i > toezicht het krijgt Wie > Lourens Visser: intelligentie op kunstmatige ICT-vak’ het vanuit ‘Ik wiltegenspraak i magazine ambtenaar estuur estuur > Glasvezelsector: nutsvoorziening? of vechtmarkt 2.0

Onafhankelijk kwartaalmagazine voor de iOverheid. Nummer 34, jaargang 10, april 2020 advertentie.pdf 1 17-3-2020 08:36:20

the chief

De wereld maakt met de coronacrisis noodgedwongen een versnelde digitale transitie door. Omwille van de veiligheid van burgers zetten overheden hightechmiddelen in om het virus te verslaan. In Frankrijk en België zetten ze drones in om toezicht te houden en burgers te waarschuwen. Grote techbedrijven worden ingezet om met de inzet van big data controle te houden over het gedrag van mensen. Met locatiegegevens van smartphones is het immers eenvoudig om samenscholingen te traceren en zelfs geïnfecteerde personen te volgen. We gaan nog net niet zover als China, waar mensen in een app zelf hun temperatuur moeten doorgeven, maar we hebben de laatste weken enorme stappen gemaakt in de digitale bewaking van onze maatschappij. In tijden van crisis geven mensen hun persoonlijke vrijheden gemakkelijk op. Het is een keuze tussen gezondheid en privacy. De grote vraag wordt straks wel wat we terug kunnen iNSPIRATIE voor de optimale dienstverlening en willen draaien als we in rustiger vaarwater komen.

C Met meer dan 100 best practices vind je altijd iNSPIRATIE om jouw (gemeentelijke) De overheid heeft de touwtjes in ieder geval strak in handen op het M dienstverlening te optimaliseren. Verschillende gemeenten delen praktijkervaringen moment. De regering tast diep in de buidel om ondernemers, zzp’ers en sociaal kwetsbare Y vanuit uiteenlopende onderwerpen en invalshoeken: mensen te ondersteunen. Opluchting alom, maar tegelijkertijd ongerustheid. Hoe gaan CM

MY co-creatie, selfservice, procesoptimalisatie, communicatie en aansturing. gemeenten en uitvoeringsorganisaties – die al flink onder vuur liggen – deze nieuwe CY regelingen ten uitvoer brengen zonder al te veel administratieve rompslomp? En kunnen ze CMY Ga naar www.100bestpractices.nl en gebruik de flters en je eigen zoekwoorden om te samen met IT-bedrijven hiervoor snel de technologie inrichten? Werk aan de winkel, onder K bekijken welke best practice op dat moment bij jouw situatie, jouw vraagstuk past. druk wordt alles vloeibaar. Dan kan zelfs een PvdA’er minister worden in een regering Ga je liever even offine? Blader dan door het magazine iNSPIRATIE. Heb je er nog geen? waaraan de eigen partij niet deelneemt. Vraag je exemplaar aan via: www.pinkroccadelocalgovernment.nl/inspiratiemagazine Online werken is in ieder geval het nieuwe normaal ondertussen. Respect voor alle datacenters, netwerkbedrijven en cloud providers die het mogelijk maken dat ik als zzp’er kan blijven werken, online boodschappen kan doen, kan skypen met mijn vader van 82 en dat mijn dochters online lessen kunnen volgen. Om ons contact met u, beste lezer, niet te laten verwateren gaan we voorzien in een aantal online activiteiten. Er komen een paar interessante thuisdebatten en online colleges aan. Houd onze nieuwsbrief en website in de gaten!

WWW.100BESTPRACTICES.NL Heleen Hupkens #100BESTPRACTICES

Nummer 34, april 2020 3 in dit nummer

Future Lab Columns

Informatiespecialisten worden Marens Engelhard [25]

het kloppend hart van het Rijk Sander Future Lab, de informatiehuishouding van Klous [49] het Rijk in 2030 [31] CIO Rijk Lourens Visser

FUTURE LAB

wil tegenspraak van ICT’ers De informatiehuishouding 6 van het Rijk in 2030 In 2030 ... is elke ambtenaar z’n eigen archivaris [32] Sophie

1 in ‘t Veld De kunst van het weggooien [i21] Digitale informatie is goud, maar kan ook Chris Verhoef [i39] de vorm van beton aannemen [34]

Column Partners Wie o wie ... Marleen Stikker [37] Blueriq [16], Capgemini [44], ... krijgt het toezicht op kunstmatige intelligentie? 12 Centric [i28], Naar waarheidsvinding Conxillium [28], In het digitale debat heeft de waarheid IBM [18], IMAGEM [i26], het zwaar te verduren [38] KPN [i14], Pegasystems [i36], Glasvezelsector magazinePinkRoccade [26] 20 Vechtmarkt of nutsvoorziening? Z.O.Z. impact Conferentie ‘2020 and beyond’ impact! iBestuur uitgelezen? ‘Met elkaar’ rode draad in veranderproces gemeenten Draai ‘m om en lees verder in iBestuur impact. 40 Bijna vijftig pagina’s met: een interview met IBD- kopvrouw Nausikaä Efstratiades over lessen uit de Citrix-crisis, privacy van een andere planeet, een Nummer 34, jaargang 10, april 2020

Overheid. gesprek met de UWV-top, een verkenning naar i

hoe we al die alternatieve energie nou eigenlijk > Nausikaä Efstratiades moeten opslaan, columns en meer! Lessen uit de Citrix-crisis

Onafhankelijk kwartaalmagazine voor de

Opinie > UWV: eindelijk lucht voor vernieuwing 46 Meer licht op datalekken > Common Ground: verleiden of voorschrijven? 4 Nummer 34, april 2020 5 Lourens Visser heeft als CIO Rijk (sinds september 2019) negen speerpunten op zijn agenda gezet. Bovenaan staat het toekomstbestendig maken van het IT-landschap van de overheid, op de voet gevolgd door een grotere digitale weerbaarheid. Dat vereist een vorm van risicodenken, waar de overheid nog niet erg aan is gewend.

CIO Rijk Lourens Visser ‘Ik wil tegenspraak vanuit het

rote ICT-projecten bij de overheid kosten vaak meer tijd en geld dan Gaanvankelijk geraamd, net als in het bedrijfsleven. “Dat is niet heel ICT-vak’ vreemd, want ICT is namelijk een jong vak. Het bestaat pas zeventig jaar.” CIO Rijk Lourens Visser zegt dit zonder enige ironie. De voormalig CIO van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) en het Havenbedrijf Rotterdam licht zijn uitspraak toe. “Kademuren zijn grote, ingewikkelde dingen, maar die bouwen we in Nederland al een paar honderd jaar. Die kunnen we parametrisch ont- werpen. Huizen bouwen doen we al duizenden jaren. Landbouw - zo oud als de mensheid - is ongelofelijk doorontwikkeld en ondertussen enorm data- Door Karina Meerman gedreven geworden. Vergelijk dat alles eens met ICT, dat pas na de Tweede Beeld Lex Draijer/De Beeldredaktie Wereldoorlog een vlucht heeft genomen. Het vak werd gestuurd vanuit ontwikkelingen bij defensie. Applicaties uit de jaren zeventig kwamen uit de

6 Nummer 34, april 2020 7 financiële hoek, het telraam werd vervangen door een rekenmachine en toen door een computer. En nu doen we hele stelselwijzigingen bij de Belasting- dienst of automatiseren we de ingewikkelde uitkeringsprocessen van het UWV. Dat zijn meerjarenprogramma’s van honderden miljoenen euro’s.”

Noord-Zuidlijn Pratend over de voorspelbaarheid van dergelijke grote projecten, mag Visser graag een metafoor lenen van de CIO van het UWV. “Aart van der Vlist Coronacrisis vergelijkt grote ICT-projecten weleens met het aanleggen van de Noord-Zuid- lijn in Amsterdam. Met alle kennis en kunde die er op dat moment is, gaan De Citrix-crisis is nog maar naar vakmensen een tunnel boren onder Amsterdam. Tijdens het boren komen ze bezworen en dan krijg je ook als CIO van alles tegen, zoals zeventiende-eeuwse huizen die opeens verzakken. Dat Rijk ineens te maken met een alarm- is een probleem dat men niet had kunnen voorspellen.” De overheid wil uiter- situatie van ongekende omvang en aard een betere voorspelbaarheid rondom grote ICT-projecten en ze wordt moet je je rol pakken in de corona- ook beter in berekenen, maar het blijf ingewikkeld, zegt Visser. “Bij grote crisis. Als onderdeel van het BZK- projecten praten we over verschillende systemen, netwerken, leveranciers en brede beleidsteam dat de rijksbrede softwareproducten die moeten samenwerken en een bepaalde prestatie moe- coördinatie doet op het gebied van ten leveren. Het moet functioneren met een workload van duizenden en soms huisvesting, personeel, facilitaire tienduizenden mensen tegelijk. Daarbij wordt de wetgeving fijnmaziger, ter- diensten en ICT, zorgde Lourens wijl de systemen die deze wetswijzigingen moeten faciliteren, verouderen.” Visser ervoor dat alle ICT-dienst- verleners binnen het Rijk optimaal Het toekomstbestendig maken van het ICT-landschap staat bij deze CIO voorbereid waren op massaal thuis- Rijk dan ook bovenaan zijn lijst van speerpunten. “Preventief onderhoud is werken door de medewerkers. Via keihard noodzakelijk om de zaak in de lucht te houden. Als overheid zijn wij conference calls met de CTO’s (direc- een informatiegedreven organisatie. We zijn een dossierfabriek; dossiers en teuren van de ICT-bedrijven bij het bestanden voeden onze processen. Daarvoor hebben we systemen nodig die Rijk) is de situatie in kaart gebracht. goed blijven draaien, maar ook verantwoord en beheerst kunnen worden ver- Daarbij gaat het om de technische vangen en aangepast.” aspecten: bijvoorbeeld de beschik- bare bandbreedte bij de verschil- Citrix lende netwerkproviders, aantallen Dat digitale weerbaarheid dan een belangrijke voorwaarde is, werd afgelo- laptops, tablets en andere devices, pen januari pijnlijk geïllustreerd door de perikelen rondom het Citrix-lek. De en performance van de voorzienin- CIO Rijk was die dagen vooral bezig met het in kaart brengen van de proble- gen. Om organisatorische aspecten: men en de mogelijke oplossingen; die verschilden per Citrix-versie. Kennis Alle neuzen dezelfde kant op zoals bezetting van service desks en zat op meerdere plekken in Nederland en Vissers dagen werden gekenmerkt aanwezigheid van ICT-personeel op door conferencecalls met collega-CIO’s, CTO’s en IT-leveranciers. Op vrijdag kantoren. En om overige aandachts- 17 januari nam de dreiging toe en werd besloten om de Citrix-systemen uit te lijkt heerlijk, totdat je allemaal punten zoals het goed communiceren zetten. ”Dan moet je echt een goed verhaal hebben en op het juiste niveau”, richting medewerkers van de depar- stelt Visser. “Mijn doel was te zorgen dat ministers Knops (BZK) en Grapper- tementen en uitvoeringsorganisaties haus (JenV) een optimale informatiepositie hadden, zodat zij gezamenlijk in dezelfde tunnel staat waar over mogelijke cyberaanvallen. besluiten konden nemen, naar buiten konden treden en met hun kennis de Tweede Kamer konden informeren. Natuurlijk heb ik de vraag gekregen of geen eind aan komt… we in december niet al hadden moeten acteren, maar naast het feit dat de adviezen van het NCSC en de veiligheidsdiensten hierin leidend zijn, is het uitzetten van systemen een draconische maatregel. Stel dat het voor niks is, dan is het alsof de NS alle treinen stillegt bij code geel en het vervolgens niet eens gaat waaien.”

Het is Visser volkomen helder dat het onmogelijk is om alle kwetsbaarhe- den in de ICT te kennen en te voorkomen. Maar wat wel kan is goede model-

8 Nummer 34, april 2020 9 len ontwikkelen voor risicomanagement. In het geval van (Systeem Risico Indicatie)? Visser: “We willen dingen uitpro- informatievoorziening is dan de vraag wie baat hebben bij de beren en daarvoor moeten we bereid zijn om soms grenzen op data. “Dat kan een crimineel zijn, een hacker die het voor de te zoeken. En als we zo’n grens bereikt hebben, en de rechter lol doet, of een land met een offensief cyberprogramma. Bij het zegt dat iets niet langer ethisch verantwoord is, dan moeten Havenbedrijf Rotterdam waren de kroonjuwelen bijvoorbeeld we daar niet bang voor zijn. Als je alles voor wilt zijn en veilig de businesscases: hoe ontwikkel je samen met Brazilië of Oman wilt houden, dan gaan andere landen mooie dingen doen die een haven? Dat is intellectueel eigendom en dat moet dus wij misschien missen. We bepalen als mensen samen waar de goed beveiligd worden. Een organisatie die weet welke data ze ethische grens ligt van wat we aan het doen zijn. Vanuit BZK in huis heeft, kan tot op hoog niveau traceren wat relevante zijn we ook bezig met publieke waarden en AI.” dossiers zijn. Hoe die dan beveiligd moeten worden, dat weet iedere organisatie zelf.” Vervolgens is het een kwestie van pro- Tegenspraak actief handelen, maar wanneer? Hoe denkt hij over het stopzetten van projecten? “Als het Voor een voorbeeld grijpt Visser terug op waterbeheer. niet goed gaat, moet je dat doen, hoe moeilijk dat ook is. Het “Wij kunnen in Nederland prima uitrekenen hoe hoog dijken is menselijk om door te gaan; om te denken dat het wel goed moeten zijn, want dat doen we al eeuwen. Daar hebben we komt, omdat je er bijna bent, omdat er al zoveel in is geïn- modellen voor. Zijn die dijken dan bestand tegen een storm die vesteerd.” Hij noemt de nieuwe luchthaven van Berlijn en de eens in de tienduizend jaar voorkomt? Dat kan volgende week gebeuren. Sterker nog, twee maanden later kan er weer zo’n Blueriq voor de centrale overheid storm razen. Statistisch gezien is de kans heel klein, maar het kan. Moeten we dan de dijken nog hoger bouwen? Of spreken we af wat een aanvaardbaar risico is?”

Risicodenken ligt lastig voor de overheid, weet Visser. “Een We moeten Word jij ook blij als je écht risico benoemen kan al tot problemen leiden, omdat de politiek of de media of de burger dan gaan eisen dat het wordt opge- lost. Maar risico’s zijn er gewoon en ze laten zich niet altijd bereid zijn om goed geholpen wordt? oplossen. Ze gaan ook niet weg wanneer we ze niet benoemen. Wat we wel kunnen doen is voor grote ICT-projecten de risico’s soms grenzen op inzichtelijker maken. Maak een calculatie met aannames en risico’s. Het kan meevallen of tegenvallen, maar laat zien bin- Op een persoonlijke manier? nen welke bandbreedte de kosten kunnen vallen. Ja, het risico te zoeken bestaat dat een project twee keer zo duur wordt als gepland. Dat vinden we niet fijn om horen, maar dan weten we het ten- minste wel.”

Wedloop Persoonlijke én efficiënte dienstverlening. Dat kan volgens ons gewoon hand in hand Naast het streven naar een grotere digitale weerbaarheid, opera van Hamburg als voorbeelden van uitstel en enorme bud- gaan. Ook als je klant niet het standaard proces van A tot Z doorloopt. Met Dynamic Case moet Nederland ook grenzen blijven opzoeken, vindt Visser. getoverschrijding. Ingewikkelde structurele projecten, waar Tussen die twee doelen zit een spanning die hem intrigeert. prestige een grote rol speelt - naast talloze andere belangen. Management zetten we jouw klant centraal. En zorgen we dat aanvragen zo efficiënt “We willen ook een innovatieve overheid zijn. Neem kunstmati- De CIO Rijk is een groot voorstander van het georgani- mogelijk worden verwerkt. Omdat iedereen werkt in één gecentraliseerde omgeving, ge intelligentie. Dat is enorm interessante technologie die niet seerde tegengeluid: kritische volgers van projecten, die verder is tegen te houden. Of gezichtsherkenning. Een verbod houdt geen belang hebben bij het falen of slagen ervan. Een vorm werken ambtenaren en burgers beter en efficiënter samen. Dit zorgt ervoor dat er tijd en die ontwikkeling misschien even tegen, maar niet voor altijd. van kwaliteitscontrole, door ervaren mensen die risicoprofie- ruimte is om te doen waar het echt om gaat: je klanten écht helpen. Dit zijn dingen die gebeuren en als ze niet in het publieke len maken en analyseren en gevraagd en ongevraagd advies domein worden ingezet, dan wel in het private.” Hij noemt het geven. “Alle neuzen dezelfde kant op lijkt heerlijk, totdat je een wedloop tussen wat technologisch kan en wat mensen wil- allemaal in dezelfde tunnel staat waar geen eind aan komt… len. “Welke sturing je daaraan zou moeten geven, dat vind ik Ik zou graag tegenspraak organiseren op inhoud, politiek Benieuwd naar de mogelijkheden van Dynamic Case Management? Bekijk onze website of heel interessant.” onafhankelijk, vanuit het vak van de ICT. Daar doen we onszelf neem contact op met één van onze experts. Wat vindt hij dan van de ferme tik op de vingers die Neder- uiteindelijk een plezier mee, want we worden er professioneel Make it personal land kreeg vanwege de ontwikkeling van fraudesysteem SyRI beter door.” www.blueriq.com/dynamic-case-management

Nummer 34, april 2020 11 Autoriteit

Den Haag Financiële Markten Autoriteit Consument en Markt Agentschap Telecom Agentschap De Nederlandsche De Nederlandsche Bank Nederlandse Zorgautoriteit Veiligheid enn ehh, ik dan? Justitie en Inspectie Brussel Wie krijgt het ieuwe medicijnen en individuele voedingspatronen getrotseerd: Gerrit Jan van Otterloo (50PLUS) en Danai van Nontdekken, illegale verhuurwoningen opsporen, beter Weerdenburg (PVV) voor een halve vergadering.

Autoriteit Persoonsgegevens toezicht op sporten, risicovolle straten benoemen, witwassen en wietteelt De AP valt onder Justitie en Veiligheid, het AT onder Eco- traceren, chauffeurloos rijden en steden optimaliseren; voor nomische Zaken en Klimaat. Tijdens de genoemde hoorzitting alles gaan we software met beslisregels loslaten op databergen. namen beide departementen met een tweede toezichthouder kunstmatige Maar wie de waakhond wordt is nog een open vraag. deel: Inspectie Justitie en Veiligheid en Autoriteit Consu- Nauwelijks verholen bleef in februari de confrontatie in de ment en Markt (onder EZK). Onder de Kamerleden sijpelden de pers over het AI-toezicht tussen Angeline van Dijk, directeur- voorkeuren door: zo merkte commissievoorzitter Buitenweg intelligentie? hoofdinspecteur van het AT, en AP-voorzitter Aleid Wolfsen. De op dat Middendorp (VVD) slim de bal toespeelde naar AP-baas eerste gaf het startschot met een vraaggesprek in het Dagblad Wolfsen. van het Noorden waarin ze stelde dat haar AT onderzoekt of het toezicht kan houden op kunstmatige intelligentie. Ex-PvdA Jaarlijks rapporteren Mededinging of privacy? Brussel of Den Haag? Kamerlid en ex-burgemeester Wolfsen speelde het handiger: “Zodra er digitale bestanden worden verwerkt en er per- Justitie en Veiligheid of Economische Zaken? De NRC leende zich voor een interview op 17 februari, precies soonsgegevens in zijn verwerkt, zijn wij daar altijd van. Dus in voorafgaand aan een hoorzitting van de Tweede Kamer over het die zin leven wij in een redelijk digitale wereld”, aldus Wolf- Autoriteit Persoonsgegevens (AP) of het Agentschap toezicht op toepassing van AI. Aangevuld met precies op die sen in een pleidooi voor de AP als ideale AI-toezichthouder. ochtend een plan van zijn AP onder de titel Toezicht op AI & Hij koppelde er voor de Kamer nog een dreigement aan vast: Telecom (AT)? Eén nieuwe toezichthouder of Algoritmes, met gedetailleerde voornemens voor voorlichting “Algoritmes en applicaties zijn van alledag; daar moet echt over, en toezicht op algoritmes. Deze hoorzitting was georgani- iedereen zich mee bezighouden… Als bedrijven of overheidsin- netwerksamenwerking? De arena voor regulering van seerd door de Tijdelijke Commissie Digitale Toekomst. Behalve stellingen nu niet weten wat er met automatisering en algorit- commissievoorzitter Kathalijne Buitenweg (GroenLinks), mes intern gebeurt, durf ik te zeggen dat dat het begin van een Door Peter Olsthoorn geautomatiseerde data-analyse ligt open. Jan Middendorp (VVD) en Kees Verhoeven (D66), de digitale volgende crisis is.” Beeld Dreamstime voorhoedespelers in de Tweede Kamer, had slechts anderhalf Onderbouwing ontbreekt, maar het onderbuikgevoel van Wie biedt? commissielid voor de hoorzitting de maandagochtendkou Wolfsen vindt steun bij Middendorp: “Is het een goed idee

12 Nummer 34, april 2020 13 als we alle algoritme-gebruikende instan- AT-directeur- AP-voorzitter Aleid Beeld: Lex Draijer ties jaarlijks laten rapporten over hun inzet hoofdinspecteur Wolfsen. daarvan? Zodat we transparantie krijgen over Angeline van Dijk Beeld: Lex Draijer wat er aan de hand is, mede om de onaange- name gevolgen die de heer Wolfsen noemde te voorkomen?” Wolfsen: “Ik vind dat een goed idee. Die verantwoording verdwijnt vaak in algemene Kees Verhoeven: “Toezichtvraag is jaarverslagen. Je moet het expliciet maken, ingewikkeld” zoals je ook met financiën doet. Organisaties moeten één keer per jaar onderzoeken en AP en AT willen beide het voortouw nemen in AI-toezicht, leggen rapporteren wat ze met algoritmes doen.” in digitale expertise. En Johan de Groot, directielid van AFM, Die rustige houding lijkt terecht waar het de Nederlandse we Kees Verhoeven voor in een vraaggesprek na de hoorzitting. Hij Daartegenover stelde Kees Verhoeven vertelt: “Wij werken met een fintechteam, een team digitaal overheid betreft. Recent bleek uit antwoorden op tientallen meent: “We lopen heel erg tegen dit vraagstuk aan. De strijd is nog juist vragen aan AT-bazin Van Dijk waarop zij onderzoek en een projectgroep datagedreven onderzoek. En Kamervragen over algoritmegebruik door de politie dat die nog ietsje breder zelfs: ook de Rekenkamer claimt het toezicht op algorit- kon uitweiden over de brede expertise van we overleggen intensief met verzekeringsbedrijven over inzet bescheiden is. Dit in tegenstelling tot de Amerikaanse con- mes vanuit hun taak om de overheid door te lichten.” haar organisatie: “Van oudsher is dat de ver- van AI, bijvoorbeeld om discriminatie te voorkomen.” Ook de text. Maar de regulering daarvan vraagt wel om een Europese Maar eerst de wetgeving, is die afdoende? Verhoeven: “Ik denk deling van etherfrequenties, maar inmiddels Autoriteit Consument & Markt (ACM) roert zich op dit drukke dimensie. van niet. We lopen nog aan tegen kwesties als gezichtsherkenning zijn ook satellieten en de frequentieruimte terrein. Directielid Freek Keppels: “We doen onderzoek naar in de openbare ruimte, algoritmes toepassen door gemeenten tegen onderwerpen; op basis van de Telecomwet, de betalingsdiensten van bigtechbedrijven, algoritmes voor prijs- EU-verband bijstandsfraude. We hebben de AVG voor privacy, AWB voor bestuurs- Wet beveiliging netwerken en informatiesys- bepaling en aanbieders van videostreams. Dat kan allemaal op Recent kwam de Europese Commissie met een datastrate- recht, Wet digitale overheid, Mediawet, Mededingingswet et cetera, temen, de Cybersecurity Act, de eIDAS-veror- basis van de huidige normen die open zijn.” gie, een ambitieus geheel. Qua wetgeving wil de Commissie met hun toezichthouders, met overlappingen en hiaten in data-ana- dening en de Wet digitale overheid.” De expertise over AI en algoritmes is niet alleen heel ver- vooral de markt faciliteren met een ‘combinatie van wetgeving lyse. Bij overlappingen is er veelal constructieve afstemming. Maar Maakt dat het AT ook het meest geschikt snipperd; elke afzonderlijke toezichthouder investeert erin en en governance om de beschikbaarheid van data te waarbor- voor de hiaten kun je geen toezicht claimen zonder heldere regels.” om toe te zien op AI, dat meer software en breidt zijn terrein uit. KPMG doet al onderzoek of de AP meer gen, met investeringen in normen, instrumenten en infra- En vereist AI eerder een aanpak onder Justitie, dus vanuit privacy data, dus inhoud behelst, plus ethiek? Van geld en mensen nodig heeft, en bij het AT staat uitbreiding met structuren en competenties voor de omgang met gegevens.’ en veiligheid, of onder Economische Zaken, vanuit mededinging? Dijk, in een vraaggesprek met iBestuur: AI-experts op stapel. En ook allerhande toezichthouders in De Commissie wil bestaande wetten voor bescherming van Verhoeven: “Wat wil je begrenzen in AI-toepassing? Voor bescher- “AI is een nieuwe component in de digitale specifieke sectoren - zoals de NZA (zorg) - investeren in data. privacy, consumenten en mededinging optimaal inzetten. In ming van individuen kom je terecht bij Justitie en de Autoriteit infrastructuur die wij generiek overzien. We Dus staat het parlement voor drie opties: gescheiden toezicht- een apart witboek AI maakt de Commissie met uitgebreide Persoonsgegevens; voor concurrentiemacht meer richting Economi- zien ook toe op cybersecurity, bij uitstek een houders die samenwerken, toezichthouders samenvoegen opsommingen van risico’s wel gewag van grote noodzaak sche Zaken; voor grondrechten bij Binnenlandse Zaken, met louter terrein waar harde infrastructuur, software (zoals voorheen met NMA, Opta en CA tot ACM), of één nieuwe voor nieuwe regels. Ofschoon al veel grondrechten (zoals voor overheidscontrole bij de Rekenkamer. Het is dus ingewikkeld.” en procedures samenvloeien.” toezichthouder voor data installeren.” databescherming, privacy en non-discriminatie), consumen- In Brussel gaan meer en meer stemmen op om vanuit mededin- Het AT wil het voortouw nemen voor tenbescherming, productveiligheid en -aansprakelijkheid van ging de uit hun krachten gegroeide digitale concerns aan te pakken, generiek toezicht, het specifieke toezicht Rustig beginnen toepassing zijn. Er blijft een wetgevingsgat, en de omvang omdat privacytoezicht vanuit de AVG onvoldoende werkt. Voor Neder- bij de sectoren laten, en het toezicht op Het vuurtje werd opgestookt in september 2019; toen daarvan behoeft onderzoek. Daar is haast bij, want lidsta- land kom je dan uit bij de ACM. Verhoeven: “Data, inclusief toepas- persoonsgegevens bij de AP. Van Dijk: “We dienden Verhoeven en Harry van der Molen (CDA) al een motie ten tuigen al eigen regelgeving op, zoals Duitsland via een sing van algoritmes, vormen onmiskenbaar steeds meer de economi- verkennen nu intern, in samenspraak met in om alle overheden te verplichten om hun besluitvorming op Ethische Datacommissie en Denemarken met een uitgewerkte sche posities van bedrijven.” andere toezichthouders via de Inspectieraad, grond van algoritmes voortaan te melden bij een onafhanke- Data-ethiek. Verhoeven richtte zich met een Initiatiefnota vooral op mede- hoe ons toezicht eruit moet zien. Daar volgt lijke toezichthouder. De Tweede Kamer ging akkoord, met het Voor AI-toepassing met hoge risico’s is ex-ante toezicht dinging, omdat de data-economie voor consumenten inperking van een blauwdruk uit voor ons toezicht. We heb- oog op risico’s van ongelijke behandeling en uitsluiting. Maar nodig, verder volstaat toezicht achteraf. Dat moet kunnen keuzevrijheid brengt door monopolisering, plus groeiende gedrags- ben een auditvorm voor ogen waarbij we de welke toezichthouder? Dat stond niet in de motie. bogen op een Europese bestuursstructuur, om gefragmenteer- sturing door onzichtbare algoritmes. Verhoeven wil Google, Facebook bouw van algoritmes al vanaf het begin vol- En een nieuwe wet? Richard van Zwol van de Raad van Sta- de beoordeling te voorkomen. Die vormt een spin in een net- en Amazon aanpakken met strenge regels voor digitale markten, met gen en uiteindelijk al dan niet certificeren.” te, begint liever eenvoudig: “Geef in besluiten door overheden werk van nationale autoriteiten, inclusief sectortoezicht zoals enorme boetes, tot 50 procent van de omzet. aan de burgers informatie over de gehanteerde beslisregels en al bestaat voor bijvoorbeeld de zorg, luchtvaart en farmacie. De hamvraag: krijg je met nieuwe wetgeving ook een nieuwe Drie opties welke data. Dit kunnen diensten, van Belastingdienst tot UWV, Zo’n structuur moet een maximale deelname van de belang- toezichthouder? Verhoeven: “De bestaande toezichthouders vinden Behalve EZK en JenV was ook Financiën gewoon uitvoeren.” hebbenden garanderen. Qua uitvoering van controle denkt de dat onnodig. Dus dan maar de bestaande toezichthouders bundelen? van de partij met twee toezichthouders: De Aan bestaande wetten kan het parlement regels toevoegen Commissie aan testcentra voor audits van AI-systemen. Tot Nee, dat willen ze ook niet. Eerst moet de wetgeving sluitend worden, Nederlandsche Bank (DNB) en Autoriteit volgens de Staatsraad. Ook het toezicht kan eenvoudig begin- 19 mei mogen alle lidstaten nog commentaar leveren. En wie maar dan moet de Tweede Kamer besluiten nemen over de beste Financiële Markten (AFM). Ook deze beide nen: “Je kunt bestaande autoriteiten en hoge colleges vragen goed leest ziet dat de strijd op de vierkante kilometer in Den wijze van toezicht. En een nieuwe toezichthouder of bundeling wil ik partijen anticiperen op de digitale storm. in samenwerking toe te zien op digitalisering. Lukt dat niet, Haag tussen onze kandidaat-toezichthouders wellicht minder niet uitsluiten.” DNB investeert extra budget van Financiën dan kun je altijd nog over nieuwe instituties gaan nadenken.” relevant is.

14 Nummer 34, april 2020 15 partner Blueriq

De burger heeft recht op persoonlijk contact Met technologie alleen komen we er niet

Je kunt er niet omheen: de oproep van de Nationale Ombudsman om de overheidsdienstverlening te verbeteren. De relatie tussen de burger en overheid biedt ruimte voor verbetering blijkt uit onderzoeken. Waarom is het nog niet gelukt om elke burger een beleving op maat te bieden tijdens het zakendoen met de overheid? De conclusie uit de onderzoeken: het gaat fout omdat de technologie niet in staat is de vraag van de klant goed te ondersteunen. Maar klopt dat wel? De logische reflex dus nog vaak: eerst kijken naar de tech- andersom. Wanneer je de klant weer centraal zet, draai je het nologie. Je kijkt naar wat er allemaal mis- en goed gaat en daar om en is de ambtenaar weer bezig met de inhoud. Het klinkt borduur je op voort. Welke applicaties draaien er, met welke logisch: kijk naar de klant en niet eerst naar de technologie. instanties koppel je en hoe plaats je dan de juiste technologie Maar hoe? Van Endhoven: “Ons advies: begin klein, met een eder mens heeft andere wensen en verwachtingen van te switchen (telefonisch, fysiek of digitaal). Laat burgers hun in dat landschap? Maar dat is allemaal beredeneerd vanuit de relatief klein proces. Iets wat nog niet goed loopt en draai dat Ioverheidsdienstverlening. Het Kantar-onderzoek ‘Houd eigen route bepalen om bij het doel te komen. Op basis van hun middelen. Het maakt een groot verschil als je redeneert vanuit om. Ontwerp daar een klantgericht proces voor en leer meteen het simpel’ (2019) naar de relatie tussen burgers en overheid persoonlijke wensen, behoeften en situatie.” je daadwerkelijke bestaansrecht: de klant. Technologie is een van de ervaringen. Werkt het goed? Mooi, ga dan verder. Werkt brengt deze verschillen duidelijk in beeld. Laagopgeleide bur- gevolg, het begint altijd bij de klant: de burger in dit geval. Wat het niet helemaal naar behoren, voor de burger of de ambte- gers geven bijvoorbeeld de voorkeur aan persoonlijke hulp en Anders redeneren is zijn (hulp)vraag? Waar heeft hij behoefte aan? En wat heeft naar? Dan moeten we terug naar de tekentafel. Zo kun je stuk hechten waarde aan fysieke locaties. Hoogopgeleide burgers Dat burgers waarde hechten aan persoonlijke en efficiënte de ambtenaar - de expert - nodig om de klant zo goed mogelijk voor stuk steeds meer processen omzetten en je dienstverlening daarentegen geven de voorkeur aan snelheid. Zij hekelen de dienstverlening is duidelijk. Niet alle instanties kunnen al aan te helpen? Dat is je beginpunt. Van Endhoven: “Technologie stukje bij beetje persoonlijk en efficiënt maken.” daling van het kennisniveau en de deskundigheid van ambtena- die vraag voldoen, maar ze zijn zich wel bewust van het pro- is zeker een middel om organisaties in staat te stellen om een Heb je daar dan toch niet technologie voor nodig? “Uitein- ren, maar hebben minder moeite met het zelf regelen van hun bleem. “Instanties zien wel dat het beter moet. Het probleem is beleving op maat te bieden. Maar nooit de technologie alleen. delijk heb je de juiste technologie nodig die het mogelijk maakt zaken. dat ze dit vaak proberen op te lossen met nog meer technologie. Je hebt experts nodig. Voor elke tien burgers die zelf hun zaken om snel dingen op te zetten en te testen”, aldus Van Endhoven. Punten die elke burger noemt als noodzakelijk om de relatie Terwijl het juist daar eerder fout is gegaan”, weet Van Endhoven. kunnen regelen, zijn er ook tien die niet zonder de kennis en “Technologie die snel aangepast kan worden wanneer blijkt dat te behouden én te verbeteren zijn de mate van persoonlijk “De ommezwaai die overheidsinstanties moeten maken heeft expertise van de ambtenaar kunnen. En je wilt toch al deze bur- het net even anders moet wanneer de klant daar om vraagt. contact en snelheid van afhandeling. Wat een burger precies niet alleen te maken met de inzet van de juiste technologie. gers persoonlijk, goed en snel verder helpen? Als je begint bij Maar technologie komt aan bod nadat we duidelijk hebben wat verstaat onder ‘persoonlijke dienstverlening’ wisselt per burger. Technologie is een middel. Vergelijk het met een auto. Je koopt die klantvragen die die expertise van de ambtenaar vereisen (de precies de vraag van de klant is en wat daarvoor nodig is. Zo zet Moet je je als instantie dan focussen op persoonlijke dienstver- een auto omdat je op zoek bent naar een vervoersmiddel. Je complexe gevallen), kun je de andere vragen ook ondersteunen je technologie in op basis van de (hulp-)vraag van de klant. Niet lening of op efficiënte dienstverlening? “Je hoeft niet te kiezen. kunt het duurste merk en de beste opties kiezen, maar als je niet met technologie.” op basis van het proces. ” Combineren kan ook”, stelt Frits van Endhoven, Relatiemanager weet hoe je van A naar B moet komen of niet kunt autorijden, Centrale Overheid bij Blueriq. “Het bieden van een klantbele- wordt het lastig. Dan kun je wel een andere auto kopen, maar Omdraaien Meer weten? Neem contact op met Frits van Endhoven: ving op maat gaat verder dan de mogelijkheid om van kanaal dat lost het probleem niet op.” Ambtenaren werken vaak voor het systeem in plaats van [email protected] of 06 46093722.

16 Nummer 34, april 2020 17 partner IBM

en aantal belangrijke elementen in de gids zijn: het kunnen worden, moeten uitgesproken én besproken worden met Ebehoud van controle door klanten over de eigen data, alle betrokkenen. Dat betreft een breed spectrum aan stake- een veilige plaats naar keuze waar die data zich bevinden, en holders. Professionals als ontwerper, architect, ontwikkelaar, inzicht in de totstandkoming van de adviezen die op basis van programmeur en beheerder. Maar ook de opdrachtgever, de artificiële intelligentie worden gegeven. Bottomline: gebruik eventuele businesspartner of onderaannemer, en de leveran- artificiële intelligentie als ondersteuning van de menselijke spe- cier van de technologiecomponenten. En last but not least de cialist. De specialist behoudt de zeggenschap over de beslissing gebruiker(sgroepen). Al deze betrokkenen zijn onderdeel van de die in samenspraak tussen mens en AI-ondersteunde applicatie totstandkoming en het gebruik, en hebben daarmee invloed op tot stand komt. Door dit samenspel is het resultaat groter dan de beslissingen die op ethisch gebied genomen moeten worden. de som der delen. Dat geldt in een overheidsomgeving niet in het minst ook voor Die dienende functie van AI-systemen is voor IBM in het de politieke en bestuurlijke context, die zo zijn eigen (niet zel- algemeen het leidende principe. Dat geldt zo mogelijk nog den veranderlijke) eisen stelt aan de te leveren voorzieningen. sterker als het gaat om toepassingsgebieden waarin publieke waarden in het geding kunnen komen. In een Kamerbrief van de Ethisch fundament minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties wordt De (Engelstalige) publicatie zet vijf ethische focusgebie- een aantal van deze gebieden genoemd als de wezenlijke funda- den centraal: Accountability, Value Alignment, Explainability, menten voor het leven in een democratische rechtsstaat: Fairness, User Data Rights. Het is een gezamenlijke verantwoor- delijkheid om deze focusgebieden te begrijpen en te erkennen, Verbod op discriminatie ook al omdat de toepassing van AI en de mogelijkheden die • Privacy AI biedt, zullen toenemen. Tezamen vormen ze een raamwerk • Menselijke waardigheid voor het leggen van een ethisch fundament voor het bouwen en Van principes naar praktijk: • Persoonlijke autonomie gebruiken van AI-systemen. • Recht op een eerlijk proces Ethische beslismomenten moeten van vroeg tot laat in het • Vrijheid van meningsuiting proces ter tafel te komen. Een aantal voorbeelden: • Bij ‘uitlegbaarheid’: is de gebruiker in staat om vragen te Beeld: Dreamstime Everyday Ethics for Bij het ontwerpen en bouwen van applicaties moet in elke stellen aan het systeem over waarom de toepassing die AI fase van de totstandkoming rekening gehouden worden met gebruikt tot zijn specifieke aanbeveling komt? De gebrui- deze aspecten. Everyday Ethics for Artificial Intelligence is een kersinterface moet de gebruiker niet alleen in staat stellen praktische gids voor ontwerpers, data scientists en ontwikke- dergelijke vragen naar voren te brengen, maar daar ook actief Artificial Intelligence laars die hiermee aan de slag willen. op wijzen. Is hierin voorzien? • Bij mogelijke ‘vooringenomenheid’ (‘bias’) van het systeem, Feedback gewenst of ongewenst: AI moet zodanig ontworpen worden De gids is geschreven door een divers team van materiedes- dat ongewenste bias geminimaliseerd wordt, en zoveel moge- Als een van de eerste kundigen en beoogt een conversatie te starten over de toepas- lijk inclusiviteit wordt gewaarborgd. Dus: onderzoek waar de sing van ethische normen en waarden in de alledaagse praktijk bron (zoals gebruikte datasets) van de mogelijke bias zetelt, toonaangevende bedrijven op het van de opdrachtgever, designer en programmeur. Algemeen uit- en ondereem acties tot correctie waar van toepassing gangspunt is dat ethiek vanaf het prille begin een plaats moet • Bij de controle over de data: de AI-toepassing dient zodanig gebied van informatievoorziening en hebben in het ontwerp- en ontwikkelproces van door artificiële ontworpen te zijn dat gebruikers- en opdrachtgeversdata informatietechnologie publiceerde IBM in 2017 intelligentie ondersteunde toepassingen. Daarbij heeft uiter- beschermd worden, en de gebruiker controle houdt over aard niemand de wijsheid in pacht; het document gaat daarom toegang en gebruik. Dus: geef de gelegenheid om toegang tot principes op het gebied van een verantwoorde vergezeld van de oproep om met de handvatten aan de slag te persoonlijke data te verhinderen. gaan, ermee te experimenteren, en de juiste vragen te stellen Deze en meer voorbeelden en aanbevelingen zijn te vinden in de omgang met data en artificiële intelligentie. De om er vervolgens commentaar en kritiek op te leveren. Deze gids Everyday Ethics for Artificial Intelligence. Scan de bijgaan- feedback draagt bij aan de volgende versies van de gids. de QR code en ontdek er alles over. gids Everyday Ethics for Artificial Intelligence Het startpunt is helder: ethische besluitvorming is niet Auteur: Rob Nijman, directeur Centrale is voor iedereen toegankelijk. zomaar een (andere) vorm van technische probleemoplossing. Overheid, IBM Nederland B.V. De uitgangspunten, zoals de (publieke) waarden die geraakt

18 Nummer 34, april 2020 19 De aanleg van glasvezel was na 2010 aardig in het slop geraakt. Maar inmiddels vechten de kabelleggers elkaar in elk gehucht en buitengebied de tent uit. Dat leidt niet altijd tot de beste oplossing voor alle inwoners. Het grote KPN wordt zelfs regelmatig beschuldigd van monopolistische praktijken.

ij beschouwen snel internet als een nutsvoorziening. Maar we heb- “Wben hier in Heusden een omgekeerde digitale tweedeling. Binnen de elf kernen is er nauwelijks glasvezel en is de internetsnelheid bedroevend laag, terwijl je op boerderijen in de buitengebieden met gemak een Netflix- camping kunt beginnen.” Aan het woord is Harrie Timmermans, gemeentesecretaris van de gemeente Heusden. Hij vreest dat een deel van de Heusdenaren zich nog jaren moet behelpen met een digitaal zandpad, veroorzaakt door wat hij ziet als ‘marktfalen’. De olifant in de Kamer? KPN. Timmermans: “Wij rollen de rode loper uit voor elke partij die glasvezel wil aanleggen in onze gemeente. Er komen serieuze partijen langs. Maar de eerste vraag is altijd: wat gaat KPN doen? Gaan ze de aanleg naar voren trek- ken als zich een concurrent aandient? Gaan ze stunten met tarieven? Ik heb er begrip voor dat KPN zijn marktpositie wil verdedigen. Maar ik wil duidelijk- heid. En als ze de aanleg in Heusden niet naar voren willen trekken, ga ik er toch vanuit dat ze niet gaan lopen klieren als een andere partij het voortouw neemt. Wij hebben ook het ACM-rapport gelezen...” Joost Steltenpool, directeur van KPN NetwerkNL, reageert verbaasd. “Wij zijn al sinds juni in gesprek met Heusden. We zijn over onze intenties heel helder geweest. Heusden zat later in onze planning, in 2023. Op verzoek van de gemeente hebben we dat naar voren geschoven. We zitten nu in het proces Glasvezelsector: vechtmarkt of

om de aanneemcapaciteit te borgen. De ambitie is, zoals ook afgesproken met de gemeente, nog dit jaar te beginnen. Omdat we gebonden zijn aan regule- nutsvoorziening? ring doen we normaal pas een aankondiging als we zeker weten dat het gaat gebeuren.” Volgens KPN valt het overigens wel mee met dat digitale zandpad in Heusden. Er is slechts een bescheiden aantal kleine kernen die ‘onvoldoen- de snelheid wordt geboden door KPN’.

Concurrentie uitschakelen Door Fred van der Molen Het genoemde ACM-rapport uit oktober 2019 schetst tal van voorbeelden Beeld Dreamstime waarin KPN concurrenten op de glasvezelmarkt klem zet. Zo constateert de ACM dat KPN vaak met scherpe tegenacties reageert als zich een glasvezelini-

20 Nummer 34, april 2020 21 Glasnetten in Nederland

Al in 1986 pleitte een adviescommissie onder voorzitter- tiatief in een dorp, stadswijk of gemeente aandient. De marktleider onder- schap van Walter Zegveld voor de aanleg van een landelijk directeur Steltenpool: “Wij trokken in 2010 de conclusie dat de graaft de businesscase van concurrenten met kortingsacties of zaait onzeker- glasvezelnetwerk door PTT Telecom. Dat nationale netwerk uitrol van ‘fiber-to-the-home’ veel te langzaam ging om aan heid door zelf een glasvezelproject aan te kondigen. als nutsvoorziening is er nooit gekomen. Zegvelds advies de vraag naar meer bandbreedte in heel Nederland te voldoen. Zo kondigde KPN in de Beemster, Deurne, Den Haag, Gouda, Breda en Den kwam aan de vooravond van een periode waarin privati- Wij besloten daarom om eerst alle hoofd- en wijknetwerken te Bosch een glasvezelinitiatief aan nadat een concurrent hen was voorgegaan. sering en marktdenken in volle breedte werden omarmd. verglazen. Dat is vorig jaar grotendeels klaargekomen. Vandaar Het lang voorbereide Burgerinitiatief Breedband Beemster (BBB) liep bijna Gemeenten en nutsbedrijven verkochten voor veel geld hun dat we toen de volgende stap hebben aangekondigd: in drie spaak nadat KPN aankondigde een eigen netwerk te gaan aanleggen in een kabelbedrijven en PTT Telecom werd zelfs verplicht haar jaar een miljoen woningen aansluiten op glas. In Nederland deel van de gemeente. Uiteindelijk gaan BBB en netwerkpartner Delta wel eigen coaxnetwerkbedrijf Casema te verkopen. Via diverse hebben nog 5,5 miljoen woningen geen glasvezel.” Er zijn door met de aanleg, maar niet in Zuidoost- en Middenbeemster, de dorpsker- tussenstations kwam de hele kabelsector in handen van nieuwe Reggefibers opgestaan. Tot de belangrijkste investeer- nen waar KPN zegt glasvezel uit te gaan rollen. BBB kampt door dit ‘monopo- Ziggo. ders die brood zien in glasvezel horen EQT (Glasvezel Buitenaf), listisch gedrag’ (dixit BBB) met veel minder inschrijvingen dan verwacht. Er meldden zich marktpartijen om glasvezel aan te leg- Arcus (E-Fiber), TINC (GlasDraad) en Delta (Digitale Stad).

geen glasvezel gen. De belangrijkste kabelaar naast KPN werd Reggefiber De glasvezelsector is een vechtmarkt geworden. Bij de 0-20% glasvezel Dan Deurne. Nadat concurrent E-Fiber daar aankondigde in de hele (2005), een bundeling van bedrijven in handen van inves- schermutselingen is niet eens altijd KPN betrokken. Zo pro- Stratix ziet in 20-40% glasvezel gemeente glasvezel aan te gaan leggen, bood KPN klanten gratis internet aan teringsvehikel Reggeborgh van Dik Wessels. Veel lokale coö- cedeerde FiberNH in het al genoemde de Beemster tegen een 40-60% glasvezel 2019 de aanleg 60-80% glasvezel totdat het telecombedrijf zelf met glasvezel komt. Maar KPN wil alleen glas- peraties gingen met Reggefiber in zee, maar deze kabelaar provinciaal subsidiebesluit ten gunste van BBB en Delta. En in van glasvezel 80-100% glasvezel vezel aanleggen in het centrum. Dat ondergraaft de businesscase van E-fiber exploiteerde ook glasnetten in grotere steden als Almere, Friesland verwierf Kabelnoord eind 2018 de opdracht en een naar woningen die ervan uitging dat zij de extra kosten in het buitengebied kon compense- Amersfoort, Amsterdam, Deventer, Eindhoven en Nijme- achtergestelde provinciale lening om Friesen aan snel internet weer op stoom komen. Het adviesbureau ren met die van het centrum. Nog anders liep het in Breda waar E-Fiber zich gen. In stappen werd KPN vanaf 2008 tot 2014 eigenaar te helpen. Niet veel later meldde Glasvezel Buitenaf het wel te verwacht dat dit jaar de echte omslag. terugtrok nadat KPN bekendmaakte twee wijken in de stad te gaan verglazen. van ReggeFiber. Gaandeweg bevroor het telecombedrijf de willen doen zonder die lening van 35 miljoen. Dat er twee par- En als dat doorzet beschikt zou over twee E-Fiber was van plan geweest de hele gemeente van glasvezel te voorzien. investeringen in ‘fiber to the home’ en concentreerde zich tijen zijn is niet per se gunstig: beide willen wel verzekerd zijn jaar 85-90 procent van de huishoudens Steltenpool: “Ons doel is op termijn heel Nederland te verglazen. We zijn op het verglazen van de hoofd- en wijknetwerken. Als dat van een minimaal aantal abonnees voordat de spade de grond in het buitengebied over een glasvezel- zo transparant mogelijk wanneer welke plaats aan de beurt is. In ons plan om proces in 2019 nagenoeg is afgerond, en geprikkeld door in gaat. aansluiting beschikken. de komende jaren 1 miljoen aansluitingen te realiseren staat wat we waar en de concurrentie, kondigt KPN aan volop te gaan inzetten op wanneer willen uitvoeren. We concentreren ons de komende jaren voorna- het vervangen van koperkabeltjes naar de woningen. In drie Kapitaalvernietiging melijk op de steden. We proberen oprecht steeds een oplossing te verzinnen jaar wil het telecombedrijf 1 miljoen woningen aansluiten. Snel internet is een ‘nutsvoorziening’, maar gemeenten waar iedereen mee kan leven. In het geval van Deurne waren we al vrij lang in Volgens directeur Steltenpool ligt de aanleg op koers. Begin zijn geheel afhankelijk van marktpartijen. Dat pakt niet altijd gesprek met de gemeente voordat E-Fiber met zijn aankondiging kwam. Om 2023 wil KPN op 2,4 miljoen adressen met glasvezel de goed uit. In de visie van Kees Rovers, glasvezelpionier van het de overlast te beperken zullen KPN en E-Fiber in de wijken waar de netwerken koperverbinding buiten gebruik stellen. eerste uur, komt dat omdat er geen businesscase is voor twee overlappen dezelfde aannemer gebruiken. Het centrum hoeft daardoor maar glasvezelnetwerken in gemeenten, naast het Ziggo-netwerk. één keer open. In Breda waren we niet op de hoogte van de plannen van de Rovers was ooit initiatiefnemer van glasvezel Nuenen en de andere partij. Wij doen pas een aankondiging als we overeenstemming heb- door KPN. In 2013 tuigde Noord-Brabant daarom het ‘Brabants Coöperatie OnsNet Nuenen uit 2005. Hoewel AOW-gerechtigd ben met een gemeente en de aannemerscapaciteit hebben geborgd. Dan lijkt Breedbandfonds’ op met 50 miljoen euro in kas om verdere adviseert Rovers met zijn bedrijf Close the Gap nog altijd het soms dat we er achteraan komen.” uitrol in het buitengebied en op bedrijventerreinen te stimu- gemeenten en andere initiatiefnemers. “Pas als de laatste leren. Een tweetal initiatieven ontving sindsdien geld, maar woning in Brabant op het glasvezelnet zit, stop ik”, grapt hij. Buitengebieden enkele jaren later concludeerde de provincie dat het fonds niet Hij wijst er op dat nog altijd veel Nederlanders en Neder- In een door Trouw onderschepte interne marktanalyse noemt KPN de uit- meer nodig was. “De markt pakte het weer op”, verklaart gede- landse bedrijven kampen met traag internet. Hij ziet tot zijn rol van glasvezel door derde partijen een ‘hoog risico’, vooral in regio’s waar puteerde Martijn van Gruijthuijsen het besluit tot opheffing. genoegen dat behalve KPN ook weer nieuwe partijen zijn consumenten traag internet hebben. In het Brabantse Sint Anthonis is het “Toen Mabib (Maatschappij voor Breedband in Brabant) in 2016 opgestaan die willen investeren in glasvezel. Maar hij ziet in de ogen van KPN flink misgegaan. Het telecombedrijf raakte daar binnen afzag van een toegezegde lening van 35 miljoen euro om met ook dat de onderlinge concurrentie regelmatig leidt tot een een jaar 43 procent van zijn klanten kwijt, nadat het burgerinitiatief LVCNET private financiers alle 35.000 huishoudens in het buitengebied patstelling of moeilijk te exploiteren netwerken. Rovers pleit samen met E-Fiber glasvezel had uitgerold. aan te sluiten, besloten we te stoppen.” voor meer regie: “Laat de glasvezelbedrijven afspraken maken De BreedbandAtlas van Stratix laat zien dat de glasvezelpenetratie juist om zo snel mogelijk één netwerk in Nederland te realiseren. in buitengebieden van Overijssel, Gelderland, Drenthe, Flevoland én Noord- Opgevoerd koper Ik heb er desnoods geen bezwaar tegen als de regie hiervoor Brabant ver is gevorderd. Dat in Oost-Nederland en Brabant in het verleden De belangrijkste reden dat eerder de verglazing stokte, is bij KPN ligt, met de ACM als waakhond voor de belangen voor relatief veel is verglaasd, komt door een combinatie van actieve lokale initia- dat de marktleiders KPN en Ziggo in staat bleken met techni- de consument. Laten we voorkomen dat zoals in Deurne meer tiefnemers en politici, én de aanwezigheid van een ondernemende kabelaar: sche trucs veel meer data door hun oude koper- en coax-draad- partijen een glasnet gaan aanleggen. Dat leidt of tot vertraging Reggefiber. jes te persen dan ooit gedacht. Althans mits de straatkasten of tot kapitaalvernietiging. Iemand gaat daar de rekening voor Maar na 2010 raakte de vaart er uit, mede omdat Reggefiber werd ingelijfd en wijkcentrales wel werden aangesloten op glasvezel. KPN- betalen.”

22 Nummer 34, april 2020 23 Engelhard

Het Schrift

oms word je herinnerd aan de oer- gingsdrang ziet, snap je heel goed waarom HetSoude, bijna magische macht van iedere cultuur haar heilige boeken koes- het geschreven woord. Afgelopen maanden tert. Bij mij riep het een gênante persoon- waren er twee complementaire momenten. lijke herinnering op. Begin jaren tachtig, Open Burgerzaken. Nancy Pelosi die langzaam voor het oog in China, waagde ik het een formuliertje in van de camera de dikke vellen van de State een prop te verfrommelen. Ik had het niet of the Union verscheurt, terwijl presi- meer nodig, want ik besloot door te reizen dent Trump met zijn rug naar haar toe het uit de stad waar ik net was aangekomen. Eén vrij beschikbaar platform. applaus in ontvangst neemt. Een gebaar Het enige hotel waar ik mocht verblijven, dat zo sterk buiten de normale orde valt, was ver boven mijn budget. Het kantoortje dat het demonstreert hoe de gevestigde waar ik dit formulier moest invullen stond instituties en politieke normen in de VS direct op zijn kop. Mijn paspoort werd van geërodeerd zijn geraakt. De week daarop tafel gegrist. Voor een haastig bijeenge- hield Trump een persconferentie om te vie- trommeld minitribunaal van verontwaar- Op weg naar een open ren dat de Senaat niet had ingestemd met digde partijkaders en agenten moest ik Schriftzijn afzetting. Naar verluidt heeft hij bij die een zelfkritiek schrijven en voorlezen. gelegenheid ook gemeld dat de impeach- Het formulier was weliswaar overbodig en mentprocedure verwijderd zou moeten half ingevuld, maar het verdiende onver- en vrij beschikbaar BRP worden uit de parlementaire archieven. minderd respect als het Schrift van de Ik las dat in de krant, maar wilde het Volksrepubliek. Dat was een goede les. Als hem graag zelf horen zeggen. Voor mij als bezoeker nooit geprikkeld worden door rijksarchivaris zijn dat soort uitspraken lokale regels! interessant. Bovendien ben ik benieuwd of mijn Amerikaanse collega van de National Uiteindelijk heb ik president Trump Archives in Washington DC het nodig vindt niet horen zeggen dat de archieven ver- hierop te reageren. wijderd moeten worden. Maar toch weer verassend was dat zijn manier van spreken Voor gemeenten lopen we graag voorop. Binnen het groeipact Common Ground Het lukte me echter niet om de pers- minstens zo veelzeggend is als zijn letter- willen we een katalysator zijn voor een nieuwe en moderne burgerzakenomgeving. conferentie tot het eind toe uit te kijken. lijke tekst. Met een fluwelen stem creëert Het was een langdradig en surrealistisch hij intimiteit. Hij drukt zijn gehoor aan het Een open BRP-platform waarmee álle gemeenten kunnen werken. Voorbereid spektakel, waarin zijn persoonlijke mede- hart als getemde kameraden en kleineert strijders en verdedigers met applaus wer- zijn vijanden. Wat hij zegt is ongebruikelijk op de toekomst en op basis van open source software. Onze ambitie is helder: den bedankt en zijn aanklagers bedreigd. informeel en associatief. De informaliteit samen met een community van gemeenten en marktpartijen verder bouwen De State of the Union verscheuren en van zijn tekst etaleert de macht om con- archieven verwijderen! In twee weken! Het venties aan je laars te lappen. Boosheid is aan innovaties voor burgers en ondernemers. Wij zijn er klaar voor. U ook? is volstrekt symbolisch, want alles is toch de onmacht van de andere partij. Daarom al digitaal de wereld over gegaan. Maar het was Pelosi deerniswekkend in haar woede Marens Engelhard is de kracht van de Schrift. Want nog altijd, op het papier. Hopelijk wordt de verscheur- Algemeen rijksarchivaris en zeker gevoelsmatig, is papier duurzamer de State of the Union gearchiveerd. En dan bits. Als je deze symbolische vernieti- hopelijk opnieuw voor een goede les. Echte vooruitgang vraagt om fundamentele vernieuwing.

Nummer 34, april 2020 25 Procura is onderdeel van Conxillium www.procura.nl partner PinkRoccade

Met iGeboorte+ ben je als gemeente klaar voor de nieuwe wetgeving op het gebied van de volledige digitale geboorteaangifte. Het voorkomt fraude door een rechtstreekse bevestiging van de arts, verpleegkundige of verloskundige binnen de digitale aangifte. Veiligheid en gemak voor ouders en gemeente. Met iGeboorte+ honderd procent digitaal Beeld: Dreamstime

ezinsuitbreiding is een geweldige gebeurtenis: de eerste geboorten, akten van erkenning en van naamkeuze opmaakte. ontvangt de in de aangifte genoemde arts, verpleegkundige Gvoeding, de eerste luier, de eerste gebroken nacht... In de praktijk werkte het geboorteloket in het ziekenhuis echter of verloskundige een bericht om te bevestigen dat hij bij de Kersverse ouders doen het liefst online de geboorteaangifte niet optimaal; begin 2014 stond het dan ook op de nominatie geboorte aanwezig was. Dit doet hij door zich te identificeren en want ze kunnen hun tijd wel beter gebruiken dan in de rij bij om wegbezuinigd te worden. Dit tot groot ongenoegen van de Cijfers gemeente Ede de ontvangen geboorteaangifte simpelweg te bevestigen of te Burgerzaken te staan. Het onlineproces betekent bovendien dat medewerkers van Ziekenhuis Gelderse Vallei. De app iGeboorte weigeren. De gemeente ontvangt direct het ondertekende docu- ouders de aangifte samen kunnen doen. Daarnaast is het minder bood uitkomst: daarmee kun je vanuit het kraambed met een • Selfservicepercentage 46% ment of de weigering met opgaaf van reden. Door deze werkwij- foutgevoelig. Digitale aangifte geboorte via iGeboorte is een tablet geboorteaangifte doen. Dat gaat via identificatie met • 2.892 aangiftes geboorte ze zijn fraudegevallen snel te ontdekken. Voor de bevestiging of van de 100 best practices die we het afgelopen jaar in het kader DigiD. De aanvraag komt vervolgens in de werkstroom van de • 80% aangiften in Ziekenhuis Gelderse Vallei weigering van de arts, verpleegkundige of verloskundige maken van het vijfjarig jubileum van iBurgerzaken hebben verzameld ambtenaar die deze controleert en ondertekent. De goede • Tijdsbesparing van 5-12 minuten per aangifte we gebruik van de software van Evidos; specialist op het gebied op het gebied van cocreatie, selfservice, procesoptimalisatie, samenwerking tussen gemeente en ziekenhuis is een groot voor- van digitaal ondertekenen en online identificeren. communicatie en aansturing. Wij zijn namelijk van mening dat deel voor alle betrokkenen. het delen van kennis meer oplevert dan het voor jezelf houden. Ook gemeente Ede gaat de stap zetten naar iGeboorte+, Zo verbeteren we samen de gemeentelijke dienstverlening. Met Volledig digitaal zaken en Evidos een oplossing uitgewerkt die aansluit bij de zodat het plaatje helemaal compleet is. Henk van den Boom, daarin een prominente rol voor de kwartiermakers. Dit jaar krijgt ook de arts, verpleegkundige of verloskun- dienstverleningsambities van deze en andere gemeenten: iGe- Afdelingsmanager Publiekszaken bij gemeente Ede: “Samen dige een belangrijke rol in de (digitale) geboorteaangifte. Op boorte+. PinkRoccade is trots op deze samenwerking, omdat het met PinkRoccade zijn we druk bezig om iGeboorte+ te imple- Een van de kwartiermakergemeenten voor iGeboorte is Ede. 6 november 2019 heeft de koning een nieuwe wet vastgesteld helemaal in lijn is met het gedachtegoed van Common Ground, menteren. We sluiten hierbij aan op de nieuwe wetgeving en Sinds 2007 kunnen ouders in het Edense Ziekenhuis Gelderse waardoor de geboorteaangifte volledig digitaal kan worden de informatiekundige visie voor gemeenten. voorkomen daarmee een extra kans op fraude dankzij de ‘ver- Vallei ter plekke aangifte doen van de geboorte van hun zoon of afgehandeld, inclusief de zogenoemde ‘verklaring arts’. Voor- De digitale geboorteaangifte voor de kersverse ouders blijft klaring arts’. Het mooie is, dat we de klantreis rondom digitale dochter. Er was een speciaal geboorteloket waar een ambtenaar uitlopend op dit Koninklijk Besluit hebben diverse kwartierma- nagenoeg gelijk aan het ‘oude’ iGeboorte; deze start je eenvou- geboorteaangifte rond maken nu, want het geldt voor zowel van de burgerlijke stand geboorteakten, akten van levenloze kergemeenten samen met de NVVB, VNG, PinkRoccade Publieks- dig thuis of in het ziekenhuis. Als de eerste stap is afgerond, thuis- als ziekenhuisbevallingen.”

26 Nummer 34, april 2020 27 partner Conxillium

En de persoonsgegevens in de BRP, hoe veilig zijn die in dit concept afgeschermd? “We sluiten volledig aan bij Common Ground-principes, zoals het rechtstreeks bij de bron gebruiken van data en het uit elkaar trekken van data en applicaties. Het open BRP dat wij voorstel- len, speelt zich op applicatieniveau af. We maken het gemak- kelijker om de functionaliteit van de software aan te passen, te delen en uit te breiden. De data zelf, en de toegang ertoe, worden in een andere laag geregeld, onder strikte voorwaarden. Gemeenten hebben daar volledig de regie over.”

What’s in it for Procura? “Voor ons betekent het in elk geval een heel ander busi- nessmodel. We brengen geen licenties meer in rekening voor bestaande functionaliteit, want de code is van iedereen. Wij zul- len ons brood dus moeten verdienen door op andere manieren waarde te leveren. Denk aan service en ondersteuning van indi- Common Ground viduele gemeenten, doorontwikkeling van de software voor alle gebruikers en aanvullende advies- en implementatiediensten. We hebben veel kennis in huis, dus ik durf die uitdaging wel aan. Voor gemeenten wordt het transparanter waar ze voor betalen “Dit is hét moment en ze krijgen meer invloed op de doorontwikkeling.”

Het betekent ook meer concurrentie.

Xxxxxx “Ja, maar dat hoort sowieso bij het gedachtegoed van Com- Beeld: Dreamstime om stappen te zetten” mon Ground. Minder leveranciersafhankelijkheid is een expliciet doel, dus daar moet je niet bang voor zijn. Integendeel: wil dit Gemeenten moeten zelf meer grip krijgen op is en die zonder regulering verspreid wordt onder gemeenten. Jan-Peter Reumerman, director Product initiatief slagen, dan hebben we andere marktpartijen juist hard hun IT en de doorontwikkeling ervan. Eén van de Onze ambitie is om een community vorm te geven van gemeen- Management van Conxillium: “Minder nodig. Andere partijen kunnen waarde toevoegen en zo de BRP manieren om die kerngedachte uit het Common- ten, marktpartijen en ketenpartners die samen een vrij beschik- leveranciersafhankelijkheid is een verder ontwikkelen, waardoor het geheel aantrekkelijker wordt. Ground-initiatief vorm te geven, is door baar BRP beheren, in een veilige omgeving. Wij stellen onze expliciet doel, dus daar moet je niet Mijn toekomstbeeld is dat we op deze manier een ecosysteem broncode beschikbaar als vertrekpunt; het is de community die bang voor zijn.“ creëren waarin verschillende marktpartijen geprikkeld wor- gesloten softwarepakketten open te breken. op basis van goede afspraken aanpassingen goedkeurt en samen den om nog meer slimme functionaliteit te ontwikkelen, waar Procura (onderdeel van de Conxillium-groep) de doorontwikkeling van het BRP-platform vormgeeft.” gebruikers en burgers blij van worden. Dat is alleen maar mooi, zette onlangs als eerste leverancier de stap om paar losse randapplicaties. Je moet gelijk een stevige basis want in zó’n klimaat kun je echt gaan innoveren.” de broncode van het eigen BRP-pakket vrij te Waarom doen jullie dit? neerzetten die veel gebruikt wordt. Natuurlijk moet je – conform geven. Waarom, en hoe nu verder? Een gesprek “Omdat we als Conxillium-groep de wens van gemeenten de Common Ground-principes - ervoor zorgen dat de continuï- Wat is ervoor nodig om dit initiatief tot een succes te maken? met Jan-Peter Reumerman, Director Product voor meer keuzevrijheid serieus nemen. We hebben het Common teit van bedrijfsvoering niet in gevaar komt. Daarom beginnen “Allereerst hebben we partners nodig – gemeenten, keten- Ground-groeipact ondertekend, en willen de daad bij het woord we ook niet bij nul. De software die wij vrijgeven, is een volwas- partners én andere marktpartijen – die mee durven gaan en ver- Management van Conxillium. voegen. Software open source maken is in die ontwikkeling een sen pakket dat zich bij gemeenten bewezen heeft, en waar we der willen gaan dan een intentie ondertekenen. Als we met z’n belangrijke stap, en we vinden het mooi om binnen Common qua tevredenheid hoog mee scoren. Je begint dus vanuit een allen serieus achter het Common Ground-gedachtegoed staan, Wat wil het concreet zeggen dat Procura het BRP-pakket als Ground een katalysator te zijn.” robuuste basis. Als aanjager in de community blijven we die dan móéten we de stap zetten om daadwerkelijk door te pakken. open source beschikbaar stelt? stevige basis bovendien doorontwikkelen. Dat moet het voor En de tijd is er wat ons betreft rijp voor. Het urgentiebesef is “Laat ik eerst benadrukken wat het níét betekent, want de Met de BRP begin je wel gelijk met een cruciale pijler in de nieuwe partijen aantrekkelijk maken om aan te haken en nieuwe hoger dan ooit en we kunnen vanuit een robuuste basis begin- term open source zorgt nog weleens voor verwarring. We zetten gemeentelijke IT. Is dat niet erg ambitieus? toepassingen te gaan ontwikkelen, met name op het gebied van nen, met relatief weinig risico’s. De omstandigheden zijn nog géén code op internet waar iedereen direct op aan het werken “Het succes van Common Ground gaat niet komen via een digitale dienstverlening.” nooit zo gunstig geweest, dus ik zou zeggen: het is nu of nooit.”

28 Nummer 34, april 2020 29 Future Lab

Samen veilig Future Lab

In opdracht van het Rijksprogramma voor Duurzaam Digitale Informatie- huishouding (RDDI) heeft ontwerpbu- verbonden Het kloppend reau Reframing Studio een verkenning gedaan naar de informatiehuishouding hart van het Rijk van de overheid in 2030: Future Lab.

Hoe ziet de informatiehuishouding van de Rijksoverheid eruit Jacqueline Rut- in 2030? Welke stappen zijn daar voor nodig? En wat betekent jens, program- dat bijvoorbeeld voor informatiespecialisten, een doelgroep die madirecteur van Rijksprogramma voor sommigen nog steeds een beetje een stoffig imago heeft? voor Duurzaam Jacqueline Rutjens over de toekomstvisie Future Lab. Digitale Informa- tiehuishouding (RDDI). Door Frits de Jong

dat deze beroepsgroep de spil aan het worden is van hoe het Rijk gaat wer- n januari 2019 is het Rijkspro- Future Lab is ontstaan aan de hand ken. Informatiespecialisten worden erg Igramma voor Duurzaam Digitale van een wetenschappelijke methodiek. belangrijk; in allerlei vormen, met diverse Informatiehuishouding (RDDI) van start “Door gebruik te maken van die metho- expertises. Op het moment dat je als gegaan. Dit programma had in eerste diek is goed te zien waar het in de toe- Rijksoverheid dit vakgebied in de breedte instantie tot doel om slagen te maken komst naartoe gaat. Er zijn negen typen goed beheerst, ben je niet alleen in staat naar aanleiding van de bevindingen van van informatie geformuleerd en met om op dagelijkse basis je eigen archief de Inspectie Overheidsinformatie en Erf- behulp van die typen kunnen organisaties te vormen, maar ook om met behulp van goed (voorheen Erfgoedinspectie) over kijken welke stappen zij de komende jaren informatie vooruit te kijken en beter te de informatiehuishouding van de Rijks- zelf moeten maken op het gebied van functioneren. De informatiespecialisten overheid. “Die slagen gingen vooral over informatiehuishouding. Voor mij was de worden feitelijk het kloppend hart van de de informatiehuishouding van vandaag”, eyeopener dat er niet sprake is van één, Rijksoverheid”, aldus Rutjens, die geen aldus Jacqueline Rutjens, programmadi- maar van meerdere visies op informatie- weg terug meer ziet. “De samenleving recteur van RDDI. “Dan moet je bijvoor- houdingen. Er is niet één toekomst.” verwacht dat de overheid informatie beeld denken aan het goed bewaren van gebruikt om te reflecteren, nog beter Eén partner voor e-mails, het archiveren van websites of Kloppend hart beleid te maken en nog transparanter te hoe om te gaan met berichtenapps. Al Het hebben van meerdere visies op zijn. Die ontwikkelingen zijn er en daar veilige communicatie die dingen waren hard nodig. Maar de informatiehuishouding bij de Rijksover- kun je het beste zo goed mogelijk mee Stuurgroep RDDI gaf ons ook mee dat heid betekent ook iets voor de mensen omgaan. Dat is wat deze toekomstvisie Als vertrouwde IT- en telecompartner biedt KPN een ICT-landschap het de departementen erg zou helpen die er werken. “Met name voor de mensen doet. Het geeft de juiste energie aan dit dat functioneert als één sterk geheel. Wij verbinden overheden, als er een visie komt op waar we naartoe die in dit specifieke domein werken is het onderwerp en zorgt ervoor dat wij, als zowel landelijk als lokaal, met het bedrijfsleven én de burger. moeten bewegen met de informatiehuis- superinteressant. Lange tijd hadden zij Rijksoverheid, er helemaal klaar voor zijn Met deze verbindingen is veilige communicatie mogelijk, wat de houding. ‘Hoe moet de informatiehuis- toch een beetje een stoffig imago, ook en de juiste acties kunnen ondernemen.” samenwerking onderling versterkt en de dienstverlening vanuit houding van de Rijksoverheid eruitzien in al omdat ze over het algemeen niet zo 2030?’ Dat is Future Lab geworden.” zichtbaar zijn. Het mooie is dat je nu ziet de overheid verbetert. Samen veilig verbonden, met KPN.

kpn.com/overheid Nummer 34, april 2020 31

40263140-KPN-Centrale-Overheid-advertentie-215x275mm.indd 1 19/11/14 16:22 Future Lab

FUTURE LAB Nieuwe functies

De informatiehuishouding van het Rijk in 2030

neemt. De overheid is van oudsher een vaste rots In 2030 is elke ambtenaar en zorgt voor stabiliteit. Hoe zal dat in 2030 zijn? “Bureaucratie is in dat licht een zegen en wordt des 1 te relevanter, omdat die voor rust en voorspelbaar- z’n eigen archivaris heid zorgt en de overheid beschermt tegen roekeloze veranderingen.” Bestond informatiehuishouding tot nu toe hoofdzakelijk in het ordelijk De Rijksoverheid staat voor de uitdaging onderzoekers, zich beroepend op vastleggen en vindbaar maken van data uit verleden en heden, in 2030 zal om haar informatiehuishouding drastisch de neuropsychologische kennis ze daarnaast ook betrekking hebben op het ontdekken van patronen, het op over de beperkte flexibiliteit van grond daarvan voorspellen van toekomstige ontwikkelingen en het inspelen te moderniseren. Niet alleen om de 25 het menselijk brein. daarop. Een nieuwe overheidsorganisatie kan kilometer nog onverwerkt papieren archief te Sinds 1985 wordt de gemid- gepaard gaan met nieuwe functies. Hier- digitaliseren, maar meer nog om ongekende delde westerling als gevolg van Nieuwe functies onder de voorbeelden uit het rapport. mogelijkheden aan te boren. En daarvoor zijn de informatisering blootgesteld De aanname is dat de overheid haar data fundamenteel anders zal gaan heel nieuwe ambtelijke functieprofielen nodig. aan vier keer zo veel prikkels. “Dat organiseren. Nu reflecteert haar informatiehuishouding nog de overheidsorga- geeft te denken over de lengte nisaties: de silo’s weerspiegelen de klassieke taxonomie van ministeries, insti- DE VERHAALHALER... van de werkdag”, schrijven de tuten en beleidsterreinen. “Misschien komen daar nieuwe structuren naast, ... komt namens Door Cyriel van Rossum onderzoekers. “Je ziet nu al dat waarin informatie en deskundigheid worden georganiseerd rond vraagstukken, de samenleving de wal het schip keert”, aldus De zoals je nu ziet gebeuren bij de coronacrisis”, aldus De Boer. Die organisa- op voor de infor- at beeld ontstaat uit de kersverse verkenning naar de Boer. “In Frankrijk werd wetge- tie moet worden toevertrouwd aan een hele nieuwe collega: de zogenaamde matierechten Dinformatiehuishouding in de nabije toekomst. In het ving aangenomen die werknemers zwermfacilitator. De Reframing Studio heeft daarnaast nog een achttal intri- van burgers. kader van Rijksprogramma voor Duurzaam Digitale Informa- beschermt tegen werkgerelateerde gerende nieuwe ambtelijke functies bedacht voor 2030, waaronder de beleids- tiehuishouding (RDDI) kreeg het Amsterdamse ontwerpbureau e-mails buiten werktijd.” archeoloog, de verbeelddenker en de rijksscenarist. Reframing Studio de opdracht hun licht te laten schijnen over Uit onderzoek blijkt bovendien de toekomstige datahuishouding van de overheid. “Wij zijn een dat een snelle afwisseling van Verplichte kost groep Delftse industrieel ontwerpers die ontwerpmethodieken taken en aandacht de uitvoering Behalve nieuwe functies heeft het onderzoeksbureau ook nieuwe over- DE BELEIDSARCHEOLOOG ... toepassen op grote maatschappelijke vraagstukken”, vertelt van projecten vertraagt met 50 heidsorganen bedacht ter illustratie van de toekomstverwachtingen. Zo is er ... maakt senior designer Femke de Boer. De zorg en het voedselsysteem procent. De Boer: “In het licht de Datacampus met negen faculteiten: een enorm opleidingsprogramma voor steeds nieuwe waren al eerder onderwerp van studie. daarvan is het werken in kan- de ‘onboarding’ van nieuwe ambtenaren, die daar vertrouwd worden gemaakt doorsneden toortuinen helemaal geen goed met de routines, standaarden en basisvaardigheden die het werken bij het Rijk door het Het jaar 2030 concept.” vereist. De ambtenaren keren daar gedurende hun verdere loopbaan regelma- data-erfgoed Voor de toekomstverkenning van de datahuishouding inter- tig terug; de ‘vloeibare werkelijkheid’ vraagt immers om éducation permanente. en reconstru- viewde het ontwerpbureau mensen van diverse pluimage, zoals Vloeibare wereld En dan is er nog de Hal der Beleidslijnen, waar ‘beleidsbiografen’ de ont- eert telkens een neuropsycholoog, een filosoof en de rijksarchivaris. Er was In de informatiemaatschappij van 2030 zullen ambtenaren staansgeschiedenis van beleid bewaren en nog lopende beleidsprocessen ‘live’ opnieuw de veel voorstellingsvermogen nodig om een plausibel beeld te meer nog dan nu hun eigen archivaris zijn. Hun werk is minder inzichtelijk maken. geschiedenis. krijgen van de nabije toekomst: als horizon is het jaar 2030 aan- hiërarchisch geworden, informeler en impliceert een zekere Het Contactpunt Rijksoverheid fungeert als loket voor burgers voor al hun gehouden. Zo is het denkbaar dat er nieuwe informatievormen autonomie. “Informatiseringsvraagstukken gaan vaak over gro- vragen en inzage in hun ‘persoonlijke informatielandschap’ (wat weet de over- DE DIGIMINIMALIST ... opduiken. Worden vergaderingen bijvoorbeeld opgenomen om te ICT-projecten, maar juist op de schaal van het individu is veel heid van mij en waar vind ik het). Het Departement van Buitengewone Vraag- ... helpt kennis- direct te worden geconverteerd naar tekst? Worden e-mailwisse- en wezenlijk werk aan de winkel. Het wordt steeds belangrijker stukken zet tijdelijke samenwerkingen op rond grote thema’s als zeespiegel- werkers binnen lingen of WhatsAppverkeer met de overheid gedocumenteerd? én moeilijker om zelf te bepalen welke informatie belangrijk is, stijging, biodiversiteit en publieke gezondheid. de overheid op Omdat veel taken zullen worden overgenomen door com- en welke alleen maar ballast. De uitdaging zal zijn: hoe kan ik Eigenlijk zou iedere ambtenaar het rapport Future Lab moeten lezen. Het een doelbewus- puters, moeten ambtenaren flexibel zijn om te voorkomen dat informatie overzichtelijk in samenhang en in context bewaren.” is geen sciencefiction maar een goed geschreven betoog over de nabije, bijna te manier om te ze overbodig worden. ‘Just in time learning’ zal volgens het Het rapport benadrukt herhaalde malen dat 2030 allerminst tastbare toekomst. Verplichte kost voor wie bij het Rijk werkt, lees: de grootste gaan met digi- rapport van wezenlijk belang worden. Maar de grenzen van een eindpunt is: we hebben te maken met een vloeibare wereld data-industrie van ons land. tale overvloed. de menselijke flexibiliteit zullen in zicht komen, zo stellen de waarin alles steeds verandert en de complexiteit gestaag toe-

32 Nummer 34, april 2020 33 F u t u r e L a b

DE VERBEELDDENKER ... Digitale informatie is goud voor een organisatie, maar In de Stuurgroep RDDI zitten twaalf ... maakt de abstracte, technische kan ook de vorm van beton aannemen. Ontzettend ministeries en een aantal uitvoeringsorga- nisaties. Voorzitter is Marjan Hammersma, relatie tussen burger en overheid concreet waardevol als basis voor beleid, geschiedschrijving en secretaris-generaal van het ministerie van door deze te verbeelden. communicatie, maar een ondoordringbare massa wat Marjan Hammersma, secretaris- Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). betreft zoeken, vinden, archiveren en distribueren. generaal van het ministerie van Gevraagd naar het belang van een goede Het RDDI onderzoekt criteria van een goede, digitale Onderwijs, Cultuur en Weten- informatiehuishouding, licht zij een aantal huishouding en hoopt gereedschap te leveren om de schap (OCW) en voorzitter rollen toe van informatie in het openbaar stroom van informatie te temmen. van het Rijksprogramma voor bestuur. “Wat collega’s tien jaar of langer Duurzaam Digitale Informatie- geleden hebben uitgedacht, moeten wij huishouding (RDDI). vandaag goed en snel kunnen raadplegen Door Karina Meerman wanneer wij hervormingen op dat beleid willen maken. De overheid wil de mensen in het land helder informeren over hoe besluiten tot stand zijn gekomen. Wij krijgen veel vragen van (vertegen- woordigers van) burgers, van beroepsgroepen als journalisten, of mensen die direct inbreng willen hebben bij de besluitvorming van het Rijk; daar moeten e informatiehuishouding van het Rijk kent vele kamers, wandelgan- wij aan kunnen voldoen. Wij moeten zorgen dat toekomstige generaties kun- DE BELEIDSBIOGRAAF ... Dgen en verdiepingen. Informatie die wordt geproduceerd door het nen naslaan hoe dit land werd bestuurd en welke besluiten zijn genomen. En ... volgt de ontwikkeling openbaar bestuur stroomt van en naar de Tweede Kamer, mensen in het land, we moeten, heel simpelweg, goed kunnen communiceren en informatie delen. van nieuw beleid en zorgt dat specialisten en eigen medewerkers. Toen al die informatie nog analoog was, Al met al heeft het Rijk een informatiehuishouding nodig waarmee informatie dat proces op een duidelijke en stond ze in mappen en in kasten of hing ze in dossierladen. Om de zoveel tijd duurzaam te bewaren, terug te vinden en te gebruiken is.” Een aanzienlijke bruikbare manier wordt vastgelegd. ruimden archivarissen haar op, beoordeelden welke gearchiveerd moest wor- klus en daar komt nog eens bij dat in het digitale tijdperk het tempo hoger den conform de Archiefwet en welke kon worden verwijderd. ligt, de vraagstukken anders zijn en het aantal gebruikers van informatie ver- In 2007 besloot het Rijk dat informatie digitaal raadpleegbaar moet zijn veelvoudigd is. “Het komt de kwaliteit van ons werk ten goede als we sneller en wordt er veel digitaal gecommuniceerd met mensen. Sinds die tijd is er en beter alle informatie en gebeurtenissen die zich rondom een onderwerp veel veranderd en de hoeveelheid informatie is enorm gegroeid. Bandbreedte hebben voorgedaan, kunnen raadplegen en gebruiken in de afwegingen van nam toe, data werden goedkoper, opslagruimte leek schier eindeloos. E-mails vandaag”, aldus Hammersma.

het weggooien evolueerden van informeel berichtenverkeer naar een medium waarmee ook besluiten worden genomen. Het is geen wonder dat het vinden van digitale Paradigmaverschuiving informatie een titanenklus is geworden die vaak professionele vaardigheden Waar RDDI onder andere naar kijkt, is of makers van documenten eerder vereist. Als dit niet anders wordt ingericht, bestaat het risico dat informatie kunnen aangeven of iets te zijner tijd moet worden gearchiveerd. Hammersma verloren gaat, simpelweg omdat het niet gevonden wordt. Nu al kost - bijvoor- neemt als voorbeeld een brief naar de Kamer. Aan een dergelijk document beeld - het beantwoorden van Wob-verzoeken heel veel tijd en menskracht, gaat een grote hoeveelheid werk vooraf voordat het eindproduct bij de Tweede DE DATAHOEDER ... omdat de gezochte informatie bij meer instanties opgeslagen is én verspreid is Kamer terechtkomt. Denk aan verslagen van werkbezoeken, werknotities, ... houdt toezicht op de over meerdere documentmanagementsystemen. inbreng van belangenverenigingen, uitkomsten van onderzoeken. Van dat kwaliteit en houdbaarheid van data die in Het Rijksprogramma voor Duurzaam Digitale Informatiehuishouding voortraject hoeft op grond van de Archiefwet niet alles bewaard te blijven. het beheer van het Rijk zijn en adviseert de (RDDI) wil helpen bij het toekomstbestendig maken van de informatiehuis- Losse aantekeningen kunnen prima naar de vergetelheid, maar een notitie Kamer op beleid. houding van het Rijk. Het is nauw verbonden met het programma MOOI waarop staat welke beslissingen er zijn genomen absoluut niet. “Als medewer- (Modernisering Openbaarmaking OverheidsInformatie), dat zich richt op de ker van de overheid vertrouwden wij altijd op de archivarissen die ons hielpen modernisering van de wetgeving in het kader van openbaarmaking. RDDI wil selecteren en bewaren. Maar de beslissing wat wel te bewaren en wat niet medewerkers heldere richtlijnen gaan bieden en gebruiksvriendelijke hulp- moet veel verder naar voren in het hele proces. Misschien al bij het maken van middelen die bijdragen aan een goede informatiehuishouding. Men denkt na een document. Digitale technieken kunnen ons daarbij helpen. Degene die over het goed rubriceren en kanaliseren van de enorme stroom digitale infor- de informatie produceert zou, liefst in een documentmanagementsysteem, al matie en wil nieuwe criteria ontwerpen over wat wel en niet bewaard hoeft te vroeg een vinkje moeten kunnen zetten bij wel of niet bewaren.” worden. En er wordt gekeken hoe technologie daarbij kan helpen. Sommige informatie wordt nu al eerder openbaar gemaakt. Steeds meer

De kunst van agenda’s van bewindspersonen zijn in te zien en onderzoeksrapporten van het

34 Nummer 34, april 2020 35 bestanden.” bestanden.” zoeken inopgeslagen digitale worden, maarachteraf moet bewaard wordt –selecteren overgebracht welke informatie archief naarhet –voordat het meeraandevoorkant “Niet archiveren diewordt onderzocht: eenparadigmaverschuiving voor het noemthet Hammersma zoekalgoritmes. gezocht met worden door- danachteraf kan informatie Dedigitale ritmes. zoekalgo met worden doorzocht danachteraf enkan bewaard inzo’n functiewordt inz’ngeheel depersoon De mailbox van zogenaamde sleutelfuncties. van leiding voor deregistratie demailbox. RDDIeenhand Ookontwikkeldebeheer van het ophet zijn enzelfkritischer precieswie zij willeninformeren meerrealiseren zich moeten worden. Enzij moet tie bewaard ofinforma procesinschatten kunnen vroeg inhet moeten Zij (verder) ontwikkelen. vaardigheden overheid zelfhundigitale de van isooknodigdat medewerkers maarhet digen stijgt, worden toegepast. Die wens sluit ook aan bij de Strategische deStrategische Diewens sluit ookaanbij worden toegepast. hoealgoritmes van denkenanalytisch eneenbasisbegrip zoals skills’ beheersen, ‘data van wel eenmate iedereen moet perniveau enfunctie,maar permedewerker varieert en kunde kennis Devereiste belangrijk. ontzettend datavaardigheden basale doenzijn kunnen goedte enomonswerk samenleving levenineeninformatie “Wij deRDDI-stuurgroep. en lidvan BinnenlandseZaken enKoninkrijksrelaties van ken, ministerie tie eerder gepubliceerd worden. kunnen informa van onderandere welke categorieën RDDI onderzoekt Het websites. bestemde worden gepubliceerdRijk opdaarvoor en Koninkrijksrelaties enlidvan deRDDI-stuurgroep:en Koninkrijksrelaties opgaven, hebbenwij huneengrote aandata rijkdom Overheidszaken, ministerie vanOverheidszaken, BinnenlandseZaken ministerie “Naast onzebrede maatschappelijke engevarieerde 36 Marieke van Wallenburg van isdirecteur-generaal Overheidsza Marieke vaardighedenDigitale endatadeskun- aaninformatiespecialisten De behoefte Marieke van WallenburgMarieke isdirecteur-generaal te niemand.” bieden.Wat wij hebbenheeft ------aan data te bieden. Wat wij hebben, heeft niemand.” bieden.Wat te hebben,heeft wij aan data maatschappelijke opgaven, huneengrote hebbenwij rijkdom onzebredelokker en gevarieerde voor “Naast jonge IT’ers. iseen voordeel: eenonderbelicht het overigens heid heeft alles zelf te kunnen.”alles zelfte iedereen hoeft niet want halen.Ofeendata-analist, erbij data ze worden wanneer sus, ontdekhoebeleidsmakers effectiever eenmoduleofcur medewerkers “probeer eenssamenmet duidelijker maken. te “Onbekend maaktonbemind”,zegtzij, data werken met het van leidinggevenden omdeleuke kanten groot ene-learningmodules.” aanbodaancursussen een deRijksoverheid endaarom deCIORijk heeft I-agenda van helpt onsverder kijkenhelpt te dandevolgende jaar.” vijf 2030, naardeRijksinformatiehuishouding toekomstverkenning kluswillenklaren geven. zonderopte EnFuture Lab, de taaie iseenmooiegroep Het deskundigen diedeze onze informatie. omgaan met hedenendetoekomst inhet hoewij in devraag ondersteunen samenkomen inditprogramma en elkaar ten onmisbaar, RDDIisdaarin inbreng omdatalledepartemen- van weover echt nadenken. daarmoeten De blijft, alles bewaard datdigitaal geweest zovanzelfsprekend nutoe is voor onstot overRDDI:“Het Hammersma derol van zo naardeprullenmand? enkunnen ofmailshebbengeendocumenten blijvende waarde duen zelfover Welke denken. nakunnen pertelefoon? Wat kan indivi- waar iets RDDI,maarmisschien het geen onderdeel van Het produceren van minder informatie isopditmoment minderinformatie produceren van Het Taaie klus De grote hoeveelheid digitale informatie bij deRijksover bij informatie De grote hoeveelheiddigitale Van Wallenburg overkomen, te adviseert Om weerstand - - Waag &society technology directeur en oprichter van van directeur enoprichter Nummer 34, april 2020 Nummer april 34, b a L e r u t u F Internetpionier en Internetpionier Marleen Stikker Stikker Marleen Column Marleen Stikker en het recht opordelijke regelsen het (doorde levenssfeer depersoonlijk van bescherming recht op encommunicatie,het informatie van recht opvrijheid belang:het van bij daar- zijn aspecten Drie deburgers. van uitdegrondrechten domein komen voort publieke het van endeomvang bestaan Het heeft. een bijzondere verantwoordelijkheid deoverheid een publiekdomein,waarvoor erimmers bestaat demarktsector ‘Naast inbeeldgebracht: demarkt grenzen van naarActie worden de gen –Van Metafoor Nationale Actieplan Elektronische Snelwe- Inhet kabinet. het planvan ook alhet in1994 houden.Datwas moeten in acht publieke domein enhet publieke waarden bouwd ten opzichte van de samenleving. desamenleving. van opzichte bouwd ten opge machtspositie buitenproportionele een Zehebbendaarmee betreft. zorg, energieteit, ofsocialemedia numobili doel hebben—ofhet alshoogste winstmaximalisatie die eenhandvol marktpartijen van processensche inhandengespeeld maatschappelijke eneconomi vitale alle van We hebbendata techbedrijven. big- van opdeservers staat ties achterlaten, diemensenenorganisa al diedatasporen Dewereldwijdejoen gigabyte. ophopingvan is1bil perdag.Eénzettabyte zettabytes 175 datin2025oplopentot uitgerold kan worden systemen Things, 5G,enautonome of Internet het waarmee devaart reerd. Met is verwaarloosd publieke domein Het digitale H E triljoen bytes aan data gegene aandata bytes triljoen lke dagwordt erwereldwijd 2.5 Ja, datdenkikwel. We haddende voorkomen?adden we datkunnen ------de samenleving. van deinformatievoorziening van karakter publiekeop orde, maarborgt zeookhet alleen haareigen informatievoorziening zeniet Zokrijgt publieke platforms. soort dit van in deontwikkeling enbestendiging investeren Deoverheid moet partijen. vate pri- inhandenvan niet deinformatie dwijnt verkregen maarver- infietsbewegingen, bijvoorbeeld wordt inzicht datacommons eenfiets- Met opstelt. engebruik toegang gemeenschap gezamenlijk deregels voor de waarbij voor gebruik gemeenschappelijk dataplatformen zijn mons. Datacommons ineendatacom- ondergebracht de data enworden meten te luchtkwaliteit lokale sensoren omzelfde Hollandse Luchten project inhet bewoners Zokrijgen stappen. kleinemaarbetekenisvolle begintmet Het exploitatie. van worden afgeschermd data hebben ookeenverantwoordingsplicht maar opdeeigen informatieplicht, gericht vooral hebbenzich Overheden waarloosd. publieke domeinisver- digitale men. Het pelijk encommercieelpelijk verkeer.’ maatschap- voor het stellen) overheid opte W ten aanzien van maatschappelijke aanzienvan ten design’ het uitgangspunt vormen en uitgangspunt vormen design’ het daar weinig van terecht isgeko- terecht daar weinig van helaasconcluderen dat e moeten data. We moeten er met elkaar elkaar We ermet moeten data. deren. Daarbij moet ‘privacy by by ‘privacy deren. moet Daarbij waarden ontwikkelen engaran- waarden voor zorgen datwe depublieke ruimte op het internet weer internet ophet ruimte platforms vanuit publieke vanuit platforms endatwe vitale herstellen 37 Future Lab

rende waarheidsvinding is de weerbaarheid van de burger. Dat begint al bij kinderen: “Het onderwijs kan daarin een grote rol spelen. Een andere manier is DE RIJKSSCENARIST ... Van waarheid naar waarschuwen: een voorbeeld is de radioboodschap waarmee je als je meer over ... heeft als taak de grote verhalen kanker wilt weten, wordt afgeraden om zomaar te gaan surfen op internet.” voor de toekomst inleefbaar te maken in Hoe de overheid dit ook aanpakt, het zal volgens Termeer altijd hand in hand verhalen, film en games. waarheidsvinding moeten gaan met het actief uitdragen van de waarden van de democratie en de rechtsstaat.

Groepswaarheid In de digitale werkelijkheid van 2030 is het heidsvinding te verduren Kees Verhoeven, D66-woordvoerder voor een continue uitdaging om ervoor te zorgen dat krijgt en de waarborgen die technologie in de Tweede Kamer, maakt zich nodig zijn om te kunnen zorgen over het huidige politieke debat. informatie authentiek, integer en betrouwbaar blijven zoeken naar de waar- Hij ziet met lede ogen aan hoe politici zich is, lezen we in de toekomstverkenning van heid. Een van de opvallendste terugtrekken op ‘eilandjes van overeen- Future Lab. In het digitale debat heeft de begrippen in het rapport is het stemming’. Verhoeven spreekt zelfs van waarheid het ook in 2020 al zwaar te verduren. woord ‘waarheidsschroom’. ‘groepswaarheid’. “Polarisatie is van alle Er wordt zelfs getwijfeld of het überhaupt zin Daarmee wordt gedoeld op tijden. Vijftien jaar geleden maakten we die heeft om ernaar op zoek te gaan. “Politici zien de terughoudendheid om een met de opkomst van Pim Fortuyn ook mee, DE ZWERMFACILITATOR ... poging te doen om zin van maar er is nu een heel belangrijke factor ... weeft netwerken van mensen en het digitale debat steeds meer als een kans om onzin te onderscheiden. “Via bijgekomen: het digitale debat.” machines aan elkaar en onderhoudt de te scoren in plaats van het eens te worden.” internet wordt heel uiteenlo- Kees Verhoeven, D66-woord- Raad voor het Openbaar Verhoeven doelt op het wapengeklet- verbindingen gedurende de doorlooptijd pende informatie de wereld in voerder voor technologie in de Bestuur (ROB) vicevoorzitter ter op sociale media. Volgens hem zijn te veel van projecten. Door Cyriel van Rossum geholpen, waaronder bewust Tweede Kamer: “Sociale media Katrien Termeer: “Niemand mensen bezig om hun eigen gelijk uit te ven- gemanipuleerde informatie,” versterken de behoefte van heeft de waarheid in pacht, ten en zich zoveel mogelijk te omringen met aldus Termeer. “Het vereist mensen om bij een groep te maar dat ontslaat ons niet van gelijkgestemden. “Sociale media versterken een zekere moed om die te horen en zich bevestigd te voe- de plicht om ernaar te blijven de behoefte van mensen om bij een groep bestrijden.” len door de groepswaarheid”. zoeken.” te horen en zich bevestigd te voelen door de wee jaar geleden vroeg minister Ollongren van Binnen- Een van de beproevin- Beeld: Lex Draijer groepswaarheid. Het versterkt hun identi- Tlandse Zaken de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) gen van de waarheidsvinding teit”, aldus Verhoeven. “Sommige politici zijn gedachten te laten gaan over het thema digitalisering en is volgens de raad microtargeting: het bestoken van min of zoeken de digitale wereld op om te scoren. Bijdragen in een Kamerdebat wor- democratie. “We hebben geworsteld met de vraag waar het pre- meer gelijkgestemden met reclame of opiniërende informatie. den mooi geknipt en zo snel mogelijk op internet gezet. In plaats van een kans cies over moest gaan en uiteindelijk besloten we om de waar- “Bijna niemand in het openbaar bestuur was bekend met deze om standpunten uit te wisselen en zodoende te proberen nader tot elkaar te heidsvinding centraal te stellen”, vertelt ROB-vicevoorzitter techniek, waarbij geniepig gebruik wordt gemaakt van data en komen, is het politieke debat een kans om zichzelf krachtig neer te zetten. Het Katrien Termeer. De worsteling had niet in de laatste plaats te psychologische inzichten. Ik denk dat het een combinatie is van digitale debat versterkt de stellingen die ze betrekken en maakt die onveran- DE DATA PROTOTYPER ... maken met de beladenheid van de notie ‘waarheid’. De perceptie onwetendheid en onverschilligheid. Twitterende ambtenaren derbaar. Nieuwe informatie, nieuwe feiten doen er dan niet meer toe. De focus ... onderzoekt de consequenties van wat waarheid is of zou moeten zijn, is sterk veranderd. Er zitten soms zonder het te weten in een filter bubble en belan- op het eigen gelijk verstoort het debat. Je ziet dat politici het vaak niet eens van datagedreven werken en complexe zijn veel twijfels: zijn er verschillende waarheden naast elkaar of den op zogenaamde eilandjes van overeenstemming. Dat is niet zijn over de grondslag van een discussie. En dat ze minder bereid zijn om hun algoritmen door te experimenteren en te soms zelfs tegenover elkaar? Termeer: “De twijfels brengen som- goed voor de democratie. Platforms zijn prima fora, maar alleen mening te herzien.” leren van prototypen. mige mensen ertoe om te beweren dat de waarheid niet bestaat als die inclusief in plaats van exclusief zijn. Ik heb wél de indruk en dat we dus ook geen moeite meer hoeven doen om hem te dat de naïviteit er inmiddels een beetje vanaf is, maar misschien De waarheid in het politieke debat is voor Verhoeven het product van gema- vinden. Dat is een gemakkelijke dooddoener, een opmaat tot ben ik te optimistisch.” tigdheid en consensus. “De waarheid is veranderlijk, immers object van voort- algehele onverschilligheid. Niemand heeft de waarheid in pacht, durende toetsing en bijstelling, onder invloed van wetenschap en journalis- maar dat ontslaat ons niet van de plicht om ernaar te blijven Ook de overheid gaat met haar tijd mee: de inzet van influ- tiek. De grens tussen waarheid en wenselijkheid is heel delicaat. Wat wenselijk zoeken.” encers voor zaken van algemeen belang is geen taboe meer. is, is een kwestie van ideologie. De gewenste werkelijkheid wordt in de sociale “Het is prima dat je je als overheid bedient van zulke mensen, media steeds nadrukkelijker onder de aandacht gebracht, en overvleugelt soms Waarheidsschroom en nepnieuws maar dan moet je daar wel eerlijk en transparant over zijn.” de feiten. Dat is riskant voor de democratie. In ieder debat gaat het erom dat De ROB is op zoek gegaan naar de beproevingen die waar- Een van de waarborgen die de ROB noemt voor voortdu- we het met elkaar eens worden. Niet dat er een winnaar uitkomt.”

38 Nummer 34, april 2020 39 Conferentie ‘2020 and beyond’

Dit artikel is een terugblik op de Strategische Conferentie Gebruikersvereniging Centric ‘2020 and beyond..’, een initiatief van de ‘Met elkaar’ Gebruikersvereniging Centric en Centric, in samenwerking met iBestuur. De bijeenkomst werd gehouden op woensdag 4 maart rode draad in in Capital C in Amsterdam. Deelnemers konden tijdens de conferentie meerdere themasessies meepakken over Smart Cities en 5G, Omgevingswet en Big Data en veranderproces Cybersecurity. gemeenten Als er één ding duidelijk is geworden tijdens de Strategische Conferentie van de Gebruikersvereniging Centric, dan is het dat er binnen gemeenteland veel aan het veranderen is. ‘Samen’ is daarbij het adagium. Of zoals Patrick van Domburg, voorzitter van de GV Centric het zei: “Leveranciers, gemeenten, VNG en gebruikersverenigingen zijn veel meer met elkaar de koers aan het ontwikkelen.”

Mary Scholtus, at komt er de komende tijd op ons af en waar zijn we Over bundeling van kennis gesproken: de Belastingsamenwerking Rivie- directeur “Wmee bezig?” Kort samengevat was dat de insteek van renland kwam in contact met de gemeente Amsterdam. Zij kwamen tot de Belasting- de strategische conferentie. Eén van de ontwikkelingen die op gemeenten conclusie dat van hun generieke belastingprocessen tachtig procent over- samenwerking afkomt is de cloud, onderwerp van het eerste plenaire debat op de confe- eenkwam. Voor beide partijen was dat reden genoeg om op belastingniveau Rivierenland. rentie. Dagvoorzitter Mark Bressers wilde van de aanwezigen weten wie gezamenlijk op te trekken richting SaaS. Op korte termijn sluit ook GBLT, erover nadenkt of zelfs al daadwerkelijk aan de slag is met de cloud, maar dat een belastingsamenwerking in Zwolle en omgeving, aan bij het initiatief. leverde verrassend weinig respons op. Een van die weinigen is de Belasting- Scholtus: “Het zorgt ervoor dat we steeds meer processen generieker kunnen samenwerking Rivierenland; die heeft wel al de weg naar de cloud gevonden maken.” Een rondje in de zaal maakte duidelijk dat ook in andere domei- en volgens directeur Mary Scholtus was dat ook onvermijdelijk. “Belasting- nen het gros van de processen op elkaar lijkt. “Vaak is tachtig tot negentig pakketten worden steeds complexer, vereisen steeds meer maatwerk en procent van die processen gelijk. In het inkomensdomein is vrijwel honderd daarvoor ontbreekt het ons aan menskracht. Het maakte onze organisatie procent gelijk. Alleen door de uiteenlopende historie wordt het anders uitge- kwetsbaar.” voerd. Het grootste probleem is om die kloof te overbruggen”, aldus één van Koen Gijsbers, voormalig CIO van de deelnemers aan de discussie. het ministerie van Defensie en hoofd Frank de Nijs, enterprise innovator bij Centric, herkent de stap die Rivie- IT en cyber van de NAVO: “Een piloot Frank de Nijs, renland maakte. “Het tempo waarin de maatschappij verandert neemt alleen Als de cloud en SaaS zoveel voordelen bieden als wordt gezegd, wat van een vliegtuig is een groot gedeelte enterprise inno- maar toe, en functionaliteit wordt daarin steeds belangrijker. Tegelijkertijd zouden gemeenten dan moeten doen om de eerste stap daar naartoe te zet- van zijn tijd aan het testen of aan het vator bij Centric. neemt ook de complexiteit van ICT-systemen toe. Cloud- en SaaS-oplossingen ten? Wat Wammes betreft moeten gemeenten sowieso hun data transparant trainen in een simulatieomgeving. Hoe Han Wammes, zijn dan een logische stap.” De Nijs noemt de groei van dit soort oplossingen maken, los van de discussie over al dan niet naar de cloud. Han Wammes vaak doen we dat in cyber? We moeten manager leve- bij gemeenten “gestaag.” zou verder graag zien dat er een prototype van een applicatie komt die goed in de meeste gevallen achteraf de ranciersrelaties werkt. “Pak er eentje die écht significant is. Dat helpt om organisaties over de schade herstellen. Kijk naar wat er is en marktontwik- Han Wammes, manager leveranciersrelaties en marktontwikkeling bij VNG streep te trekken. En doe het vooral stapje voor stapje. Er zijn een paar hon- gebeurd met de Universiteit Maas- keling bij VNG. Realisatie, ziet die gestage groei ook en wat hem betreft is het maken van derd applicaties bij een gemiddelde gemeente en dat pas je niet in één keer tricht of het ziekenhuis in Leeuwar- afspraken en bundeling van kennis dan ook een must. Die bundeling van ken- aan.” Ook Frank de Nijs pleit voor een geleidelijke implementatiestrategie. den. Ik pleit ervoor dat we ook in het nis gebeurt onder meer in de door VNG Realisatie beheerde fora. “Zo is er een “Begin bij minder ingrijpende onderdelen van het applicatielandschap, zodat cyberdomein veel meer gaan testen en Door Frits de Jong forum over inkoopvoorwaarden waar veel vragen binnenkomen over de stap klanten de mogelijkheid hebben om mee te bewegen.” trainen. Niet alleen techneuten, maar Beeld Lex van Lieshout/De Beeldredaktie naar de cloud.” óók de mensen in de bestuurskamer.”

40 Nummer 34, april 2020 41 Conferentie ‘2020 and beyond’

Een ontwikkeling die ook op gemeenten afkomt, of eigenlijk de gemeentegrens al is gepasseerd, is Common Ground, onderwerp van het tweede debat. De ontwikke- ling daarvan is inmiddels zover dat, wat betreft Maarten Hillenaar, directeur Centric PSS, de eerste concrete stappen ook gezet kunnen worden. Volgens Hugo Aalders, directeur van VNG Realisatie, is de lastigheid daarbij dat je én rekening moet houden met de koplopers én met de rest van het peloton. “Dat betekent dat je moet balan- ceren om de juiste stappen te zetten.” Hillenaar vindt het daarbij wel belangrijk dat er keuzes gemaakt worden voor meerdere jaren. “Ook al omdat leveranciers moeten weten waar zij aan toe zijn. In dat kader zou ik willen spreken over betrouwbaar opdrachtgeverschap.” Henk Verbunt is gemeentesecretaris van Noardeast-Fryslân en hij is blij dat Common Ground een einde kan maken aan de ‘ICT-spaghetti’. “Het René Vroom, hoofd Innovatie zorgt ervoor dat onze primaire bedrijfsvoering en dienstverlening soepeler verlo- bij het Agentschap Telecom: “5G pen. Wat ons betreft is de keuze voor een leverancier daarbij niet doorslaggevend. is meer dan een snelle variant Voor ons telt dat we gewoon spullen willen van 4G. Laat je daarbij niet in de hebben die werken.” Verbunt vindt wel luren leggen door operators die dat, als het gaat om Common Ground, regie zeggen dat het alleen via hen kan. noodzakelijk is. 5G biedt veel meer mogelijkheden met netwerken, lokale netwer- Wie moet die regie ken, bedrijfsspecifieke netwerken dan pakken? Is dat VNG (denk aan industrieterreinen, Realisatie? Bijvoorbeeld Maarten campussen, et cetera). Ook dat waar het gaat om het aan- Hillenaar, direc- is straks allemaal mogelijk via besteden van software? teur Centric PSS. het protocol van 5G. Kort samen- Maarten Hillenaar ziet Henk Verbunt, gevat kun je zeggen dat aan 5G Hugo Aalders, wel een rol weggelegd gemeentesecre- technische, maatschappelijke en directeur van voor VNG Realisatie als taris van Noard- bestuurlijke vraagstukken han- VNG Realisatie. broker. “Nu zie je dat bij east-Fryslân. gen, die we gezamenlijk dienen aanbestedingen binnen aan te pakken. Gemeenten hebben gemeenten veel geld verdwijnt omdat vooraf toch eigenlijk al bekend is wie win- daarbij een hele belangrijke rol, naar wordt van een uitvraag. Op het moment dat VNG Realisatie de rol van broker onder meer voor toepassing op het pakt, zou je kunnen gaan werken met minicompetities, waarbij gemeenten zelf gebied van vitale, publieke voor- bepalen met welke leverancier zij in zee willen gaan.” Hugo Aalders leek niet gelijk zieningen (lokaal beleid).” enthousiast over het plan van Hillenaar en ziet meer in het plan waarbij samenwer- kingsverbanden gezamenlijk de kar trekken als het gaat om aanbestedingen. Maar volgens één van de aanwezigen is het probleem met samenwerkingen juist dat je in veel gevallen al snel de vraag krijgt voorgeschoteld wie wat gaat betalen. Kortom: de eerste veranderstappen binnen gemeenten zijn gezet, maar het is al met al nog geen gelopen race.

Stikstofproblematiek dreigde de economie op slot te gooien. De pro- vincie Noord-Brabant probeert de boel weer in beweging te krijgen met behulp van data. De data van het RIVM zijn gebaseerd op een beperkt aantal meetpunten en modelberekeningen. CIO van de provincie, Marcel Thaens, toont een dataviewer die de afgelopen maanden ontwikkeld is, waarin reële data over uitstoot, stikstofbronnen, bedrijfsactiviteiten en natuurwaarden per natuurgebied zijn uitgewerkt. “Deze data hadden we tot onze beschikking moeten hebben toen het stikstofprobleem aan de orde kwam!” Op basis van deze data wordt bijvoorbeeld met boeren over - vrijwillige - uitkoop gesproken.

42 Nummer 34, april 2020 43 partner Capgemini

Belastingdiensten in de hele wereld staan aan de vooravond nieken kunnen afwijkende patronen en complexe fraudevormen van ingrijpende digitale veranderingen. Niet alleen moeten effectief worden opgespoord. Maar er is ook een keerzijde aan belastingdiensten anticiperen op digitale disrupties, ook worden het kunnen beschikken over hele grote hoeveelheden informatie en rekenkracht. Niet alleen legt de wetgever beperkingen op in zij geconfronteerd met maatschappelijke ontwikkelingen die het gebruik van al die data, zoals doelbinding, subsidiariteit en invloed hebben op de manier waarop belastingen worden geheven. proportionaliteit, ook verlangt de maatschappij transparantie in Capgemini deed onderzoek naar wereldwijde trends die het handelen het gebruik van data en algoritmes. Dit betekent dat aan belastingdiensten wordt gevraagd om van belastingdiensten beïnvloeden en hoe zij daarmee omgaan. De inzicht te geven en verantwoording af te leggen over de keu- uitkomsten staan in het rapport ‘Trends in TAX 2020’. zes die zij maken in het gebruik van artificial intelligence. Over de ethische aspecten van het gebruik van AI wordt wereldwijd gedebateerd. Wat mag wel en wat mag niet? Dit debat bevindt zich pas in de beginfase. Overal ter wereld zijn belastingdiensten nog op zoek naar de kaders en grenzen van het gebruik van AI. Trends in TAX 2020: Het trendrapport ‘Trends in TAX’ gaat uitgebreid in op de hier- voor benoemde onderwerpen en beschrijft ook een toekomstig operating model van belastingdiensten waarbij organisaties en de uitvoeringsprocessen meer en meer zullen worden ingericht rond data & analytics. Hierdoor zullen traditionele hark-organi- de wendbare saties migreren naar organisaties waarbij horizontale verbindin- gen tussen vakmensen ten dienste van belastingplichtigen een belangrijkere rol zullen krijgen. Beeld: Shutterstock belastingdienst Ten slotte: aangezien de jeugd de toekomst heeft hebben we het rapport voorgelegd aan studenten van Rotterdam School of Management. Hun commentaren als ‘please unburden taxpay- erntaak van belastingdiensten is het uitvoeren van de - voorheen papieren - processen. Meer nog dan de verouderde ven. Ook zal de verschuldigde belasting, mede onder invloed ers’, ‘one click tax ‘, ‘use chatbots for annual income tax declara- Khun opgedragen fiscale wetgeving. Dit komt neer op IT-systemen staat dit verouderde processenlandschap de wend- van het Internet of Things, in real time (pay as you buy, drive, tion’ en ‘be transparent about the data sources used for taxation’ het heffen en innen van (rijks)belastingen. Voor het uitvoeren baarheid van belastingdiensten in de weg. Terwijl wendbaarheid fly, pollute, et cetera.) moeten worden berekend en ingehouden bevestigen onze conclusie dat het opruimen van legacy en het van die strategische doelstelling hanteren de meeste belas- juist cruciaal is voor belastingdiensten. of afgedragen worden. Dus niet meer zoals nu gebeurt na het gebruik van nieuwe technologieën vereist zijn om de belasting- tingdiensten een compliance strategie. Deze gaat uit van de verstrijken van een (kalender) tijdvak. plichtigen optimaal te kunnen bedienen en het effectief heffen gedachte dat verreweg de meeste belastingplichtigen vrijwillig In real time Ook op fiscaal gebied zien belastingdiensten zich in de ver- en innen van belastingen duurzaam te verankeren. aan hun fiscale verplichtingen willen voldoen onder de volgende De wereld verandert en dat heeft grote gevolgen voor anderende maatschappij geconfronteerd met nieuwe vraagstuk- ‘Trends in TAX’ is tot stand gekomen via wereldwijd onder- basisvoorwaarden: het moet zo makkelijk mogelijk zijn, én de belastingdiensten. Denk aan de vergrijzing of neem de belas- ken. Wat zijn de fiscale gevolgen van de platformeconomie? Waar zoek en interviews met belastingexperts met als doel te leren pakkans voor het niet nakomen van die verplichtingen moet ting op arbeid. In de afgelopen pakweg 50 jaar was het belasten en hoe wordt bijvoorbeeld de winst belast van multinationals? van elkaars best practices. Heffen en innen is in veel geval- onaantrekkelijk hoog zijn. Vanuit deze strategie hebben belas- van loon uit arbeid relatief eenvoudig. Mensen in loondienst len grensoverschrijdend, zo ook het (her)gebruik van nieuwe tingdiensten in de afgelopen decennia massaal geïnvesteerd in werkten in de meeste gevallen hun hele leven bij één werkgever. Keerzijde technologieën. het zo makkelijk mogelijk maken van de aangifte. In veel gevallen was voor de belastingplichtige de ingehouden Belastingdiensten zullen dus wendbaarder moeten worden In deze context hebben belastingdiensten te maken met loonbelasting ook de eindheffing voor de inkomstenbelasting. in het uitvoeren van nieuwe belastingtypen en veranderende de eisen en verwachtingen van het digitale tijdperk. Het lijkt Maar tijden zijn veranderd. De werknemer krijgt in de ‘gig-eco- internationale fiscale regels. alsof de meeste belastingdiensten daaraan kunnen voldoen, nomy’ meerdere dienstbetrekkingen naast elkaar bij verschil- In de tussentijd wordt aan belastingdiensten gevraagd om maar nader onderzoek laat zien dat in een groot aantal geval- lende werkgevers. Dienstverbanden houden zich niet meer 40 onverminderd succesvol te zijn in het opsporen van fraudeurs en len achter de digitale buitenkant, nog een behoorlijk analoge jaar lang aan het tijdvak van een heel kalenderjaar. Het aantal het tegengaan van belastingontduiking en ontwijking. Belas- Auteurs Evert Voorn (l) en binnenkant schuilgaat. Een hoge ambtenaar van een Europese gegevens en berekeningen verveelvoudigen. tingdiensten kunnen over enorme hoeveelheden data beschik- Davey van Ginneke belastingdienst zei het als volgt: “We hebben belastingheffing Maar er is meer. We zien een verschuiving naar belasting ken om zowel hun dienstverlening te optimaliseren als om de Editor in Chief ‘Trends in TAX geautomatiseerd. Het wordt nu zaak om de belastingheffing te op consumptie (stijgende BTW-tarieven) en belastingen op pakkans hoog te maken. De bevoegdheid die belastingdiensten 2020’ digitaliseren.” verbruik van energie, brandstof, water en vervuiling om de hebben om informatie op te vragen bij belastingplichtigen en [email protected] Naast het probleem van de IT-legacy kampen veel belas- belastingopbrengsten op peil te houden. Dit vraagt om andere derden (in Nederland de zogenoemde inlichtingenartikelen in tingdiensten met de erfenis van de massaal geautomatiseerde berekeningen van de grondslag waarover belasting wordt gehe- de wet) is zeer ruim. Met behulp van geavanceerde analysetech-

44 Nummer 34, april 2020 45 Podium

Minister Grapperhaus (JenV) neemt tijdens de internationale Safer Internet Day 2020 het advies van de Cyber Security Raad in ontvangst.

Wie een - enigszins - ok in de wereld van cybersecurity en privacy zijn de begrippen licht in de wereld van cybersecurity juist gebruik Oen duisternis van groot belang. En ook hier krijgen licht en open- van die geheimen. De cryptografie maakt Christelijke opvoeding heid over incidenten steeds meer prioriteit. De meldplicht datalekken heeft bijvoorbeeld gebruik van sleutels. Maar de bijvoorbeeld potentieel de kracht om licht te laten schijnen op de duistere sleutel is dan ook vaak het enige geheim. heeft gehad, weet dat wereld van de inbreuken op persoonsgegevens. Michael Faure, Michel van De berekening om tot die sleutel te komen Eeten en ik deden in opdracht van de Cyber Security Raad (CSR) onderzoek is vaak juist publiek, zodat deze ook weer het licht en de duisternis naar het effect van de meldplicht datalekken. Onlangs besloot minister Grap- verbeterd kan worden. perhaus (JenV) een advies van die raad, naar aanleiding van ons onderzoek, onlosmakelijk met elkaar positief in ontvangst te nemen. De Universiteit van Maastricht koos er onlangs voor om op een duistere situ- verbonden zijn. De Het vinden van de juiste schakering tussen licht en duisternis is mis- atie het licht te laten schijnen door vol- Bijbel vertelt in het boek schien wel de essentie van veel regels en strategieën omtrent cybersecurity. ledige openheid te verschaffen omtrent Wanneer treden we naar buiten? En wanneer houden we de cybersecurityge- de ransomware-aanval die de universi- Genesis dat God al op dag heimen dicht tegen de borst? Amerikaanse cybersecurityspecialisten spreken teit zwaar trof eind 2019. Zo’n publieke over security through obsecurity (duisternis) versus security through open- verantwoording gebeurt niet vaak en dat één licht in de duisternis ness (licht). De duisternis staat hier voor de vele geheimen die in de wereld is ook begrijpelijk. Organisaties vrezen van de cybersecurity en privacy ook geheim dienen te blijven voor hen die er reputatieschade als ze naar buiten tre- bracht. Het licht was dus geen toegang tot zouden moeten hebben. Denk aan het werk van de AIVD, het den. Wetenschappers spreken hier echter geheim geachte wachtwoord en de vele persoonsgegevens die tegenwoordig vaak over gepercipieerde reputatieschade, duidelijk een prioriteit. worden opgeslagen volgens de Algemene verordening gegevensbescherming. want onderzoek laat zien dat consumenten Men zou dus kunnen stellen dat - in tegenstelling tot in het scheppingsver- nauwelijks weglopen na een cybersecurity- haal - binnen een cybersecuritystrategie juist de duisternis te prevaleren is incident of een datalek van een organisatie. boven het licht. Maar het ligt genuanceerder. Vaak zijn juist geheimen kwets- Dat is op zichzelf overigens wel verontrus- baar. Zodra een wachtwoord - bedoeld om geheim te blijven - publiek is, dan tend: wellicht hechten consumenten in is het ook voor altijd publiek. Zodra cybersecuritygeheimen ongewild aan grote meerderheid geen groot belang aan Door Bernold Nieuwesteeg het licht komen, kunnen systemen gekraakt worden. Denk bijvoorbeeld aan de cybersecurity van bedrijven, maar dat Beeld Dreamstime de levendige handel in ‘zero-days’, nieuwe beveiligingslekken in systemen terzijde. waarvoor nog geen oplossing is gevonden. Natuurlijk maken veel concepten

46 Nummer 34, april 2020 47 Klous

Voordelen van openheid nog niet heeft opgelost. In een dergelijke situatie zou open- Hoe het ook zij, in de praktijk zien we dat bedrijven en heid juist additionele onveiligheid kunnen creëren. overheden nog maar zeer zelden licht in de duisternis toelaten. Onze conclusie: leren van datalekken, dat gebeurt nu Zo werden in de jaren ‘90 softwarebugs standaard niet gepubli- juist niet. Ongeveer de helft van de meldingen wordt alleen Glad ijs ceerd door IT-leveranciers, werd het bestaan ervan simpelweg gedaan via een individuele mail aan de betrokken individuen. ontkend en was er dus ook geen enkele prikkel om deze bugs Daar kunnen we dus weinig mee op maatschappelijk niveau. ystemen nemen steeds meer eigenlijk altijd minimaal één van de drie te repareren. En dat is zonde, want veel incidenten zijn net als En de andere helft van de datalekken; daar gebeurt vrijwel Sbesluiten over van mensen, en de eerlijkheidsdefinities geschonden. Dat is de griep, of helaas actueler, het coronavirus: het kan iedereen niets mee. In 2016 en 2017 verdwenen ruim achtduizend van maatschappij kijkt mee of de onderlig- onafhankelijk van het soort algoritme en overkomen. Daarom is het juist belangrijk om openheid van dit soort datalekken letterlijk in een digitale bureaula. De AP Gladgende algoritmes dat wel op een eerlijke geldt ook voor menselijke beslissingen. zaken te geven om te voorkomen dat anderen besmet raken en publiceert alleen sterk geaggregeerde statistieken van data- manier doen. Worden vrouwen niet ach- Afgezien daarvan is er ook een ander – om er zelf van te leren. Maar hiervoor is het wel noodzakelijk lekken die niet gebruikt kunnen worden voor onderzoek. Bij tergesteld bij het solliciteren? En hebben nauwelijks onderkend – praktisch pro- dat een organisatie uit haar eigen duisternis van schaamte en ons doemde het beeld op van een meldplicht met een onbevre- achterstandsgroepen wel dezelfde kans op bleem. We hebben het veelkoppig monster (gepercipieerde) reputatieschade komt en incidentdata deelt. digende uitkomst. het krijgen van een krediet? namelijk een extra kop gegeven met de De voordelen van openheid doen zich op verschillende vlakken Begrijpelijke vragen. Terechte vragen. invoering van privacywetgeving. Die ver- van cybersecurity voor. Het geïdentificeerde verbeterpotentieel in de meldplicht Met de rechterlijke uitspraak over het Sys- biedt onder meer het vastleggen van zaken datalekken leidde begin dit jaar tot een advies dat positief teem Risico Identificatie van de overheid, als godsdienst of ras om daarmee inbreuk De wetgever is al langer doordrongen van de voordelen van ontvangen werd door minister Grapperhaus; dat gebeurde op SyRi, ook zeer actueel. Het thema ‘eerlijke op de persoonlijke levenssfeer te voorko- openheid voor betere cybersecurity en privacy en de barrières 11 februari, tijdens de internationale Safer Internet Day 2020. algoritmes’ is een veelkoppig monster, men. Heel begrijpelijk, maar dat verbod die organisaties voelen om incidentdata te delen. Sinds 2018 Het advies omvat een projectvoorstel voor het – onder strikte zoveel is zeker. beperkt ook de mogelijkheden om een is er in de Algemene verordening gegevensbescherming een voorwaarden - ontsluiten van bij de AP gemelde datalekken Wat ook zeker is: de beslissingen van algoritme te trainen om niet (of minder) te meldplicht datalekken opgenomen. Daarvóór hadden we een voor wetenschappelijk en statistisch onderzoek. De gegevens een algoritme zullen nooit foutloos zijn, discrimineren. Immers, als je deze kenmer- tijd een nationale variant. De meldplicht datalekken is kortge- zullen worden ontsloten via het Centraal Bureau voor de Statis- net zoals menselijke beslissingen dat nooit ken wel zou kunnen vastleggen, dan kun je zegd een wettelijke verplichting voor organisaties om datalek- tiek (CBS). ijszijn geweest. En dus zijn de meest gang- bijvoorbeeld vaststellen dat het algoritme ken te melden aan de persoon wiens data gelekt zijn en aan De positieve reactie van minister Grapperhaus is een bare manieren waarop ‘eerlijke algoritmes’ van een bank voor het verstrekken van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP). Als een organisatie een belangrijke eerste stap naar meer openheid omtrent cybersecu- worden gedefinieerd gebaseerd op het idee krediet hogere foutenpercentages heeft op datalek niet meldt, kan er een boete opgelegd worden. rity. Wij verwachten en hopen dat andere landen en instituten dat een algoritme voor elke groep – geclas- specifieke groepen. Nu je niet weet tot wel- Het ‘licht’ dat de meldplicht datalekken genereert heeft ook belangrijke stappen zullen zetten naar het beschikbaar sificeerd op ras, geslacht, of wat dan ook – ke groep mensen behoren, kun je ook niet in theorie verschillende voordelen. Zo kunnen consumenten stellen van datalekken, zodat trends wereldwijd kunnen wor- dezelfde kans op foute voorspellingen moet aan de spreekwoordelijke knoppen draaien wiens data gelekt zijn snel op de hoogte zijn en stappen zetten den onderzocht en vergeleken. Zodat er op verstandige wijze geven. Het uitgangspunt: we zijn mis- om het algoritme eerlijker te maken… om de gevolgen te verminderen. Het delen van kennis over meer licht in de duistere en ondoorgrondelijke wereld van schien niet allemaal gelijk, maar we verdie- Het gevolg is dat het debat over eerlijke datalekken en de oorzaken ervan kan ook zorgen voor extra cybersecurity en privacy kan worden geschenen. Amen. nen wel allemaal dezelfde foutenmarges. algoritmes eigenlijk niet op basis van feiten kennisdeling tussen bedrijven over internetdreigingen. Deze Er zijn theoretisch drie verschillende is te voeren. Elke activist die op basis van beschikbare data in de markt kunnen helpen bij het ontwerpen LINK onderzoek: https://www.cybersecurityraad.nl/binaries/Report_ manieren om die foutenpercentages uit te een incident een bank of preventief fouil- van cyberveiligheidsproducten zoals cyberverzekeringen. Ook Scientific_Research_DBNO_20200211_DEF_tcm107-431346.pdf rekenen. Deze zogenaamde eerlijkheids- lerende agent beschuldigt van oneerlijk- kunnen we trends in cybersecurity beter detecteren (wanneer definities dragen gevleugelde namen als heid begeeft zich op glad ijs. Want er zijn is welk type hack gevaarlijk) en kan het datalekregister de ‘equal opportunity’, ‘predictive equality’ geen data over de werkelijkheid. Maar effectiviteit van investeringen in beveiliging van computersys- en ‘predictive parity’. Hoewel het te ver elke organisatie die stelt te werken met temen bepalen. Daarover weten we weinig. voert om ze hier wiskundig uit te werken, eerlijke algoritmes begeeft zich ook op zijn het eenvoudige definities gebaseerd glad ijs. Precies: er zijn geen data over de Onbevredigende uitkomst Bernold Nieuwesteeg is verbonden aan het Cen- op de zogenaamde ‘confusion matrix’, een werkelijkheid. In opdracht van de CSR deden wij samen met de TU-Delft tre for the Law and Economics of Cyber Security concept waar elke student statistiek in De discussie over twee fundamentele een wetenschappelijk onderzoek naar de effectiviteit van de (CLECS) aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. zijn eerste colleges mee te maken krijgt. rechten, namelijk die van privacy en die huidige meldplicht datalekken. Heeft de huidige meldplicht Daarnaast is hij adviseur cybersecurity en partner Sander Klous Interessant daarbij is dat we kunnen aan- van rechtvaardigheid, krijgt hiermee een de juiste balans tussen licht en duisternis? Maximale open- bij CrossOver. Het onderzoek naar de meldplicht Hoogleraar Big Data tonen dat het fundamenteel niet mogelijk interessante wending. Te veel aandacht heid heeft namelijk ook nadelen. Zo is het bijvoorbeeld niet de datalekken waarover gesproken wordt in dit artikel werd uitge- Ecosystems , UVA is om aan alle drie de definities tegelijk voor het één leidt tot beperking van de bedoeling om allerlei kwetsbaarheden stante pede te delen met voerd samen met prof. Michael Faure (ook verbonden aan het en partner bij KPMG te voldoen, behalve in heel uitzonderlijke mogelijkheden voor de ander en andersom. het publiek als de organisatie in kwestie deze kwetsbaarheden CLECS) en prof. Michel van Eeten (TU-Delft). situaties. Met andere woorden: er wordt

48 Nummer 34, april 2020 49 agenda/colofon i estuur magazine / iBestuur magazine, april 2020 Bijeenkomsten in tijden van crisis… iBestuur magazine is een

. Nummer 34, jaargang 10, april 2020

Overheid onafhankelijke uitgave van i Op deze plek niet de vertrouwde agenda. Corona zet Sijthoff Media. / > Lourens Visser: Uitgever Heleen Hupkens ‘Ik wil tegenspraak Onafhankelijk kwartaalmagazine voor de de samenleving op zijn kop en we weten niet hoe lang dat vanuit het ICT-vak’ gaat duren. Kort voor het ter perse gaan van dit magazine Redactieadres > Wie krijgt het toezicht iBestuur magazine, Capital C, op kunstmatige impact> Glasvezelsector: zijn alle bijeenkomsten tot 1 juni verboden. De periode intelligentie vechtmarkt of / 4e etage, Weesperplein 4C, nutsvoorziening? daarna is onzeker. 1018 XA Amsterdam

TECHNOLOGIE Nummer 34, jaargang 10, april 2020 [email protected]

Overheid. Het iBestuur Congres 2020 zal om die reden dan i / Hoofdredactie Heleen Hupkens, Peter ook niet plaatsvinden op 1 juli aanstaande – zoals eerder Lievense (adviseur), Quita Hendrison > Nausikaä Efstratiades Lessen uit de Citrix-crisis © 2020 IMAGEM en/of haar licentiegevers. Alle rechten voorbehouden. Alle rechten licentiegevers. haar en/of IMAGEM © 2020 LAAT VERKEER gepland – maar op 11 september 2020. Kijk voor meer (plv) Onafhankelijk kwartaalmagazine voor de informatie op ibestuurcongres.nl Ontwerp en vormgeving Blinkerd, / > UWV: eindelijk lucht voor vernieuwing Eindredactie Quita Hendrison > Common Ground: verleiden of voorschrijven? Dat betekent niet dat we alle activiteiten stopzetten. DOORSTROMEN EN Integendeel. Noodgedwongen maakt de samenleving Medewerkers Marjan Arenoe, Erik een versnelde digitale transformatie door. De overheid / Bouwer, Kitty Döppenbecker, Jet van Eeghen, Marens neemt de regie strak in handen. Zij ziet zich gesteld voor Engelhard, Mariëlle de Groot, Roel van der Heijden, GARANDEERT VEILIGHEID complexe uitdagingen in de zorg, handhaving, aanstu- Rineke van Houten, Frits de Jong, Sander Klous, Karina Meerman, Fred van der Molen, Peter Mom, ring, communicatie en economie. Beslissingen en beleid / Peter Olsthoorn, Cyriel van Rossum, Marlies Ruijter, worden mede gebaseerd op big data-analyse. Technolo- Peter van Schelven, Sophie in ‘t Veld, Chris Verhoef, gie is de drager van de uitvoering; met alle bijkomende / Marieke Vos, Els Wiegant Om te zien of een kunstwerk zich wel zo gedraagt als in het ontwerp ethische vragen. Het ‘nieuwe normaal’ stelt de i-overheid voor onverwachte uitdagingen. iBestuur.nl Kees Brandenburg, met dank aan is voorzien, is regelmatige monitoring nodig. Rijkswaterstaat textpattern gebruikt hiervoor niet alleen visuele inspecties, maar ook IMAGEMs Kortom, er is veel te vertellen en te delen. De vraag- / Fotografie en illustratie De Beeldredaktie, stukken waarvoor we ons nu geplaatst zien, vragen om Dreamstime, Lex van Lieshout, Jelle Schaap, oplossingen voor deformatiemetingen. ontmoeting. De komende maanden doen we dat digitaal. Shutterstock, Peter Strelitski Kijk op onze website - ibestuur.nl - voor meer nieuws over / Cover voor en achter Lex Draijer/De Beeldredaktie online-activiteiten. Proces en realisatie Bos Uitgevers Druk Vellendrukkerij BDU Advertenties [email protected] Stay healthy and stay tuned! /

Een iBestuur magazine-abonnement is gratis voor bestuurders, Hoofdredactie beslissers en beleidsmakers binnen de publieke sector die betrokken zijn of zich betrokken voelen bij de i-overheid. / Geïnteresseerden die niet tot die doelgroep behoren betalen 70 euro voor een jaarabonnement van vier nummers. Abonneren kan via ibestuur.nl/service. Alle rechten voorbehouden. Behoudens de door de Auteurswet Een abonnement op / 1912 gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/of openbaar gemaakt, zonder iBestuur magazine? / voor- afgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. ibestuur.nl/service! iBestuur wordt mede mogelijk gemaakt door: Blueriq, Capgemini, Centric, Conxillium, IBM, ICTU, iBestuur magazine is ook beschikbaar in pdf / IMAGEM, KPN, Pegasystems, PinkRoccade Local ibestuur.nl/magazine Government, VNG Realisatie en Rijksprogramma Duurzaam Digitale Informatiehuishouding/ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap MEER WETEN? En ontvang elke week de / Lees het hele artikel ‘Rijkswaterstaat zoekt het iBestuur nieuwsbrief in uw inbox hogerop’ in deze uitgave van iBestuur magazine ibestuur.nl/nieuwsbrief of bezoek onze website.

www.imagem.nl/deformatiemeting Nummer 34, april 2020 51 i estuur magazine

impact

Overheid. Nummer 34, jaargang 10, april 2020 april 10, jaargang 34, Nummer Overheid. i de voor kwartaalmagazine Onafhankelijk > Lourens Visser: ‘Ik wil tegenspraak vanuit het ICT-vak’

> Wie krijgt het toezicht > Glasvezelsector: op kunstmatige vechtmarkt of nutsvoorziening? intelligentie impact

> Nausikaä Efstratiades

Lessen uit de Citrix-crisis Onafhankelijk kwartaalmagazine voor de iOverheid. Nummer 34, jaargang 10, april 2020 > Nausikaä Efstratiades Onafhankelijk kwartaalmagazineOnafhankelijk april 10, 34, de i Overheid. jaargang Nummer 2020 voor > UWV: eindelijk lucht voor vernieuwing Lessen uit de Citrix-crisis > Common Ground: verleiden of voorschrijven?

Eén magazine, twee gezichten! > UWV: eindelijk lucht voor vernieuwing

i estuur > Common Ground: verleiden of voorschrijven? chief 2020

Impact is de subtitel van wat wij de achterkant van iBestuur noemen.

Onze geschiedenis zit vol Impact als in ‘uitwerking’, ‘effect’, ‘invloed’, aldus de dikke Van Dale. Nu ben ik – zoals mijn met uitdagingen. beroep al doet vermoeden - nogal van de taal. Taal leeft en geeft betekenis aan informatie, Niemand houdt van problemen. schoonheid, emotie. En voor mij is dat woord impact ineens van betekenis veranderd. Of Maar ze inspireren ons om beter gezegd: het is met een factor 10 verdiept. dingen beter te maken. Impact hoort nu bij corona. En ineens een stuk minder bij stikstof, glasvezel of zelfs bij Citrix. Daarmee voldoen de woordenboekenbetekenissen niet meer. Effect? Te beperkt. Invloed? Te zwak. Hoe vervelend het ook is dat er geen EK, geen Songfestival, geen Formule 1 en geen iBestuur Congres in juli is; het zal wellicht van invloed zijn op uw Smart is dol op humeur, maar daar blijft het voor de meesten van ons bij.

Impact betekent nu ontwrichting. Op sociaal en uitdagingen economisch gebied. Maar vooral op menselijk gebied. Ik hoef u niks uit te leggen… En dan voelt het een beetje vreemd om een magazine te maken. Zeker omdat papier een Van skill gaps tot black-outs, van verkeersdrukte dierbaar, maar langzaam medium is. Toen we begonnen aan deze editie hadden we nog in binnensteden tot plastic soep. nooit van corona gehoord. Ze hebben ons zelfs naar de maan gebracht, alsof het niks was. Normaal wordt alles vast ook wel weer. Of beter gezegd: nieuw Dergelijke opgaven helpen eigenlijk normaal. Want de coronacrisis zorgt voor een enorme versnelling van de digitale de wereld vooruit. transformatie. De overheid navigeert voor haar crisisaanpak op data. De ICT-systemen van En degenen die ze durven aan te pakken, gemeenten en uitvoeringsorganisaties worden ultiem getest nu ze massaal aanvragen voor vinden ons aan hun zijde. Bij elke stap. steunmaatregelen krijgen. Digitalisering draagt bij aan het beheersen en herstellen van de

ibm.biz/government-nl ontwrichting. Daarom blijven we uw verhalen en delen. Omdat overheid en markt in samenspel een nieuwe weg en balans moeten vinden in de post-corona informatiesamenleving. Met oplossingen, denkrichtingen en acties die invloed en effect hebben. Impact dus. Maar wel in een nieuwe werkelijkheid. Blijf gezond! Quita Hendrison Plaatsvervangend hoofdredacteur

Nummer 34, april 2020 i3 IBM, het IBM-logo, ibm.com en Let’s put smart to work zijn merken van International Business Machines Corp., geregistreerd in vele rechtsgebieden wereldwijd. Kijk op ibm.com/trademark voor een actuele lijst. Andere namen van producten en diensten kunnen merken van IBM of andere ondernemingen zijn. ©International Business Machines Corp. 2019. T00140 in dit nummer

Column Chris Verhoef Gebeten hond i39

IBD-kopvrouw Nausikaä Efstratiades Verleiden of voorschrijven Lessen uit de Citrix-crisis Common Ground moet einde maken aan i6 i40veel maatwerk en weinig standaarden

Juris Prudent AI, publieke waarden en mensenrechten i12 Privacy van een andere planeet Welke afwegingen maak je als overheid?i44

Single Digital Gateway i46 Impact en kansen

Eindelijk lucht voor vernieuwing Basis op orde Bij UWV is ICT geen hoofdpijndossieri16 De opmaat naar één overheid i48 Z.O.Z. i estuur

magazine

Column Sophie in ‘t Veld magazine! Buurmans gek i i21X iBestuur impact uitgelezen? Draai ‘m om en lees het magazine! Vijftig pagina’s bestuur estuur

in informatie(technologie) op het hoogste niveau. . Nummer 34, jaargang 10, april 2020 Cyberaanval Lochem gaat hele overheid aan Een interview met Lourens Visser, CIO Rijk, over iOverheid risicodenken, de verwarring over toezicht op kunstmatige Zeldzame openheid over een Achterhoeks drama > Lourens Visser: intelligentie, een inkijkje in de glasvezelvetes, columns ‘Ik wil tegenspraak i22 vanuit het ICT-vak’ Onafhankelijk kwartaalmagazine voor de en meer!

> Wie krijgt het toezicht op kunstmatige > Glasvezelsector: intelligentie Uitdagingen op het stroomnetwerk vechtmarkt of nutsvoorziening? i30Waar laten we al die (duurzame) energie? i4 Nummer 34, april 2020 i5 Sinds de Citrix-crisis staat informatieveiligheid hoger op de agenda van gemeentelijke bestuurders en gemeentesecretarissen. De Informatie Beveiligingsdienst (IBD) van VNG Realisatie ziet dat zij beter inzicht krijgen in de risico’s die de organisatie loopt in de digitale samenleving. “De positie van de Chief Information Security Officers (CISO’s) wordt steeds belangrijker”, vertelt het hoofd van de IBD, Nausikaä Efstratiades.

IBD-kopvrouw Nausikaä Efstratiades: Lessen uit de Citrix-crisis

Welke lessen trekken gemeenten uit de problemen bij Citrix? “We zien dat er na de Citrix-crisis veel aandacht is voor bedrijfscontinuï- teit en het op orde brengen van basisprocessen rond informatieveiligheid. De problemen met Citrix maakten eens te meer duidelijk hoe afhankelijk we zijn van de goede werking van informatiesystemen.”

Wat gebeurde er bij de IBD toen de problemen begonnen? “Begin december meldde Citrix dat er een kwetsbaarheid in een aantal van hun producten zat. Met grote gevolgen als er een hack zou plaatsvinden, Door Marjan Arenoe maar de kans op misbruik werd toen nog ingeschat als ‘middelhoog’. Er kwam Beeld Lex Draijer/De Beeldredaktie een gedeeltelijke oplossing beschikbaar om het lek te dichten. Ons CERT (Computer Emergency Response Team) heeft alle tweehonderd gemeenten die

i6 Nummer 34, april 2020 i7 werken met Citrix gewaarschuwd en geadviseerd om die patch Kon de IBD alle gemeenten goed bereiken? daarvan is patchmanagement. Je moet geregeld beveiligings- te draaien in combinatie met een paar andere maatregelen. We “Ja, we hebben van elke gemeente de beveiligingsfuncti- updates draaien, vaak ’s avonds en in het weekend. Sommige weten grotendeels welke hard- en software in gebruik is bij onaris onder de knop. De IBD is in 2013 begonnen, na de pio- patches moeten sneller vanwege een hoger risico. Natuurlijk welke gemeente.” niersfase hebben we systematisch in elke gemeente minimaal kan het vanuit het oogpunt van bedrijfsvoering wenselijk zijn één en liefst meer contactpersonen gezocht. Zij weten dat onze om een patch uit te stellen, maar maak altijd eerst een risico- Hoe ging het verder? informatie relevant is en gaan ermee aan de slag.” afweging. Het is belangrijk om er bewust mee bezig te zijn. We “Op 24 december kregen we informatie van het NCSC (Nati- merken in gesprekken met gemeenten dat de belangstelling onaal Cyber Security Centrum) dat de kans op misbruik door Hoe ging het er in de gemeentehuizen aan toe? voor digitale weerbaarheid bij bestuurders en managers in de de kwetsbaarheid in het systeem was toegenomen; er kwamen “In alle gemeenten is die avond en in de dagen erna heel lift zit. Dat geldt ook voor business continuity management: instrumenten om misbruik te maken beschikbaar. Hackers hard gewerkt. Bij zo’n zware stap als het uitschakelen van een hoe zorg je ervoor dat je primaire proces kan doorgaan tijdens zouden hiermee controle kunnen krijgen over kwetsbare voorziening moet je goed de risico’s en gevolgen wegen. Dat is incidenten.” Citrix-systemen. Toen hebben we besloten àlle gemeenten te geen taak van ICT’ers, maar echt een afweging van bestuurders waarschuwen, dus niet alleen de Citrix-gebruikers.” en managers. Met advies van de CISO. Daarna moeten de tech- Burgemeesters oefenen in de Veiligheidsregio’s geregeld met nici aan het werk. In veel gemeenten is ook hard gewerkt om crisissituaties. Ook met cybersecurity? Waarom? extra werkplekken in te richten om thuiswerkers een plekje op “Gemeenten hebben in VNG-verband een Agenda Digitale “Omdat leveranciers van gemeenten ook werken met Citrix kantoor te bieden. In dit geval was het bijzonder dat iedereen Veiligheid opgesteld die onlangs door het bestuur is vastge- en je er dus ook op die manier mee te maken kunt krijgen. We in dezelfde situatie zat. Bij een incident kunnen we andere steld. Daarin wordt de verbinding gelegd tussen openbare hebben gemeenten uitleg gegeven over de patch en geholpen gemeenten om hulp en ondersteuning vragen. Mensen uit orde en veiligheid enerzijds en digitale dreiging anderzijds. met het maken van risicoanalyses. Op 16 januari werd de situ- omliggende gemeenten komen dan helpen. Maar bij deze crisis Informatieveiligheid en cybercrime krijgen een plaats in de atie nog nijpender. Het NCSC adviseerde om Citrix uit te zetten, had iedereen de eigen capaciteit zelf nodig. Als zo’n crisis structuur van crisisbeheersing en rampenbestrijding die tenzij het echt niet anders kon.” langer duurt moet je voldoende capaciteit hebben om mensen voor bestuurders gewoon is. Het onderwerp staat hoog op de te vervangen; op een gegeven moment worden mensen moe en agenda van de VNG.” Hoe belangrijk is Citrix voor systemen van gemeenten? moeten ze naar bed.” “Het is een applicatieplatform, een knooppunt van allerlei Is door de problemen met de Citrix-crisis het dreigingsbeeld applicaties. Dat zit diep in de ICT-voorziening van organisaties, Wat was uiteindelijk de impact voor gemeenten? voor gemeenten veranderd? dus ook van gemeenten. Citrix is vooral bekend als thuiswerk- “Thuiswerken was in veel gevallen niet meer mogelijk. “We hebben geleerd dat het uitvallen van het systeem systeem. Maar het wordt ook gebruikt als toegangsvoorziening Hier en daar kon e-mailen niet meer en in een aantal gevallen gevolgen heeft tot ver in de keten. Zo zijn ook gemeenten voor bijvoorbeeld e-mail en kantoorapplicaties. Soms wordt het konden primaire processen niet op de normale manier door- geraakt die zelf niet met Citrix werken, maar hun leveranciers zelfs gebruikt voor primaire processen.” gaan. Voor gemeenten die helemaal plat zouden gaan was de wel. Het besef van afhankelijkheid is gegroeid. Anders gezegd: impact van het uitschakelen gewoonweg te groot, die moesten je kunt op allerlei manieren slachtoffer worden van een inbraak Hoe was het op die donderdagavond bij de IBD? Grote extra monitoren en aanvullende maatregelen treffen. Het was of hack, ook als je zelf alles op orde hebt. Dit onderstreept het hectiek? een geluk dat het signaal voor het weekend kwam. Zo had- belang van business continuity management, en dat je moet “De telefoon stond roodgloeiend. Het CERT bestaat normaal den gemeenten tijd om de impact te bepalen, welke processen zorgen voor een crisisorganisatie. Als een crisis langer duurt, gesproken uit zes mensen, we hebben snel extra technische geraakt werden en hoe ze die op een andere manier konden moet je mensen kunnen vervangen.” capaciteit geregeld van IBD. In het weekend zijn we druk voortzetten.” geweest met het inwinnen van informatie. Steeds moesten we Is dat een call to action voor bestuurders en managers? afwegen of we gemeenten wel of niet een sms zouden sturen, Leidt het Citrix-incident tot structurele veranderingen in de “De IBD heeft contact met bijvoorbeeld het Nederlands omdat sommige gemeenten de mail niet meer konden uit- informatieveiligheid? Genootschap van Burgemeesters en met de Vereniging van lezen. We zaten ook in een interdepartementaal crisisover- “Digitale weerbaarheid is hoger op de agenda van bestuur- Directeuren van Publieksdiensten. Daardoor weten we dat het leg, bedoeld om de impact op de maatschappij te monitoren. ders en management komen te staan. De adviespoot van de bestuurlijk bewustzijn voor digitale weerbaarheid is toegeno- Bovendien functioneerden we als kroonsteentje tussen Rijk, IBD heeft een programma Verhogen Digitale Weerbaarheid. men. Belangrijk is dat bestuurders en managers een directe lijn gemeenten en hun leveranciers. Als we iets hoorden dat ook in Dit is erop gericht de basisprocessen in orde te maken: weten hebben met hun CISO; dat die weet wat hij moet doen en dat hij andere gemeenten zou kunnen spelen, stelden we die informa- wat je hebt, up-to-date houden van systemen en het inrege- het mandaat heeft om beslissingen te nemen.” tie aan alle gemeenten beschikbaar. Het hele weekend hebben len van toegangsrechten van medewerkers. We constateren we een hotline met elkaar gehad, ook met de NCTV en het dat gemeenten goed geacteerd hebben in de Citrix-crisis, Wat zijn de grootste risico’s? NCSC.” maar voorkomen is altijd nog beter dan genezen. Onderdeel “Meestal gaat het fout doordat mensen onvoorzichtig zijn;

i8 Nummer 34, april 2020 i9 privémail openen op het werk of onbedoeld op een phishingmail klikken. Onvoorzichtig zijn met wachtwoorden komt ook geregeld voor. Net als identi- Gemeenten teitsfraude waarbij een crimineel zich uitgeeft voor een bepaalde functiona- ris en vraagt een groot bedrag over te maken. Je moet altijd zorgen dat voor bepaalde transacties dubbele controle nodig is. Ons mantra is: doe de dingen mogen er op basis van een risicoafweging.”

Maar hoe maak je zo’n risicoafweging? trots op zijn Ook goed op “Je moet weten wat voor soort data in de processen zitten en die data classificeren. Waar zitten de kroonjuwelen? En welke weg leggen de data af binnen de gemeente of daarbuiten. Sommige risico’s kennen een grote impact, dat ze een maar als de kans dat er iets gebeurt klein is, kun je het risico accepteren. Of je maakt een scenario en daar pas je je handelen op aan. We zijn bezig met een gezamenlijke weg naar de collectieve tool voor het verder uitwerken van de privacy-impact-assessments. Op die manier kunnen voor vergelijkbare processen risicoanalyses hergebruikt worden, zodat niet iedere gemeenten voor zich hoeft na te denken over bij- informatie- voorbeeld de wettelijke grondslag. Het raamwerk kan overal van toepassing Omgevingswet? zijn, al moeten gemeenten natuurlijk altijd zelf blijven nadenken.” be veiligings- Hoe werkt de IBD samen met het NCSC? “Kort geleden is de IBD met een Ministeriële Regeling wettelijk aange- dienst hebben wezen als officiële CERT namens gemeenten. Daardoor mag het NCSC nu meer informatie met ons delen. We krijgen straks ook de meer vertrouwelijke infor- matie, bijvoorbeeld bepaalde ‘indicators of compromise’ die je in je systeem kunt laden om verdachte patronen te blokkeren. En dat is een wederkerige relatie. Verdacht netwerkverkeer binnen gemeenten kan ook waardevolle informatie zijn voor Rijksoverheid of de vitale sectoren. Gemeenten hebben gezamenlijk een Security Operations Centre ingekocht. Relevante informatie Eén overzichtelijke wet, een heldere taakverdeling en minder loketten; de ambities achter de Omgevingswet gaan we delen met het NCSC.” vragen om ingrijpende vernieuwingen in de informatievoorziening. Daarom ontwikkelden wij Centric Is die erkenning een parel in de kroon voor de IBD? Leefomgeving. Een vernieuwende dienst die verbonden is met zowel landelijke als met lokale voorzieningen en “Ik vind dat gemeenten er trots op mogen zijn dat ze een gezamenlijke die geïntegreerd werkt met oplossingen van partners. Deze verbindingen geven je een compleet en actueel beeld informatiebeveiligingsdienst hebben. De IBD is in 2013 opgezet omdat van de fysieke leefomgeving bij adviserende, planologische en VTH-processen. Voor een soepele overgang van de bestuurders beseften dat ze het onderwerp informatiebeveiliging gezamen- huidige wetgeving naar de Omgevingswet, is Centric Leefomgeving ook ingericht om de huidige werkzaamheden lijk zouden moeten oppakken. Kennis was en is schaars en de uitdagingen voort te zetten volgens de Wabo en de plaatselijke verordeningen. zijn voor gemeenten min of meer gelijk. Gemeenten hebben destijds gekozen voor een gezamenlijke dienst waar elke gemeente lid van is. Een wijs besluit. Ook goed op weg naar de Omgevingswet? Gemeenten staan het dichtst bij de burgers met hun dienstverlening en de gemeente opereert op gebieden waar de burger de overheid het hardst nodig Ga naar: www.centricomgevingswet.nl heeft; denk aan zorg, werk en inkomen en veiligheid. Het belang van infor- matietechnologie en datagedreven werken wordt groter. Digitale weerbaar- heid is een onmisbare randvoorwaarde, en daar dragen we vanuit de IBD een belangrijk steentje aan bij.”

Meer lezen? Informatiebeveiligingsdienst.nl: programma ‘Verhogen digitale weerbaarheid’.

SOFTWARE SOLUTIONS | IT OUTSOURCING | BPO | STAFFING SERVICES www.centric.eu Nummer 34, april 2020 i11

cen_ad_ibestuur_omgevingswet.indd 1 23-3-2020 23:18:09 JurisPrudent

Door de toenemende verkokering van ons rechtsstelsel sluiten wetten tegenwoordig zelden naadloos op elkaar aan. En daarmee zadelt nieuwe regelgeving de samenleving op met nieuwe, lastige onzekerheden. Peter van Schelven neemt in iBestuur magazine juri- dische dilemma’s onder de loep. Deze keer: privacy en de Autoriteit Persoonsgegevens.

De keurige en zorgvuldige omgang Privacy met persoonlijke zo’n verbod eenvoudigweg niet. De AP tovert dus een vorm van zijn er in het bedrijfsleven in ons land vermoedelijk miljoenen gegevens van u, mij van een vermeende onrechtmatigheid uit de hoge hoed. Is hier sprake verwerkingen die op de grondslag van het gerechtvaardigd van juridisch dilettantisme of van de bedoeling de Nederlandse belang worden uitgevoerd. Zo behoren onder meer de meeste en ieder ander gaat samenleving bang te maken? Anyhow, het is trieste spierbal- acties van bedrijven op het gebied van kunstmatige intelligen- lentaal! Een nobele gedachte kan ik er niet in ontdekken. tie daartoe. mij enorm aan het andere Erger dan dat is dat de AP uit het oog verliest met zo’n uit- gangspunt te knagen aan haar eigen maatschappelijk draag- Winststreven en commercie hart. Daarom moeten vlak. En dat is triest voor de velen die oprecht het goede voor In het stuk presenteert de AP haar uitleg over die norm van wij kunnen rekenen planeet hebben met de bescherming van persoonsgegevens. De AP het ‘gerechtvaardigd belang’. Ik citeer: “Wat (…) niet als een heeft haar verbinding met de samenleving onnodig onder druk gerechtvaardigd belang kwalificeert, is (…) bijvoorbeeld (…) op een partij die met gezet, waarmee de privacybescherming op 5-0 achterstand is het enkel dienen van zuiver commerciële belangen, winstmaxi- e Autoriteit Persoonsgegevens (AP) - hoewel bij wet aangewezen als komen te staan. malisatie (…).” Hier is de AP echt van God los. Vrijwel alles deskundigheid en Dofficiële waakhond - is niet zo’n partij, nu zij pijnlijk laat zien de weg in wat een normaal bedrijf pleegt te doen en te laten – inclusief privacyland flink kwijt te zijn. Waar gaat het hier om? Vorig najaar slingerde Grondslagen zijn geautomatiseerde gegevensverwerking – heeft immers iets groot feitelijk gezag de AP een publicatie de wereld in over - kort gezegd - de vraag wanneer je wel Dat geldt eens te meer voor nog een ander stuitend onder- van doen met commercie en het streven naar winst. Daar zijn of niet persoonsgegevens mag verwerken. Een heel elementaire vraag voor de deel van het document: de grondslagendiscussie. Een bedrijf het nu eenmaal bedrijven voor. De facto zijn deze woorden van toezicht houdt op dagelijkse praktijk waarin grootschalig persoonsgegevens worden verzameld, dat persoonsgegevens wenst te verzamelen, op te slaan of te de AP een poging tot een moordaanslag op het bedrijfsleven. naleving van de opgeslagen en gebruikt. Dat stuk heeft na zijn verschijnen onder kenners gebruiken, moet daarvoor, aldus de AVG, een geldige verwer- Met één simpele pennenstreek wordt een overgroot deel van de van het privacyrecht heel wat tongen losgemaakt. Sterker nog: het heeft kingsgrond hebben. Dat betreft een ingewikkelde materie. verwerkingen van persoonsgegevens in de illegaliteit gestort. Europese en nationale begrijpelijke boosheid en verontwaardiging teweeggebracht. Het document Geef ik u vrijelijk mijn toestemming om mijn gegevens te Je zou bijna vermoeden dat de AP een aardige commissie ont- bevat juridische kletskoek, waarmee de AP het bedrijfsleven in ons land en verwerken, dan hebt u, algemeen gesproken, een deugdelijke vangt voor ieder bedrijf dat als gevolg van deze juridische kul privacywetgeving. privacy-adviseurs inmiddels compleet op het verkeerde been heeft gezet. verwerkingsgrond. Heb ik een abonnement op een krant, dan in de faillissementskamer van de rechtbank overlijdt. En ook is ook het contractje dat ik met de uitgever heb in dat opzicht los daarvan: de AP lijkt bovendien te miskennen dat er bij de Spierballentaal voldoende. De uitgever moet tenslotte mijn naam en adres totstandkoming van de AVG in Brussel ooit eerder een tegenge- De quatsch die de AP heeft geventileerd, begint al in regel twee van het kunnen gebruiken. Voor private partijen die geen akkoord of steld standpunt publiek is gemaakt. Dat wat de AP doet deugt document met het uitgangspunt dat ‘iedere verwerking in beginsel onrecht- een contractje hebben, is er nog een derde weg: het beroep juridisch niet. matig’ is. Die gedachte lijkt regelrecht te komen uit de duim van Aleid op het zogeheten ‘gerechtvaardigd belang’. De AVG noemt die De AP is van een andere planeet. Met haar oorlogsverkla- Wolfsen van de AP, of van een van zijn mensen uit zijn juristenteam. Het idee weg uitdrukkelijk. Voor het bedrijfsleven is die weg praktisch ring aan het bedrijfsleven lijkt het er op dat de AP kantoor deugt voor geen meter, want wie zegt dat een verwerking van persoonsge- gezien dan ook een van de belangrijkste grondslagen voor de houdt op Mars. Het georganiseerde bedrijfsleven zou - harder, gevens in beginsel onrechtmatig is, zegt in wezen ook dat die verwerking in verwerking van persoonsgegevens. Iets te eenvoudig gezegd luidruchtiger en krachtiger dan tot nu toe - de AP weer op het principe verboden is. Wolfsen en de zijnen moeten de Algemene verordening komt het er op neer dat een bedrijf zelf een gedegen en rede- juiste pad moeten trachten te brengen. Het zou de AP sieren gegevensbescherming (AVG) er nog maar eens op naslaan. Deze Europese lijke afweging mag maken tussen de eigen belangen, de belan- als zij zich meer door Venus, de planeet van de liefde, laat wet bepaalt klip en klaar dat er – los van diverse uitzonderingen - louter gen van derden en die van de burgers van wie persoonsgege- inspireren. Met liefde voor privacy win je stellig meer dan met en alleen een verbod bestaat voor de verwerking van bepaalde, concreet vens verwerkt kunnen worden. Slaat zo’n redelijke afweging welke oorlog ook. genoemde categorieën van bijzondere persoonsgegevens, zoals medische uit in het voordeel van het bedrijf, dan heeft het een geldige en raciale gegevens. Voor alle andere soorten persoonsgegevens kent de AVG grond om gegevens te verwerken. Hoewel ik ze niet geteld heb, i12 Nummer 34, april 2020 i13 partner KPN

De Baseline Informatiebeveiliging Overheid (BIO) en het GGI-Veilig Eigen inzicht? programma van de VNG stellen gemeenten in staat om structureel met Meer weten of interesse in uw eigen situatie? KPN Security biedt kosteloos inzicht in uw security rating. informatiebeveiliging aan de slag te gaan. Maar heeft u voldoende inzicht Ga naar: in waar uw gemeente zou willen of moeten staan? En heeft u een plan hoe Beeld: Dreamstime https://www.kpn.com/zakelijk/security/?ntb.html GGI-Veilig kan helpen om de doelstellingen van de gemeente te realiseren? Auteur: Remco Geerts manager Advisory, KPN Security

• De mate van hygiëne is een indicatie voor de zorgvuldigheid waarmee een onderneming stappen heeft ondernomen om een cyberaanval te voorkomen. De risicovectoren geven inzicht Security ratings in een aantal belangrijke veiligheidsconfiguraties die inzicht geven in hoe effectief een onderneming deze heeft geïmple- menteerd. Zo kan een goede configuratie van DNS-instellingen bijdragen aan het voorkomen van e-mailgerelateerde aan- bieden inzicht vallen als spoofing. Kwetsbaarheden die langere tijd worden waargenomen, of vaak voorkomen, geven een indicatie dat het patchmanagementproces onvoldoende geborgd is. • Gebruikersgedrag kijkt naar ‘file sharing’ activiteiten in digitale weerbaarheid van media en software via peer-to-peer kanalen door uw medewerkers. Zodra gebruikers op deze manier bestanden Executive Progress Gemeenten NL ede door recente incidenten is er op directie- en Het GGI Veilig programma moet ervoor zorgen dat gemeen- bronnen geanalyseerd en gekoppeld aan de publieke IP-adres- downloaden, loopt de organisatie verhoogd risico doordat 203 companies Mbestuursniveau meer bewustzijn ontstaan en worden er ten digitaal weerbaarder worden. Door de juiste controls en sen van 200.000 organisaties wereldwijd, waaronder de Neder- zulke bestanden vaak besmet zijn metQuarter ongewenste to Date (Feb 17, software 2020) versus Previous Quarter (Dec 31, 2019) Median Rating Vendors with Basic Vendors Collaborating to Vendors with andere vragen gesteld aan de Security Officer. Welk risico loopt processen in te richten zal de volwassenheid verder toenemen, landse gemeenten. De security rating die door middel van een en/of malware (Resultaten security rating rapport NederlandseRatings (<640) Improve their Ratings Improved Ratings Executive Progress Gemeenten NL uw organisatie? Hoeveel risico wilt u nemen en tegen welke neemt de kans op incidenten af en bent u beter voorbereid om algoritme berekend wordt, geeft een dagelijks actuele indicatie gemeenten: https://www.kpn.com/zakelijk/security/?ntb.html750 16). 0 20371 companies 17 companies = 0 companies Quarter to Date (Feb 17, 2020) versus Previous Quarter (Dec 31, 2019) kosten? Wordt uw budget effectief besteed en neemt u de juiste dreigingen te weerstaan. van de performance van uw security controls en -processen. 750 maatregelen? Wat is het effect van de maatregelen die u al heeft Om een beeld te geven waar de Median Rating Vendors with Basic Vendors Collaborating to Vendors with Security Ratings OverviewRatings (<640) Improve their Ratings Improved Ratings genomen en hoe goed doet u het ten opzichte van vergelijkbare Security ratings Advanced, Intermediate, Basic Nederlandse gemeenten nu staan, 750 16 0 71 gemeenten? Allemaal vragen en uitdagingen waar niet eenvou- Maar hoe meten en bepalen we objectief of de gemeenten Onderzoek heeft aangetoond dat organisaties met een heeft KPN een analyse gedaan van 800 17 companies = 0 companies 700 750 dig antwoord op te geven is; antwoorden waar veel gemeenten daadwerkelijk veiliger worden en groeien in volwassenheid? Die ‘basic’ rating, statistisch gezien 4 tot 5 keer meer kans hebben 203 gemeenten en shared service 600 500 behoefte aan hebben. vraag vond KPN zo interessant, dat wij een initiatief zijn gestart op een datalek, dan organisaties met een ‘advanced’ rating. De centers, die samen vrijwel alle gemeentenSecurity400 Ratings vertegenwoordigen. Overview 300 De afdeling Advisory van KPN Security helpt de risico’s waarbij we op basis van verifieerbare big data analyse continu rating van een organisatie wordt gegenereerd op basis van drie De gemiddelde rating bedraagt 750, waarbij800 op dit moment 16 Feb '19 Mar '19 Apr '19 May '19 Jun '19 Jul '19 Sep '19 Oct '19 Nov '19 Dec '19 Jan '20 700 in kaart brengen, stap voor stap de digitale weerbaarheid te gaan meten en analyseren wat de ontwikkelingen zijn. Dit initia- soorten gegevens (risico vectoren): gemeenten een rating hebben op niveau600 basic.Saperix, Inc. Gemeenten NL Folder 500 vergroten en securitybeleid te ontwikkelen van reactief naar tief geeft antwoord op vragen als: • Infecties zijn aantoonbaar succesvolle cyberaanvallen. Voor- Het verloop van de ratings over 400 risicogebaseerd. Transparant naar gemeenteraad en inwoners • Wat is het gemiddelde beveiligingsniveau van gemeenten? beelden zijn de aanwezigheid van botnets, spam en malware. het afgelopen jaar is vrij stabiel. We 300 Vendors' Security Ratings Vendors Collaborating to Improve Rating 110 108 119 119 Feb '19 Mar '19 Apr '19 May '19 Jun '19 Jul '19 Sep '19 Oct '19 Nov '19 Dec '19 Jan '20 en in balans met de budgettaire mogelijkheden en de plannen • Neemt het aantal kwetsbaarheden dat van buitenaf zichtbaar Hoewel een infectie niet gepaard hoeft te gaan met gege- zien een geleidelijke stijging van het Saperix, Inc. Gemeenten NL Folder

78 80 voor digitalisering. is af? vensverlies, is het altijd een indicatie dat uw organisatie is aantal gemeenten die van een inter- 67 68 Vendors' Security Ratings Vendors Collaborating to Improve Rating De ‘GGI-Veilig Security Roadmap’ helpt bij het beantwoorden • Zien we het aantal malware infecties afnemen? gecompromitteerd. mediate naar een advanced rating zijn 15 15 17 16 van vragen als: • Welke trends zien we per gemeente, hoe verhouden de grote, gegroeid. Het 110 Q2 '19108 Q3 '19119 Q4 '19119 Q1 '20 Q20 '19 Q30 '19 Q40 '19 Q10 '20 Advanced Intermediate Basic

• Wat is gegeven mijn organisatorische doelstellingen mijn middelgrote en kleine gemeenten zich tot elkaar en zien we aantal gemeen- 78 80 67 68 ambitie voor cybersecurity? opmerkelijke verschillen per provincie? ten met een basic rating blijft over het 15 15 17 16

• Wat verwachten de ketenpartners en toezichthouders van mij? • Wat is het resultaat van de verbeterinitiatieven die gemeen- jaar ongeveer gelijk.Q2 '19 Q3 '19 Q4 '19 Q1 '20 Q20 '19 Q30 '19 Q40 '19 Q10 '20 Advanced Intermediate Basic • Wat is de huidige status van mijn cybersecurity-inrichting in ten starten? Executive Progress Report | February 17, 2020 | 1 of 2 mijn organisatie? Vergeleken met alle organisaties bin- • In hoeverre sluiten de getroffen maatregelen aan met de BIO? KPN maakt dit inzichtelijk met zogenaamde security ratings. nen de Nederlandse overheid zien we dat

• Welke acties moet ik ondernemen, en op welke termijn, om Vergelijkbaar met de financiële ratings waarmee de krediet- de gemiddelde rating van de gemeenten Executive Progress Report | February 17, 2020 | 1 of 2 naar een hoger volwassenheidniveau te komen en aantoon- waardigheid van organisaties wordt geverifieerd. De publiek in lijn is met de nationale rating voor de baar in control te zijn? beschikbare data die hiervoor gebruikt worden zijn gebaseerd publieke sector en iets hoger is dan de • Wat is de impact van deze acties op mijn budget, planning, op de sporen die iedere organisatie op het internet achterlaat. gemiddelde rating voor de gezondheids- resources en doelstellingen? Dagelijks worden meer dan 70 miljard security events uit 120 zorg (zie figuur links).

i14 Nummer 34, april 2020 i1515 Bij UWV is ICT geen hoofdpijndossier: Eindelijk lucht voor vernieuwing

Hoe eet je een olifant? Antwoord: hapje voor hapje. Hoe moderniseer je de ICT-omgeving van een grote uitvoeringsorganisatie die het resultaat is van meerdere fusies? Op dezelfde manier: stukje bij beetje, maar dan verspreid over Lid raad van bestuur UWV Nathalie van Berkel: “Wij hebben aangegeven dat veel kleine wijzigin- jaren. Zoals bij UWV, dat met hun aanpak gen in wet- en regelgeving voor ons veel lastiger zijn om te verwerken, dan eens in de zoveel tijd laat zien dat overheid en ICT wel degelijk één grote wijziging. Het zou mooi zijn als Kamerleden zich daar bewust van zijn.” een gelukkig huwelijk kan zijn.

anaf het ontstaan in 2002 zijn de ICT-uitdagingen voor organisatie die het op deze manier doet.” Met het UWV Infor- VUWV groot geweest, zowel in omvang als in complexi- matieplan 2016-2019 (UIP) kreeg UWV meer lucht voor beheer teit. De laatste jaren heeft de uitvoeringsorganisatie meer grip en (preventief) onderhoud van de eigen IT-omgeving. Auto- gekregen en de basis daarvoor werd gelegd in 2016. Toen stelde matisering werd niet langer volledig gedicteerd door politieke UWV in afstemming met het ministerie van Sociale Zaken en besluitvorming, ook robuustheid en continuïteit kregen hoge Werkgelegenheid (SZW) voor het eerst een meerjarenplan op prioriteit. Door Karina Meerman voor een toekomstbestendige ICT-omgeving. “Wij kijken vijf Lid raad van bestuur UWV Nathalie van Berkel begon op Beeld Peter Strelitski/De Beeldredaktie jaar vooruit en daarmee zijn we uniek in overheidsland”, zegt 1 september 2019 bij UWV en noemt de organisatie “behoor- CIO Aart van der Vlist. “Wij kennen geen andere vergelijkbare lijk goed georganiseerd”. De investering in de stabiliteit en

i16 Nummer 34, april 2020 i17 UWV-CIO Aart van der Vlist: “Wij kijken vijf jaar vooruit en daarmee zijn we uniek in overheidsland.“

continuïteit van het IT-land- schap de afgelopen jaren is goed zichtbaar en merkbaar. De website met gemiddeld zes miljoen bezoekers per maand heeft een uptime van minstens 99 procent. Iedere maand gaan er 1,2 miljoen uitkeringen uit en dat gaat nagenoeg foutloos en op tijd. Uit onderzoek “Dat is knap.” Voor zij bij UWV kwam, werkte Van Berkel als weten we stedelijk directeur bedrijfs- voering van de gemeente Amsterdam. “Ik had toen het dat mensen vooroordeel dat de ICT hier een rommeltje zou zijn; ik lees ook kranten en er zijn dingen stress ervaren niet goed gegaan in het ver- leden. Ik keek ernaar uit om wanneer ze de mouwen op te stropen en aan de slag te gaan. En er is inderdaad veel te doen, maar niet weten wat een rommeltje is het absoluut niet.”

er komen gaat Nu de basis stabiel is, verschuiven de ambities in het UIP 2019-2023 naar flexibiliteit en duurzaam- Van Berkel benadrukt dat zij hier niet spreekt over het kop- liefst ook nog met apart georganiseerde businessrules. Lekker heid. “In gesprekken met SZW zijn we overeengekomen dat wet- en regelge- pelen van medische gegevens of privacygevoelige informatie. modulair, in kleine componenten, zodat aanpassingen in wet- ving niet altijd maar op nummer één komt”, legt Van Berkel uit. “Daardoor “Het is net als bij PostNL: mensen kunnen de status van een en regelgeving makkelijker door te voeren zijn.” Een andere ontstond ruimte om te investeren in het lekker draaiend krijgen en houden pakketje inzien en de routering, maar niet de inhoud.” Dat manier om te kunnen blijven werken terwijl de omgeving wordt van ons ‘huis’. Nu zijn we klaar voor de volgende stap: het moderniseren van vraagt overigens nogal wat van de informatievoorziening. “Stel gerenoveerd, is om oude oplossingen gefaseerd over te zetten onze dienstverlening.” Het is ook nodig, vindt de bestuurder. “Ik ben bij UWV dat iemand een uitkering heeft, ziek wordt en daarna moet re- naar nieuwe. Dat is in ieder geval het plan voor het data- gaan werken omdat ik vind dat mensen die hulp nodig hebben op onze hulp integreren. Dan doorkruist zo’n persoon nu meerdere systemen warehouse. Oudere ICT-componenten worden vernieuwd en moeten kunnen rekenen, ook in de toekomst. Dat kan niet zonder goede en in ons bedrijf. Onze medewerkers doen hun uiterste best om vervangen, tot er een compleet nieuw datawarehouse staat van toegankelijke digitale dienstverlening.” informatie tussen systemen correct en volledig over te dragen, waaruit datadiensten kunnen worden geleverd aan partners maar het kan beter.” zoals de pensioenfondsen en de Belastingdienst. Als voorbeeld van moderne dienstverlening noemt Van Berkel een track & De prioriteit zal ook liggen bij het ontkoppelen van data en trace-achtige applicatie waarmee mensen direct inzicht krijgen in de status applicaties, wat de onderlinge afhankelijkheid van applicaties Ruimte van een aanvraag, een ingediend bezwaar of een uitkering. “Uit onderzoek vermindert en de wendbaarheid van de IT-omgeving ver- Het UIP geeft tien prioriteiten en de volgorde waarin die de weten we dat mensen stress ervaren wanneer ze niet weten wat er komen groot. Van der Vlist: “Bij nieuw te ontwerpen applicaties zal de komende vijf jaar moeten worden uitgevoerd. In de planning is gaat. Wij zetten in op realtime inzicht geven in de status van hun dossier.” gebruikersinteractie los staan van de data en de processen. En rekening gehouden met onvoorziene gebeurtenissen. Van der

i18 Nummer 34, april 2020 i19 In ‘t Veld

Vlist: “Ik vergelijk ICT-projecten weleens met de Noord-Zuidlijn. Je begint met de kennis en kunde die er op dat moment is, maar je weet nooit precies wat er halverwege de rit kan gebeuren. In ons geval komt er soms wet- en regelge- ving voorbij, waardoor de prioriteiten opschuiven. Dat is helemaal niet erg. We hebben ruimte ingebouwd om daarmee om te gaan, zodat we ze alsnog kunnen uitvoeren.” Van Berkel haast zich te zeggen dat omgaan met onver- wachte zaken een teken is van grote zorgvuldigheid in de voorbereiding. “Het Buurmans gek is niet zo dat we erin gaan en wel zien wat we tegenkomen. Het UIP is een a jaren van onderhandelingen en een vriendelijkheid, anderzijds omdat ze ons kader dat tot stand gekomen is op basis van gedegen voorstudie.” Ndreigend no-deal-scenario hebben de zouden waarschuwen voor mogelijke drei- Britten eind januari dan toch de Europese gingen voor het Schengengebied. Denk aan Gedurende al die activiteiten blijft UWV in gesprek met opdrachtgever Unie verlaten. Het afscheid van dierbare gevaarlijke individuen die bij de Britten op SZW. Met technische briefings worden SZW en Tweede Kamerleden op de Buur-en strijdlustige Britse collega’s viel zwaar, de radar stonden. Dat laatste verzuimde hoogte gehouden van de plannen. Verschuivingen en veranderingen worden in de wetenschap dat brexit niets meer dan het VK echter te doen. Hoewel de Europese overlegd en afgestemd in een continue dialoog. Van Berkel: “Je kunt het UIP een grote, tragische fout is. Voor taan zijn Commissie al sinds 2015 op de hoogte was, niet los zien van de opdrachten die wij hebben en dat totaal is niet los te zien het Verenigd Koninkrijk en de EU slechter is de situatie nog steeds niet opgehel- van het politieke debat en de prioriteiten daar. Het is van groot belang dat we af in een kolkende wereld vol grote uitda- derd. Het ging in de doofpot. In een ander blijven communiceren: wat werkt wel, wat werkt niet. Zo hebben wij bijvoor- gingen. Taking back control in een vijver schandaal bleek dat ruim 75.000 veroorde- Ons bedrijf is beeld aangegeven dat veel kleine wijzigingen in wet- en regelgeving voor ons met Trump, Facebook en Huawei: veel lingen van Europese criminelen door het veel lastiger zijn om te verwerken, dan eens in de tijd één grote wijziging. Het succes. VK niet werden gemeld aan hun land van zou mooi zijn als Kamerleden zich daar bewust van zijn.” herkomst. Tot op heden zijn deze 75.000 zo groot dat we We zijn nog niet van de brexitperikelen strafbladen niet gedeeld met politie en Mensen meekrijgen af. Sterker nog, het begint pas. Boris John- justitie in de andere lidstaten. De fout werd Naast de politiek zijn er natuurlijk de eigen mensen om rekening mee te son heeft zichzelf tot eind dit jaar de tijd verdoezeld, uit angst voor reputatieschade. professionals houden; we willen hen gemotiveerd houden over de toekomstplannen. UWV gegeven om de relatie met de EU gestalte Deze schandalen staan nog los van het feit pakt het aan door mensen aan te spreken op hun collectieve drijfveer. Van te geven. De toekomstige handelsrelatie dat de Britse inlichtingendiensten niet der Vlist vertelt dat uit een waarderingsonderzoek bleek dat bijna iedereen manszal het nieuws domineren, maar ook zaken terugdeinzen voor malafide praktijken, ook genoeg bij UWV werkt, omdat zij het belangrijk vinden dat mensen participeren in als gegevensbescherming en veiligheid over de grens. De hack van het Belgische de maatschappij. “Zij willen daaraan bijdragen. Dat is ten diepste wat zij zeg- moeten geregeld worden. Gegevensstromen telecombedrijf Belgacom door de Britse variëteit gen en daar kunnen wij dus altijd op terugvallen wanneer we voor een grote stoppen immers niet aan de grens, crimi- inlichtingendienst GCHQ, om toegang te uitdaging staan. Toen we begonnen met het UIP hebben we dan ook de vraag nelen evenmin. We moeten op deze vlak- krijgen tot communicatie van EU en NAVO, gesteld: waarom doen we dit eigenlijk allemaal? Het antwoord was: om onze ken willen samenwerken, maar alleen met is zeven jaar later nog steeds niet opge- kunnen bieden dienstverlening aan onze klanten zo goed mogelijk te doen en om onze pro- degelijke afspraken. De Europese Commis- lost. De Britten weigeren simpelweg mee te fessionals de systemen te geven waarmee dat mogelijk is.” sie stuurt echter aan op business as usual, werken. De Britse en Belgische overheden Diezelfde drive wordt ingezet in het actief werven van IT’ers. Het is een alsof na brexit alles hetzelfde is gebleven. houden hun mond, uit angst voor diploma- uitdaging, geeft Van der Vlist toe, maar het werkt. “De ziel van het bedrijf is Ze wil snel een zogeheten ‘adequaatheids- tieke spanningen ‘ik kom mensen in Nederland helpen met een uitkering, een medische beoor- besluit’ afgeven. Daarmee zou Europa stel- deling en weer werk vinden’. Daar spreken we potentiële werknemers op aan. len dat de bescherming van onze gegevens Hoe kunnen we de Britse regering Daarnaast is ons bedrijf zo groot, dat we professionals genoeg variëteit kun- in het VK even goed zou zijn als in de EU. na deze schandalen nog als betrouwbare nen bieden. Bij ons Security Operations Centre werken hele goeie specialis- De vraag is of we de Britten écht kunnen veiligheidspartner zien? Wat halen we uit ten die het leuk vinden om hun werk bij ons te doen. Dat vergroten we uit in gekvertrouwen met onze gegevens. samenwerking op dit gebied als de Brit- wervingscampagnes. En we proberen dingen uit. Zo leiden we samen met een ten de regels aan hun laars lappen, onze hogeschool data-analisten op en zorgen we feitelijk voor eigen kweek.” Ook Recent werd bekend dat de Britse privacy schenden, en er geen essentiële werft UWV trainees uit het eigen WERKbedrijf, bijvoorbeeld mensen met een overheid misbruik maakt van het Schen- informatie met ons gedeeld wordt? Het niet-passende achtergrond qua studie, Wajongers en statushouders met een gen Informatie Systeem. Losse kopieën Europees Parlement eist met oog op deze taalachterstand (‘taaltrainees’). Zij lopen een jaar lang mee in de organisa- met foto’s en vingerafdrukken slingerden voorgeschiedenis dat de samenwerking tie, met diverse ervaren UWV’ers. In een samenwerking met IT-leveranciers rond op laptops op luchthavens of wer- gebonden is aan de strikte voorwaarden krijgen oudere, werkloze ICT’ers vaardigheidstraining en een werkplek voor den gedeeld met Amerikaanse bedrijven. van wederkerigheid en gegevensbescher- zes maanden. Van der Vlist mag er graag over vertellen: “Onze projecten met Sophie in ’t Veld Allemaal zonder dat het VK lid was van de ming volgens de hoge Europese normen. Al mensen zijn minstens zo interessant als onze plannen met ICT.” Lid van het Europees Schengenzone. De EU verleende de Britten te goed is buurmans gek. Parlement voor D66 toegang tot de informatie. Enerzijds uit

i20 Nummer 34, april 2020 i21 Cyberaanval Lochem gaat de hele overheid aan In zelden ochem heeft met enkele tientallen organisaties een dataverbin- Lding om daarmee digitaal te communiceren. Ook eentje met het aangedurfde openheid ministerie van Justitie en Veiligheid. Toen bekend was geworden dat onbevoegden een halfjaar lang onopgemerkt op het gemeentelijk compu- deelt Lochem zijn ternetwerk hadden gerommeld om een geraffineerde gijzelaanval op touw te zetten, informeerde het ministerie of het nog wel veilig online met ervaringen met een Lochem kon communiceren. Als burgemeester Sebastiaan van ’t Erve in een bijeenkomst over indringer die vorig informatiebeveiliging bij de overheid vertelt dat het departement twee weken na het eerste bericht over de ransomware-aanval naar de veilig- jaar maandenlang heid van de verbinding vroeg, veroorzaakt dat weleens schamper gelach. het computernetwerk Justitie en Veiligheid, toch al niet best bekend staand qua ICT, laat er dus twee weken overheen gaan alvorens zich op de hoogte te stellen van een onveilig maakte, en mogelijke bedreiging van zijn gegevensintegriteit. Waar de lachers met hun primaire reactie lijken te demonstreren zelf vooral de daaruit over meer beveiligingsbewustzijn te beschikken, zetten zij zichzelf juist te kijk met een gebrek daaraan. Want veel ernstiger dan dat JenV daar getrokken lering. veertien dagen voor nodig heeft, is dat die andere tientallen organisaties niet bij Lochem aan de bel trokken. Die hebben zich kennelijk niet afge- Want, vindt de vraagd welke impact de hack had voor de keten, waarvan zij met Lochem deel uitmaken. burgemeester van Van ’t Erve, buiten burgemeester van de Achterhoekse gemeente de Achterhoekse sedert de cyberinfiltratie ook gedreven informatiebeveiligingsmissio- naris, wil met de spiegel die hij zijn toehoorders voorhoudt, indringend gemeente, aan illustreren dat het nog hevig ontbreekt aan bewustzijn over de kwets- baarheid van de overheidsinformatie-infrastructuur. En daarmee over de beveiligingsbewustzijn risico’s voor het hele overheidsfunctioneren. Informatie is immers grond- stof en product van zowat alle overheidshandelen. bestaat bij bestuurders Geen spelletje een gevaarlijk tekort. Donderdag 6 juni 2019, tegen 22.00 uur. Lochems Chief Information Security Officer belt de burgemeester. Hij is zojuist gealarmeerd door het landelijke Team High Tech Crime van de politie: er is verdacht verkeer waargenomen rond het Lochemse ICT-netwerk. Dat is mogelijk gehackt. Of iemand THTC-cyberspecialisten op het gemeentehuis wil binnenla- ten. Experts van het Nationaal Cyber Security Centrum (NCSC) zijn ook al onderweg. Door Peter Mom Van ’t Erve belt De Winter Information Solutions. Dat bedrijf en hijzelf Beeld Jelle Schaap zijn betrokken bij de VNG cybergame 2.0, die eind oktober gelanceerd gaat worden om bestuurders er in vijf kwartier van te doordringen dat zij

i22 Nummer 34, april 2020 i23 deze een computer bij nodig had. Na de raadsvergadering, nog dan wel voor gezorgd geen Citrix te gebruiken voor systeem- een taak hebben op beveiligingsvlak. Eerder die avond heeft zien te houden, ga je collega’s niet belasten door zelf op cursus via livestream te volgen, werd de hele digitale informatievoor- toegang van afstand, dat bleek niet te gelden voor Centric. hij over het spel telefonisch gesproken met consultant Brenno te gaan.” In zijn rapportage (‘Door het oog van de naald’) stelt ziening uitgezet en de dagen daarna geleidelijk weer opge- Zo werd de gemeente indirect slachtoffer van de wereldwijde de Winter, die dat nu semirealistisch in praktijk lijkt te bren- hij wel dat betere preventie en detectie nodig zijn, maar hij bouwd: alle programmatuur opnieuw installeren en inrichten, Citrix-crisis, die voor NCSC en AIVD aanleiding was het gebruik gen. Denkt hij. Maar nee, hij kan het telefoontje van zijn CISO rekent het tekortschieten daarvan de kleine ICT-afdeling niet en alle data, gecontroleerd op correctheid en volledigheid, van die toegangssoftware te ontraden beter serieus nemen. aan. Hij koppelt er wel de aanbeveling aan om de slagkracht te terugzetten. Een gigantische klus, aldus Van ’t Erve, die Lochem, dat de cloudtoegang snel terugkreeg via een vergroten door samenwerking met andere gemeenten, waarvan slechts stapsgewijze hervatting van het computergebruik toe- ‘workaround’, is de enige gemeente die met die perikelen in Specialisten van de landelijke organisaties doorvorsen een er veel volgens hem evenmin tegen een APT opgewassen zijn. liet. Voor het sein ‘alles hersteld en weer veilig’ waren enkele de publiciteit kwam. Zou Centric niet veel meer cloudklanten nacht lang de Lochemse systemen. Details van wat ze precies weken nodig. hebben die duimen moesten draaien? Nu lacht Van ’t Erve een uitvoeren blijven onduidelijk, ze doen kennelijk hun eigen Golden ticket beetje schamper. Dat andere gedupeerden zich stilhouden ziet ding. Maar als ze vrijdagochtend vertrekken is helder: Lochem In bezoekjes met een frequentie van eens per week of nog Politieonderzoek hij als teken dat het onderwerp gemeentelijke gemoederen is gehackt. minder werkte de indringer geleidelijk toe naar gijzeling van Vlak voordat de indringer meer gemeentedata versleutelde meer zou moeten bezighouden. “Toen begonnen de problemen pas echt”, zegt Van ’t Erve. Lochem. Als de gemeente geen computers meer kon gebruiken en losgeld ging eisen, in vergelijkbare gevallen meestal circa En niet alleen gemeentelijke gemoederen, zie de ketenin- Vastgesteld was dat door de aanval gegevens in de computers omdat alle gegevens versleuteld waren, zou het totale lokale- een half miljoen euro, kon hij van het netwerk worden ver- formatisering tussen verschillende bestuurslagen. Op lande- mogelijk onbetrouwbaar waren geworden, maar wat betekende overheidsfunctioneren stilvallen. Begin juni 2019 koerste de wijderd. Niet vastgesteld is dat hij aan andere dan genoemde lijk niveau signaleert hij een achterstand ten opzichte van dat concreet? Stond van verstrekte paspoorten de juiste houder indringer daar met verhoogde snelheid op aan. De forensi- gegevens heeft gezeten. Van ’t Erve en De Winter mogen geen calamiteiten in de fysieke wereld. Voor dijkdoorbraken en geregistreerd? Waren bijstandsuitkeringen correct verstrekt, sche experts zagen dat een bestand met persoonsgegevens opsporingsinformatie verstrekken en ook het cybercrimeteam gif-emissies liggen draaiboeken klaar, is coördinatie minuti- vergunningen rechtmatig afgegeven? Klopten wachtwoorden van de politie zegt niets over het ingestelde strafrechtelijk nog? Konden geplande huwelijken doorgaan? Geen onderdeel onderzoek. Duidelijk is wel dat het politieteam het verdachte van het gemeentelijk opereren dat niet geraakt kon zijn. Je verkeer rond Lochem signaleerde in het kader van een lopend weet niet wat je niet weet. Detectie en mitigatie hadden nu opsporingsonderzoek. Een eind vorig jaar door NOS Nieuws de hoogste prioriteit: vaststellen wat er precies is gebeurd en onthuld NCSC-rapport maakt melding van geavanceerde welke schade dat heeft veroorzaakt (of nog kan veroorzaken), Voor het sein ‘alles gijzelacties bij wereldwijd 1800 organisaties, waaronder ook Iedereen was en deze herstellen (of voorkomen). Nederlandse. Lochem huurde daarvoor het bedrijf NFIR in (Nederlands hersteld en weer betrokken, Forensisch Incident Response). Ook de Informatiebeveiligings- Tot de Lochemse hersteloperatie behoorde een penetra- dienst van de VNG (IBD) was betrokken. De Winter begeleidde tietest, die 64 bevindingen opleverde. Samen met aanbeve- het proces en zou in een ‘duidingsrapportage’ bevindingen en veilig’ waren enkele lingen uit rapportages had de gemeente 114 kwetsbaarheden maar niemand de reactie daarop toelichten en daaruit leerpunten destilleren. weg te werken. Volgens de burgemeester is inmiddels 60 weken nodig procent gedaan en de rest gepland. Complicerende factor is verantwoordelijk Poort open dat Lochem soms afhankelijk is van anderen of hoge kosten Vrijdag 14 december 2018 al was de indringer binnen- zou moeten maken. Tweefactorauthenticatie (wachtwoord/ gekomen. Hoe, was niet meer met zekerheid vast te stellen. sms-code) maakt hacks zo goed als onmogelijk, maar onmid- Mogelijk heeft een account met de gebruikersnaam-wacht- van ambtenaren en raadsleden was gekopieerd, mogelijk mét dellijke invoering nu zou kapitaalvernietiging impliceren eus geregeld en kent ieder zijn taak; een situatie die bij ICT- woord-combinatie ‘social’/’social’ daar een faciliterende rol wachtwoorden, ransomware (gijzelsoftware) was geïnstal- omdat Lochem straks via het programma GGI-Veilig van VNG rampen node wordt gemist. Dat geldt eveneens voor financiële in gespeeld. Accounts worden uitgegeven door de beheerder. leerd, zij het nog niet volledig geactiveerd, en ook al ransom- Realisatie de beschikking krijgt over zo’n beter beveiligde bijstand van getroffen organisaties. Lochem gaf anderhalve Ook stond een RDP-poort open (Remote Desktop Protocol, notes (losgeldbrieven) waren achtergelaten. In het profiel van netwerktoegang. ton uit aan ingehuurde forensische en herstelondersteuning. voor externe toegang van bijvoorbeeld thuiswerkers), die gebruiker ‘social’ was al iets versleuteld. Het kwam nu aan op Ingewikkelder ligt het met issues waarop de gemeente Met veel moeite wist Van ’t Erve in Den Haag 30.000 euro ver- niet open mocht staan. En back-ups waren onbetrouwbaar. snel handelen. geen invloed heeft, omdat ze gesitueerd zijn in aangekochte goeding los te praten. “Iedereen was betrokken, maar niemand Je zou denken dat de ICT-afdeling dan het een en ander heeft systeemcomponenten of onlinediensten. Je weet niet welke verantwoordelijk.” uit te leggen, ook over het maandenlang niet signaleren van Het was dinsdag 11 juni - een dag na het Pinksterweek- kwetsbaarheden erin zitten. Leveranciers zouden daarover een indringer. Maar volgens Van ’t Erve verandert de situatie end waarin continu was doorgewerkt - dat Van ’t Erve met zijn transparanter moeten zijn, vindt De Winter, al ziet hij ook Bij VNG’s Informatiebeveiligingsdienst loopt al enige tijd niet door een ‘schuldige’ aan te wijzen. Hij vindt leren van de crisisteam concludeerde dat ‘het lek boven’ was. Maar uit een verantwoordelijkheid aan klantkant. “Gemeenten moeten er het programma ‘Verhogen Digitale Weerbaarheid’. Een vraag gebeurtenissen belangrijker. daaropvolgende bijeenkomst met de fractievoorzitters in de zelf naar vragen. Leveranciersmanagement is nog niet zo sterk daarover brengt de burgemeester weer bij de bestuurlijke Daarbij komt dat het ontstaan van het social/social- raad, die ’s avonds zou vergaderen, werd hij door de gemeen- ontwikkeld.” verantwoordelijkheid. Want dat programma richt zich vol- account niet met volledige zekerheid viel te traceren, net zo tesecretaris weggeroepen. De vraag of viel uit te sluiten dat gens hem op de verkeerde doelgroep. “ICT’ers hoef je niet te min als hoe de RDP-poort geopend kon zijn. En dat de indrin- de indringer over een ‘golden ticket’ beschikt (dat toegang Citrix-crisis overtuigen. Het gaat primair om bestuurders. Die moeten hun ger maar af en toe actief was en dan slechts kleine stapjes verschaft tot de totale infrastructuur) moest negatief worden Lochem stuitte in januari van dit jaar indringend op zulke verantwoordelijkheid nemen.” En om nog eens te onderstre- zette in een ‘Advanced Persistent Threat’. De Winter wijst op de beantwoord. leveranciersafhankelijkheid. De afdeling Financiën kon ineens pen dat informatiebeveiliging permanent de hoogste alertheid technisch hoge kwaliteit van deze APT en zegt: “Als je met vier De volgende dag kon de Lochemer zijn paspoort niet ver- niet meer werken omdat Centric de toegang tot de cloud had vereist: “Je kunt duizend gaatjes dichten, maar een kwaadwil- man op de ICT-afdeling tientallen systemen draaiende moet lengen of wat dan ook van de gemeente gedaan krijgen waar afgesloten waarin de administratie draait. Lochem zelf had er lende heeft er maar één nodig.”

i24 Nummer 34, april 2020 i25 partner IMAGEM

Brug over de Oosterschelde. Rijkswaterstaat moet ruim 6.000 de bouten, geeft het wel een snel (en constant) overzicht van kunstwerken monitoren. Daarnaast zorgen zij er dagelijks voor elke verandering. Dit is iets dat we kunnen gebruiken op een dat het wegen- en waternetwerk optimaal functioneert. Foto Getty dagelijkse basis”, aldus Borghuis. “Omdat InSAR wekelijks een Images nieuwe meting biedt, kan een gebied vrijwel constant worden gemonitord en verslechtering dan wel verbetering op de voet worden gevolgd. Met hulp van InSAR kunnen we trends afleiden die ons helpen bij het plannen en budgetteren van nieuwe gede- tailleerde metingen op de grond.”

De Safeway Het gebruik van InSAR-gegevens vereist gespecialiseerde voor veldonderzoek voor handen hebben. Veiligheid, minder technische knowhow. Borghuis wilde de vastgelegde gegevens hinder en het jaarlijks meten van meer dan 200 kunstwerken is en informatie delen met besluitvormers en niet-technische een kostbare zaak. Met satellieten wordt een grote hoeveelheid collega’s. Er is een intuïtief dashboard gemaakt, Rheticus Safe- data ingewonnen. “Deze data gebruiken we nu al om bijvoor- way, om geïdentificeerde objecten automatisch te analyseren beeld het NAP-meetnetwerk, de infrastructuur en waterkwaliteit en tegelijkertijd de complexiteit van interferometrie-analyse in de gaten te houden. Dat geeft ons als beheerder een goed te minimaliseren. en actueel inzicht in de staat van het areaal. Omdat we veel De gebruikersinterface vereenvoudigt de toegang tot secuurder informatie krijgen over de stand van zaken, kunnen radargegevens met behulp van filters en dashboards. De Safe- we ook nauwkeuriger plannen. Dit is in potentie enorm efficiënt; way biedt een helikopterview over de toestand van hun assets. er zal minder verkeersoverlast zijn doordat we minder afzettin- Terwijl de meetoplossing met InSAR de bodemdaling direct gen hebben op autosnelwegen, en het verlaagt de kosten voor meet, combineert het dashboard gegevens uit meerdere bron- beheer en onderhoud.” nen met locatie en analytics om snel een overzicht te bieden Rijkswaterstaat Sander Borghuis is consultant voor Technisch Beheer & voor de besluitvorming. Dit helpt Rijkswaterstaat bij het priori- Onderhoud bij Rijkswaterstaat. Hij heeft een achtergrond in teren van objecten. fysische geografie, GIS en Remote Sensing, en werkte al enige “Daarbij is de voorkeur gegeven aan technologie als een tijd samen met IMAGEM. Hij besloot om de kracht van InSAR service (TaaS) of als bruikbare informatie door de behoefte aan zoekt het hogerop satellietmetingen in te zetten bij het monitoren van assets, en technische knowhow te verminderen”, legt Patrick de Groot samen met IMAGEM met behulp van geospatial technologie de uit, Sales Director bij IMAGEM. “Zo kan de technologie achter monitoring verder te automatiseren. de schermen werken zonder de gebruiker lastig te vallen met Kunstwerken (voor Rijkswaterstaat odemdaling en verzakkingen zijn bekende verschijn- de details. Managers en beleidsmakers kunnen beschikken over Bselen in grote delen van Nederland, en RWS monitort Data-automatisering waardevolle sturingsinformatie voor de onderbouwing van zijn dat viaducten, portalen, bruggen, et al tientallen jaren de infrastructuur om ongewenste verzak- IMAGEM heeft een op maat gemaakte oplossing ontworpen, hun beslissingen.” cetera) vervormen altijd een beetje. kingen tijdig in beeld te hebben voordat schade optreedt aan gebaseerd op Rheticus® technologie van Planetek Italia. Een Het Rijkswaterstaat-team verwacht het aantal traditionele de weg of aan de kunstwerken. Dit wordt traditioneel gedaan continu monitoringssysteem is gemaakt met behulp van Inter- metingen te verminderen en het proces van deformatiemo- Daar wordt in het ontwerp rekening door landmeters die de zettingen van objecten (vaste en ferometric Synthetic Aperture Radar (InSAR) om objecten te iso- nitoring verder te kunnen automatiseren. Naar verwachting mee gehouden. Maar om te zien of het beweegbare bruggen, viaducten, duikers en tunnels) vaststel- leren en gegevens te meten. De Zeeburgerbrug bij Amsterdam betekent dit dat een groot deel van de fysieke metingen straks len en vervolgens door specialistische adviseurs die hierover werd gekozen als pilot, omdat deze brug groot genoeg is om in niet langer nodig zal zijn, tenzij de InSAR-monitoringoplossing kunstwerk zich wel zo gedraagt als in rapporteren. de satellietbeelden het dek en de landhoofden te kunnen onder- anders aangeeft. Borghuis: “Rijkswaterstaat transformeert naar het ontwerp is voorzien, is regelmatige RWS heeft haar handen vol aan het monitoren van meer scheiden; en om eventuele deformaties te ontdekken. Boven- een informatiegestuurde organisatie. We zijn constant op zoek dan 6.000 kunstwerken. Circa 1.200 daarvan worden nauw- dien was er een goede reeks traditionele meetdata beschikbaar naar niet-traditionele informatie- en inspectiebronnen zoals monitoring nodig. Rijkswaterstaat lettend gemonitord op zettingen. Andere objecten zijn in de om te vergelijken. drones en satellieten. Dit willen we graag samen met de markt (RWS) gebruikt hiervoor niet jaren ’30, ’40 en ’50 zonder meetbouten gebouwd. De afwe- “De oplossing van IMAGEM zorgt ervoor dat je plaatselijk verkennen. Deze nieuwe methode voor deformatiemetingen zigheid van de meetbouten - pas sinds de jaren ’60 verplicht de snelheid en versnelling van verzakkingen in de gaten kunt sluit wat mij betreft goed aan bij de koers van Rijkswaterstaat.’ alleen visuele inspecties, maar ook - maakt dat traditionele deformatiemonitoring niet mogelijk houden. We zien deze oplossing steeds vaker als een middel zogenoemde deformatiemetingen. 1 is. Wanneer inspectie uitwijst dat in deze objecten toch defor- om onderscheid te maken tussen locaties waar bodemdaling Yashita Arora, Marketing Director bij IMAGEM maties optreden, kan besloten worden om alsnog meetbouten problematisch is en waar niet. Alles wat je nodig hebt als input aan te brengen. zijn satellietbeelden met een goede resolutie. Hoewel de nauw- Rijkswaterstaat wil om meerdere redenen alternatieven keurigheid niet op hetzelfde niveau zit als het fysiek meten van 1 Rijkswaterstaat: http://bit.ly/2lIUMNO

i26 Nummer 34, april 2020 i2727 partner Centric

Data science en AI bieden mogelijkheden om de gemeentelijke besluitvorming en dienstverlening aan burgers te verbeteren. Bij Centric werken we bijvoorbeeld met Amsterdam aan een innovatief project waarin algoritmes voor lerende modellen de medewerkers van de belastingafdeling ondersteunen met geautomatiseerd advies. Het resultaat: een eerlijker, efficiënter en transparanter belastingproces. Waar moet je rekening mee houden?

Door Frank de Nijs Lokale belastingen eerlijker met Data Science

ata science - de wetenschap die zich bezighoudt met bied waar grotere hoeveelheden gestandaardiseerde data voor Podcast: slimme belastingprocessen in Amsterdam lingen voor registratie van algoritmes en toekomstige certifice- Dprocessen en systemen om waardevolle kennis en handen zijn. Data waarvoor eenduidige interpretaties gelden, Welke stappen moet je zetten om daadwerkelijk met ringen en inkoopvoorwaarden daarom op de voet. inzichten te verzamelen uit data - kan bijdragen aan eerlijkere zodat willekeurige uitkomsten eenvoudig zijn uit te sluiten. Om data science en AI aan de slag te gaan? Tijdens de AI-con- en laagdrempeligere dienstverlening aan inwoners en organi- die reden zijn Amsterdam en Centric gestart met onderzoek op ferentie EGG Amsterdam bespraken Frank de Nijs - derde Naar de praktijk saties. Zo kan data science helpen burgers gericht te adviseren het vlak van gemeentelijke belastingen. Daar wordt met grote van rechts - , Jan Geert Bakker (directeur Belastingen bij Data Science is een hot item dat op dit moment alle aan- over bijvoorbeeld betalingsmogelijkheden of het recht op kwijt- hoeveelheden eenduidig meetbare gegevens gewerkt, op basis de gemeente Amsterdam) - tweede van rechts - en Wouter dacht krijgt van software developers. De programmeertalen en schelding. Zo hoeven zij daar niet zelf achteraan. Burgers erva- waarvan je slimme adviesmodellen kunt ontwerpen die het werk Kroon (Dataiku) - eerste van rechts - hoe we lokale belas- tools buitelen over elkaar heen. Een nadeel daarvan is dat er in ren de dienstverlening van hun gemeente daardoor als efficiënt, van de belastingmedewerker ondersteunen en versnellen. tingen efficiënter, voorspelbaarder én eerlijker maken. zo’n experimenteel beginstadium soms wat snel wordt voor- voorspelbaar en betrouwbaar. Gemeenten en belastingkantoren doen in principe allemaal Beluister de podcast op iBestuur/Centric bijgegaan aan de eisen voor duurzame exploitatie. Want na de Data science-technieken en artificial intelligence dragen hetzelfde. Dat betekent dat de strategie voor het succesvol pilot komt de volgende uitdaging: hoe breng je het betrouwbaar daarnaast bij aan betere besluiten, door in een vroeg stadium inzetten van data science voor de meeste gemeenten hetzelfde in de praktijk? trefzekerder advies mogelijk te maken. Ambtelijke processen kan zijn. Daarmee krijgt dit data science-initiatief een breed antwoord toepasbaar is, is het zaak om vooraf heldere voorwaar- Centric gebruikt daarom een platform voor data science verlopen sneller, er is minder bijsturing nodig en de werkdruk toepassingsgebied. En wanneer meerdere gemeenten de lerende den te stellen. Dit betekent dat ook van meet af aan duidelijk dat hechte samenwerking tussen zowel de data scientists, de gaat omlaag dankzij betere adviezen tijdens de al geautomati- adviesmodellen met hun ideeën en inzichten voeden, draagt dat moet blijven hoe het model tot stand komt, wat het precies auditors als de afnemers maximaal ondersteunt tijdens het seerde werkprocessen. Ook wordt het toezicht door instanties alleen maar bij aan de betrouwbaarheid. doet, met welke data en onder welke beperkingen. Daarom is modelleren, autoriseren en exploiteren. Zo blijft er oog voor transparanter, laagdrempeliger en minder arbeidsintensief, voor het verstandig om vanaf het begin een Compliance Officer bij de belangen van alle betrokkenen, worden de beslissingen over zowel de controleur als de dienstverlenende instantie. Publieke transparantie het team te betrekken, die erop toeziet dat alle relevante regel- data en algoritmes keurig vastgelegd en zijn er verantwoorde Met data science maakt datagericht werken dus een flinke Het succes van adviesmodellen staat of valt met betrouw- geving wordt nageleefd. Zo blijft ook de verantwoording aan het koppelingen met gemeentelijke standaardapplicaties, ook bij sprong vooruit ten opzichte van het huidige niveau van automa- bare databronnen. Dat vormt de basis waarop data science ver- gemeentebestuur gewaarborgd. een volgende update van het model. tisering. Voldoende reden om de praktische toepassing ervan te antwoord kan worden ingezet. De ervaring leert dat het op orde Transparantie is key, het gaat tenslotte om gevoelige gege- verkennen. Maar waar te beginnen? krijgen van die data vaak een uitdaging is. Maar pas nadat die vens. Wanneer de adviesmodellen daadwerkelijk bij meerdere Nieuwsgierig naar wat data science voor uw gemeente kan bete- horde genomen is, begint de verantwoording van werkwijzen en gemeenten in productie worden genomen, verdient het aanbe- kenen? Neem dan contact op met Frank de Nijs, Business Develop- Lerende adviesmodellen doelstellingen binnen het data science-proces zelf. veling de publieke transparantie te vergroten door een externe ment Manager bij Centric: [email protected] of (0182) 345 Het ligt voor de hand te beginnen met een aandachtsge- In plaats van achteraf te bekijken of een adviesmodel ver- toezichthoudende partij in te zetten. Centric volgt de ontwikke- 000.

i28 Nummer 34, april 2020 i2929 Vergezichten MelaniePoort_CC BY-SA 4.0 MelaniePoort_CC BY-SA

Waar laten (duurzame)

ij met de fiets, trein of auto vanaf het centrum van Nijmegen per we al die Rbrug de Waal over en je komt in een ontwikkelingsgebied terecht. Het stadsdeel de Waalsprong groeide de afgelopen twintig jaar als kool. En nog steeds. Huizen worden er met straat en al uit de grond gestampt. Daarbij horen voorzieningen als winkels, een grote bioscoop, hotel, scholen en een energie? brandweer. In de verte markeert een rij windmolens de grens van het gebied. De turbines draaien hun rondjes op een nieuw bedrijfsterrein langs de A15. De stormachtige gebiedsontwikkeling vergt aanpassingen van de stroom- voorziening. Naast de groei van het aantal aansluitingen kunnen steeds meer huizen en bedrijven energie van bijvoorbeeld zonnepanelen terugleveren aan het net. Netbeheerder Liander plant een ‘verzwaring’ van het elektriciteits- net, maar het duurt door de aanvraag van vergunningen, inspraakprocedures Ons stroomnetwerk wordt complexer. Steeds meer en de bouw nog jaren voordat het verdeelstation er is. Het aanleggen van een huishoudens en bedrijven wekken elektriciteit op en de tijdelijke kabel is kostbaar. Daarom koos Liander voor een andere oplossing: het slimmer verdelen van de stroom op momenten van een hoge vraag voor- stroomvraag groeit door elektrische verwarming en transport. komt overbelasting van het netwerk. Dat lukt door vriezers van een super- markt op het bedrijventerrein en de verwarming van het hotel een tandje Dat vraagt om nieuwe oplossingen om de capaciteit van het net lager te zetten. Zo blijft er genoeg elektriciteit over voor de rest van de huizen en bedrijven in het gebied. beter te benutten en slimme manieren van energie opslaan. Een Eeuwige balans gemeente, een voetbalstadion, een blokkentoren, een stuwmeer Elektriciteitsnetwerken voeren een continue balanceeract uit. Er moet ruwweg evenveel stroom worden opgewekt als gebruikt. Een ongebalanceerde en de goeie oude gaspijp. stroomvoorziening is onbetrouwbaar en kan uitvallen. Tot nu toe leunt de landelijke netwerkbeheerder voor deze balans vooral op gascentrales. Deze kunnen – in tegenstelling tot bijvoorbeeld kolencentrales – relatief snel wor- den aan- of uitgezet. Nu de ‘fossiele’ energievoorziening langzaam door vari- abele bronnen zoals wind- en zonne-energie wordt overgenomen zijn andere oplossingen nodig. Dat kan het opslaan van energie zijn, maar ook het flexi- beler maken van het netwerk. Door als het ware vraag te creëren wanneer er veel stroomaanbod is, of andersom. Contouren van zo’n slimmer netwerk zien Door Roel van der Heijden we nu op verschillende plekken in Nederland terug, waaronder in Nijmegen. Doorgaans zal het netwerk hier functioneren als ieder ander netwerk in

i30 Nummer 34, april 2020 i31 Vergezichten

Impressie van de blokkentoren van Energy Vault. Credit: Energy Vault Nederland. Maar op een koude, donkere en windstille winterdag komt de ‘Uitgereden’ Schematische weer- zogenoemde flexibiliteitsmarkt in actie. Er is dan weinig opwekking door de gave van de instal- lokale windmolens en zonnepanelen, terwijl er wél een grote energiebehoefte Blokkentoren van batterijen latie met gebruikte in het gebied is. Verwarmingen loeien en overal brandt de verlichting. De beton auto-accu’s in de aanvoerkabels krijgen niet genoeg stroom naar het gebied en de energie moet Bij opslag van elektriciteit denk je kelder van de Johan ergens anders vandaan komen. Bijvoorbeeld uit het lokale Van der Valk-hotel Het Zwitserse bedrijf Energy al snel aan batterijen. Op steeds meer Cruijff ArenA. Beeld: en het distributiecentrum van Lidl. Zonder dat de hotelgasten het doorheb- Vault heeft een bijzondere oplossing plekken worden grote accu-installa- Eaton-video stills. ben kan de warmte-installatie van het hotel best een tandje lager voor een bedacht om stroom uit windmolens ties geïnstalleerd. Zo ook in de kelder paar uur. Dat geldt ook voor de koelcellen van de supermarkt. Bovendien en zonnepanelen op te slaan. Een van de Johan Cruijff ArenA. Hier heeft Lidl een grote batterij waaruit het eerder opslagen energie van zonne- constructie van verschillende kranen wordt sinds 2018 energie opgeslagen panelen levert. Op deze manier wordt tijdelijk stroom bespaard en geleverd, tilt met de ‘overtollige’ elektriciteit van de zonnepanelen op het dak. De zodat de kabels naar het gebied toe niet aan hun maximale belasting komen. betonblokken op van zo’n 35 ton. De opslag bestaat uit gebruikte batte- Een ander voorbeeld van zo’n flexibiliteitsmarkt is te vinden in de Zuid- kraan stapelt ze op tot een hoogte rijen van elektrische auto’s en heeft plaspolder in Zuid-Holland, een gebied waarin veel tuinders actief zijn en van pakweg 150 meter en laat ze een capaciteit van 2,8 megawattuur. waar ook een verzwaring van het netwerk nodig is. “Dit is wat betreft stroom- naar beneden als er stroom nodig is. Daarmee kun je zo’n 7000 huishou- vraag en aanbod een heel ander gebied”, zegt Lineke Goorix, programmama- Een dynamo wekt dan elektriciteit dens een uur lang van stroom voor- nager Vraag- en Aanbodsturing van Liander. “Tuinders maken gebruik van op. De grootste uitvoering van de zien. Ook in de buurt van windparken een installatie die gas verbrandt en zo warmte en koolstofdioxide voor de kas- toren slaat zo’n 80 megawattuur op, en in woonwijken verrijzen batterij- sen genereert. Tegelijkertijd produceren ze zo stroom die ze terug leveren aan genoeg om zo’n tien- tot twintigdui- installaties, waarmee windenergie het netwerk.” In het gebied met een totaal vermogen van zestig megawatt zend Nederlandse huishoudens tien of zonne-energie van de daken wordt beschikt Liander nu over een ‘flexibel’ vermogen van vijf megawatt, dat ze per uur lang van stroom te voorzien. Op opgeslagen. dag kunnen aanspreken op basis van prognoses over de benodigde stroom. dit moment bouwt Energy Vault in Netbeheerder TenneT doet momen- Zwitserland een proeftoren om het teel proeven met elektrische auto’s Leveringszekerheid concept te testen. die als (tijdelijke) opslag dienen. Peter Palensky is professor intelligente elektriciteitsnetwerken aan de Ondanks een gestage prijsdaling zijn Technische Universiteit Delft en kent dit soort slimme oplossingen al langer. batterijen te kostbaar om grote hoe- “In Nederland is het nieuw, maar in Californië begonnen ze twintig jaar gele- veelheden energie vast te leggen. den al met dit soort systemen”, zegt hij. “Door achterblijvende investeringen liepen ze daar tegen de maximale capaciteit van het netwerk aan. Bedrijven konden waar mogelijk pompsystemen uitschakelen en mensen kregen een vergoeding als ze hun airconditioning via een kastje een tandje lager lieten zetten.” In feite bedien je op deze manier meer aansluitingen met hetzelfde net- De stroom die wordt opgewekt door de zonnepanelen op het dak van werk. Cruciaal is hierbij het zogenoemde piekvermogen, het moment waarop de Johan Cruijff Arena in Amsterdam Zuidoost (b) wordt opgesla- er (te) veel stroom door het netwerk gaat. “Als je tegen de grens van het net- gen in de accu-installatie in de kelder van het stadion. Links op de werk aanloopt dan betekent het niet dat er geen verdere groei meer mogelijk foto de montage van de panelen op het dak van de Arena. is”, zegt Goorix. “Door het piekvermogen gedeeltelijk naar een ander moment te verplaatsen kun je nog groeien.” Een ander voorbeeld is het slim laden van Beeld: Gilbert Sopakuwa (luchtfoto, CC BY-NC-ND) elektrische auto’s, waar bijvoorbeeld in Amsterdam mee wordt geëxperimen- Flickr, Jorrit Lousberg (aanleg zonnepanelen, CC BY-NC 2.0) teerd. Voor veel gebruikers maakt het niet uit of de auto wordt opgeladen i32 Nummer 34, april 2020 i33 Vergezichten

tussen zes en zeven uur ‘s avonds of tussen twee of drie uur ‘s nachts. Op die manier is vermogen ook te spreiden. Toch weer aan het Voor Nijmegen en de Zuidplaspolder ligt er uiteindelijk gewoon een ver- (gemaakte) gas zwaring van het elektriciteitsnet in het verschiet. De flexibiliteitsmarkt is daarna niet meer nodig. “Maar slimme manieren om elektriciteit te verdelen Waarom niet gebruikmaken van gaan een steeds grotere rol spelen in de netwerken van de toekomst”, zegt bestaande infrastructuur? Zoals het Palensky. “Technologie maakt dat steeds makkelijker en het zou raar zijn als Nederlandse gasnetwerk. In Gronin- we daar geen gebruik van zouden maken.” gen zijn grote gasopslagvoorzieningen. Gaan al deze maatregelen niet ten koste van de betrouwbaarheid van het Daarin kun je gewonnen fossiele aard- netwerk? Palensky zegt dat de betrouwbaarheid van de stroomvoorziening gassen opslaan, maar ook waterstof of een van de belangrijkste punten is voor netwerkbeheerder. “Ze zullen nooit Het Markermeer (met de vuurtoren gas dat met behulp van elektriciteit is bewust beslissingen nemen die de leveringszekerheid in gevaar brengen, van Marken). In de jaren 80 opperde gemaakt. Op papier kun je zo duizen- want daar worden ze op afgerekend”, zegt hij. Peter Hofland, woordvoerder de ingenieur Luc Lievense het plan om den gigawatturen opslaan, waarmee bij Liander, vult aan: “Wij hebben een leveringszekerheid van 99,99 procent. het Markermeer als energiebuffer te de seizoensvariatie aan energievraag Onze klanten zitten per jaar gemiddeld twintig minuten zonder stroom. Daar- gebruiken. Beeld: Shutterstock (Mar- te ondervangen is. In de winter is veel mee hebben we een van de betrouwbaarste elektriciteitsnetten van de wereld. kermeer), Wikipedia. energie nodig, terwijl er in de zomer En dat willen we zo houden.” juist meer energie wordt opgewekt. Het nadeel is dat er bij de omzetting van elektriciteit naar gas (en terug) een De Hoover Dam groot deel van de energie verloren gaat. in de Verenigde Water omhoog Onlangs maakten onder andere Shell en Staten creëert pompen de Gasunie bekend dat ze het komende een stuwmeer decennium investeren in de productie dat energie Voor het grotere opslagwerk van waterstof met behulp van stroom opslaat door neem je een stuwmeer. Een water- van windmolens op de Noordzee. In water ‘op hoog- krachtcentrale produceert stroom eerste instantie is de waterstof voor de te’ te houden. door met water onder hoge druk een chemische industrie, maar in een later Beeld: Mariordo, lager gelegen dynamo aan te drij- stadium kan het ook voor het maken CC BY-SA 4.0 ven. Sommige centrales draaien dat van ‘groene’ elektriciteit dienen. proces om en gebruiken ‘overtollige’ elektriciteit om water ín het reservoir te pompen. Op het moment dat het nodig is laten ze het weer leeglo- pen. Het landschap van Nederland lijkt niet geschikt voor stuwmeren. Alhoewel: in de jaren 80 opperde de ingenieur Luc Lievense het plan om het Markermeer als energiebuffer te gebruiken. Door water in het meer tien meter te laten stijgen of zakken kan het zo’n 100.000 megawattuur aan elektriciteit opslaan. Dat voorziet Gasopslagfaciliteit in Langeloo, heel Nederland zonder verdere ener- Groningen. Daarin kun je gewonnen gieproductie gemiddeld zo’n acht uur fossiele aardgassen opslaan, maar van stroom. Ondanks dat het plan ook waterstof of gas dat met behulp verschillende keren is onderzocht, van elektriciteit is gemaakt. Beeld: strandt het steeds op praktische en Shutterstock. milieutechnische bezwaren.

i34 Nummer 34, april 2020 i35 partner Pegasystems

et cluster Mijnbouw, onderdeel van het directoraat- de juiste kwaliteit werd afgerond is te danken aan een aantal Hgeneraal Klimaat & Energie van het ministerie van succesfactoren, vertelt Marc Gravekamp, projectleider YNNO. Hij Economische Zaken en Klimaat, heeft het zaaksysteem RijksZaak noemt de overzichtelijke scope van het project waar gedurende ingevoerd. De directie verleent zo’n 400 vergunningen per jaar, het project strak op werd gestuurd, de betrokkenheid van alle onder meer voor grote aardwarmteprojecten, de opslag van stakeholders en een duidelijke rolverdeling, waar alle partijen CO2 in de bodem en voor de winning van olie en gas. “Voor alle zich aan hielden: “Ik zie heel vaak dat er gedurende projecten mijnbouwactiviteiten waarvoor je de diepe ondergrond ingaat allerlei nieuwe functionaliteiten worden bedacht die het project kom je voor de vergunning bij ons terecht”, zegt Ewout Hop- breed en moeilijk te sturen maken. Wij hebben er gezamenlijk pel, beleidsmedewedewerker directie Warmte & Ondergrond op gestuurd dat dit niet gebeurde.” Ewout Hoppel vult aan: “We (W&O) en verantwoordelijk voor de implementatie van het hadden van tevoren ons doel scherp in beeld en daar hebben zaaksysteem. Waarom voerde zijn directie zaakgericht werken we aan vastgehouden. We wilden het primaire proces in het in? “Het documentmanagementsysteem dat we gebruikten systeem onderbrengen, niet meer en niet minder. Allerlei aan- was meer gericht op archivering dan op het goed afhandelen vullende wensen schoven we door voor na de eerste fase. Daar van een aanvraag voor mijnbouwactiviteiten. We hadden geen komen we nu aan toe.” Een andere succesfactor is de nauwe goed overzicht van onze lopende aanvragen, doorlooptijden en betrokkenheid van de eindgebruikers bij de inrichting van het kritieke momenten in het proces, terwijl dat wel zeer gewenst systeem: het bouwteam werkte gedurende het hele project op is, want wat wij doen is behoorlijk politiek gestuurd en onderhe- de werkvloer bij de directie. “Die korte lijnen hebben geleid tot vig aan wettelijke bepalingen. Er zijn regelmatig Kamervragen grote efficiency”, zegt Peter Brijs, delivery manager DICTU. en vragen van burgers en decentrale overheden die we moeten Een laatste succesfactor bleek de stroomlijning van proces- beantwoorden. Dat vergde veel handmatig uitzoekwerk. Met sen die in het systeem zijn ondergebracht. Ewout Hoppel: “We het nieuwe systeem hebben we het overzicht en voortgangs- organiseerden een aantal workshops met de gebruikers van bewaking, kunnen we zaakgerelateerde informatie gemakkelijk het systeem en daarin hebben we het hele proces van vergun- terugvinden en daarnaast geeft het ons actuele management- ningverlening doorgeakkerd. Daar is heel duidelijk aan het licht informatie. Het maakt ons werk een stuk gemakkelijker en gekomen hoe we het deden en hoe we het anders kunnen doen. professioneler.” Ook tijdens het inrichten van het systeem hebben we processen Het nieuwe zaaksysteem heet RijksZaak, een systeem dat is nog meer gestroomlijnd.” ontwikkeld door DICTU en is gebouwd met software van onder meer Pegasystems en Alfresco. Via RijksZaak worden een proces, Flexibiliteit het bijbehorende dossier en de interactie met ketenpartners Het systeem is nu in gebruik voor het primaire proces van in één systeem afgehandeld. De invoering ervan bij de direc- de vergunningverlening. Er wordt aan doorgebouwd, zodat het Zaakgericht werken Beeld: Dreamstime tie WO verliep gesmeerd: binnen de vooraf afgesproken tijd ook secundaire processen zal ondersteunen. Overigens is de en budget. Ewout Hoppel: “RijksZaak wordt al door meerdere inrichting van zo’n systeem nooit klaar, omdat de processen rijksoverheidsorganisaties gebruikt, onder meer door een van van de directie niet statisch zijn, zegt Ewout Hoppel: “Wet- en onze ketenpartners. Het is een flexibel systeem dat werkt met regelgeving verandert, bijvoorbeeld de Omgevingswet zal veel leidt tot efficiënt bouwstenen en daardoor snel en gedegen gebouwd kan wor- betekenen voor ons werk. Processen veranderen en het systeem den.” Omdat het een systeem is dat is ontwikkeld door DICTU moet daarin mee veranderen. RijksZaak biedt die flexibiliteit.” (een IT-dienstverlener van de Rijksoverheid) was er bovendien Een voordeel van RijksZaak is dat meerdere overheden het geen aanbesteding nodig en dat scheelt al snel zeven maanden gebruiken, zegt hij ook: “Aanpassingen voor andere gebruikers vergunningenproces doorlooptijd, vertelt hij. van RijksZaak zijn wellicht ook voor ons handig.” Het systeem levert de directie nu al voordelen op in kwalitatieve zin. Hij Meer inzicht en gestroomlijnde processen: dat levert de invoering van Strakke sturing besluit: “We hebben nu een goede voortgangscontrole en een Het voortraject startte in 2018. In een aantal workshops veel duidelijker overzicht, waardoor we het werk beter kunnen het zaaksysteem RijksZaak op voor de directie Warmte & Ondergrond van met eindgebruikers werden alle processen doorgenomen en verdelen. Onze specialisten kunnen zich nu richten op complexe werd beoordeeld of RijksZaak inderdaad het juiste systeem was. aanvragen. Uiteindelijk kan dit ons gaan schelen in personeel, het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK). In april 2019 begon de projectgroep, bestaande uit mensen van vooral in onze flexibele schil verwacht ik. Er ging veel tijd ver- DICTU en de directie W&O, samen met eindgebruikers aan het loren met administratief werk; dat neemt het nieuwe systeem, Door Marieke Vos inrichten van het systeem. In oktober 2019 werd het systeem in in combinatie met een deels andere werkwijze door zaakgericht gebruik genomen. Dat het project binnen tijd en budget en met werken, ons nu uit handen.”

i36 Nummer 34, april 2020 i3737 Verhoef

Gebeten hond

hondn Amsterdam is onlangs besloten lijkse kosten. En daarmee wordt de kans Iover de inzet van een algoritme om groter dat die niet alleen van een bijstands- illegale vakantieverhuur sneller en beter uitkering betaald kunnen worden. op te sporen; dit vreet immers menselijk opsporingscapaciteit. Daarover nog geen Hondenbezit alleen is dus geen signaal bezorgde berichten over discriminerende voor verder onderzoek. Zijn die er dan algoritmes. In Den Haag vroeg een bezorgd helemaal niet? Jawel, altijd naar dezelfde raadslid zich af waarom het hebben van plek op vakantie (‘het huisje in Frank- een hond of koikarper een risicofactor is rijk’) gaan bijvoorbeeld. Niets mis met zo’n op fraude. Dit naar aanleiding van berich- huisje, maar als je een bijstandsuitkering ten in de pers over een big-brothersysteem aanvraagt heb je daar geen recht op als je dat Den Haag zou gaan gebruiken voor vermogen hebt in de vorm van een tweede opsporing van bijstandsfraude. Een mooi huis. voorbeeld van algoritme-angst. Modellen voor opsporing gaan als het Geen enkele indicator is een risicofac- goed is uit van gegevens die je rechtmatig tor op zich, dus noch hondenbezitters noch mag opvragen. En als daar rare dingen in koikarpereigenaren zijn verdacht. Hon- zitten, komt dat door die modellen vanzelf denbelasting wordt aangegeven, dus die bovendrijven. Van tevoren nadenken over kennis is gewoon beschikbaar. Koikarper- welke factoren wel of niet indicaties zijn is Wat zijn de belangrijkste trends die impact hebben op de belasting bestaat niet, en kan dus sowieso dan ook een slechte raadgever. Een bekend geen indicator zijn omdat niet rechtmatig adagium luidt: it never pays to think, manier van werken van belastingdiensten wereldwijd? gemeten kan worden. En als dat al wel het unless you run out of data. En met welke technologieën gaan ze deze trends te geval was, dan nog zou het geen indicator lijf? Trends in Tax van Capgemini geeft antwoord. Met zijn: je hebt een tuin (want vijver) nodig Dit soort vraagstukken illustreert haar- TRENDS IN inzichten uit onze Tax & Welfare praktijk, aangevuld en in Den Haag zijn die schaars. De kans op fijn dat technologie maar lastig begrijpbaar tuin + koikarpers + bijstandsuitkering is is. Meer kennis en kunde over algoritmes met research en input van de volgende generatie miniem. - ook ten behoeve van het maatschappe- belastingbetalers; studenten van de Rotterdam School lijk debat - is hard nodig. Het is van groot of Management. Hondenbelasting in Den Haag bedraagt belang om structureel in dit soort tech- maandelijks ongeveer 10 euro per hond. nologie te investeren, zodat die in onze Trends zijn bijvoorbeeld de toegenomen internationale Die kosten wegen niet op tegen de stress complexe wereld nog meer en nog beter mobiliteit van werkenden, de ‘gig’ economie en de van controle, dus zullen de meeste mensen kan worden toegepast. Angst en onbegrip toegenomen nadruk op privacy en dataveiligheid. Chris Verhoef wel aangifte doen. Het Nibud schat dat een zijn slechte raadgevers. TAX Hoogleraar informatica hond aan lopende kosten tussen de 600 Meer weten? Neem contact op met Evert Voorn, editor: aan de Vrije Universiteit in en 1000 euro per jaar kost, exclusief de [email protected] Amsterdam eenmalige investeringen. Hebben mensen meer van dit soort ‘kostenpostfactoren’, dan telt dat allemaal op bij hun totale jaar-

www.capgemini.nl Nummer 34, april 2020 i39 Common Ground Verleiden nmiddels zien gemeenten in dat die keuzes uit het ver- goedkopere, open, innovatieve en flexibele IT-oplossingen te Ileden misschien niet zo handig waren. Niet alleen zijn kunnen (laten) bouwen die gepersonaliseerde dienstverlening of voorschrijven? de gemiddelde gemeentelijke ICT-kosten per inwoner tussen mogelijk maken’. 2008 en 2018 met meer dan 30 procent gestegen, zo blijkt uit de benchmark van M&I/Partners. Gemeenten lopen ook tegen Tien jaar grenzen aan: data-integriteit, uitwisselbaarheid en informa- Common Ground wordt gezien als het meest intensieve Vuil ophalen in Amsterdam is in essentie hetzelfde logistieke tiebeveiliging worden een steeds grotere uitdaging. Ondertus- digitale initiatief ooit binnen de gemeentelijke overheid. Voor sen groeit het aantal taken voor gemeenten en stellen burgers de overgang van een gesloten landschap met silo-gebaseerde proces als vuil ophalen in Tynaarlo. Alle 355 gemeenten zijn hogere eisen aan de dienstverlening. automatisering naar een open structuur waarin data geschei- “Het huidige stelsel voor gegevensuitwisseling maakt het den zijn van processen, is ongeveer tien jaar uitgetrokken, dagelijks in de weer met een groot aantal generieke taken. lastig om snel en flexibel te vernieuwen, te voldoen aan priva- aldus Raymond Alexander (vanuit VNG Realisatie nauw betrok- Minder generiek zijn de honderden applicaties die zij cywetgeving en efficiënt om te gaan met data. Dat staat de ver- ken bij Common Ground). betering van de gemeentelijke dienstverlening in de weg”, vat Tseard Hoekstra is CIO bij Servicepunt71, een shared ser- gebruiken bij de uitvoering. Gemeenten hebben alle Nathan Ducastel, directeur VNG Beleid in een VNG-video samen. vice center van Leiden, Leiderdorp, Zoeterwoude en Oegstgeest Of vanuit het perspectief van de burger: de gemeentelijke ICT is en daarnaast voorzitter van de adviesraad Common Ground, ruimte gehad én genomen om hun eigen IT-landschap een pan vol spaghetti die zorgt voor Kafkaëske situaties, waar- waarin het CIO Beraad (IMG) en de VIAG zijn vertegenwoor- bij individuele ambtenaren, afdelingen of gemeenten werken digd. Hij noemt Common Ground “geen rocket science, maar in te richten. Het gevolg: silo-gebaseerde met verschillende waarheden. een noodzakelijke ontwikkeling. Als een burger, verwijzend naar de AVG, nu zou vragen aan de gemeente waar zijn of haar oplossingen (voor ieder proces een applicatie en De oorzaak van deze problematiek moet nu worden aange- persoonsgegevens zijn opgeslagen, dan moet er in tiental- pakt, zo vinden de gemeenten zelf ook. Daarom tekenden in len applicaties worden gezocht.” Ook Hoekstra stelt dat het een aparte database), veel maatwerk en weinig juli 2019 verschillende gemeenten, ketenpartners en leveran- gemeentelijke applicatielandschap “vrijwel onverenigbaar is standaarden. Common Ground moet daar ciers het zogenaamde Common Ground Groeipact. Dat bevat met de opgaven waar gemeenten voor staan: datagericht wer- Door Erik Bouwer afspraken over hoe de partijen willen samenwerken aan de ken, eenmalig opvragen en opslaan, informatiebeveiliging en Beeld Dreamstime een eind aan maken. realisatie van een nieuwe, veilige en flexibele informatievoor- privacy.” ziening. Volgens VNG is het doel van Common Ground ‘sneller Die nadruk op de noodzaak tot veranderen betekent niet

i40 Nummer 34, april 2020 i41 dat er gekozen is voor een grootschalig centraal geleid en huizingen, het melden van vakantieverhuur of een rijksbrede Common Ground wordt gezien als het meest dwingend transformatieprogramma. In tegendeel, gemeenten chatbot. intensieve digitale initiatief ooit binnen de worden vrijwel volledig vrijgelaten in hun keuzes. Daarmee gemeentelijke overheid. Voor de overgang van heeft Common Ground alles in zich om een hoofdpijndossier te Alexander erkent: “Het is gemakkelijker om iets nieuws te een gesloten landschap met silo-gebaseerde worden. doen. De energietransitie heeft bijvoorbeeld veel raakvlakken automatisering naar een open structuur waarin met de informatievoorziening, iedere gemeente heeft vanuit data gescheiden zijn van processen, is ongeveer Individuele vervangingsagenda’s het ondertekende klimaatakkoord een opgave om op dit vlak tien jaar uitgetrokken. Volgens Raymond Alexander is iedereen in gemeenteland stappen te zetten. We moedigen gemeenten aan om hier via de Beeld: stills uit video VNG-realisatie inmiddels bekend met Common Ground. “Nu wordt het tijd Common Ground-manier mee aan de slag te gaan. We scouten dat we met elkaar afspraken gaan maken over ambities: welke vanuit VNG wat kansrijk is en wat niet in het portfolio hoort en onderdelen willen we op een bepaald moment getransformeerd begeleiden de teams ook op technische kwaliteit. Tegelijkertijd hebben? VNG kan dat niet voor de 355 gemeenten bepalen. zijn we ook bezig met het vernieuwen van oude toepassingen. Het informatielandschap van gemeenten bestaat al snel uit Dat is inderdaad ingewikkelder vanwege de verschillen in de honderden systemen en gemeenten hebben allemaal hun eigen vervangingsagenda’s per gemeente. Verder adviseren we het vervangingskalender. We zoeken nu naar de juiste momen- VNG-bestuur om bepaalde zaken tot een verplichte standaard ten om te gaan vervangen, bijvoorbeeld als er een nieuwe wet te maken. Dat is al gebeurd met een algemene verwerkersover- aankomt of als een systeem is afgeschreven. Op die momenten eenkomst en doen we ook met inkoopvoorwaarden.” is het logisch om te vernieuwen in de richting van de Common Ground-visie.” Russische roulette Niet iedereen kan zich vinden in de vrijblijvende aanpak Ook Hoekstra onderstreept dat investeringsritmes per rondom Common Ground. André Huykman, gemeentesecre- gemeente verschillen. “In het bedrijfsleven is het maken van taris Zoetermeer, is zeer expliciet: zijn inhoudelijke oordeel keuzes rondom applicaties iets gemakkelijker. In gemeen- over de gekozen aanpak van Common Ground verhindert naar teland is dit ingewikkelder: al doen we in 95 procent van de zijn zeggen actieve betrokkenheid. “De uitgangspunten onder Wat Huykman betreft zouden gemeenten inmiddels beter seerd, terwijl in de tussentijd de digitale risico’s sterk zijn gevallen als gemeente hetzelfde, wij gebruiken veel specifieke Common Ground zijn prima. Estland en andere Scandinavische moeten weten. “In 2008 zijn we begonnen met NUP, drie jaar toegenomen. Wat gebeurt er als de Basisregistratie Personen applicaties. Je kunt je afvragen of daar in het verleden de juiste landen laten zien dat het kan werken. Maar ik ben het principi- later kwam het iNup en daarna werd de Digicommissaris opge- wordt gehackt? De landelijke uitval van 112 heeft laten zien keuzes in zijn gemaakt.” Toch is Hoekstra geen voorstander eel oneens met de keuze rondom vrijwilligheid die ten grond- voerd. Elk van deze programma’s is vastgelopen en heeft flink hoe kwetsbaar een systeem is, waarbij we geen back-up of plan van voorschrijvend opleggen. “Dat vergroot de kans dat je het slag ligt aan Common Ground.” minder opgeleverd dan bij aanvang werd beoogd. Het ging B hebben.” Betrouwbaarheid is misschien wel de hoeksteen resultaat behaalt, maar het is de vraag of het de meest optimale vaak mis door het ontbreken van een antwoord op de vraag van ons bestaansrecht als overheid; die eigenschap staat op weg is om te veranderen.” Huykman heeft oog voor het vraagstuk rondom IT-legacy wie er aan de knoppen zit en wie de financiële consequenties het spel, vindt Huykman. “De WRR heeft recent een rapport Wel pleit Hoekstra voor het afspreken van spelregels: denk en de individuele vervangingskalenders van gemeenten. Maar voor zijn rekening moet nemen. Die vrijwilligheid accepteren afgeleverd over digitale ontwrichting. Dat rapport van de WRR aan het vastleggen van standaarden die ook echt worden daar opnieuw aan vasthouden lost niets op, aldus Huykman. we alleen bij digitale infrastructuur. Bij fysieke infrastructu- heeft na wat instemmend geknik niet geleid tot een wezenlijke gehandhaafd en waar ook gemeenten bij het vernieuwen van “Er zijn te veel gemeentebestuurders en managers die zichzelf ren zouden we nooit accepteren dat je als gemeente zelf mag verandering van agenda bij gemeenten, dus het is wachten op applicaties aan gebonden zijn. Maar verder dan dat wil Hoek- – en de door hen gekozen oplossing – zo uniek vinden dat ze bepalen of er links of rechts gereden mag worden. Of dat je een ongeluk.” stra niet gaan: “Ik zie bij collega’s dat het besef van de nood- wars zijn van elke vorm van inperking van lokale autonomie. – onder het mom van lokale autonomie – je eigen maximale “Ik zou gemeentelijke Rekenkamers adviseren zich te zaak om het anders aan te pakken in ieder geval toeneemt: Dat wordt dan belangrijker dan efficiency en informatiebevei- snelheid bepaalt. Dat draagt onder geen enkele omstandigheid richten op onderzoek naar de digitalisering. Bestuurlijke we maken bijvoorbeeld meer gebruik van elkaars data. Dat liging. Terwijl systemen nu met kunst en vliegwerk in de lucht bij aan de veiligheid of doorstroming. Fysiek niet en digitaal bewustwording over de kwetsbaarheid en risico’s is nood- momentum is de reden dat ik er vertrouwen in heb dat we het worden gehouden. We spelen dagelijks Russische roulette met niet. Daarnaast gaat de digitale ontwikkeling bij de overhe- zakelijk. Digitaal leiderschap is bij bestuurders en directies voor elkaar gaan krijgen.” de gegevens van onze inwoners. De securityproblemen rond de den langzamer dan de technologische ontwikkelingen in de onvoldoende ontwikkeld”, aldus Huykman. Op dat punt vindt universiteit Maastricht en Citrix, begin dit jaar, zijn peanuts bij sector. Relatief gezien gaan we dus achteruit, het wordt er niet Huykman ook Valerie Frissen, bijzonder Hoogleraar Digitale Iets nieuws wat ons in gemeenteland te wachten staat als we zo doorgaan. veiliger op.” Technologie en Sociale Verandering aan de universiteit Leiden Als het aan de gemeenten wordt overgelaten om zelf te De lappendeken aan verschillende gekoppelde systemen is aan zijn zijde. In de eerdergenoemde VNG-video over Common bepalen hoe er wordt gemoderniseerd, bestaat de kans dat heel kwetsbaar. Ik heb directeuren I&A, ICT, en CIO’s gevraagd: Bestuurlijke bewustwording Ground zegt ze dat op politiek-bestuurlijk niveau de kennis gemeenten eerst kiezen voor laaghangend fruit in plaats van ‘Ben jij in staat om, met de beschikbare mensen en middelen, “We hebben twee keuzes: of we houden op met praten over de organisatie van de digitale infrastructuur van de over- het aanpakken van ‘wicked problems’. Voor een directeur is de komende vijf jaar de betrouwbaarheid, de veiligheid en de over lokale uniciteit en gaan echt stappen maken als digitale heid “beneden peil is”. het lastig scoren met het wegwerken van legacy of terugdrin- continuïteit van digitale processen op goed niveau te brengen overheid, of we accepteren de lokale autonomie op ICT-gebied Ook Huykmans conclusie is duidelijk: “Laat in vredesnaam gen van veiligheidsrisico’s. De lijst van projectteams die aan en te houden?’ Iedereen die ik sprak, gaf aan zich daar ernstig en houden een versnipperd ICT-landschap in stand; met alle Binnenlandse Zaken de regie nemen op de digitale hoofdin- het werk zijn in het kader van Common Ground laat dan ook zorgen over te maken. Bij collega-gemeentesecretarissen is risico’s. Zo lang het vrijblijvend blijft, accepteren we wéér frastructuur en de gegevensuitwisseling door wettelijke en vooral oplossingen zien die gerealiseerd worden op basis van de urgentie echter aanzienlijk lager en bij bestuurders lijkt hij dat de uitkomst een teleurstelling wordt. En dat slechts een onwrikbare afspraken te maken met alle partners.” IT-integraties: toepassingen voor zaken als vergunningen, ver- vrijwel niet aanwezig.” fractie van de oorspronkelijke doelstellingen wordt gereali-

i42 Nummer 34, april 2020 i43 ICTU

mitigerende maatregelen neem je dan ven zijn en waarin de menselijke kant, de om bijvoorbeeld de kans op discrimina- gevolgen voor de samenleving, te weinig tie te verkleinen?” De Rijk benadrukt dat aandacht krijgen. Het is goed als daar dit een fictief voorbeeld is, bedoeld ter meer evenwicht in komt. Ik heb het geluk illustratie van de vraagstukken waar de om te werken op een plek waar ik daaraan beleidsgroep zich over kan buigen. De kan bijdragen.” beleidsgroep schrijft de afzonderlijke departementen niets voor, het gaat erom dat de mensen die zich op de diverse departementen met dit onderwerp bezighouden kennis kunnen uitwisselen en vergroten. Ook kan de beleidsgroep onderwerpen oppakken die voor alle departementen relevant zijn. Zoals een gezamenlijke onderzoeksagenda. Rijksbrede samenwerking Kaders stellen de beleidsgroep worden casussen bespro- Het samenwerkingsplatform wil ken. Als het gaat om AI, publieke waarden zoveel mogelijk kennis delen over AI, “Er is bij beleidsmedewerkers veel behoefte AI, publieke waarden en mensenrechten, dan gaat het bijna publieke waarden en mensenrechten. aan het uitwisselen van kennis en het op altijd om een afweging. Bijvoorbeeld Daarom organiseert het bijeenkomsten casusniveau bespreken van vraagstuk- AI in combinatie met gezichtsherken- waar iedereen van de Rijksoverheid wel- ken, vertelt Bram de Rijk”, beleidsad- ning om de veiligheid te vergroten. Als kom is, zoals gebeurde op 12 februari (zie viseur informatiesamenleving bij het en mensenrechten het noodzakelijk is om op een specifieke kadertje). Ook is er een nieuwsbrief waar ministerie van Binnenlandse Zaken en plek de veiligheid te vergroten en een iedereen met interesse in dit onderwerp Koninkrijkrelaties onderzoek wijst uit dat cameratoezicht in zich op kan abonneren, met daarin de Zelfrijdende auto’s, gezichtsherkenning in combinatie bij beleidsmedewerkers veel behoefte combinatie met gezichtsherkenning daar belangrijkste wetenschappelijke onder- met cameratoezicht, de zorg verbeteren met data…. Het aan het uitwisselen van kennis en het op inderdaad het gewenste effect heeft, zoeken en nationaal en internationaal Op 12 februari organiseerde het casusniveau bespreken van vraagstuk- dan kan deze casus in de beleidsgroep nieuws over waar AI publieke waarden en Samenwerkingsplatform in samen- zijn een paar voorbeelden waar artificial intelligence ken, vertelt Bram de Rijk, beleidsadviseur worden besproken. Wij kijken dan naar de mensenrechten raakt (aanmelden kan via werking met het ministerie van (AI) wordt ingezet. AI biedt veel mogelijkheden, maar informatiesamenleving bij het ministerie impact van deze specifieke toepassing op [email protected]). De kennisbank wordt op Justitie en Veiligheid een bijeen- raakt soms ook aan waarden als privacy en persoonlijke van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkre- publieke waarden en mensenrechten. We dit moment gebouwd en wordt toeganke- komst over het rapport ‘Toezicht op laties. Als gevolg van de beleidsbrief AI, weten bijvoorbeeld dat gezichtsherken- lijk zodra deze voldoende is gevuld. het gebruik van algoritmen door de autonomie. Welke afweging maak je daarin als publieke waarden en mensenrechten is er ning bij mensen met een donkere huids- “Voor de fysieke wereld hebben we overheid’, naar het gelijknamige overheid? Daarvoor is er nu het Samenwerkingsplatform daarom een samenwerkingsplatform in kleur een grotere kans geeft op persoons- als overheid geregeld wat wel en niet onderzoek door Hooghiemstra en AI, publieke waarden en mensenrechten. het leven geroepen. De Rijk is de project- verwisseling. Dan toont het systeem aan mag. Maar in de onlinewereld zie je dat Partners (november 2019). Het leider van dit platform. dat een persoon daar is geweest, terwijl tot nu toe de dominante techbedrijven onderzoek richt zich op de mate Door Marieke Vos dat iemand anders was. Er komen relatief de kaders stellen. Dat heeft een directe waarin er op dit moment in de Afwegingen veel ‘false positives’ uit, wat betekent impact op de levens van mensen. Begrijp praktijk uitvoering wordt gegeven Het samenwerkingsplatform bestaat dat je iemand met een donkere huids- me niet verkeerd: digitalisering biedt ons aan toezicht op overheidsalgorit- e overheid gebruikt AI op diverse een strategisch actieplan AI, een brief uit vier onderdelen: een interdeparte- kleur bij voorbaat verdacht maakt. Dat heel veel. Het gaat erom dat de over- mes. Een actueel vraagstuk. De Dbeleidsterreinen, zoals in de over wettelijke waarborgen bij de inzet mentale beleidsgroep, een kennisbank, raakt aan non-discriminatie, maar in een heid de kaders stelt zodat iedereen die schrijvers van het rapport presen- veiligheid en de zorg. Tegelijkertijd is het van big-data-analyse en de beleidsbrief een nieuwsbrief en kennisbijeenkomsten. dergelijk geval komen ook waarden als technologie kan gebruiken, zonder dat teerden hun conclusies en gingen een taak van de overheid om publieke AI, publieke waarden en mensenrechten. De beleidsgroep is een ambtelijke werk- persoonlijke autonomie, het recht op een publieke waarden en mensenrechten tijdens deze drukbezochte sessie in waarden en mensenrechten te bescher- Alle twaalf departementen waren bij het groep met twaalf leden; van elk depar- eerlijk proces en privacy aan de orde. worden aangetast.” De Rijk heeft een gesprek met aanwezigen. Een kabi- men. In oktober vorig jaar stuurden opstellen van deze stukken betrokken, tement één. Ze komen eens in de twee De afweging is dan: staat die impact in grote ‘drive’ om met dit onderwerp bezig netsreactie op dit rapport wordt diverse departementen drie brieven over want alle departementen hebben in meer maanden bij elkaar, maar dat kan meer verhouding tot de effecten die je bereikt? te zijn: “Er zijn zoveel ontwikkelingen voor de zomer verwacht. dit onderwerp naar de Tweede Kamer: of mindere mate te maken met AI. Er is worden als de praktijk daar om vraagt. “In En, als je wel zo’n systeem inzet, welke die voornamelijk technologisch gedre-

i44 Nummer 34, april 2020 i45 ICTU

Impact en kansen van de Single Digital Gateway

Eén digitale toegangspoort eel Europese burgers en onderne- tatie binnen Nederland, alsmede Neder- zijn een projectgroep en een stuurgroep Vmers maken dankbaar gebruik van land vertegenwoordigen in EU-verband. SDG-Informeren opgezet. voor EU-burgers, ongeacht de Europese interne markt om in verschil- in welk land je bent: lende lidstaten te wonen, werken, onder- Impact én kansen Lastenluwe implementatie dat is Single Digital nemen of studeren. Regelmatig hebben De impact van de verordening is Henri Rauch, teamleider Digitale Gateway. Het ministerie zij daarvoor contact met overheidsinstan- groot, zo blijkt uit twee impactanalyses Overheid bij de VNG, is een van de leden ties. Om dit zo gemakkelijk mogelijk te die zijn uitgevoerd door ICTU en de VNG. van de stuurgroep: “De SDG-verorde- van Binnenlandse Zaken maken, heeft het Europees Parlement een Op dit moment is de inschatting dat er ning raakt de dienstverlening van alle en Koninkrijksrelaties verordening aangenomen die zorgt voor zo’n 500 organisaties onder deze veror- Nederlandse gemeenten en het zal grote coördineert de de inrichting van één digitale toegangs- dening vallen. Zij moeten informatie over inspanning vergen om daaraan te vol- poort oftewel Single Digital Gateway producten en diensten vertalen en/of doen, zo bleek al uit de impactanalyse bij de implementatie. (SDG), genaamd YourEurope. ontsluiten richting YourEurope. Volgens die wij in 2019 hebben uitgevoerd. Het dienst Publiek en Communi- Twintig miljard euro aan extra omzet Jean-Paul Bakkers is de implementatie YourEurope-portaal komt in de plaats catie van het ministerie van Algemene samenwerking tussen partners zoals per jaar voor bedrijven en miljoenen uren echter niet alleen een opgave, maar ook van voorzieningen die veel Nederlandse Zaken. “Onze ambitie is burgers een RVO, Belastingdienst, KVK en VNG tijdsbesparing voor burgers: dat moet een kans: “Niet alleen Europese burgers gemeenten al voor anderstaligen hadden overzichtelijke klantreis te bieden die zij om gezamenlijk te werken aan de SDG opleveren. De gestandaardiseerde en ondernemers in Nederland zullen ingericht. Aan de andere kant biedt de volledig kunnen doorlopen. Tegelijkertijd SDG-verplichtingen.” De impactanalyse die is uitgevoerd digitalisering van overheidsdiensten voordeel hebben van het wegnemen SDG een kans aan gemeenten om hun willen wij decentrale overheden ontzor- door ICTU kent een overheidsbrede ondersteunt het vrije verkeer van perso- van barrières bij grensoverschrijdende dienstverlening te harmoniseren en geza- gen bij het ontsluiten van hun dienstver- Digitale ambities insteek en was er ook op gericht om nen en goederen tussen Europese lidsta- activiteiten, ook Nederlanders die in menlijk te verbeteren. Wij zetten ons als lening door middel van het aanbieden De implementatie van SDG is geen te kijken waar gemeenschappelijke ten: de interne markt, het bestaansrecht andere Europese landen actief zijn gaan VNG in om samen met het ministerie van van generieke teksten.” Als het gaat eiland in digitaal overheidsland, maar oplossingen kansen kunnen bieden. De van de Europese Unie. De verwachting hierdoor makkelijker hun weg vinden.” De BZK tot een lastenluwe implementatie om het bieden van ‘Eén antwoord van sluit aan op de ambities die al zijn gefor- impactanalyse van de VNG richt zich op is dat de SDG-verordening voordelen zal implementatie van de verordening wordt voor gemeenten te komen. Wij willen ook de overheid’ heeft Ondernemersplein al muleerd in de Agenda voor de digitale de impact van de implementatie voor hebben voor een handels- en distributie- weliswaar door de betreffende uitvoe- betrokken blijven bij de gesprekken met veel ervaring. Het beschikbaar stellen overheidsdienstverlening NL DIGIbeter, gemeenten. Meer informatie over de land als Nederland. De SDG-verordening ringsorganisaties en (mede)overheden de Europese Commissie om zo maximaal van integrale informatie en functies is ziet ook Hetty Lucassen, MT-lid DGOO bij impactanalyses vindt u op de websites moet tussen december 2020 en december zelf uitgevoerd, maar het is tegelijkertijd invloed te hebben op hetgeen uiteindelijk via hen al voor een groot deel mogelijk. het ministerie van BZK en voorzitter van van ICTU en van VNG. Op 11 februari 2023 worden ingevoerd. een gezamenlijke opgave als land. Boven- vereist wordt van de SDG-implementatie.” Léon Willemen, clusterdirecteur segment de stuurgroep SDG-Informeren: “Deze stond de SDG centraal in een ICTU Café. In elke lidstaat is een nationaal dien zou het zonde zijn om op meerdere Publiek bij KVK: “Wij weten hoe belang- implementatie biedt ons de kans om op Op de website van ICTU vindt u een coördinator het aanspreekpunt voor de plekken tegelijk hetzelfde wiel uit te Portalen rijk samenwerking is om ondernemers het gebied van onze interne Nederlandse impressie. implementatie. In Nederland is dit Jean- vinden, zegt hij. Het ligt dus voor de hand Een grote rol is weggelegd voor twee goed te bedienen en aan verplichtingen digitale overheidsdienstverlening zaken Paul Bakkers, senior beleidsadviseur bij om elkaar op te zoeken, zowel in de uit- nationale portalen: rijksoverheid.nl/ te voldoen, zoals invulling geven aan slimmer te gaan doen en zo voor alle Meer informatie over de implemen- het ministerie van Binnenlandse Zaken en voering als in de besluitvorming over de government.nl en ondernemersplein.kvk. de Diensten wet. Met Ondernemersplein burgers en ondernemers administratieve tatie van de SDG-verordening: http:// Koninkrijksrelaties. Hij heeft zowel een implementatie. Om gezamenlijk te werken nl/business.gov.nl, verwacht Ronald van inclusief het Engelstalige business. lasten te verlichten en dienstverlening sdg.pleio.nl. rol in het coördineren van de implemen- aan de uitvoering van de implementatie Oosteroom, plaatsvervangend directeur gov.nl heeft Nederland een basis voor stapsgewijs verder te verbeteren.”

i46 Nummer 34, april 2020 i47 naar hokjeworden gestuurd. Oftewel: de basisvan deoverheidsinformatiehuishouding ‘Basis oporde’ alsopmaat i48 samenleving degrote dat ishet eenmust Omdatvoor te verwachting. elkaar krijgen overheden uitkunnen met elkaar informatie wisselen,zodatmensen niet van hokje Eén overheid. Voor deoverheid zelfhet idealeplaatjeenvoor het merendeel van de moet op orde. Common Ground is daarin voor pijler. degemeenten eenbelangrijke moet oporde. CommonGround isdaarin naar éénoverheid matiesamenleving, waardeert met name met waardeert matiesamenleving, 2018 deVNG-commissie Infor lidvan van voorjaar Coevordenensindshet van gemeentesecretaris DeVries, voor heeft. grote bewondering deVries Beatrijs waar iseenontwikkelingde overheid. Het degrote ontwikkelingenéén van binnen ziening binnenentussengemeenten, is C pelijke visieopdeinformatievoor- ommon Ground, degemeenschap- - als het gaat omCommonGround. “Opde als het worden moet verricht nodige missiewerk dievindtdat ernogwel het aldus DeVries, ookopenblijven”, dewinkel moet want allemaalinéénklap, niet worden. Datkan ergedaan moet blikkijkensche naarwat eenrealisti met vooral op dewerkvloer werkvloer. mooieisdat die mensen Het de vanaf “Datgebeurt isgebracht. stand CommonGround tot de manierwaarop Door Frits deJong. Door Frits - Nummer 34, april 2020 Nummer april 34, adem.” omeenlange noujuist Ground vraagt vier,van jaar; hooguitacht Common eenperspectief hebben bestuurders meewint.Bovendien geen stemmen eenbestuurder waar en datisiets eenadministratiekantoor isinfeite te Eneengemeenvoor desamenleving. ambities hebbenvooral Bestuurders zetten. te ernogflinkezijn stappen bestuurders maarrichting gezet, wel ingang isdeolievlek werkvloer hebben overheden allemaalnoghun een gevoelige snaar. Opditmoment desamenleving.”van alsonderdeel je geloofwaardigheid halen,danmisjedebootenverlies te dat een‘andere overheid’, informatie om uitdeeigen backoffice, ookalis diezesweken nodigheeft heid blijft Alsjeeenover kwijt. je legitimiteit tingsverkeer, je als overheid danraak eenrich isvan ofalsersprake tijd, haar meegaat met een overheid niet die aansluitinggaan missenomdat momentdatinwoners houden. Ophet móet desamenleving aansluiting met en voor datjede ons.Datbetekent gevoel hebben:deoverheid isvan het moeten enondernemers “Inwoners hebben. is omdebasisoporde te voor overheden absoluuteenmust het Beatrijs de Vries raakt hiermee hiermee raakt deVries Beatrijs nogeensdat benadrukt De Vries Eilandjes VNG Realisatie - - - eigen informatiehuishoudingseiland komende coalitiebesprekingen van ling’ hoogopdeagenda komt de bij een basisvoor gegevensuitwisse- ‘Common Ground: zorgen voorthema Ikhoopookdathet gaat omarmen. nogmeer indesamenleving’ zijn ‘als overheid bereikbaar enkenbaar het deessentie van kabinet dat het bereiken.zon te hoopik “Daarbij aandehori- stip haar geschetste maken om de door moeten van werk enerserieus NLDIGIbeter achter scharen alle overheden moeten zich sluit goedaanopCommonGround.” De agenda krijgen. die basis op orde te doenom alsgemeenten, kunnen wij, goedaanwat Diegeeft DIGIbeter). (NL Overheid deAgendamet Digitale gankelijk is.Daarom benikookzoblij die bereikbaar, benaderbaarentoe acteren alséénoverheid: éénoverheid wij moeten toe Naar buiten horizon. wisselen. Voor aande isdátdestip mij uit overheden elkaar gegevens met hoe datvooral betekent betreft mij voor anderewaarde dingen, maarwat oporde. Datiseenrandvoor móet slagen. Debasis nuforse daarin ten Door CommonGround maken gemeen wisselen. uitte elkaar met informatie isom moeilijk het waardoor spaghetti, ééngrote ishet elkaar je. “Enallesbij De gemeentesecretaris vindtdat De gemeentesecretaris Stappen verder - - - - - ten leren.”ten gemeen- veel Rijk van het gebied kan Op dit Rijk. pen verder danhet zijn tiehuishouding, zeker honderd stap- ophuninforma- perspectief om het gaat isdatgemeenten, alshet nieuws georganiseerd. goede manier zijn Het dat overheden deelsnogopdeoude probleem regelen. is Het schermen de is datwe datalsoverheid achter meer.niet verwachting Deterechte dat dedagkan wel, maarvandaag naar hokjegaat. “Vroeger misschien hokje meervan niet samenleving om gaat.” het waar demensenofbuurten vanuit organiseren,domeinen te maar meervanuit niet matievoorziening we aljarenzijn bezigomonzeinfor- unique sellingpoint.Alsgemeenten overheid endaarzitons deeerste wij zijn horen.laten Opeenbreed terrein moeten beter overheid, onzestem alsgemeenten, alseerste zullen wij doen.’ krijgen te Omdatvoor elkaar om jeeigen dingte krijgt vervolgens dieje afenditisderuimte elkaar met spreken we nu ‘dezetaal zegt: en toe dieaf zijn ereenpartij En dúsmoet meewint. dat jedaarnooitdeoorlog instanties, verschillende ding van deinformatiehuishou- invulling van de bij Nu iserzoveel vrijheid staan. op deneuzendezelfdekant moeten Alsoverheden nieuwe kabinet. het Het is De Vries duidelijk datde duidelijk isDeVries Het i49

Foto: Dreamstime