KNNV kamp --- Disentis II Zwitserland 24 juli tot 7 augustus 2006

Kampverslag

KNNV-kamp Disentis II - 2006

Inhoudsopgave

Terugblik 3. Excursies Disentis II 2006 4. Plantenlijst 8. Vlinderlijst 12. Sprinkhanen en krekels 14. Vogels in Disentis 16. Deelnemers en kampbestuur 18.

Samenstelling kampverslag en Foto’s Freek den Dulk Kroostweg 44 3704EE Zeist (NL) T: 030 6992330 [email protected] Foto voorpagina: Yolanda ten Thye Zeist, November 2006

2/19 KNNV-kamp Disentis 2 - 2006

Terug blik Harry van Haarlem

Beste kampgenoten,

Ons kamp in Disentis zit erop. De inspanningen voor dit verslag zitten er ook op. Foto’s roepen thuis herinneringen op aan een prachtige vakantie. Het was in alle opzichten een geweldig kamp: o de mooie ligging van Disentis, dat was het

begin; o de vele goed uitgezette excursies; o het vooral in de eerste week prachtige

weer; o de vele waarnemingen; bijzondere waarnemingen, zoals de o de huttentocht naar Cadlimo op ruim 2500 notenkrakers die velen van ons gezien hebben. meter; Zie voor de lijst het overzicht van Arend. o op het kamp de kindermiddag en de bonte

avond; Een bof op de tweede dag van de huttentocht o en natuurlijk een fijne groep deelnemers. was het spotten van een groep steenbokken ’s

morgens en veel bergmarmotten ‘s middags, Het was de eerste keer, zo ver mij bekend, dat die zich gemakkelijk lieten fotograferen. de KNNV in het kanton Graubünden een Vlinders en andere insecten waren er volop. kamp organiseerde. Voor de meeste De donkere keizersmantel viel op, evenals de kampdeelnemers een geheel nieuw gebied, sluipwesp, die rondom ons kampterrein op gelegen in het dal van de Vorderrhein in de dood hout rondliep en eieren boorde in de buurt van de Oberalp Pas en de in zuidelijke larven van de houtwesp. Ko heeft hiervoor de richting gelegen Lukmanier Pas. Een gebied lijst aangeleverd. waar we heel veel mooie wandelingen/ Een aantal kampdeelnemers keerde heel excursies, uitgezet door Josette en Herman, voldaan terug van een geologenexcursie gemaakt hebben. Het aanbod was groot en waarbij prachtige kwartsen gevonden (of gevarieerd. Kiezen was dan ook niet altijd uitgehakt) werden en weer anderen vertelden gemakkelijk. over de verschillende mooie en bijzondere

kerkjes in de omgeving. Er zijn heel veel planten gezien. Marian en In de laatste week werden (helaas Tilly hebben het overzicht gemaakt voor dit gestimuleerd door wat minder goed weer) verslag. Vogelaars kwamen misschien wat diverse uitstapjes gemaakt naar Chur, Luzern minder aan hun trekken. Toch waren er of over de Lukmanier Pas richting Italië naar

het Lago Maggiore.

Kortom het was een geweldig kamp. Graag wil

ik iedereen nogmaals hartelijk danken voor

zijn of haar bijdrage aan het welslagen ervan.

Ik hoop dat dit kampverslag voor iedereen een

blijvende herinnering is aan een fijne

vakantie in de Zwitserse bergen.

Harry van Haarlem

(voorzitter kamp Disentis II)

3/19 KNNV-kamp Disentis II - 2006

Excursies Disentis II 2006 Josette Koopmans Herman Verschuren

Dit kamp vond plaats vanaf maandag 24 juli omgeving te komen, maar de beurs werd door 12.00 uur tot maandag 7 augustus 12.00. de stenenliefhebbers wel gewaardeerd. Weersomstandigheden: eerste week goed, Markten: de zaterdagmarkt in Ilanz was bijna te warm; tweede week gaandeweg wat volgens een deelnemers het bezoeken niet regen en veel bewolking. waard. Beter waren de markten in Locarno en Camping hoogte 1057 m. (volgens Luino, een kleine twee uur rijden ver. gemeenteplattegrond). Heen en weer door het Surselvadal gaat een Liften: de lift uit Funs (bij Disentis) naar trein: ook daarvan is gebruik gemaakt. Caischavedra ging elk heel uur vanaf 09.00 Dienstregeling op internet te vinden, en omhoog. Laatste lift terug 17.00. Hiervan is op uiteraard ter plekke. excursies enkele keren gebruik gemaakt, Talen: Duits en de locale variant van Rheto- evenals van de stoeltjeslift die uitsluitend op Romaans. woensdag in aansluiting op de lift uit Funs van 09.00 verder gaat, en van de Voorbereiding stoeltjesliften in Sedrun (naar Tgom) en Geen van beide excursieregelaars had het Brigels. gebied eerder bezocht en had tijd om het Op 5. und 6. August 2006 vond een gebied vantevoren te bezoeken. Er is vooral ‘Mineralienbörse mit ausschliesschlich gewerkt met stafkaarten (1:25.000, Schweizer Mineralien der Schweiz! Swisstopo). De touristische kaarten van Kaufgelegenheit direkt beim Strahler’ plaats. Swisstopo (1:50.000) bleken echter handiger Deze werd door verscheidene deelnemers om gemarkeerde wandelroutes te vinden en bezocht. De Mineralien (met name werden weer overtroffen door de up-to-date, bergkristal) bleken vooral uit de directe maar alleen ter plekke te krijgen kaart van de

4/19 KNNV-kamp Disentis 2 - 2006 locale VVV (ook 1:50.000, maar inclusief het Mompé Medel gebied ten zuiden van de Lukmaniërpas). Van camping naar weg richting Curaglia. Daardoor en wegens de weersomstandigheden Vanaf uitgang camping onder weg door, hebben we relatief veel ter plekke bedacht en (mooie) kloof in en steil omhoog naar Mompé geïmproviseerd. Van de vooraf door Herman Medel (± 1300m), alwaar café met terras. bedachte excursies is echter toch een aantal Zelfde weg terug. uitgevoerd. Mompé Medel / Mompé Tujetsch en andere Algemeen dorpjes + Disentis. De camping lag te laag om veel Via Mompé Medel verder naar Mompé ‘kruipexcursies’ te plannen zonder gebruik Tujetsch (± 1400m). Via Segnas en Acletta van auto: de flora en fauna op hoogte zijn naar Disentis en terug naar camping. interessanter dan die in het dal: meer kalk, minder graniet. Bijgevolg zijn de meeste Carvardiras excursies een combi geweest van auto (en/of Bruggetje over, pad naar Cavardiras en openbaar vervoer) en de benen. Al uit Disentis vandaar dezelfde weg terug naar rivier en I kregen we de boodschap dat het gebied ten kamp. Pension-café-restaurant Pugn Padua zuiden van de Lukmaniërpas even bood mooi uitzicht. Mooi kerkje met interessant, zo niet interessanter is dan het interessante ex-voto’s. Surselvadal. Bovendien bleek het weer er beter in de tweede helft van het kamp. Er is Lag Serein / Lag Crest Ault dus een flink aantal excursies naar dit gebied Vanuit kamp per auto naar Disentis/Funs. geweest, inclusief de huttentocht. Omhoog per lift(en). Vandaar Beide gebieden bleken overigens rijk aan vaak noordwestwaarts omhoog verder naar Lag gemarkeerde en van wegwijzers voorziene Serein (2073 m). Met de lift terug. wandelpaden, het was geen probleem om een programma samen te stellen. Tomasee / Lai da Tuma Een van de bronnen van de Rijn. Naar Namen Oberalppass rijden, parkeren even vóór de Eigenaardig in het Surselvadal is dat veel pas. Goed gemarkeerd pad leidt met enkele namen meerdere keren voorkomen. Er zijn klimpartijen (tot. ± 400m) naar helder bijvoorbeeld twéé meren Serein, diverse bergmeertje. Waargenomen werd o.m. een Mompé’s, Pardatschen, twee keer meisje dat pad (terug) op blote voeten deed. Caischavedra, twee keer Sumvitg, twee keer (Geen KNNV-lid.) Surrein e.d. Frisal / Oerbos Per auto naar Breil / Brigels. Stoeltjeslift omhoog nemen, vervolgens op gelijke hoogte Lijst uitgevoerde excursies noordwaarts en dan omlaag naar ‘oerbos’ dat vooral oer is omdat het ontoegankelijk is. Het Vorderrhein neer en op dal verder omhoog (Frisal) is de moeite waard, Lopend vanaf de camping rivier volgen en uitgevoerd door twee excursiegangers. weer terug. Leek een niemendalletje, maar bleek met warm weer meer inspanning dan Valla Buora / Puxxetta Sura. Per auto naar gedacht. Curaglia, Fuorns, parkeren zo mogelijk bij Acla (1474m). Over weggetje teruglopen naar Lag da Laus Fuorns, dorp door, halverwege tussen huizen Lopend vanaf camping langs Pardomat recht (en steil) omhoog het Valla Buora in, Dadens, omhoog naar Lag da Laus (1614m) rechts aanhouden, rein da Fuorns oversteken, (lag = meer). Diehards konden nog als er tijd naar Stavel Sut (1984m) en door onderlangs is op en neer naar Alp da Laus Dadens (± bergkam naar Plaun Barcuns (1831m) en 1775m), maar dat is niet gedaan. vandaar noordwaarts terug naar Acla of waar men de auto’s heeft geparkeerd.

5/19 KNNV-kamp Disentis II - 2006

(langs Strahlgand) en vandaar onderlangs Val Plattas. Per auto naar Curaglia, Fuorns, helling (langs Strahlboden en Vordere Felli) daar lopers afzetten. Die lopen door Fuorns, terug naar de pas, of dat direct vanaf het meer halverwege tussen huizen recht omhoog het naar omlaag en dan linksaf naar Vordere Felli Valla Buora in, aldoor omhoog over pas F. wordt gelopen. Van Vordere Felli naar dalla Buorga (2295m), dan omlaag en Hintere Felli en dan terug naar Oberalppass noordwaarts naar moerasjes en Rein da (=Cuolm d’Ursera). Plattas, en langs dit stroompje omlaag naar Curaglia, alwaar (hopelijk) ophalers zijn. Alp-Tgom. Kaart 1232 / 256T. Door één deelnemer in nakamp uitgevoerd, Rijd naar Sedrun. Zoek weggetje naar terwijl vier deelnemers de kam (Crap Stagias) Camischotas, begin lift naar Tgom. Lift naar deden. Geweldige tocht voor mensen die hun Tgom (1913m). Pad omhoog over bergrug naar hoogtevrees weten te bedwingen. Steenarend Stavel Sisum (2183m) en verder omhoog naar van dichtbij waargenomen. Aanrader voor Nual (2387m) en Carvers dil Tgom (2489m). eventueel volgend kamp. Vandaar mogelijkheid onderzoeken om naar meertjes in Carvers da Nual te gaan. Terug Alp Cristallina / Bucca digl Uffiern over berghelling noordwaarts omlaag naar Rijd via Curaglia voorbij Fuorns richting moerasjes (2186m). vandaar pad langs helling Dadatsch, neem weggetje links net vóór geleidelijk omhoog terug naar Stavel Sisum, stroompje Rein da Cristallina, parkeer voor vandaar terug naar Tgom (alwaar horeca slagboom. Loop vervolgens zo ver als mogelijk aanwezig!). Lift omlaag óf loop omlaag langs is. Als het meezit, kunnen diehards een zigzagslingerpad. poging doen om vanaf de Bucca digl Uffiern (± 1850m) het meertje Laiets (2316m) te Valla Buora / Puxxetta Sura. Per auto naar bereiken. Reken wel ruim drie uur voor heen Curaglia, Fuorns, parkeren zo mogelijk bij & terug vanaf/naar de Bucca. Acla (1474m). Over weggetje teruglopen naar Fuorns, dorp door, halverwege tussen huizen Lai Blau recht omhoog het Valla Buora in, rechts Rijd via Curaglia naar stuwmeer Lai da aanhouden, rein da Fuorns oversteken, naar Sontga Maria (meer van de Heilie Maria, Stavel Sut (1984m) en door onderlangs wateroppervlak 1908m hoog), en tracht auto’s bergkam naar Plaun Barcuns (1831m) en te parkeren op zijweggetje ruim een km vóór vandaar noordwaarts terug naar Acla of waar de stuwdam, voor een slinger in de weg. men de auto’s hefet geparkeerd. Vandaar (1795m) naar westoever meer lopen en omhoog naar Lai Blau (2409m). Terug Acquacalda dezelfde weg. Per auto over Lukmaniërpas, parkeren Acquacalda. Over camping route volgen, eerst Stagias, moerasjes ten zuiden ervan min of meer langs de weg, daarna stijgen (± Van camping naar Curaglia. Rechtsaf naar 200m) en langs / over beek terug. Mutschnenga, eventueel vlakvoor Notenkrakers! Meer keren uitgevoerd, o.a. Mutschnengia weggetje omhoog naar gehucht omdat het ten zuiden van de Lukmaniërpas de Stagias. Vandaar pad zuidwaarts naar Plauns tweede week beter weer was. en Uaul dils Plauns, door naar Plaun. Rondje of zelfde weg terug. Nat gebied! Casaccia Per auto over Lukmaniërpas, parkeren Lutersee Casaccia. Weg over bood interessant Rijd vanaf Disentis naar Overalppass excusriegebied. (2042m). (± 40 minuten) Vandaar pad omhoog naar Hintere Felli en verder omhoog naar pas Val Sumvitg, Zervellasee Fellilücke (2478m) Vandaar omlaag naar Per auto richting Chur, bij Sumvitg naar Lutersee (2358m). Surrein en weg omhoog, o.a. door nauwe Te overleggen voor volgens kamp zou zijn of tunnel, naar en langs stuwmeer Zervellasee. de tocht is uit te breiden naar Alte Stäfel Lopen zo ver als je kan.

6/19 KNNV-kamp Disentis 2 - 2006

Camperio, Dötra Huttentocht Aan de zuidkant van de Lukmaniërpas. Mogelijke hutten voor een huttentocht (2- Parkeren in Camperio, lopen met ± 450 m daags, 1 nacht) waren klimmen. 1. Cavardirashut. 2. Exlihut. Passo delle Colombe, Passo del Sole 3. Medelsehut. Tweepassentocht. Rijden over de 4. De Cadlimohut. Lukmaniërpas, parkeren bij Casaccia. Heen 5. De Bovarinahut. over de duivenpas, terug over de zonnepas. (De zon was die dag echter geheel achter De Exli- en Medelhut waren vol, de dikke wolken verscholen.) Carvadirashuttocht werd afgeschreven als te zwaar. Milez Uiteindelijk vertrokken bijna dertig Rondje Milez. Met de auto naar gehucht Milez deelnemers gesplitst in twee groepen naar boven Sedrun. Omhoog langs Senda twee hutten, omdat geen van beide hutten Surselvana, terug langs Senda Ecologia. plaats had voor dertig. Zeventien vertrokken Boven Milez terrasje. naar de Cadlimo-hut, negen naar de Bovarina- hut. Beide hutten liggen in Ticino, ten zuiden Oberalppass - Dieni van de Lukmaniërpas (ofwel Passo di Met de auto naar Dieni (achter Sedrun). Trein Lucmanno). De auto’s werden geparkeerd op naar de pas, lopen terug. de pas: beide bergtochten waren rondtochten. Beide groepen spraken na terugkomst van een Sedrun 1 geslaagde tocht. Naar de Cadlimo gingen Met de lift vanaf Disentis omhoog doorlopen Annelies, Eric, Erna, Floris, Freek, Harrie, naar Bugnei/Sedrun, met de trein terug en de Herman, Hettie, Joyce, Ko, Marieke, Paul, wandeling vanaf het kamp. Renée, Stephanie, Taco, Tim en Tineke. De hut ligt boven 2500 m en was letterlijk het Sedrun 2 hoogtepunt van de tocht. Via Mompe Medel naar Sedrun, met de trein Naar de Bovarina gingen Anja, Bram, Iris, terug. Josette, Monique, Roeland, Teun, en Tilly. Deze hut ligt lager, maar er moest een pas Bauns van ± 2400 m voor worden overgestoken. Per auto naar Sedrun / Camischolas. Omhoog naar Bauns en weer terug. Eigenlijk was het De jongerenmiddag was een zaterdagmiddag doel over de Chrüxlipas naar de Exlihut en verzorgd door jongeren, onder voorzitterschap dan over de Mittelplattenpas weer terug, een van Stephanie: opdrachten die het nodige dagtocht voor snelle en geoefende klimmers, speur-, denk- en theatertalent van de maar het regende zo hard dat de volwassenen vergden. Gevolgd door een excursiegangers de tocht afbraken. pannenkoekenbakwedstrijd. Het weer zat mee. Kerkje St. Benedikt Diverse deelnemers bezochten het kerkje in De Bonte Avond vond plaats op zondag 6 St. Benedikt, dat zich onderscheidt door een augustus, uit voorzorg onder een afdak van zeer doordachte en bijzonder mooie moderne tarps en met theater(tarp)achtergrond. Het architectuur. regende nauwelijks.

Excursieregelaars: Josette Koopmans Herman Verschuren

7/19 KNNV-kamp Disentis II - 2006

Plantenlijst Tilly Berkenbosch Marianne Folbert

Hoogtepunten: de vele zwarte vanille orchissen, de verschillende soorten rapunzels. Al met al hebben we maar liefst 292 planten genoteerd verdeeld over 54 plantenfamilies

Lycopodiaceae- wolfsklauwfam. Lycopodium annotinum- stekende wolfsklauw Urticaceae- brandnetelfam. Selaginella selaginoides– getande mosvaren Urtica dioica- grote brandnetel

Equisetopsida. Chenopodiaceae- ganzenvoet fam. Equisetum arvense- heermoes Chenopodium bonus- henricus- brave hendrik Equisetum sylvaticum – bospaardestaart Caryophyllaceae- anjer fam. Pteropsida- varens Silene nutans- nachtsilene Cryptogramma crispa- peterselievaren Silene vulgaris- blaassilene Botrychium lunaria- gelobde maanvaren Silene dioica- dagkoekkoeksbloem Polystichum lonchitis- lansvaren Silene acaulis- stengelloze silene Polypodium vulgara – eikvaren Dianthus carthusianorum- kartuizer anjer Dryopteris filix-mas –mannetjesvaren Prethrorhagia saxifraga – kleine mantelanjer Athyriumfilix – wijfjesvaren Arenaria biflora- zandmuur Spergula arvensis- spurrie Pinaceae-dennenfam. Picea abies- fijnspar Polygonacaea- duizendknoop fam. Pinus cembra- alpenden (arve) Rumex alpinus- veldzuring Polygonum aviculare- varkensgras Papaveraceae – Papaverfamilie Pol.ygonum viviparum- levendbarende Chelidonium majus – stinkende gouwe duizendknoop Polygonum bistorta- adderwortel. Cannabaceae – hennepfamilie Humulus lupulus – hop Hypericaceae- hertshooifam. Hypericum montanum- berghertshooi Betulaceae – berkenfamilie H. perforatum- sint janskruid Corylus avellana – hazelaar Malvaceae- kaasjeskruid fam. Ranunculaceae- ranonkel fam. Malva moschata- muskuskaasjeskruid Trollius europaeus- europese trollius. Impatiens noli-tangere- groot springzaad Caltha palustris- dotterbloem Aconitum lycotonum- gele monnikskap Droseracaea- zonnedauwfam. Aconitum napellus subsp vulgare- blauwe Drosera rotundifolia- ronde zonnedauw monnikskap Pulsatilla vulgare- wildemanskruid Cistaceae- zonneroosjesfam. Pulasatilla alba- Oostenrijkse alpen anemoon Helianthemum ssp.- zonneroosje Hepatica nobilis- leverbloempje Ranunculus alpestris – alpenboterbloem Violaceae- viooltjesfam. Ranunculus serpens subsp nemorosus- Viola biflora- tweebloemig viooltje bosboterbloem Viola tricolore- driekleurig viooltje Ran. trichophyllus ssp trichophyllus- waterranonkel Salicaceae- wilgen fam. Ran. aconitifolius- monnikskap boterbloem Salix reticulata- netnervige wilg Ran. acris- scherpe boterbloem Brassicacaea- kruisbloemen fam. Talictrum minus- kleine ruit Cardaminopsis sisarenosa- rozetsteenkers

8/19 KNNV-kamp Disentis 2 - 2006

Cardamine amara- bittere veldkers Rubus idaeus- framboos Biscutella subsp- brilkruid R. fructicosus agg.- braam Capasella bursa pastoris- herderstasje R. caesius – dauwbraam Brassica napus- koolzaad Arancus dioicus - geitenbaard

Empetraceae- kraaiheide fam. Fabaceae-vlinderbloemen fam. Empetrum nigrum- kraaiheide Astragalus alpinus- alpentragant Astragalus pendulifloris- knikkende tragant. Ericaceae- heidefam. Medicago sativa- luzerne Vaccinium idaea- rode bodbes Viccia cracca- vogelwikke Vacc. uliginosum- rijsbes Onobrychis subsp.- bergesparcette Vacc. myrtillis- blauwe bosbes Melilotus alba- witte honigklaver Rhodondendron ferrugineum- roestbladig M. officinalis- gele honingklaver alpenroosje Trifolium alpinum- alpenklaver Rhod. hirsutum- borstelig alpenroosje Trifolium arvense - hazepootje Calluna vulgaris- struikhei Trifol. repens- witte klaver Loiseleuria procumbens- alpen azalea Trifolium rubens – purperen klaver Trifol. hybridum- basterdklaver Pyrolaceae- wintergroenfam. Trifol. badium- bruine klaver Pyrola rotundifolia- rond wintergroen Trifol. pratense- rode klaver Trifol. montanum- bergklaver Primulaceae- sleutelbloenfam. Lotus alpinus- alpenrolklaver Samolus valeriandi- waterpunge Lotus corniculatus- gewone rolklaver Lysimachia nummularia - penningkruid Anthyllis vulneraria subsp- wondklaver Oxalis acetosella- witte klaverzuring Convolvulaceae – windefamilie Convolvulus arvensis - akkerwinde Thymealaecae- peperboompjesfam. Daphne mezerum- rood peperboompje Crassulaceae- vetplanten fam. Daphne alpina- alpenpeperboompje Sempervivum arachnoideum- spinnenweb huislook Onagraceae- teunisbloemfam. Semp. tectorum- gewone huislook Chamerion angustifolium- wilgenroosje Semp. montanum- berghuislook Chamerion fleischeri/ Epilodium fleischeri – Sedum acre- muurpeper. wilgenroosje Sedum album- wit vetkruid Epilodium alsinifolium- Sedum telephium - hemelsleutel Epilobium hirsutum- harig wilgeroosje Ep. montanum- bergbasterdwederik Saxifragacaea- steenbreek Oenothera subsp- teunisbloem Parnassia palustris- parnassia Circaea alpina- alpenheksenkruid Saxifraga aizoides- gele bergsteenbreek Saxifraga diapensioides Santalaceae- sandelhoutfam. Sax. rotundifolia- rondbladige steenbreek Thesium humifusum- liggend bergvlas

Rosaceae- rozen fam. Euphorbiaceae- wolfsmelkfam. Drys octopetala- zilverwortel Euphorbia cyparissias- cypreswolfsmelk Geum montanum- bergnagelkruid Euph. helioscopia- kroontjeskruid Fragaria vesca- bosaardbei Alchemilla alpina- alpenvrouwenmantel Polygalaceae- vleugeltjesbloemfam. Alchemilla subsp.- vrouwenmantel Polygala serpylifolia- liggende Sobus aucuparia- lijsterbes vleugeltjesbloem. Potentilla erecta- tormentil Potentilla reptans- vijfvingerkruid Geraniaceae- ooievaarsbek fam. Filipendula ulmaria- moerasspirea Geranuim sylvaticum- bosooievaarsbek

9/19 KNNV-kamp Disentis II - 2006

G. pratense - beemdooievaarsbek Thymus seryllum- wilde tijm G. robertianum- robertskruid Thymus praecox subsp polytrichus- kruiptijm Ajuga pyramidales- pyramide zenegroen Apiaceae- schermbloemenfam. Mentha longifolia- hertsmunt Aegopodium podagraria - zevenblad Linaria alpine- alpenleeuwebek Astrantia major – groot sterrenscherm Linaria vulgaris- vlasbekje Astrantia minor- klein sterrenscherm Cymbalaria muralis- muurleeuwenbek Angelica sylvestris- gewone engelwortel Clinopodium vulgare- borstelkrans Peucedanum ostruthium- meesterwortel Laserpitium halleri- laserkruid Plantaginaceae- weegbreefam. Laserpitium latifolium – breedbladig Plantago major- grote weegbree laserkruid Plantago media- ruige weegbree Heracleum sphondylium- gewone bereklauw P. lanceolata- smalle weegbree Torilis japonica- heggedoornzaad p. alpina- alpenweegbree

Gentianaceae- gentiaanfam. Orobanchceae – Bremraapfamilie Gentiana acaulis – Stengelloze gentiaan Orobanche alba – tijmbremraap Gentiana bavarica – Beierse gentiaan Gentiana punctata- gestippelde gentiaan. Scrophulariaceae- helmkruidfam. Gentiana purpurea- purpergentiaan Vesbascum phlomoides- keizerskaars Gent. verna- voorjaarsgentiaan Verb. densiflorum- stalkaars Gent. nivalis- sneeuwgentiaan Melampyrum pratense- hengel Gentianella campestris- veldgentiaan Melampyrum sylvaticum – boshengel Gentianella germanica- duitse gentiaan Euphrasia rostkoviana- beklierde ogentroost Euphr. mimima- dwergogentroost Asclepiadaceae- zijdeplantfam. Euphr. picta- beklierde ogentroost Vincetoxicum hirundinaria- witte engbloem Odontites luteus- gele ogentroost Pedicularis palustris- moeraskartelblad Solanaceae- nachtschadefam. Ped. rostratospicata- vleeskleurig kartelblad Solanum dulcamara- bitterzoet Rinanthus angustifolius- grote ratelaar Rin. alectorolophus- harige ratelaar Cuscutaceae- warkruidfam. Rin. aristatus- gekamde ratelaar Cuscuta europeae- groot warkruid. Mimulus guttatus- gele maskerbloem Veronica beccapunga – beekpunge Boraginaceae- ruwbladigen Myosotis palustris- moerasvergeet mij nietje Lentibulariaceae- blaasjeskruidfam. M. arvensis- akkervergeet- mij nietje Pinguicula vulgaris- gewoon vetblad Echium vulgare – slangenkruid Symphytum officinalis- smeerwortel Campanulaceae- klokjesfam. Phyteuma spicatum- witte rapunzel Lamiaceae- lipbloemenfam. Phyt. betonicafolium- betonie rapunzel Lamium purpureum – paarse dovenetel Phyt. scorzonirifolium- schorseneerrapunzel Scutellaria alpina – alpenglidkruid Phyt. orbiculare- bolrapunzel Teucrium chamaedrys- echte gamander Phyt. nigrum- zwarte rapunzel Salvia pratensis- veldsalie Campanula barbata- harig klokje Salvia glutinosa- kleverige salie Campanula cochleariifolia – zodeklokje Galeopsis tetrahit- gewone hennepnetel Camp. rotundifolia- grasklokje Lamium album- witte dovenetel Camp. scheuzeri- grasklokje Stachys sylvatica- bosandoorn Camp. trachelium- ruig klokje ( wit) Prunella grandiflora – grote brunel Camp. alpina- alpenklokje Prunella vulgaris- gewone brunel Rubiaceae- sterbladigen Origanum vulgare – wilde marjolein Galium verum- geel walstro Acinos alpinus – alpensteentijm Galium mollugo- glad walstro

10/19 KNNV-kamp Disentis 2 - 2006

Galium odoratum - lievevrouwenbedstro L. pilosa- ruige veldbies L. campestris- gewone veldbies Dipsacaceae- kaardebolfamilie Juncus bufonius- greppelrus Knautia dipsacifolia- bergknautia J. effusus- pitrus Scabiosa columbaria- duifkruid Cyperaceae- cypergrassen Asteraceae- composieten Eriophorom vaginatum- eenarig wollegras Solidagi virgaurea- echte guldenroede E. angustifolium- veenpluis Aster alpinus- alpenaster E. husonii- wollegras Erigeron uniflorus- eenhoofdige fijnstraal Carex atrata subsp atrata Eupatorium cannabinum - Koninginnekruid C. flava- gele zegge Antennaria dioica- rozenkransje C. nigra- zwarte zegge Gnaphalium sylvatics- bosdroogbloem C. pallescens- bleke zegge Leucanthemum vulgare- gewone margriet C. hirta- ruige zegge Leucanthemopsis alpina- margriet C. ovalis- hazezegge Leodonton montanus - bergleeuwentand C. pseudocyperus- hoge cyperzegge Achillea nana – dwergduizendblad C. echinata- sterzegge Alchemilla millefolium- gewoon duizendblad Arnica montanum- valkruid - grassenfam. Arctium minus – kleine lis Nardus stricta- borstelgras Adonostyles alliariae- soort hoefblad Phleum alpine- alpentimotee Senecio alpinus – alpenkruiskruid Phleum pratense subsp pratense- timotee Senecio fuchii – boskruiskruid Dactylis glomerata- kropaar Senecio nemorenses- boskruiskruid Cynosurus cristatus- kamgras Carlina aucalis- zilverdistel Briza media- bevertjes Saussurea alpina- echte alpenschaarde Melica nutans- knikkend parelgras Cirsium spinossisimum- dichtgestekelde Milium effusum - bosgierst vederdistel - gewoon reukgras Cir. helenioides- ongelijkbladige distel Cir.. palustre- kale jonker Liliaceae- leliefam. Centaurea montana - bergcentaurie Colchicum autumnale -herfsttijloos Centaurea nigrescens Tofieldia calycylata Centaurea raetica Allium pulchellum- fraai look Centaurea uniflora Allium ursinum- daslook Cicerbita alpina- alpensla Veratum album- witte nieswortel Hypochoeris uniflora- eenhoofdig biggenkruid Lillium martagon- turkse lelie Hieracium pilosella- muizenoor Maianthemum bifolium- dalkruid Hieracium uniflora – Iris graminea Hier. aurantiacum- oranje havikskruid Polygonatum verticillatum – Hier. intybaceum- wittig havikskruid kranssalomonszegel Crepis aurea- goudgeel streepzaad Artemisia vulgaris- bijvoet Orchidaceae- orchideeënfam. Prenanthes purpurea – rode bergsla Coeloglossum viride – groene nachtorchis Tussilago farfara- klein hoefblad Dactylorhiza majalis subsp. Alpestris- brede Taraxacum officinale- paardebloem orchis Matrecaria discoidea- schijfkamille Dactylorhiza praetermissa - rietorchis Sonchus oleraceus- gewone melkdistel Dact. maculata- gevlekte orchis Anthemis arvensis- valse kamille Nigitella nigra- zwarte vanille orchis Senecio jacobaea- jacobskruiskruid Gymnadia conopsea- grote muggenorchis Epipactis atrorubens- bruinrode wespenorchis Juncaceae- russenfam. Plantanthera bifolia- welriekende nachtorchis Luzula sylvatica- grote veldbies Listera ovata- grote keverorchis L. luzuloides- witte veldbies

11/19 KNNV-kamp Disentis II - 2006

Vlinderlijst Yolanda ten Thije Eric de Vroome

Overzicht van de waargenomen dagvlindersoorten

DIURNA DAGVLINDERS

Hesperiidae Dikkopjes Thymelicus lineola Zwartsprietdikkopje Thymelicus sylvestris Geelsprietdikkopje Hesperia comma Kommavlinder Ochlodes venata Groot dikkopje Pyrgus alveus Groot spikkeldikkopje

Papilonidae Grote pages Papilio machaon Koninginnepage Parnassius apollo Apollovlinder Parnassius phoebus Kleine apollovlinder

Pieridae Witjes Aporia crataegi Groot geaderd witje Pieris brassicae Groot koolwitje Pieris rapae Klein koolwitje Pieris napi Klein geaderd witje Leptidea sinapis Boswitje Colias phicomone Bergluzernevlinder Colias palaeno Veenluzernevlinder Colias croceus Oranje luzernevlinder

Lycaenidae Vuurvlinders, Kleine pages en Blauwtjes Lycaena phlaeas Kleine vuurvlinder Lycaena virgaureae Morgenrood Lycaena tityrus Bruine vuurvlinder Cupido minimus Dwergblauwtje Polyommatus damon Witstreepblauwtje Polyommatus coridon Bleek blauwtje Polyommatus icarus Icarusblauwtje Aricia agestis Bruin blauwtje Maculinea arion Tijmblauwtje Plebeius argus Heideblauwtje Plebeius idas Vals heideblauwtje

Nymphalidae Weerschijnvlinders, Vossen, Parelmoervlinders Apatura iris Grote weerschijnvlinder Limenitis camilla Kleine ijsvogelvlinder Inachis io Dagpauwoog Vanessa atalanta Atalanta Vanessa cardui Distelvlinder Aglais urticae Kleine vos Nymphalis antiopa Rouwmantel

12/19 KNNV-kamp Disentis 2 - 2006

Polygonia c-album Gehakkelde aurelia Araschnia levana Landkaartje Argynnis paphia Keizersmantel Argynnis adippe Adippevlinder Argynnis aglaja Grote parelmoervlinder Issoria lathonia Kleine parelmoervlinder Argynnis niobe Duinparelmoervlinder Boloria pales Herdersparelmoervlinder Brenthis daphne Braamparelmoervlinder Boloria titania Titania’s parelmoervlinder Boloria selene Zilveren maan Boloria dia Akkerparelmoervlinder Boloria napaea Bergparelmoervlinder Melitaea didyma Tweekleurige parelmoervlinder Melitaea athalia Bosparelmoervlinder Melitaea aurelia Steppeparelmoervlinder

Satyridae Zandoogjes Melanargia galathea Dambordje ligea Boserebia Erebia euryale Grote erebia Erebia epiphron Bergerebia Erebia melampus Kleine bergerebia Erebia aethiops Zomererebia Erebia alberganus Amandeloogerebia Erebia tyndarus Zwitserse glanserebia Erebia nivalis Alpenglanserebia Erebia meolans Donkere erebia Erebia pandrose Gewone dauwerebia Erebia gorge Gewone zijde erebia Erebia pronoe Watererebia Maniola jurtina Bruin zandoogje Aphantopus hyperantus Koevinkje Coenonympha gardetta Alpenhooibeestje Coenonympha darwiniana Darwin’s hooibeestje Lasiommata maera Rotsvlinder Lasiommata petropolitana Kleine rotsvlinder

DAGACTIEVE NACHTVLINDERS

Sphingidae Pijlstaarten

Agrius convolvuli Windepijlstaart Macroglossum stellatarum Kolibrivlinder/Meekrapvlinder

RUPSEN

Sphingidae Pijlstaarten Deilephila elpenor Groot avondrood Hyles Galii Walstropijlstaart Hyles Euphorbiae Wolfsmelkpijlstaart Arctia caja Grote beer

13/19 KNNV-kamp Disentis II - 2006

OVERIGE INSEKTEN

Aeshna juncea Venglazenmaker Aeshna cyanea Blauwe glazenmaker Somatochlora alpestris Taiga glanslibel Calopteryx splendens Weide beekjuffer Pyrrhosoma nympula Vuurjuffer Ceriagrion tenellum Koraaljuffer Coenagrion puella Azuurwaterjuffer Urocerus gigas Reuzenhoutwesp Rhyssa persuasoria Sluipwesp van de Reuzenhoutwesp Cetonia aurata Gouden tor

Geraadpleegde boeken Chinnery M., Thieme Nieuwe insektengids, BV Uitgeversmaatschappij Tirion, Baarn 1986. Tolman T., De Nieuwe Vlindergids, Tirion Baarn 1999. Wijnhoff I., veldgids Dagvlinders, Stichting Uitgeverij KNNV, Utrecht 1999.

SprinkhaneSprinkhanenn en krekels Ko van Gent

Tijdens het kamp in Disentis hebben wij ook kan hij akelig gemeen bijten. Algemeen en geprobeerd de aanwezige soorten sprinkhanen makkelijk te herkennen was ook de de determineren. Bij sommige soorten is dat tweekleurige sabelsprinkhaan(Metrioptera makkelijk vanwege opvallende kenmerken als bicolor) met een zwarte streep over de geluid en/of kleur. Bij andere is dat een stuk achterpoten. Tijdens de bergwandelingen heb minder makkelijk. ik een aantal kleurige bergsprinkhanen kunnen vangen. De Tessiner gebergte Alleen tijdens de eerste wandeling zijn door sprinkhaan(Miramella formosanta) en de verschillende mensen Blauw- en rood Noordelijke gebergte vleugelsprinkhanen gezien. Regelmatig sprinkhaan(Bohemanella frigida) vallen op hebben wij de Klappersprinkhaan gezien en vanwege de mooie groen/zwarte tekening. gehoord. Deze sprinkhaan maakt een Tijdens onze wandelingen in de bergen hoorde opvallend hard ‘’klapperend’’ geluid en bij het wij naast de vele Ratelaars, Snortikkers, opspringen laat hij zijn mooie rode vleugels Wekkertjes en Zoemertjes ook regelmatig een goed zien. Deze soort is in Nederland Locomotiefje. Deze soort is hier algemeen en uitgestorven. te herkennen aan het geluid. Hij maakt nl het geluid van een optrekkende ouderwetse Regelmatig werd de zuidelijke stoomlocomotief. In Nederland komt deze zaagsprinkhaan met zijn fraaie rode poten soort alleen zeer plaatselijk in de gevangen en bekeken. Kennemerduinen voor.

Rond het kampterrein was duidelijk hoorbaar Langs de rijnbeken komt de kleine gouden de Grote groene sabelsprinkhaan, sprinkhaan algemeen voor. Wrattenbijter en de alpen struiksprinkhaan. Deze laatste heet Pholidoptera aptera en is Opvallend algemeen was de Gomphocerus overwegend zwart met een zeer opvallende sibiricus waarvan de mannetjes te herkennen luide roep. De Wrattenbijter is een zijn aan de bokshandschoentjes. Verder wist beangstigende verschijning die je niet zo maar ik een zogenaamd tweepunts-doorntje(Tetrix oppakt. Volgens sommige kampdeelnemers

14/19 KNNV-kamp Disentis 2 - 2006 bipunctata) te vangen. Dit zijn zeer kleine slechts een deel van de aanwezige onopvallende sprinkhaantjes. sprinkhanen op naam hebben kunnen brengen. Hieronder een lijst met waargenomen soorten. Deze lijs is lang niet compleet omdat wij

Barbitestis obtusus zuidelijke zaagsprinkhaan Leptophyes punctatissima struiksprinkhaan Tettigonia viridissima grote groene sabelsprinkhaan Decticus verrucivorus wrattenbijter Metrioptera bicolor tweekleurige sabelsprinkhaan Pholidoptera aptera alpenstruiksprinkhaan Pholidoptera griseoaptera gewone struiksprinkhaan Tetrix bipunctata tweepunts doorntje Bohemanella frigida noordelijke bergsprinkhaan Miramella formosanta tessiner bergsprinkhaan Psophus stridilus klappersprinkhaan Oedipoda caerulescens blauwvleugelsprinkhaan Oedipoda germanica roodvleugelsprinkhaan Euthystira brachyptera kleine gouden sprinkhaan Omocestus viridulus wekkertje Stenobothrus lineatus zoemertje Gomphocerus sibiricus sibirische sprinkhaan Stauroderus scalaris bergsprinkhaan Chorthippus apricarius locomotiefje Chorthippus bigitullus ratelaar Chorthippus eisentrauti zuidelijke grassprinkhaan C. mollis Snortikker

15/19 KNNV-kamp Disentis II - 2006

Vogels in Disentis (artikel+lijst) Ko van Gent (lijst) Arend de Waard

Onze verblijfsperiode in Disentis was voor het Boerenzwaluwen heb ik slechts een enkele waarnemen van vogels ongunstig. De trefkans keer gezien. voor de vogelsoorten neemt na het broedvogelseizoen sterk af vanwege het De waterspreeuw is niet rond de beek bij het ontbreken of de sterk afgenomen kampterrein gezien maar is gelukkig wel zangactiviteit. Na twee weken vogelen hebben ruimschoots op andere lokaties bewonderd. wij net geen 70 soorten waargenomen en dat Het is echt prachtig om deze vogel te zien betekent een relatief vogelarm kamp. In klauteren, duiken en zwemmen in de beken. Nederland kunnen wij met gemak in een goeie Verassend afwezig rond de beken was de periode, in één dag, meer dan 100 IJsvogel. Die had ik toch eigenlijk wel vogelsoorten waarnemen. verwacht. Plaatselijk hebben wij wel regelmatig Grote gele kwikstaarten gezien. Rond het kampeerterrein in Disentis werd actief gezongen door o.a Grote Lijster, Op de hoger gelegen bergen ontbraken veel Zanglijster, Zwartkop, Geelgors, Europese specifieke alpensoorten. Slechts de Alpenkauw kanarie en een Vuurgoudhaan. Verder werd liet zich tijdens de huttocht goed waarnemen. vanuit het kamp onder meer de Notekraker, Slechts een enkeling zag een Kauw, Vink, Putter, Grote Bonte Specht, alpensneeuwhoen en een groepje Glanskop, Buizerd, Torenvalk en Wilde eend Sneeuwvinken. Tijdens de bergwandelingen vastgesteld. Sommige van ons zagen een werden veel Zwarte roodstaarten, Tapuiten en Steenarend over het kamp vliegen. Het meest Waterpiepers gezien. Het Paapje werd in de opvallend was in mijn ogen de luidruchtige dorpjes soms waargenomen. Ook roofvogels Groene spechten die uiteindelijk nooit zijn werden opvallend weinig waargenomen. gezien. Afhankelijk van het weer werd er aan Incidenteel is de Steenarend gezien. het einde van de dag actief gefourageerd door zwaluwen boven het kamp. Bij regen vlogen De meest opmerkelijk vogel was zonder meer de zwaluwen tussen de tenten door en bij mooi de Notekraker. De soort is, met name in het weer slechts als stipjes in de lucht waar te Arvenbos, opvallend algemeen. In dit bos nemen. De ene dag waren het vooral hebben wij de Notekrakers goed kunnen zien Gierzwaluwen en de andere dag weer vooral terwijl zij zich te goed deden aan de keiharde Huiszwaluwen met een enkele Rotszwaluw. arvenappels. Verder werden in dit bos ook de kleurige Kruisbekken waargenomen.

Boerenzwaluw Merel Huiszwaluw Zanglijster Boompieper Grote Lijster Waterpieper Tuinfluiter Grote Gele Kwikstaart Zwartkop Witte Kwikstaart Bergfluiter x Waterspreeuw x Tjiftjaf Winterkoning Goudhaantje Roodborst Vuurgoudhaantje x Zwarte Roodstaart Glanskop Paapje Matkop Roodborsttapuit Kuifmees Tapuit Zwarte Mees Beflijster x Pimpelmees

16/19 KNNV-kamp Disentis 2 - 2006

Koolmees Geelgors Vlaamse Gaai Blauwe Reiger Ekster Wilde Eend Notenkraker x Sperwer Kauw Buizerd Bonte Kraai Steenarend x Raaf Torenvalk Spreeuw Kwartel Huismus Gierzwaluw Ringmus Rotszwaluw Vink Alpengierzwaluw x Europese Kanarie Draaihals x Groenling Groene Specht Putter Zwarte Specht Barmsijs Grote Bonte Specht Kruisbek x Kuifleeuwerik Goudvink Sneeuwhoen x

17/19 KNNV-kamp Disentis II - 2006

DeelnemDeelnemersersersers

Ronald Bauer Hellevoetsluis Josette Koopmans Zwolle Christine Bauer Monique Klitsie Marlinda Bauer Roeland Van Rijssel Anne-Marte Bauer Germen Bauer Kim Meijer Garrelsweer Anna Meijer Tilly Berkenbosch De Knipe Lotte Meijer Joost Meijer Mauk Driessen Nijmegen Hermine Groenendaal Teun Ooms Maarssen Anja Ooms-Wilms Freek den Dulk Zeist Iris Ooms Tineke Doedens Bram Ooms Tim den Dulk Tim Ooms

Bert Folbert Terwaard Frans Roozen Hellevoetsluis Marinane Folbert Yolanda ten Thije Annelies Folbert Marieke Folbert Herman Verschuren De Bilt Hettie van Eijck Ko van Gent Berkhout Floris van Eijck Willeke van Gent Roos van Gent Eric de Vroome Wognum Friso van Gent Claudia de Vroome Renee de Vroome Lenie van Gorkum Katwijk a Zee Wendy de Vroome

Harry Van Haarlem Culemborg Arend de Waard Barneveld Erna van Haarlem-De Geke de Waard Barneveld Vries

Taco van Haarlem

Joyce Heckman Den Haag

Paul Zeegers

Stephanie Heckman

Kampbestuur: Voorzitter : Harry van Haarlem Admin : Teun Ooms Excursieregelaar : Herman Verschuren Josette Koopmans

Plaats Camping “ TCS fontanivas te Disentis (Zwitserland)” CH- 7180 Disentis.

18/19 KNNV-kamp Disentis 2 - 2006

19/19