hanno torturato e ucciso nella foresta vicina.

52 Razglednica Lisca, 1920-ih godina Razglednica Breze, 1925. Cartolina di Lisac, gli anni 20 Cartolina di Breza, 1925 (U vlasništvu Vladimira Smešnog.) (U vlasništvu Vladimira Smešnog.)

53 A B

C A Prijenos posmrtnih ostataka Mate i Marije Zubalj Kudlećih na mjesnom groblju u Klani 1950-ih godina Prenos posmrtnih ostankov Mateja in Marije Zubalj Kudlećih na mestnem pokopališču v Klani 1950-ih Trasferimento dei resti mortali di Mate e Marija Zubalj Kudleći nel cimitero di Clana negli anni 50 (Tone Dobrila, Komandir prve istarske partizanske čete Anton Raspor Španjolac, Rijeka 1974.)

B Spomenik žrtvama fašističkoga terora i palim borcima NOB-a u Liscu Spomenik žrtvam fašističnega terorja in padlim borcem NOB-a v Liscu Monumento alle vittime del terrore fascista e ai combattenti caduti del NOB a Lisac (Fotografirao Aleksandar-Ivan Tatić, 2016.)

C Spomen-ploča na zgradi škole u Studeni Spominska plošča na šolskem poslopju v Studeni La targa commemorativa sull'edificio scolastico a Studena (Fotografirao Aleksandar-Ivan Tatić, 2016.)

54 Žejane Žejane Seiane

oncem 1943. Vele i Male Mune te Žejane u sastavu onec leta 1943 so bile Vele in Male Mune ter lla fine del 1943, Mune Grande, Mune Piccolo Ksu Operativne zone Jadransko primorje, teritori- KŽejane vključene v Operativno cono Jadransko Ae Seiane furono incorporati nella Zona d'operazio- jalne jedinice koju je ustrojila njemačka vojska. U to primorje, teritorialno enoto, ki jo je vzpostavila nemška ni del Litorale adriatico nell’unità territoriale costituita vrijeme i na području Opatijskoga krasa, uključujući vojska. V tem času se je tudi na področju Opatijskega dall’armata tedesca. Il movimento antifascista, come spomenuta sela, jača antifašistički pokret pa njemačka krasa, vključujoč omenjene vasi, krepilo antifašistično in altri territori, si stava rafforzando pure nel territorio vojska – nastojeći oslabiti partizanske jedinice i zastrašiti gibanje. Zato je nemška vojska – z namenom oslabitve carsico di Abbazia, compresi i paesi menzionati. Di stanovništvo kako bi ga se spriječilo u pomaganju ili partizanskih enot in ustrahovanja prebivalstva, da bi conseguenza l’armata tedesca, con l’intento di indebolire priključivanju partizanskim odredima – organizira niz mu onemogočili pomoč ali priključevanje partizanskim le unità partigiane e intimidire la popolazione per non protupartizanskih operacija. U jednoj od njih, sredinom četam – organizirala vrsto protipartizanskih operacij. aiutare o unirsi alle truppe partigiane, organizzò una veljače 1944., u njemačke radne logore odvedeno je V eni izmed njih, sredi februarja 1944, je bilo v nemška serie di operazioni anti-partigiane. In una di esse, a metà 118 muškaraca iz Velih i Malih Muna te Žejana, a u delovna taborišča odpeljano 118 moških iz Velih in febbraio del 1944, furono prelevati 118 uomini da Mune idućim je mjesecima u tim selima uhićeno i odvedeno Malih Mun ter Žejan, in v naslednjih mesecih je bilo Grande, Mune Piccolo e Seiane e portati nei campi više djevojaka. v teh vaseh prijetih in odpeljanih več deklet. tedeschi, mentre nei mesi seguenti furono prese anche „N-av rupoj priselit, la kåsa lu Flajsâk. Ši čija mj-av »Ponovno so nas premestili, k Zvaninovi [družinski alcune ragazze. måja adus, av skuhęjt a kåsa, oriž pre ulje. Ši kând av nadimek] hiši. Tja mi je mati od doma prinesla kuhan riž “Ci trasferirono di nuovo alla casa dei Zvaninovi vezut ke âm davę, lj-av vlåt padela ši ća av hitit.“ / „Po- na olju. In ko je [vojak] zagledal, da mi ga daje, ji je vzel [soprannome familiare]. È lì che mia madre mi portò da novno su nas premjestili, kod Zvaninove [obiteljski nadi- skledo in jo vrgel stran.« (Z. D., Žejane) casa del riso cotto all’olio. E quando [il soldato] vide che mak] kuće. I ondje mi je majka donijela, skuhala je kod Potem ko se je zadnjega aprilskega dne leta 1944 me la dava, prese la ciotola e la buttò via.” (Z. D., Seiane) kuće, rižu na ulju. I kad je [vojnik] vidio da mi je daje, zgodil grozljiv zločin v vasi Lipa, so bile pet dni kasneje, L’ultimo giorno d’aprile del 1944 il villaggio Lippa fu uzeo joj je zdjelu i bacio dalje.“ (Z. D., Žejân/Žejane) 5. maja 1944, napadene Vele in Male Mune ter Žejane. teatro di un crimine terribile e, cinque giorni dopo, il 5 Nakon što je posljednjega dana travnja 1944. poči- Prebivalstvo treh vasi, ki so pred vojno štele okoli 1.700 maggio 1944, furono attaccati Mune Grande, Mune Pic- njen stravičan zločin u selu Lipa, pet su dana kasnije, ljudi, je bilo pregnano, njihovi domovi in gospodarska colo e Seiane. Gli abitanti dei tre villaggi che prima della 5. svibnja 1944., stradale Vele i Male Mune te Žejane. poslopja pa izropani in požgani. guerra contavano circa 1.700 persone, furono espulsi, Stanovništvo triju sela koja su uoči rata brojala oko 1700 »…Nemci so prišli zjutraj: “Dajmo, raus, ven!”« (D. mentre le loro case e gli edifici commerciali furono ljudi je prognano, a njihovi su domovi i gospodarske S., Žejane) saccheggiati e bruciati. zgrade opljačkani i spaljeni. »Nam so vzeli rdeče rute [del tradicionalnih ženskih “…i Tedeschi vennero di mattina: »Avanti, raus, „…verit-av domaręca Nimci: »Ala, raus, afåra!«“ / oblačil], vse so nam vzeli.« (K. S., Žejane) fuori!«” (D. S., Seiane) „…Nijemci su došli ujutro: »Hajde, raus, van!«“ (D. S., Glede na dostopne vire je bilo po 5. maju 1944, “Ci presero le sciarpe rosse [parte dell’abbigliamen- Žejân/Žejane) vključujoč požig hiš in gospodarskih poslopij v oktobru to femminile tradizionale], ci rubarono tutto.” (K. S., „A no facolele čelji rojši, tot av vlåt.“ / „Nama su uzeli leta 1943 in marcu leta 1944, v Žejanah požgano Seiane) one crvene marame [dijelove tradicijske ženske odjeće], najmanj 86 hiš in 84 gospodarskih poslopij. Poleti 1944 Secondo le fonti disponibili dopo il 5 maggio 1944, sve su uzeli.“ (K. S., Žejân/Žejane) je bila minirana tudi žejanska cerkev. Pregnani Munci, compreso l’incendio delle case e degli edifici commer-

55 Prema dostupnim izvorima nakon 5. svibnja 1944., Malomunci in Žejanci, med njimi je bilo največ žensk, ciali nell’ottobre 1943, a Seiane furono bruciati almeno uključujući palež kuća i gospodarskih zgrada u listopadu starcev in otrok, so začasno zaklonišče našli v sose- 84 edifici commerciali e 86 case. Nell'estate del 1944 1943. i ožujku 1944., u Žejanama je spaljeno najmanje dnjih krajih Starod, Račice, Podgrad, Pasjak, Šapjane, fu minata anche la chiesa di Seiane. Gli abitanti espulsi, 86 kuća i 84 gospodarske zgrade. Ljeti 1944. minirana je Zvoneća, Brešca, Brgud in drugje. come quelli di Mune, perlopiù donne, anziani e bambini i porušena žejanska crkva. Protjerani Munci, Malomunci »Ustavili smo se v Račicah in vprašali smo, če ima trovarono rifugio temporaneo nei paesi vicini Starada, i Žejanci, među kojima je bilo najviše žena, staraca i kdo sobo, kjer bi se lahko nastanili. Tako smo bili pri Racizze, Castelnuovo d’Istria, Passiacco, Sappiane, djece, privremeno su utočište pronašli u susjednim mje- nekih ljudeh, zelo dobrih ljudeh…« (A. D., Žejane) Suonecchia, Bresca, Bergut e altri. stima Starod, Račice, Podgrad, Pasjak, Šapjane, Zvoneća, Konec leta 1944 so nemške sile, večinoma za ujetni- “Ci fermammo a Racizze, chiedendo se qualcuno Brešca, Brgud i drugdje. ke iz Istre in področja mesta Reka, v požganih Velih in avesse una camera per accoglierci. Così rimanemmo „La Račice am ustavit ši atunče am ântrebåt se åre Malih Munah formirale delovno taborišče, v Žejanah dalla gente, gente molto buona…” (A. D., Seiane) vrur vro kåmbra juva na ręm smesti. Ši atunče am la uri pa je bilo organizirano Kazensko taborišče Emma Alla fine del 1944 nei paesi bruciati di Mune Grande omir, jåko buri omir…“ / „Zaustavili smo se u Račicama (Straflager Emma). e Mune Piccolo le forze tedesche formarono un campo i nakon toga smo pitali ima li tko koju sobu gdje bismo di concentramento, soprattutto per i prigionieri dall’I- se smjestili. I tada smo bili kod jednih ljudi, jako dobrih stria e dalla zona di Fiume, mentre a Seiane era organiz- ljudi…“ (A. D., Žejân/Žejane) zato Il campo penale Emma (Straflager Emma). Krajem ljeta 1944. njemačke su snage, većinom za zarobljenike iz Istre i riječkoga područja, u spaljenim Velim i Malim Munama oformile radni logor, dok je u Žejanama organiziran Kažnjenički logor Emma (Straflager Emma).

Avionski snimak sela Žejane, 1. svibnja 1945. Avionski posnetek vasi Žejane, 1. maja 1945 Panoramica aerea di Seiane, 1o maggio 1945 (Arhiva projekta Očuvanje vlaškog i žejanskog jezika, Udruga Tragovi / Udruga Žejane)

Zapaljena kuća i staja obitelji Stambulić lu Matijo/ Šćurinovih, 26. ožujka 1944. Požgana hiša in hlev družine Stambulić lu Matijo/ Šćurinovih, 26 marca 1944 La casa e la stalla bruciate della famiglia Stambulić lu Matijo/ Šćurinovi, 26 marzo 1944 (Ostavina Maksa Peloze, Knjižnica Teologije u Rijeci)

56 Žena iz Pasjaka (drži ruke položene na svoju djecu) udomila je prognanicu Jelenu Sanković iz Žejana, nastanjenu u Velim Munama (desno) i njezine dvije kćeri, Pasjak, prosinac 1944. Ženska iz Pasjaka (roke ima položene na svojih otrocih) je ponudila dom pregnani Jeleni Sanković iz Žejan, nastanjeni v Velih Munah (desno) in njenima dvema hčerama, Pasjak, december 1944 Una donna di Passiacco (le sue mani sono poste sui suoi figli) offrì la casa all’espulsa Jelena Sanković da Seiane, alloggiata a Vele Mune (da destra) e alle sue due figlie, Passiacco, dicembre 1944 (Arhiva obitelji Alana Sankovića, Lovran)

Prva stranica popisa u ratu uništene imovine Antona Sankovića le Gâržinke/Gržinkinog iz Žejana Prva stran popisa v vojni uničene lastnine Antona Sankovića le Gâržinke/Gržinkinega iz Žejan La prima pagina dell’inventario della proprietà distrutta di Anton Sanković le Gâržinke di Seiane (Arhiva obitelji Vilima Sankovića, Žejane)

57 Obiteljska kuća i trgovina tekstilom obitelji Stambulić lu Matijo/Šćurinovih, druga polovica tridesetih godina 20. stoljeća Družinska hiša in trgovina s tekstilom družine Stambulić lu Matijo/Šćurinovih, druga polovica tridesetih let 20. stoletja La casa e il negozio di prodotti tessili della famiglia Stambulić lu Matijo/Šćurinovi, seconda metà degli anni trenta del 20o secolo (Arhiva obitelji Ane Legac, Volosko)

Prvopričesnica Marija Doričić lu Špavica/Maćulinova, snimljena kraj ruševina svetišta žejanske crkve sv. Andrije Apostola Obhajanka Marija Doričić lu Špavica/Maćulinova, posneta ob ruševinah svetišča žejanske cerkve sv. Andrije Apostola La santa Comunione di Marija Doričić lu Špavica/Maćulinova, scattata presso le rovine del santuario della chiesa di Sant’ Andrea Apostolo a Seiane (Arhiva obitelji Marije Kuharić, Vele Mune)

58 Vele Mune i Male Mune Vele Mune in Male Mune Mune Grande e Mune Piccolo

okviru jedne od većih operacija njemačke vojske ed eno večjih operacij nemške vojske na podro- ell’operazione Braunschweig, una delle più grandi Una području Istre i Opatijskoga krasa, operacije Mčju Istre in Opatijskega krasa, operacijo Braun- Noperazioni tedesche in Istria e nel territorio carsico Braunschweig, 5. svibnja 1944. spaljene su Vele Mune schweig, so bile 5. maja 1944 požgane Vele Mune, skupaj di Abbazia, furono bruciati Mune Grande e i paesi vicini, zajedno sa susjednim selima Male Mune i Žejane. Toga s sosednjima vasema Male Mune in Žejane. Tega dne je Mune Piccolo e Seiane. Alle 7 del mattino l’esercito te- je dana oko 7 sati ujutro njemačka vojska, zajedno s nemška vojska ob 7. uri zjutraj, skupaj s fašističnimi in desco, con l’aiuto delle unità fasciste e altri, circondaro- fašističkim i drugim okupacijskim postrojbama, opkolila drugimi četami, obkolila Vele Mune. Ko so prebivalce no Mune Grande. Quando gli abitanti furono riuniti nel Vele Mune. Nakon što su stanovnike okupili u središtu zbrali v središču vasi, so jim ukazali, da morajo zapustiti centro del paese, fu ordinato loro di lasciare le case, con- mjesta, naredili su im da moraju napustiti svoje domove, domove, pustili pa so jim le toliko časa, da so s seboj cedendo solo il tempo per prendere gli oggetti personali davši im toliko vremena da iz njih ponesu tek najnužnije vzeli najnujnejše osebne stvari. Ob 10. uri so začeli più importanti. Alle 10 iniziarono a dare alle fiamme le osobne stvari. U 10 sati započeli su s paljenjem pret- s požiganjem predhodno izropanih hiš in gospodarskih case e gli edifici commerciali saccheggiati. Secondo varie hodno opljačkanih kuća i gospodarskih zgrada. Prema poslopij. Glede na različne vire je bilo, vključujoč požig fonti, a Mune Grande, compreso l’incendio dell’ottobre raznim izvorima, uključujući i palež u listopadu 1943., v oktobru 1943, v Velih Munah požganih 120–140 hiš in 1943, furono bruciate tra le 120 e le 140 case e tra i 100 u Velim Munama bilo je za rata spaljeno 120-140 kuća 100–120 gospodarskih poslopij. e 120 edifici commerciali. i 100-120 gospodarskih zgrada. Po požigu Velih Mun, so vojaki odšli v Male Mune. Dopo l’incendio di Mune Grande, i soldati si sposta- Nakon što su započeli s paljenjem Velih Muna, vojni- »Imela sem 11 let. Ni me bilo strah, saj je bila z mano rono verso Mune Piccolo. ci su stigli u Male Mune. mama.« (M. Z., Vele Mune) “Avevo 11 anni. Non avevo paura, perché c’era la „Imela san 11 let. Ni me bilo strah aš je mama bila »Tako kot v Lipi so nas hoteli vse zažgati. Veliko- mamma.” (M. Z., Mune Grande) z manu.“ (M. Z., Vele Mune) munci so bili pred cerkvijo. Še sreča, da so nekateri “Volevano bruciarci tutti, come successe a Lippa. Gli „Kako i va Lipi nas su tribali spalit sih. Velikomunci znali govoriti nemško, saj so se za časa Avstrije na tujem abitanti stavano davanti alla chiesa. Per fortuna alcuni su bili pred crikvu. Srića da je bilo ljudi ki su znali govo- naučili jezika.« (M. B., Male Mune) parlavano il tedesco, avendolo imparato durante il domi- rit njemački, ač su za vrime Avstrije hodili z jesikon po Tudi tam so zbrali vaščane in jim namenili le 20 nio austriaco.” (M. B., Mune Piccolo) svitu.“ (M. B., Male Mune) minut, da zapustijo vas. Zatem so zažgali bivalne in Anche qui riunirono i paesani, concedendo loro 20 I ondje su okupili mještane davši im tek 20 minuta gospodarske stavbe. S požiganjem so nadaljevali še minuti per lasciare il villaggio. Poi incendiarono gli edi- vremena za napuštanje sela. Nakon toga zapalili su naslednji dan. Le z osebnimi stvarmi so bili pregnani fici residenziali e commerciali. Gli incendi continuarono stambene i gospodarske zgrade. S paležom su nastavili Malomunci skupaj z begunci iz Velih Mun in Žejan anche il giorno seguente. Insieme ai profughi di Mune i sljedećega dana. Ponijevši sa sobom tek osobne stvari, odpeljani v sosednje slovensko mesto Podgrad. Begunci Grande, gli abitanti di Mune Piccolo e Seiane, muniti prognani Malomunci, zajedno s prognanicima iz Velih so začasno domovanje našli v okoliških krajih, od koder solo di alcuni oggetti personali, furono portati al villag- Muna i Žejana, odvedeni su u susjedno slovensko mjesto so hodili obdelovati svoje že posejane njive. gio sloveno Castelnuovo d’Istria. I profughi trovarono Podgrad. Prognanici su privremeni dom pronašli »Zemljo so obdelovali otroci in ženske. Cel dan rifugio nei paesi vicini, da dove andavano a coltivare u okolnim mjestima, odakle odlaze obrađivati svoje smo delali, vzeli smo si hrano in spali po njivah, zjutraj i campi che erano già stati seminati. ranije zasijane i zasađene oranice. pa spet nadaljevali z delom. In tako celo leto, vse do “La terra veniva coltivata dai bambini e dalle donne. košnje.« (Jo. J., Vele Mune) Lavoravamo tutto il giorno, ci portavamo del cibo

59 „Zemlju su obrađivala dica i ženske. Celi dan bimo Po koncu vojne, sredi leta 1945, so pregnani prebival- e dormivamo nei campi, poi di mattina continuavamo delali, zeli si za jist i spali poli njiv, a ujutro nastavili delat. ci treh vasi že začeli popravljati svoje domove. con il lavoro. E così tutto l’anno, fino alla falciatura.” (Jo. I tako celo leto do košnje.“ (Jo. J., Vele Mune) »Skupaj smo za celotno vas v velikih kotlih kuhali J., Mune Grande) Po završetku rata, već sredinom 1945., prognani pred cerkvijo, pred farovžem. Kdor je bil zmožen delati, Dopo la fine della guerra, gli abitanti espulsi dai tre stanovnici triju sela počinju popravljati svoje domove. je delal.« (A. D., Vele Mune) villaggi cominciarono a sanare le loro case. „Zajednički smo va velikih kotli kuhali sprida crikve, V tem času so se iz ujetništva vračali tudi vaščani – “Cucinavamo insieme, per tutto il villaggio, nei pred farož [župni stan], za se selo. Ki je biv zrev za delat, bivši ujetniki v delovnih in koncentracijskih taboriščih. grandi calderoni di fronte alla chiesa. Chi era capace di je delav.“ (A. D., Vele Mune) Od leta 1942 do 1944 je bilo v delovna in koncentra- lavorare, lavorava.” (A. D., Mune Grande) U to se vrijeme iz zarobljeništva vraćaju i mještani cijska taborišča na področju današnje Italije, Avstrije In questo periodo i paesani – ex prigionieri dei campi – bivši zatvorenici radnih i koncentracijskih logora. Od in Nemčije odpeljano skupno 135 vaščanov in vaščank di lavoro e di concentramento, tornarono dalla prigionia. 1942. do 1944. u radne i koncentracijske logore na po- Velih Mun in Malih Mun. Dal 1942 al 1944 nei campi di lavoro e di concentra- dručju današnje Italije, Austrije i Njemačke odvedeno »Moji sestri so vzeli, bili sta v Auschwitzu. Imeli sta mento del territorio italiano, austriaco e tedesco, furono je ukupno 135 mještanki i mještana Velih Muna tudi številki, tako Draga kot tudi Ana. Leto dni sta bili deportati 135 abitanti, uomini e donne, di Mune Grande i Malih Muna. tam …« (K. S., Male Mune) e Mune Piccolo. „Moje sestre su zeli, one su bile va Auschwitzu. Imele Kljub izraziti revščini, ki je zavladala v povojnih letih, “Prelevarono le mie due sorelle che vennero portate su i broje, i Draga i Ana. Leto dan su bile tamo…“ (K. S., so bile Vele Mune, Male Mune in Žejane večinoma ad Auschwitz. Entrambe avevano inciso sul braccio il Male Mune) obnovljene. Pri obnovi porušenih hiš so si vaščani med numero. Draga e Ana rimasero lì per un anno…” (K. S., Unatoč izrazitu siromaštvu koje je zavladalo seboj pomagali, upoštevajoč nenapisano pravilo, da se Mune Piccolo) u poratnim godinama, Vele Mune, Male Mune i Žejane je najprej poskrbelo za hiše družin z majhnimi otroki in Nonostante la povertà estrema durante il primo većim su dijelom obnovljene. Pri obnovi razorenih kuća brez moških članov. Čeprav je bila v povojnem obdob- dopoguerra, Mune Grande, Mune Piccolo e Seiane mještani su pomagali jedni drugima, uz nepisano pravilo ju večina hiš in gospodarskih poslopij obnovljena, še furono in gran parte restaurate. Gli abitanti si aiutarono da se najprije zbrinu obitelji u kojima je bilo male djece dandanes kot neme priče ostajajo sledi nekaterih v vojni tra di loro nella ricostruzione di case demolite tenendo i koje su bile bez muških članova. Iako je u poraću razrušenih zgradb. conto della regola non scritta che prevedeva di prendersi obnovljen najveći broj zapaljenih kuća i gospodarskih cura delle case delle famiglie con bambini piccoli e senza zgrada, tragovi u ratu razrušenih građevina stoje kao uomini. Sebbene la maggior parte delle case e degli edi- nijemi svjedoci i danas. fici economici fu riparata nel dopoguerra, ancora oggi, come dei testimoni silenziosi, rimangono alcune tracce della guerra.

60 Druženje Malomunaca u ljetno popodne, 1963. Druženje Malomuncev nekega poletnega popoldneva, 1963 Incontro degli abitanti di Mune Piccolo in un pomeriggio d’estate, 1963 (Arhiva obitelji Silve Valetić, Male Mune)

Središte Velih Muna tridesetih godina 20. stoljeća. U to vrijeme Vele Mune imaju preko 640 stanovnika i preko 140 domaćinstava. Središče Velih Mun v tridesetih letih 20. stoletja. V tem času je bilo v vasi več kot 640 prebivalcev in 140 gospodinjstev. Il centro di Mune Grande negli anni trenta del 20o secolo. All’epoca il villaggio era abitato da più di 640 persone e 140 famiglie. (Arhiva obitelji Cvetke Grubiša, Rijeka)

Munke s djecom snimljene na Mandalenine, proslavi u čast zaštitnice župe, Vele Mune, 22. srpnja 1946. Munke z otroki, posnete na Mandalenine, proslavi v čast župnijski zavetnici, Vele Mune, 22. julija 1946 Le abitanti di Mune con i bambini, fotografate durante i festeggiamenti Mandalenine, la festa in onore della santa patrona della parrocchia, Mune Grande, 22 luglio 1946 (Arhiva obitelji Borisa Peloze, Vele Mune)

61 Skupina interniranih mještana iz Velih i Malih Muna, Velden am Wörthersee (Austrija), početkom 1945. Skupina interniranih vaščanov iz Velih in Malih Mun, Velden am Wörthersee (Avstrija), začetek leta 1945 Avionski snimak sela Vele Mune, 1. svibnja 1945. godine. Autor je fotografije Un gruppo d’internati di Mune Grande pilot Američkoga ratnog zrakoplovstva Stanley Richard Juracich / Stanko Juračić e Mune Piccolo, Velden am Wörthersee Blažakov (1920. – 1982.), rođen u Velim Munama. Zbog zasluga u ratu bio je (Austria), all’inizio dell’anno 1945 nositelj odlikovanja Flying Cross. (Ostavina Ane Puž, Matulji) Avionski posnetek vasi Vele Mune, 1. maja 1945. Avtor fotografije je pilot Ameriškega vojnega letalstva Stanley Richard Juracich / Stanko Juračić Blažakov (1920 – 1982), rojen v Velih Munah. Zaradi vojnih zaslug mu je bilo dodeljeno odlikovanje Flying Cross. Panoramica aerea del villaggio di Mune Grande, 1o maggio 1945. L’autore è il pilota della American Air Force Stanley Richard Juracich / Stanko Juračić Blažakov (1920 – 1982), nato a Mune Grande. Per meriti di guerra gli è stata conferita la medaglia Flying Cross. (Ostavina Maksa Peloze, Knjižnica Teologije u Rijeci)

Središte Malih Muna početkom 20. stoljeća. Pred Drugi svjetski rat je ondje u više od 100 domaćinstava živjelo oko 490 stanovnika. Središče Malih Mun v začetku 20. stoletja. Pred drugo svetovno vojno je tam v več kot 100 gospodinjstvih živelo okoli 490 prebivalcev. Il centro di Mune Piccolo all’inizio del 20o secolo. Prima della seconda guerra mondiale il paese era abitato da più di 100 famiglie, circa 490 persone. (Arhiva obitelji Nataše Načinović, Male Mune)

62 Avionski snimak sela Male Mune, 1. svibnja 1945., kojemu je također autor američki pilot Stanley Richard Juracich / Stanko Juračić Blažakov Avionski posnetek vasi Male Mune, 1. maja 1945, ki ga je prav tako posnel ameriški pilot Stanley Richard Juracich / Stanko Juračić Blažakov Panoramica aerea del villaggio di Mune Piccolo, 1o maggio 1945, anch’essa scattata dal pilota americano Stanley Richard Juracich / Stanko Juračić Blažakov (Ostavina Maksa Peloze, Knjižnica Teologije u Rijeci)

Kuća obitelji Zadković Karlotovih, Vele Mune, oko 1945. Hiša družin Zadković Karlotovih, Vele Mune, okoli 1945 La casa della famiglia Zadković Karlotovi, Mune Grande, intorno al 1945 (HR DARI 106, kutija 3)

63 Brkini za njemačke okupacije Brkini pod nemško okupacijo Brkini sotto l’occupazione tedesca

o okrutnih zločina njemačkoga okupatora i njego- o krutih zločinov nemškega okupatorja in njegovih e forze di occupazione tedesche e i loro collabora- Dvih suradnika nad civilnim stanovništvom dolazilo Dsodelavcev nad civilnim prebivalstvom je prihajalo Ltori attuarono un regime di terrore e ritorsione nei je zbog zastrašivanja i odmazde. Gorjela je trećina sela na z namenom zastrahovanja in povračilnih ukrepov. Gorelo confronti della popolazione civile con l’intenzione di tom području. Prve su kuće bile popaljene u njemačkoj je v tretjini vasi na tem območju. Prve hiše so bile požga- intimidirla e quindi tenerla sotto controllo. Un terzo dei listopadskoj ofenzivi 1943. (u Ocizli, Petrinjama, Barki, ne v nemški oktobrski ofenzivi leta 1943 (v Ocizli, villaggi della zona era in fiamme. Le prime case furono Artvižama i Kozjanama). Zbog sukoba partizanskih Petrinjah, Barki, Artvižah in Kozjanah). Zaradi spopa- bruciate nell’offensiva incendiaria tedesca dell’ottobre i njemačkih postrojbi bila su potom pogođena sela Tatre, dov partizanske in nemške vojske so bile kasneje pri- 1943 (a Ocizla, Petrinje, Barka, Artviže, Kozjane). Fabci i Kozjane. Brezovo Brdo, Vremski Britof i Prelože zadete vasi Tatre, Fabci in Kozjane. Vasi Brezovo Brdo, A causa dei combattimenti tra le truppe tedesche e i par- su stradali jer su se u njima zadržavale partizanske po- Vremski Britof in Prelože so nastradale, ker so se v njih tigiani, furono colpiti i villaggi di Tatre, Fabci e Kozjane. strojbe. Na širem su se području najteži sukobi i paleži zadrževale partizanske enote. Najhujši poboji in požigi I villaggi di Brezovo Brdo, Vremski Britof e Prelože furo- dogodili u svibnju 1944. u okviru operacije Braunschweig so se na širšem območju zgodili maja 1944 no danneggiati perché le unità partigiane si fermarono koju je osmislio Odilo Globocnik s ovlaštenjem feldmar- v okviru operacije Braunschweig, ki jo je zasnoval Odilo lì. Nel maggio 1944, durante l’operazione Braunschweig, šala Alfreda Kesserlinga, a bili su povezani s akcijama Globocnik s pooblastilom feldmaršala Alfreda Kes- progettata da Odilo Globocnik con l’autorizzazione del 1. istarske brigade „Vladimir Gortan“. Krajem travnja serlinga. Povezani so bili z akcijami 1. hrvaške istrske feldmaresciallo Alfred Kesserling, avvennero i peggiori njemačka je vojska palila sela po hrvatskom dijelu brigade »Vladimir Gortan«. Pričelo se je konec aprila, massacri e incendi. Essi furono associati alle azioni della Ćićarije, a 5. i 6. svibnja nastavila na slovenskoj strani ko je nemška vojska požigala po vaseh v hrvaški Čičariji I brigata Croata Istriana “Vladimir Gortan”. Cominciaro- paležom Fapca, Sušaka, Podgraja i Kuteževa. Strašan (izstopa Lipa), 5. in 6. maja pa nadaljevala na slovenski no alla fine di aprile, quando l’esercito tedesco incendiò su pokolj 18. svibnja počinile postrojbe 136. pukovnije strani s požigi Fabcev, Sušaka, Podgraj in Kuteževega. i villaggi della Cicceria croata (specialmente Lippa), 188. pričuvne divizije gorskih lovaca, postrojbe SS-a Strahoten pokol so 18. maja 1944 enote 136. polka 188. mentre il 5 e il 6 maggio gli incendi si estesero nella par- (osobito odjela „Einsatzkommando Reinhard“) te tali- rezervne divizije gorskih lovcev, SS-enote (zlasti oddelka te slovena di Fabci, Sušak, Podgraje e Kuteževo. Il 18 janski fašistički i slovenski domobranski odredi u selima »Einsatzkommando Reinhard«), italijanski fašistični in maggio 1944 avvenne un massacro terribile, condotto Podbeže, Tominje (gdje su pobili i bacili u oganj 33 slovenski domobranski odredi izvršili v vaseh Podbe- dalle unità del 136˚ reggimento della 188ª divisione mještana), Zajelšje, Pregarje, Huje i Gabrk. Manje štete že, Tominje (kjer so postrelili in vrgli v ogenj tudi 33 di riserva dei cacciatori alpini, delle unità delle SS (in od paleži u doba njemačke okupacije doživjela su sela vaščanov), Zajelšje, Pregarje, Huje in Gabrk. Nekoliko particolare la sezione “Einsatzkommando Reinhard”) Dolnje Vreme, Smrje, Ostrožno Brdo, Zabiče, Suhorje manjšo škodo zaradi požigov v času nemške okupacije e gruppi di fascisti italiani e “domobranci” sloveni, nei i druga. pa so doživele vasi Dolnje Vreme, Smrje, Ostrožno Brdo, villaggi di Pobeže, Tominje (dove fucilarono e gettarono Vrlo su česte bile pljačke – njemački su vojnici obič- Zabiče, Suhorje in druge. nel fuoco anche 33 abitanti), Zajelšje, Pregarje, Huje no (osim pri kraju rata) robu plaćali, za razliku od fašista Precej pogosto je bilo tudi ropanje, nemški vojaki so e Gabrk. Durante gli incendi da parte dell’occupazione i pogotovo njihovih suradnika, koji nisu imali uređenu sicer običajno (razen proti koncu vojne) blago plačali, tedesca furono meno danneggiati i villaggi di Dolnje prehranu pa su se opskrbljivali pohodima po selima. v nasprotju s fašisti in predvsem kolaboracionisti, ki niso Vreme, Smrje, Ostrožno Brdo, Zabiče, Suhorje e altri. Sve je te paleži pratilo uništavanje cjelokupne imeli urejenega prehranjevanja, in so si pomagali Abbastanza frequenti furono pure i saccheggi, anche imovine (osim onoga što nisu odnijeli vojnici), a usto z roparskimi pohodi po vaseh. se i soldati tedeschi di solito pagavano per la merce

64 je bivalo zabranjivano prebivanje u selima u vremenu do Vse te požige je spremljalo uničenje celotnega (eccetto che verso la fine della guerra), a differenza dei tri mjeseca. Seljaci su odlazili obrađivati polja, ali su i za premoženja (kar niso odpeljali vojaki), poleg tega pa fascisti e specialmente dei collaborazionisti che non ave- to trebali dopuštenje. Neki su se kasnije vratili u domove so prepovedali bivanje v vaseh za čas do treh mesecev. vano un sistema di alimentazione stabilito e si servivano i privremeno ih osposobili za stanovanje, a ostali su kraj Kvečjemu so domačini lahko hodili obdelovat polja, pa dei saccheggi. rata dočekali raseljeni kao pogorjelci. še za to so potrebovali dovoljenje. Nekateri so se kasneje Tutti gli incendi furono accompagnati dalla distru- vrnili na domove in jih za silo popravili ali pa so konec zione dell’intera proprietà (quella non prelevata dai vojne dočakali razseljeni kot pogorelci. soldati). Vietarono pure la permanenza nei villaggi fino a tre mesi. Al massimo concedevano di coltivare campi, comunque anche per questo era necessaria l’autorizzazione. Alcuni poi ritornarono alle loro case oppure attesero la fine della guerra come profughi (“pogorelci”).

Spaljena Barka Spaljene Dolnje Vreme Požgana Barka Požgane Dolnje Vreme Barka bruciata Dolnje Vreme bruciata (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 2243) (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 2248)

65 Freska Tone Kralja u Lokvi; u pozadini goruća brkinska sela Freska Toneta Kralja v Lokvi, v ozadju goreče brkinske vasi L’affresco di Tone Kralj a Lokev, di dietro i villaggi di Brkini in fiamme

Spaljene Smrje Požgane Smrje Smrje bruciata (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 2235)

Brkini, 18. 5. – 21. 5. 1944 (Muzej novejše zgodovine Slovenije)

66 Palež Preloža Požig Prelož L’incendio di Prelože (Pokrajinski muzej Koper)

Prelože u Brkinima, palež sela Prelože v Brkinih, požig vasi Prelože di Brkini, l’incendio del villaggio (Pokrajinski muzej Koper)

Tatre u Brkinima, slikano pri odlasku njemačkih vojnika iz sela Tatre v Brkinih, slikano ob odhodu nemških vojakov iz vasi Tatre di Brkini. La foto fu fatta alla partenza delle truppe tedesche dal villaggio (Pokrajinski muzej Koper)

67 Palež Gabrovice kod Črnoga Kala Požig Gabrovice pri Črnem Kalu L'incendio di Gabrovica (Črni Kal)

elo Gabrovica, koje leži na granici slovenske Istre as Gabrovica, ki leži na stičišču slovenske Istre l villaggio Gabrovica, che si trova all'incrocio tra l’Istria Si tršćanskoga predgrađa, bilo je spaljeno 28. svibnja Vin tržaškega predmestja, je bila požgana 28. maja Islovena e la periferia di Trieste, fu incendiato il 28 mag- 1944. U rano su ga jutro opkolili njemački vojnici, 1944. Vas so zgodaj zjutraj obkolili nemški vojaki, faši- gio 1944. Di prima mattina il villaggio fu circondato da fašistička policija i slovenski domobrani. Prema pripovi- stična policija in domobranci. Po spominih pričevalcev, soldati tedeschi, fascisti e domobranzi. Secondo i ricordi jedanjima svjedoka koji su preživjeli palež ili posrednih preživelih požig ali posrednih prič, ki so jim o požigu dei testimoni sopravvissuti o testimoni indiretti, ai quali svjedoka, kojima su o paleži pripovijedali preživjeli, kasneje pripovedovali svojci, je šlo pri tem dogodku za gli avvenimenti furono riferiti dai parenti, gli aggressori radilo se potrazi za skrivenim bunkerima i lokacija- iskanje skritih bunkerjev in lokacij narodnoosvobodilne- cercavano i bunker nascosti e le posizioni del movimento ma narodnooslobodilačkoga pokreta. U Gabrovici je ga gibanja. V Gabrovici je delovala partizanska tiskarna di liberazione nazionale. A Gabrovica era collocata la djelovala partizanska tiskara – tehnika „Žena“, sanitet- – tehnika »Žena«, sanitetno skladišče in obveščevalni stamperia partigiana “Žena”, il magazzino sanitario e il sko skladište i obavještajni centar VOS-a (partizanske center VOS. Pričevalci omenjajo pokritega »izdajalca«, centro d'intelligenza VOS. I testimoni raccontano di un Sigurnosno-obavještajne službe). Svjedoci spominju ki je bil v policijskem avtomobilu in je kazal na domnev- “traditore” coperto, che si trovava nella macchina della po- pokrivenoga „izdajicu“, koji je bio u policijskom ne štabe partizanskega gibanja. lizia e mostrava le presunti sedi del movimento partigiano. automobilu i pokazivao na pretpostavljena uporišta Prihod policistov in vojakov so naznanili iz izvidnice L’arrivo della polizia e dei soldati fu annunciato dal partizanskoga pokreta. (piskanje na piščalko), ki je opozarjala na nevarnost. punto di ricognizione (con un fischietto) che richiamava Dolazak policajaca i vojnika bio je dojavljen od Vendar so kmalu za tem vojaki že prispeli v vas, ki je bila l'attenzione sul pericolo. Tuttavia, subito dopo i soldati izvidnice (puhanjem u pištaljku), koja je upozorila na trikrat obkoljena. Ljudi so zbrali pri »Pilu« na poti sono già venuti nel villaggio, che fu circondato tre volte. opasnost. Ipak su ubrzo zatim vojnici stigli u selo, koje je v Osp oziroma na koncu vasi, kjer so bili zaslišani. Med Hanno riunito le persone a “Pilo” sulla strada verso bilo trostruko opkoljeno. Ljude su okupili kod „Pila“ na požigom vasi je bilo ubitih 9 vaščanov. Nekateri so zgo- Osp, ossia alla fine del villaggio, dove furono interrogati. putu za Osp, odnosno na kraju sela, gdje su bili preslu- reli živi v bivališčih, drugi so bili prej ustreljeni in vrženi Durante l’incendio furono uccisi 9 cittadini. Alcuni sono šani. Za vrijeme paleži ubijeno je devet mještana. Neki v ogenj. Ujete vaščane, ki so bili osumljeni sodelovanja stati bruciati vivi nelle loro case, altri erano prima fucilati su živi izgorjeli u kućama, a drugi su bili ustrijeljeni prije v NOB, so odpeljali v Rižarno in druga koncentracijska e poi buttati nelle fiamme. Gli abitanti intrappolati, bacanja u vatru. Uhićene seljane, koji su bili osumnjičeni taborišča. Po koncu požigalne akcije so se vojaki odpe- sospettati del coinvolgimento nel NOB, furono portati za sudjelovanje u NOB-u, odveli su u Rižarnu i druge ljali z zaplenjeno živino in ujetniki iz vasi. Drugi vaščani alla Risiera di San Sabba e altri campi di concentramen- sabirne logore. Vojnici su odveli i zaplijenjenu stoku. so proti večeru bili izpuščeni nazaj v vas. Ker je bila vas to. Dopo l’incendio i soldati lasciarono il villaggio con Ostalim je seljanima predvečer bilo dopušteno da se v večji meri požgana, uničena, so zatočišče večinoma il bestiame e i prigionieri. Verso sera fu permesso agli vrate u selo. Kako je bilo većinom spaljeno i uništeno, našli v sosednjih vaseh, odhajali so tudi k sorodnikom. abitanti di rientrare nel villaggio. Siccome esso fu in gran sklonište su uglavnom našli u susjednim selima, a odlazi- Ob odhodu vojakov so domačini iz vasi skušali rešiti, parte bruciato e distrutto, gli abitanti trovarono rifugio li su i rođacima. kar je ostalo, živino, pridelek in preživele, ki bili skriti nei villaggi vicini o dai parenti. Po odlasku vojnika domaći su u selu nastojali spasiti v bunkerjih. Trupla umrlih so bila prenesena na pokopa- Dopo la partenza dei soldati, gli abitanti cercarono što je preostalo – stoku, ljetinu i preživjele koji su bili lišče, kjer so bili pokopani. di salvare quello che era rimasto, il bestiame, il raccolto skriveni u bunkerima. Trupla su umrlih bila prenesena e le persone sopravvissute nascoste nei bunker. I corpi na groblje, gdje su sahranjena. dei defunti furono trasferiti e sepolti nel cimitero.

68 Gabrovica – staro selo 1912. Gabrovica – stara vas 1912 Gabrovica – il villaggio vecchio, 1912 (Pokrajinski muzej Koper, št. poz. 135)

Gabrovica poslije paleži Gabrovica po požigu Gabrovica dopo l’incendio (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 2529)

Ilegalna sjedišta u vrijeme NOB-a u Gabrovici – bunker, 26. 5. 1951. Ilegalni sedeži med NOB v Gabrovici – bunker, 26. 5. 1951 La sede illegale del NOB a Gabrovica – il bunker, 26. 5. 1951 (Foto Mario Magajna, Narodna in študijska knjižnica Trst, Fond NOB, Požgane vasi – kraji onstran meje, inv. št. 1850/3)

69 Gabrovica. Fotografirao Stanko Pervanje-Gruden dan poslije paleži 29. 5. 1944. Gabrovica. Fotografiral Stanko Pervanje-Gruden dan po požigu 29. 5. 1944 Gabrovica. Foto di Stanko Pervanje-Gruden, il giorno dopo l’incendio del villaggio il 29 maggio 1944 (Pokrajinski muzej Koper)

Gabrovica – pogled na novu Gabrovicu 26. 5. 1951. Gabrovica – pogled na novo Gabrovico 26. 5. 1951 Veduta verso Gabrovica ricostruita, 26. 5. 1951 (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 1061)

Gabrovica – pogled na staru Gabrovicu Gabrovica – pogled na staro Gabrovico Gabrovica, il panorama sulla vecchia Gabrovica (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 3020)

Gabrovica – mještani 1943. Gabrovica – vaščani 1943 Gabrovica, gli abitanti, 1943 (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 1051)

70 Gorička pod njemačkom okupacijom Goriška pod nemško okupacijo Gorizia sotto l’occupazione tedesca

oričko je područje bilo u velikoj mjeri postradalo oriško območje je bilo prizadeto v obsežnem pasu. a zona di Gorizia fu ampiamente colpita. Non è mol- Gu doba njemačke okupacije. Manje je poznato da GManj znano je, da je nemško letalstvo bombar- Lto noto che l’aviazione tedesca bombardò diversi je njemačko zrakoplovstvo bombardiralo više sela diralo več vasi v Posočju. Porušene in požgane so bile villaggi dell’Isontino. Furono demoliti e bruciati villaggi u Posočju. Porušena su i spaljena bila cijela sela: Log cele vasi: Log pod Mangartom, Podravšče, Podsrednje, interi: Log pod Mangartom, Podravšče, Podsrednje, pod Mangartom, Podravšče, Podsrednje, Zamir, Čezso- Zamir, Čezsoča, Žaga, Svino. Zamir, Čezsoča, Žaga e Svino. ča, Žaga, Svino. Zaradi strateške pomembnosti in zadrževanja par- Per la sua importanza strategica e per l’insediamento Zbog strateškoga značaja i zadržavanja partizanskih tizanskih enot na teh območjih so bile močno poško- delle unità partigiane in queste zone, furono gravemente postrojba na tom području bila su jako stradala dovane in požgane tudi vasi, naselja in celo posamezne danneggiati e bruciati anche i villaggi, gli insediamenti te spaljena i sela, naselja i pogotovo pojedina imanja na visokogorske kmetije na obronkih Trnovske in Banjške e perfino singole fattorie di montagna ai piedi dell’alto- obroncima Trnovske i Banjške planote. Najviše su bili planote. Najbolj prizadeti kraji so bili Banjšice, Lokovec, piano della Trnovska planota e Banjška planota. I luoghi pogođeni Banjšice, Lokovec, Čepovan, Lokve i Lazna, Čepovan, Lokve in Lazna, Trnovo, Grgar in Ravnica. più colpiti furono: Banjšice, Lokovec, Čepovan, Lokve, Trnovo, Grgar i Ravnica. Esesovci iz Trsta, SS bataljon za obrambo Krasa (SS Lazna, Trnovo, Grgar e Ravnica. Esesovci iz Trsta, SS bojna za obranu Krasa (SS Kar- Karstwehr Bataillon), bataljon Heine iz Idrije, bersaljerji A causa della resistenza le unità SS di Trieste, il stwehr Bataillon), bojna Heine iz Idrije, bersaljeri i sloven- in domobranci so zaradi odporniškega delovanja izvajali battaglione SS per la difesa del Carso SS( Karstwehr ski domobrani zbog ustaničkoga su djelovanja provodili nasilje, ropali, morili in požigali tudi na idrijsko-cerkljan- Bataillon), il battaglione Heine d’Idrija, i bersaglieri nasilje, pljačke, ubojstva te palež i na idrijsko-cerkljanskem območju. Nemško letalstvo je kar trikrat bom- e i domobranzi condussero violente attività, saccheggi, skom području. Njemačko je zrakoplovstvo triput bardiralo Cerkno in pri tem rušilo in sprožalo požare uccisioni e incendi anche nel territorio di Idrija e Cerkno. bombardiralo Cerkno i pritom rušilo te izazivalo požare tudi v okoliških vaseh Novaki, Poče, Otalež, Zakriž, L’aviazione tedesca bombardò per tre volte Cerkno i u okolnim selima Novaki, Poče, Otalež, Zakriž i Podla- Podlanišče. Najhuje pa so omenjene enote divjale v času e contemporaneamente fece crollare e incendiò i villaggi nišče. Najviše su te postrojbe divljale u vrijeme Operacije Operacije Annemarie oz. v junijski požigalski ofenzivi circostanti di Novaki, Poče, Otalež, Zakriž e Podlanišče. Annemarie, odnosno u lipanjskoj paležnoj ofenzivi 1944. 1944 (6.‒15. junij). Gorelo je devet vasi – Jagršče, Šebre- Durante l’operazione Annemarie ovvero l’offensiva (6. – 15. lipnja). Gorjelo je devet sela – Jagršče, Šebrelje, lje, Reka, Lazec, Straža, Idrijske Krnice, Masore, Otalež incendiaria del giugno (dal 6 al 15) 1944, queste unità Reka, Lazec, Straža, Idrijske Krnice, Masore, Otalež i in Plužnje, življenje pa je izgubilo deset domačinov. agirono nel modo più selvaggio. Bruciarono nove Plužnje, a život je izgubilo deset mještana. Neprijateljske Omenjene enote so imele s seboj tolmače, ki so govorili villaggi – Jagršče, Šebrelje, Reka, Lazec, Straža, Idrijske su postrojbe imale sa sobom tumače koji su govorili slo- slovensko, med njimi pa je bilo tudi nekaj koroških Krnice, Masore, Otalež e Plužnje, mentre dieci persone venski, a među njima je bilo i nešto koruških Slovenaca. Slovencev. Najhuje je bilo v Šebreljah, saj je bila požgana persero la vita. Parte di queste unità facevano anche Najgore je bilo u Šebreljama, gdje je spaljeno cijelo selo, cela vas, in sicer 67 hiš, 105 gospodarskih poslopij ter gli interpreti che parlavano lo sloveno, tra essi anche i to 67 kuća, 105 gospodarskih zgrada i crkva sv. Jurja. cerkev sv. Jurija. Na pohodu skozi Masore, 15. junij alcuni sloveni della Carinzia. Il peggior attacco si svolse Pri pohodu kroz Masore 15. lipnja 1944. njemačke su 1944, so nemške in domobranske enote napadle in a Šebrelje, dove fu bruciato l’intero villaggio, ossia 67 i domobranske postrojbe napale i uništile omanju par- uničile tudi manjšo partizansko bolnišnico, ki je spadala case, 105 edifici economici e la chiesa di S. Giorgio. Il tizansku bolnicu koja je spadala pod bolnicu Pavla kao pod bolnišnico Pavla kot okrevališče št. 2. 15 giugno 1944, durante la marcia attraverso Masore, le Oporavilište br. 2. truppe tedesche e i domobranzi attaccarono e distrussero

71 Iz osvete prema partizanima njemačke i talijanske Iz maščevanja do partizanov so nemške in italijanske anche un piccolo ospedale partigiano, parte dell’ospeda- su postrojbe 2. srpnja 1944. najprije istjerale mještane, enote 2. julija 1944 najprej izgnale domačine, nato pa le Pavla, il sanatorio n. 2. a potom u cijelosti spalile selo Cesta kod Ajdovščine. v celoti požgale vas Cesta pri Ajdovščini. Per rappresaglia verso i partigiani, il 2 luglio 1944 le Miren je bio spaljen u dva navrata. Prvo po proboju Miren pa je bil požgan v dveh delih. Prvič po truppe tedesche e italiane cacciarono i cittadini e dopo Goričkoga bojišta 25. rujna 1943. i drugi put 1. veljače preboju goriške fronte 25. septembra 1943 in drugič 1. bruciarono anche il villaggio di Ustje pri Ajdovščini. 1944. Nakon što su partizani 18. ožujka 1944. odveli februarja 1944. Potem ko so partizani 18. marca 1944 Miren fu bruciata in due momenti: dopo lo sfon- dvojicu Nijemaca, saveznici su izveli zračni napad na odpeljali dva Nemca, so zavezniki izvedli zračni napad damento del fronte di Gorizia il 25 settembre 1943 e il mirensku zračnu luku pa su Nijemci na poljima oko na mirensko letališče, saj so Nemci na poljih okrog primo febbraio 1944. Dopo che i partigiani l’8 marzo aerodroma izgradili velike hangare za skrivanje svojih letališča zgradili velike hangarje za skrivanje svojih letal. 1944 prelevarono due tedeschi, gli alleati eseguirono un zrakoplova. U tom nastojanju za potpunim uništenjem Z namenom popolnega uničenja letališča, a tudi okupa- attacco aereo sull’aeroporto di Miren, sapendo che aerodroma, kao i okupatorskih položaja u okolici Gori- torjevih postojank v okolici Gorice, pa so bombe padle i tedeschi avevano costruito dei grandi hangar per ce, bombe su pale i na šire područje zračne luke – sela tudi na širše območje letališča – vasi Gabrje, Sovodnje, nascondere i propri aerei nei campi circostanti. Con lo Gabrje, Sovodnje, Peč, Rupu, Miren, Orehovlje, Bilje, Peč, Rupa, Miren, Orehovlje, Bilje, Vrtojbo, Štandrež. scopo di distruggere completamente l’aeroporto, ma an- Vrtojbu i Štandrež. Bombardiranje je imalo za posljedicu Bombardiranje je zahtevalo nad 150 človeških življenj in che gli avamposti dell’occupatore nei pressi di Gorizia, le preko 150 izgubljenih ljudskih života i oko 300 ranjenih. okrog 300 ranjencev. bombe cadevano anche nelle zone circostanti l’aeropor- to ovvero sui villaggi di Gabrje, Sovodnje, Peč, Rupa, Miren, Orehovlje, Bilje, Vrtojba, Štandrež. Durante il bombardamento ci furono più di 150 vittime e 300 feriti.

Šebrelje Sebreglie (Muzej novejše zgodovine Slovenije)

72 Črni vrh nad Idrijom Črni vrh nad Idrijo Črni vrh d'Idrija (Narodna in študijska knjižnica Trst, fond NOB, Požgane vasi onstran meje)

Popis šteta Register škode Registro dei danni (Pokrajinski arhiv v Novi Gorici, PANG 483, Okrajne komisije za vojno škodo, Šk. VŠ Register Cona B, m. Skupna poročila iz bivšega Grgarskega okraja in Vipavskega, d. B-Register škode na imovini in na imovinskih pravicah: Okraj Grgarski)

73 Drugi palež Šmarja kod Kopra Drugi požig Šmarij pri Kopru Il secondo incendio di Šmarje

marje su u Drugom svjetskom ratu dvaput gorjele, marje so med 2. svetovno vojno gorele dvakrat, uni- urante la seconda guerra mondiale Šmarje bruciava Ša uništena je 151 stambena zgrada. Manje su štete Ščenih je bilo 151 stanovanjskih hiš. Manjša škoda Ddue volte e negli incendi furono distrutte 151 case počinjene u vrijeme listopadske paljevinske ofenzive, je bila med oktobrsko požigalno ofenzivo, drugič, 21. residenziali. Nell’offensiva incendiaria d’ottobre i danni a za drugog paleža, 21. lipnja 1944., spaljeno je junija 1944, pa je bilo uničenih 120 hiš. furono minori, mentre la seconda volta, il 21 giugno 120 kuća. Prva četa 1. bataljona Istrskega odreda je sredi junija 1944, furono distrutte 120 case. Prva četa 1. bataljuna Istarskoga odreda je sredinom 1944 izvedla mobilizacijski in politično-propagandni A metà giugno 1944 la prima compagnia del 1o lipnja 1944. poduzela mobilizacijski i političko-promidž- pohod po istrskih vaseh, tudi v Šmarjah. 17. junija so battaglione d'Istria sloveno ha eseguito un’escursione beni pohod po istarskim selima, pa tako i u Šmarjama. načrtovali uničenje rudnika premoga v Sečovljah, a di mobilitazione e propaganda politica lungo i paesi Planirali su 17. lipnja uništiti rudnik ugljena u Sečovlja- so akcijo zaradi okrepljene straže odložili. Iz Padne so dell’Istria, anche Šmarje. Per il 17 giugno hanno pianifi- ma, ali su akciju odgodili zbog pojačane straže. Iz Padne poslali v Šmarje četno patruljo treh borcev – Hermana cato la distruzione della miniera di carbone di Sicciole, su poslali u ophodnju u Šmarje trojicu boraca – Her- Detičarja, Rafaela Beržana in Leopolda Uhana – da bi ma l’azione fu rimandata a causa della protezione mag- mana Detičara, Rafaela Beržana i Leopolda Uhana – da zagotovili hrano in poročali o morebitnem prihodu sov- giore. Da Padna mandarono a Šmarje una pattuglia di tre pribave hranu i dojave o možebitnom dolasku neprija- ražnika. Zjutraj 19. junija se je tja napotila še četa 18 combattenti – Herman Detičar, Rafael Beržan e Leopold telja. Ujutro se je 19. lipnja tamo uputilo još 18 boraca. borcev. Nemška vojska, fašisti in karabinjerji so tistega Uhan, per fornirsi di cibo e riportare sul possibile arrivo Njemačka vojska, fašisti i karabinjeri su toga dana pretra- dne preiskovali vas, iskali partizane in zbirali moške, da del nemico. Al mattino del 19 giugno fu li mandata un’ul- živali selo u potrazi za partizanima i sabirali muškarce da bi jih odpeljali v karabinjersko vojašnico. Z nepričako- teriore truppa di 18 combattenti. L’esercito tedesco, i fa- ih odvezu u karabinjersku vojarnu. Partizani su neoče- vanim prodorom so partizani sovražne vojake prese- scisti e carabinieri in quel giorno indagavano il villaggio, kivanim prodorom iznenadili neprijateljske vojnike i uz netili in tudi ob pomoči domačinov v odprtem boju cercando partigiani e riunendo gli uomini per portargli pomoć seljana u otvorenom ih boju pobijedili i otjerali, premagali in pregnali, kljub temu da je teh bilo štirikrat nella caserma dei carabinieri. Con l’improvviso sfonda- iako ih je bilo četiri puta više. S obzirom na težak poraz, več. Ob hudem porazu je bilo maščevanje okupatorja mento i partigiani, con l’aiuto dei locali, hanno sorpreso osveta je okupatora bila očekivana i stanovnici su na vri- pričakovano in ljudje so pravočasno zapustili domove. i soldati nemici e riuscirono a sconfiggerli e cacciargli, jeme napustili domove. Nekoliko je njemačkih vojnika Nekaj nemških vojakov in fašistov je vdrlo v vas že anche se essi furono di quattro volte in maggioranza. i fašista prodrlo u selo već sljedećega dana, a 21. je lipnja naslednji dan, 21. junija pa se je pripeljalo iz Trsta in Dopo la sconfitta pesante, la vendetta dell’occupatore era stiglo iz Trsta i Opčina oko 500 SS-ovaca. Opljačkali su Opčin kar okoli 500 pripadnikov enot SS. Izropali in d’aspettarsi, quindi le persone riuscirono ad abbandona- i zapalili većinu kuća i nekoliko štala te uhitili i odveli požgali so večino hiš in nekaj hlevov, aretirali in odpelja- re le loro case in tempo. Alcuni soldati tedeschi e fascisti pet mještana. li pa pet vaščanov. assaltarono il villaggio già il giorno successivo, mentre Šmarje su bile obnovljene i udarničkim radom Šmarje so bile novembra 1947 obnovljene tudi il 21 giugno arrivarono da Trieste e Opicina circa 500 omladinskih radnih jedinica u studenome 1947., što je s pomočjo udarniškega dela mladinskih delovnih enot, membri delle unità SS. Hanno saccheggiato e bruciato naglašavalo ideale bratstva, jedinstva, mira, dobrovoljno- ki je poudarjalo ideale bratstva, enotnosti, miru, prosto- la maggior parte delle case e alcune stalle, mentre hanno sti, discipliniranosti i blagostanja. voljstva, discipliniranosti in blaginje. arrestato e prelevato cinque abitanti. Pri paležu je Šmarja bio prisutan i element herojstva Pri požigu Šmarij je prisoten element herojstva, Nel novembre 1947 Šmarje fu ricostruita anche con pa je prethodni napad na njemačku vojsku i spašavanje saj je bil predhodni napad na nemško vojsko in rešitev l’aiuto delle unità di lavoro giovanili che sottolineavano

74 domaćih ljudi najveća vojna i moralna pobjeda Istar- domačinov največja vojaška in moralna zmaga Istrskega gli ideali di fraternità, di unità, di pace, il volontariato, la skoga odreda u 1944. godini. Stoga 19. lipnja mještani odreda v letu 1944. 19. junija tako domačini v spomin na disciplina e il benessere. obilježavaju kao zavičajni praznik. ta dogodek obeležujejo krajevni praznik. Nell'incendio di Šmarje era presente anche l'ele- mento di eroismo, siccome l'aggressione verso le truppe tedesche e la liberazione dei locali furono la più grande vittoria militare e morale del battaglione d'Istria nel 1944. Di conseguenza, il 19 giugno in ricordo di questo evento si celebra la festa locale.

Šmarje, kamion u vlasništvu obnoviteljske zadruge u Šmarjama, 9. 9. 1948. Šmarje, kamion, last obnovitvene zadruge v Šmarjah 9. 9. 1948 Šmarje, camion, di proprietà di cooperativa di ricostruzione di Šmarje, 9. 9. 1948 (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 1688)

Šmarje, omladinska radna brigada 23. 11. 1947. Šmarje, mladinska delovna brigada 23. 11. 1947 Šmarje, la brigata lavorativa giovanile, 23. 11. 1947 (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 1692)

75 Šmarje, udarnički rad 23. 11. 1947. Šmarje, udarnički rad za obnovu sela 28. 9. 1950. Šmarje, udarniško delo 23. 11. 1947 Šmarje, udarniško delo za obnovo vasi 28. 9. 1950 Šmarje, lavoro da choc, 23 11. 1947 Šmarje, lavoro da choc per la ricostruzione del villaggio, 28. 9. 1950 (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 4687) (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 1498)

76 Gradnja ceste Šmarje – Nova vas Gradnja ceste Šmarje – Nova vas La costruzione della strada Šmarje – Nova vas (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 1675)

Šmarje, nagrađivanje najboljih radnika u brigadi 23. 11. 1947. Šmarje, nagraditev najboljših delavcev v brigadi 23. 11. 1947 Šmarje, la premiazione dei migliori lavoratori della brigata, 23. 11. 1947 Ostatci škole u Šmarjama (Pokrajinski muzej Koper, inv. št. 1676) Ostanki šole v Šmarjah I resti della scuola di Šmarje (Narodna in študijska knjižnica Trst, Fond NOB, Požgane vasi – kraji onstran meje)

77 Napadi na sela istarskoga Krasa, Napadi na vasi istrskega Krasa, Gli attacchi ai villaggi del Carso istriano, 10. kolovoza 1944. 10. avgusta 1944 10 agosto 1944

retežni dio istarskoga Krasa ili Ćićarije čine sela Br- ečji del istrskega Krasa oziroma Čičarije tvorijo vasi a maggior parte del Carso istriano o della Cicceria, Pgudac, Lanišće, Podgaće, Prapoće, Račja Vas, Trste- VBrgudac, Lanišće, Podgaće, Prapoće, Račja Vas, Tr- Lè composta dai villaggi di Bergozza, Lanischie, nik, Klenovšćak, Slum, Brest, Dane, Vodice, Jelovice i još stenik, Klenovšćak, Slum, Brest, Dane, Vodice, Jelovice Pogacce, Prapozze, Villa Racìa, Terstenico, Clenosciacco, neki manji zaseoci, Brest (Brest pod Učkom ili Kraljevi in nekaj manjših zaselkov, Brest (Brest pod Učkom ali Silun Mont’Aquila, Olmeto di Pinguente, Danne, Vo- Brest), Semić, Lupoglav. Kraljevi Brest), Semić in Lupoglav. dizze, Gelovizza ed alcuni frazioni, Olmeto di Bogliuno, Već sredinom 1942. osnivaju se prvi narodnooslo- Že sredi leta 1942 so se v kraških vaseh ustanavljali Semi e Lupogliano. bodilački odbori u selima na istarskom Krasu i od tada prvi narodnoosvobodilni odbori in od takrat dalje se je Già nella metà del 1942 nei villaggi carsici furono stalno raste antifašistički pokret. Osniva se i Prva istar- krepilo antifašistično gibanje. Ustanovljena je bila tudi fondati i primi comitati di liberazione nazionale e da ska partizanska četa. Stanovnici Krasa u velikoj mjeri 1. istrska partizanska četa. Prebivalci Krasa so v veliki allora si sviluppò il movimento antifascista. Fu fondata podržavaju antifašističku borbu, stoga je okupatorska meri podpirali antifašistični boj, zato jih je okupatorska anche la prima unità partigiana istriana. Gli abitanti del vojska željela uništiti materijalnu snagu Krasa kako bi vojska želela materialno uničiti in na ta način onemogo- Carso sostennero a lungo la lotta antifascista, quindi l’e- se onemogućilo zadržavanje partizanskih jedinica na čiti zadrževanje partizanskih enot na tem območju. sercito di occupazione volle distruggerli materialmente tom području. Zjutraj 10. avgusta 1944 so zaplamtele kraške vasi e, in tal modo, disabilitare la presenza di unità partigiane Ujutro su 10. kolovoza 1944. planula kraška sela Vodice, Dane, Trstenik, Klenovšćak, Rašpor in Račja nella zona. Vodice, Dane, Trstenik, Klenovšćak, Rašpor i Račja Vas. Vas. Dokler so vasi gorele, so zajete prebivalce (otroke, Nella mattina del 10 agosto 1944 furono incendiati Dok su sela gorjela, uhvaćeni stanovnici (djeca, žene i ženske in starejše) zadrževali v dimu, tako da je pepel s i villaggi carsici di Vodizze, Danne, Terstenico, Cleno- starci) držani su u dimu, tako da je pepeo sa zgarišta pa- pogorišča padal po njih. Mnoge so odpeljali v zapore in sciacco, Raspo e Villa Racìa. Mentre i villaggi brucia- dao po njima. Preko 400 obitelji ostalo je bez krova nad taborišča. Več kot 400 družin je ostalo brez strehe nad vano, le persone (bambini, donne e anziani) rimasero in- glavom. Mnogi su odvedeni u zatvore i logore. Ženama glavo. Ženskam iz Dan in Vodic je bilo zapovedano, da se trappolate nelle fiamme in modo che le ceneri cadessero iz Dana i Vodica priopćeno je da se pod prijetnjom smr- pod grožnjo smrti ne smejo vrniti v svoje domove. Ljud- su di loro. Molti di loro furono imprigionati e deportati ću ne smiju vratiti svojim kućama. Ljudi su se našli goli i je so se znašli goli in bosi na cesti. Njihove hiše so bile nei lager. Più di 400 famiglie rimasero senza tetto. Alle bosi na cesti. Kuće su im bile uništene, stoka odvedena, uničene, živina odpeljana, letina pa je ostala na njivah. donne di Danne e Vodizze fu comunicato, sotto minac- ljetina ostala na njivama. cia di morte, che non potevano tornare alle loro case. Le persone si ritrovarono nude e scalze per la strada. Le loro case furono distrutte, il bestiame portato via e il raccolto fu lasciato nei campi.

78 A B D

C E

A Proglas „Spaljena sela Krasa optužuju“ B Dane D Dane Razglas »Požgane vasi Krasa obtožujejo« Danne Danne Proclamazione “I villaggi bruciati del Carso condannano” (Dušan Tumpić, Nepokorena Istra, Zagreb 1975.) (Istra – prošlost i sadašnjost, Zagreb 1969.) (PPMI, T-1144) C Mala Učka E Paljenje kolibe na Ćićariji Calderetta di Sotto Požiganje koče v Čičariji (PPMI, F-3209) Capanna in fiamme in Cicceria

79 Palež četiriju sela u okolici Trsta Požig štirih vasi iz okolice Trsta leta 1944 Gli incendi dei quattro villaggi nei 1944. godine dintorni di Trieste nel 1944

a području današnje Općine Devin – Nabrežina a območju današnje občine Devin – Nabrežina villaggi Malchina, Ceroglie, Medeazza e Visogliano, N(tal. Duino – Aurisina) su sela Mavhinje, Cerovlje, N(Duino-Aurisina) so vasi Mavhinje, Cerovlje, I nella zona dell’attuale comune di Duino-Aurisina, Medja vas i Vižovlje, koja su bila spaljena 16. kolovoza Medja vas in Vižovlje, ki so bile požgane 16. avgusta vennero bruciati il 16 agosto 1944 quale rappresaglia 1944. kao protumjera, odnosno kazna za nepokorne leta 1944 kot protiukrep oziroma kaznovanje nepokor- e punizione nei confronti degli abitanti del luogo. L’in- mještane. Do njihova paleža došlo je zbog partizansko- nih domačinov. Do požiga štirih vasi je prišlo zaradi cendio dei quattro villaggi fu determinato dell’attentato ga dizanja u zrak važnoga željezničkog vijadukta kod partizanske diverzantske razstrelitve pomembnega partigiano, nel quale fecero esplodere un importante Moščenica i zbog općenita porasta partizanskog pokreta železniškega viadukta pri Moščenicah in zaradi splošno viadotto ferroviario a Moschenizze, e in generale koji je posebno ojačao nakon kapitulacije Italije. naraščajočega delovanja partizanskega gibanja, ki se je dal rafforzamento del movimento partigiano che si U paleži su uz Nijemce sudjelovali i kolaboracionisti. okrepilo zlasti po kapitulaciji Italije. era notevolmente consolidato dopo la capitolazione Sela su spaljena, a posebno Medja vas, koja je sravnjena V požigu so poleg Nemcev sodelovali tudi kolabo- dell’Italia. s tlom. Seljani su morali žurno napustiti domove i sa racionisti. Vasi so bile požgane, predvsem Medja vas, I Tedeschi furono aiutati dai collaborazionisti. sobom su uspjeli uzeti samo najnužnije. Prije paleži ki je bila porušena do tal. Domačini so morali na hitro I villaggi furono bruciati, specialmente Medeazza, che njemačka je vojska opljačkala domove i odvela stoku. zapustiti domačije in so s seboj lahko vzeli le najnujnejše. fu rasa al suolo. Gli abitanti dovettero lasciare le case in Ukupno je bilo uništeno oko 110 kuća. Pred požigom je nemška vojska še izropala domove in ži- fretta, portando con sé solo lo stretto necessario. Prima Taj događaj predstavlja jednu od triju većih akcija vino odgnala. Skupno je bilo uničenih okrog 110 domov. dell’incendio, i Tedeschi saccheggiarono le case e caccia- okupatora poduzetih s namjerom sprječavanja i kažnja- Ta dogodek je predstavljal enega izmed treh večjih rono il bestiame. In tutto furono distrutte 110 abitazioni. vanja ustaničkoga pokreta. Osim kolovoške paleži taj akcij okupatorja, da bi preprečili in kaznovali odpor- Questo evento rappresenta una delle tre grandi cam- su dio Krasa već bili teško pogodili prisilno pozivanje niško gibanje. Poleg avgustovskega požiga so ta del Krasa pagne dell’occupatore che avevano l’intento di prevenire slovenskih mladića u posebne bataljune 8. ožujka 1943. močno prizadeli že prisilni vpoklic slovenskih fantov e punire il movimento di resistenza. Oltre all’incendio, i deportacija više od sto muškaraca na prisilan rad v posebne bataljone (battaglioni speciali) 8. marca 1943 queste zone furono gravemente colpite già dal fatto che u Njemačku 27. veljače 1944. (tzv. Operacija Dabar). in deportacija več sto moških na prisilno delo v Nemčijo tanti ragazzi sloveni furono costretti ad arruolarsi nei 27. februarja 1944 (t. i. Operacija Bober). battaglioni speciali l’8 marzo 1943 e centinaia di uomini furono deportati il 27 febbraio 1944 (la cosiddettaOpe - razione Castoro) e costretti ai lavori forzati in Germania.

80 A

B C A Mavhinje Malchina (Goriški muzej, inv. št. 5275)

B Građevinski radovi u Mavhinjama, 7. 7. 1950. Gradbena dela v Mavhinjah, 7. 7. 1950 I lavori di costruzione a Malchina, 7. 7. 1950 (Foto Mario Magajna, Narodna in študijska knjižnica Trst, fond Primorski dnevnik, inv. št. 1364/8)

C Porušene kuće u zaleđu Trsta, 5. 5. 1949. Porušene hiše iz zaledja Trsta, 5. 5. 1949 Le case demolite nei dintorni di Trieste, 5. 5. 1949 (Foto Mario Magajna, Narodna in študijska knjižnica Trst, fond Primorski dnevnik, inv. št. 881/6)

81 Život ide dalje Življenje gre naprej La vita continua

rugi je svjetski rat ostavio dubok trag u Istri – ruga svetovna vojna je pustila globoko sled v Istri a seconda guerra mondiale ha lasciato una traccia D17.000 poginulih osoba, 21.508 deportiranih u D– 17.000 mrtvih, 21.508 deportiranih v koncen- Lprofonda nell’Istria – 17.000 morti, 21.508 depor- koncentracijske logore, 5.565 spaljenih i razorenih kuća tracijska taborišča, 5.565 požganih in razdejanih hiš in tati nei campi di concentramento, 5.565 case e edifici i gospodarskih objekata. Pritom je tijekom 1943. i 1944. gospodarskih poslopij. Pri tem je bilo med letoma 1943 economici bruciati e distrutti. Tra il 1943 e il 1944 furo- zapaljeno – što potpuno, što djelomično – preko četiri in 1944 popolnoma ali delno požganih prek štiristo vasi no completamente o in parte bruciati oltre quattrocento stotine sela i zaselaka. in zaselkov. villaggi e borghi. Oslobođenje nekadašnje Julijske krajine dočekano je Osvoboditev nekdanje Julijske krajine je bila La liberazione della ex Venezia Giulia e avvenuta u teškom stanju, uz nestašice hrane, slabu vodoopskrbu pričakana v težkih razmerah, ob pomanjkanju hrane in nelle circostanze difficili, con la mancanza di viveri e i zdravstvenu skrb. Stanovnici se vraćaju na popaljena nezadostni oskrbi z vodo. Prebivalci so se vračali na po- l’insufficiente fornitura d’acqua. Gli abitanti tornavano ognjišta. Nije bilo struje, putovi do sela bili su uništeni. gorišča svojih hiš. Elektrike ni bilo, poti do vasi pa so bile alle ceneri delle loro case. Mancava l'elettricità, mentre Zdravstvene i higijenske prilike su vrlo loše. Nedostaju uničene. Zdravstvene in higienske razmere so bile zelo le strade verso i villaggi furono distrutte. Le condizioni škole i gospodarske zgrade. Seljani migriraju u veće slabe. Primanjkovalo je šol in gospodarskih objektov. sanitarie e igienice furono molto povere. Mancavano le gradove u potrazi za poslom, ali i u druge države u potrazi Vaščani so emigrirali v večja mesta s ciljem najti zaposli- scuole e gli edifici economici. Gli abitanti dei villaggi za boljim životom. Ljudska i bratska solidarnost bila je tev ali pa v tujino z upanjem v boljše življenje. Ljudska sono emigrati nelle grandi città con l'obiettivo di trovare temelj duge obnove koja je predstojala onima koji su in bratska solidarnost sta bili temelj dolge obnove, ki je un lavoro o all'estero con la speranza in una vita miglio- ostajali u svom zavičaju. Od druge polovice 1945., obležala na plečih tistih, ki so ostali na rodni zemlji. Od re. La solidarietà fraterna fu il fondamento di un lungo a posebice od 1946., udruživanjem i radom započeli su druge polovice leta 1945, posebno pa od leta 1946, so restauro sulle spalle di chi è rimasto. Dalla seconda metà obnovu svojih domova, škola, gospodarskih zgrada. pričeli domačini z združevanjem in delom obnavljati del 1945, e in particolare dal 1946, l’uomini cominciaro- svoje domove, šole in gospodarske objekte. no a ricostruire le loro case, scuole e edifici economici.

Naslovnica Glasa Istre, 6. svibnja 1945. Naslovnica Glasa Istre, 6. maj 1945 Copertina del giornale Glas Istre, 6 maggio 1945

82 Kraj rata Razoružavanje njemačkih vojnika u Puli Konec vojne Razoroževanje nemških vojakov v Pulju Fine della guerra Disarmo dei soldati tedeschi a Pola (PPMI-F-4198) (PPMI-F-3386)

83 A C

A Podizanje spomenika Vladimiru Gortanu u Puli Postavljanje spomenika Vladimirju Gortanu v Pulju Erezione del monumento a Vladimir Gortan a Pola

B Lipa Lippa

C Život se nastavlja. Miren, 16. 5. 1950. Življenje teče dalje. Miren, 16. 5. 1950 La vita va avanti. Miren, 16 maggio 1950 (Narodna in študijska knjižnica Trst, Fond NOB, Požgane vasi – kraji onstran meje, inv. št. 1288/5)

84 Izvori i literatura • Viri in literatura • Fonti e bibliografia

Bundesarchiv – Militärarchiv, RW 4/689, Beltram, Vlasta, „Vojno nasilje v Brkinih in na Gabrovica v boju za svobodo, urednik Salvator Modrušan, Martin, „Selo Modrušani u Relazione Cartelieri, Anlage 2, Ia Nr.1762/44 Bistriškem v času 2. svetovne vojne“, Prispevki Žitko et al., Koper 1977. NOP-u“, Pazinski memorijal, 8, 1978., 105-110. geh. za novejšo zgodovino, 1 (45), 2005., 97-114. Giron, Antun, „Narodnoooslobodilačka bor- Petelin, Stanko, Enaintrideseta divizija, Lju- HDA, Zemaljska komisija za utvrđivanje zlo- Bitka za partizansko Trnovo 19.-21. januarja ba na Opatijskom krasu“, Liburnijske teme, 5, bljana 1985. čina okupatora i njihovih pomagača, ZKRZ- 1945: ob 65-letnici zmage nad nacifašizmom, 1983., 83-98. Slavec, Benjamin – Tul, Alojz, Mačkolje v boju Zh, kutija 357, 25543/45. urednik Jože Sušmelj, Nova Gorica 2010. Giron, Antun, „Zločin u Lipi“, Pazinski me- za svobodo, Mačkolje 1974. HR DAPA 79, Oblasni narodni odbor za Istru Buić, Ivan, „Od kapitulacije Italije do konač- morijal, 7, 1977., 17-25. Slovenska Istra v boju za svobodo (prispevki in 1945-47. nog oslobođenja“, Istra, godina 14., br. 3-4, Godina, Slavko, Požgane slovenske vasi, Lju- gradivo za krajevno zgodovino), urednika Vid HR DARI 106, Gradska komisija za utvrđiva- 1976., 13-23. bljana 1970. Vremec in Milan Guček, Koper 1978. nje ratnih zločina okupatora i njihovih poma- Buršić, Herman, Od ropstva do slobode: Istra Istra – prošlost i sadašnjost, ur. Zvane Črnja, Spominski park narodnoosvobodilnega boja Tr- gača u Rijeci (GkzrzR), kutija 3 1918-1945. Male bilješke o velikom putu, Zagreb 1969. novo pri Gorici, urednik Jože Šušmelj, Nova Pula 2011. Jakovljević, Božo, „Ratni dnevnik Marija- Gorica 2013. Glas Istre (1943. – 1945., 1984., 2011. – 2015.) Cecotti, Franco – Pizzamei, Bruno,Storia del na Grpca“, Vjesnik Istarskog arhiva, 1 (32), Silič, Slavko, Orehovlje v spominu: kronika vasi confine orientale italiano 1797-2007. Cartogra- 1991., 199-225. Orehovlje (vas pri Mirnu), Koper 2005. Glasilo pokrajinskega VZPI-ANPI (2014.) fia, documenti, immagini, demografia, cd rom, Hrvatski list (1944., 1945.) Trieste 2007. Klanjšček, Zdravko – Petelin, Stanko, De- Šepić Čiškin, Vinko, Gubici liburnijskog kra- veti korpus slovenske narodnoosvobodilne voj- ja u Drugom svjetskom ratu: pregled gubitaka Istranka (1944.) Di Giusto, Stefano, Operationszone Adriatisc- ske: 1943-1945, Ljubljana 1999. ljudstva, stambenih i privrednih zgrada, škola i Novi list (1989.) hes Küstenland – Udine, Gorizia, Trieste, Pola, crkava na području Liburnije i Opatijskog krasa Fiume e Lubiana durante l'occupazione tedesca Kovačić, Ivan – Šepić Čiškin, Vinko – Malja- Pazinski vjesnik (1944.) vac, Danica, Lipa pamti, Rijeka 2014. u Drugom svjetskom ratu 1941. – 1945. godine, 1943-1945, Udine 2005. Rijeka 2003. Primorske novice (2012., 2014.) Krajcar, Anton, „Lupoglavština u NOB-u“, Dobrila, Tone, Komandir prve istarske Šonje, Ante, Žminj i Žminjština, Žminj 1976. partizanske čete Anton Raspor Španjolac, Istra, godina 20., br. 3-4, 1982., 53-87. Rijeka 1974. Martelanc, Jožko, Šempeter skozi čas, Nova Tumpić, Dušan, Nepokorena Istra, Zagreb Antifašizam na Buzeštini: narodnooslobodilač- 1975. ki pokret 1941. – 1945., urednik Božo Jakov- Dukovski, Darko, Rat i mir istarski. Mo- Gorica 2002. ljević, Buzet 2005. del povijesne prijelomnice (1943. – 1955.), Magajne, Milojka, „Požigi cerkljanskih vasi Zadnik, Maks, Istrski odred, Nova Gorica 1975. Baraga, France, Župnija Miren skozi stoletja, Pula 2002. pred 70 leti“, Idrijski razgledi, godina 59., br. Zadnik, Maks, Požig sedmih vasi na Primor- Miren 2009. Fakin Bajec, Jasna, „Komen – kraški Pariz: 2, 2014., 97-99. skem: ob tridesetletnici, Trst 1972. Beltram, Julij, Pomlad v Istri. Istrsko okrožje interpretacija krajevne zgodovine na podlagi Mlakar, Boris, „Šebrelje“, Enciklopedija Slove- Živković, Nikola, „Ljudske i materijalne žrtve cone B Svobodnega tržaškega ozemlja 1947- ustnih in časopisnih virov iz prve polovice 20. nije, knjiga 13: Š – T, Ljubljana 1999., 11. Istre u Drugom svjetskom ratu“, Pazinski me- 1952, Koper 1986. stoletja“, Iz zgodovine Krasa, godina 63, br. 3, Mlakar, Boris, Tragedija v Cerknem pozimi morijal, 12, 1983., 287-291. 2015., 607-626. 1944, Gorica 2000.

85 Zahvale • Ringraziamenti Državni arhiv u Pazinu (HR DAPA) Krajevna skupnost Šmarje pri Kopru Mladen Bastijanić, Labin Državni arhiv u Rijeci (HR DARI) Osnovna škola Vladimira Gortana, Žminj Darija Doričić, Vele Mune Goriški muzej, Nova Gorica Slovensko kulturno društvo Primorsko, Cvetka Grubiša, Rijeka Hrvatski državni arhiv, Zagreb Mačkolje Marija Kuharić, Vele Mune Muzej novejše zgodovine Slovenije, Ljubljana Slovensko prosvetno društvo Mačkolje Ana Legac, Volosko Narodna in študijska knjižnica, Trst UABA Grada Buzeta Anton Meden, Kanfanar Pokrajinski arhiv v Novi Gorici UABA Grada Pazina Nataša Načinović, Male Mune Pokrajinski muzej Koper – Museo regiona- UABA Grada Rovinja, Ogranak Žminj Boris Peloza, Vele Mune le di Capodistria Udruga Tragovi, Rijeka Alan Sanković, Lovran Pomorski i povijesni muzej Hrvatskog pri- Zveza borcev, Krajevni odbor Šmarje Vilim Sanković, Žejane morja, Rijeka (PPMHP) Branko Simčić, Rijeka Povijesni i pomorski muzej Istre, Pula – Mu- seo storico e navale dell'Istria, Pola (PPMI) Vladimir Smešny, Klana Sveučilište Jurja Dobrile u Puli, Sveučilišna Silva Valetić, Male Mune knjižnica Teologija u Rijeci – područni studij Katolič- kog bogoslovnog fakulteta Sveučilišta u Za- grebu, knjižnica

86 ISTARSKO POVIJESNO DRUŠTVO SOCIETÀ STORICA ISTRIANA ISTRSKO ZGODOVINSKO DRUŠTVO