LUIZA MILLER dyrektor naczelny Tomasz Bęben dyrektor artystyczny Paweł Przytocki chórmistrz, szef chóru Dawid Ber

dyrektor generalny Peter Gelb honorowy dyrektor muzyczny James Levine dyrektor muzyczny Yannick Nézet-Séguin główny dyrygent Fabio Luisi 2.

Sonya Yoncheva jako Luiza i Piotr Beczała jako Rodolfo w Luizie Miller G. Verdiego. Fot. Chris Lee / Met Opera

Prapremiera w Teatro San Carlo w Neapolu – 8 grudnia 1849 roku Premiera niniejszej inscenizacji w The w Nowym Jorku – 26 października 2001 roku Transmisja z The Metropolitan Opera w Nowym Jorku – 14 kwietnia 2018 roku Przedstawienie w języku włoskim z napisami w języku polskim Giuseppe Verdi Luiza Miller 3.

LUIZA MILLER ()

OPERA W TRZECH AKTACH LIBRETTO: SALVATORE CAMMARANO WG DRAMATU „INTRYGA I MIŁOŚĆ” FRIEDRICHA SCHILLERA

OSOBY Luiza Miller sopran Fryderyka mezzosopran Rodolfo tenor Miller baryton Walter bas Wurm bas

REALIZATORZY reżyseria Elijah Moshinsky scenografia i kostiumy światło Duane Schuler

OBSADA Luiza Miller Sonya Yoncheva Fryderyka Olesya Petrova Rodolfo Piotr Beczała Miller Plácido Domingo Walter Alexander Vinogradov Wurm Dmitry Belosselskiy

soliści, chór i orkiestra The Metropolitan Opera dyrygent Bertrand de Billy

AKCJA ROZGRYWA SIĘ W TYROLU NA POCZĄTKU XVIII WIEKU 4.

BERTRAND DE BILLY DYRYGENT Urodził się w Paryżu, w rodzinnym mieście Hamburgu, Monachium, Londynie, Paryżu, odebrał muzyczne wykształcenie. Początkowo Waszyngtonie i Los Angeles. Od 1997 r. grał w orkiestrze, następnie zaczął karierę dy- regularnie współpracuje z nowojorską Metro- rygencką. W latach 1993–1995 był pierwszym politan Opera, a od 2002 r. z Salzburg Festival, dyrygentem i zastępcą dyrektora artystyczne- występował także z uznanymi światowymi go Anhaltisches Theatre in Dessau, następnie orkiestrami (np. Cleveland Orchestra, Sym- w latach 1996–1998 pełnił tę samą funkcję phonieorchester des Bayerischen Rundfunks, w wiedeńskiej Volksoper. Był także dyrektorem Staatskapelle Dresden czy Orchestre de Paris). artystycznym Gran Teatre del Liceu w Barce- Jego szeroki repertuar obejmuje zarówno lonie oraz wiedeńskiej symfonicznej orkiestry utwory Bacha, jak i prawykonania utworów radiowej. Współpracował także z Orchestre innych kompozytorów, dokonał też wielu nagrań de Chambre de Lausanne i Filharmonią płytowych. Jest Kawalerem Legii Honorowej, Drezdeńską (2013–2016). Przedstawieniami otrzymał także Odznakę Honorową za Zasługi operowymi dyrygował m.in. w Wiedniu, Berlinie, dla Republiki Austrii.

SONYA YONCHEVA LUIZA MILLER (SOPRAN) Pochodzi z Plodiv w Bułgarii. Uczyła się gry stów Roku 2000 w konkursie „Hit-1” bułgarskiej na fortepianie i śpiewu w swym rodzinnym telewizji. Występowała z takimi artystami, jak mieście pod kierunkiem Nelly Koitchevej, na- Sting czy Elvis Costello, interesuje ją również stępnie uzyskała dyplom magisterski z zakresu muzyka filmowa. Nagrywała wytwórni Sony śpiewu w konserwatorium w Genewie, gdzie Classical i Deutsche Gramophone. W swoim studiowała w klasie Danielle Borst. Jest lau- repertuarze ma partie, m.in. Antonii w Opowie- reatką międzynarodowych konkursów, między ściach Hofmanna J. Offenbacha, Tatiany innymi nagrody specjalnej Culture Arte podczas w Eugeniuszu Onieginie P. Czajkowskiego, Plácido Domingo’s Operalia oraz Nagrody Violetty w Traviacie i Gildy w Rigoletcie Specjalnej na Les Amis du Festival za rolę G. Verdiego, Léïli w Poławiaczach pereł G. Bize- Fiordiligi w Così fan tutte na festiwalu ta czy partię tytułową w Łucji z Lammermooru w Aix-en-Provence w 2007 r. Artystka oraz jej G. Donizettiego. Jest również zapraszana brat, Marin Yonchev, zostali uznani za Wokali- do udziału w prestiżowych galach operowych.

OLESYA PETROVA FRYDERYKA (MEZZOSOPRAN) Urodzona w Sankt Petersburgu, w 2008 r. Kończakówna w Kniaziu Igorze A. Borodina, ukończyła Sankt-Petersburskie Państwowe Amneris w Aidzie i Maddalena w Rigoletcie Konserwatorium im. M. Rimskiego-Korsakowa G. Verdiego, tytułowa w Carmen G. Bizeta, w klasie prof. Iriny Bogachevej. Jest laureatką Olga w Eugeniuszu Onieginie czy Hrabina Międzynarodowego Konkursu Galiny Vishne- w Damie pikowej P. Czajkowskiego. vskey w Moskwie z 2006 r. (druga nagroda), Współpracowała z takimi dyrygentami, XI Międzynarodowego Konkursu Czajkowskie- jak Valery Gergiev, Leo Kremer, Fabio go w Moskwie z 2007 r. (druga nagroda) oraz Mastrangelo czy Vladimir Fedoseev, wystę- finalistką Cardiff Singer of the World z 2011 r. powała na europejskich, azjatyckich północno- Na jej repertuar składają się dzieła kantatowe i południowoamerykańskich scenach i oratoryjne Bacha, Pergolesiego, Mozarta, oraz w wielu teatrach operowych, m.in nowo- Beethovena, Verdiego, Berlioza, Wagnera, jorskiej Metropolitan Opera, Greckiej Operze Mahlera i Prokofiewa; partie operowe, jak: Narodowej w Atenach, paryskim Théâtre Marfa w Chowańszczyźnie M. Musorgskiego, des Chatelet i Opéra de Montreal. Giuseppe Verdi Luiza Miller 5.

PIOTR BECZAŁA RODOLFO (TENOR) Urodził się w Czechowicach-Dziedzicach. Jest Gerd Albrecht, Alberto Zedda, Ton Koopman, absolwentem katowickiej Akademii Muzycznej. Antonio Papano czy sir Andrew Davis. Jego Brał udział w kursach mistrzowskich prowadzo- repertuar obejmuje liczne partie operowe, nych np. przez Pavela Lisiziana, Jana Ballarina np. tytułową w Fauście Ch. Gounoda, Kawalera czy Dale`a Fundlinga. Można było go podziwiać Des Grieux w Manon J. Masseneta, Don Ottavia m.in. w spektaklach nowojorskiej Metropolitan w Don Giovannim i Tamina w Czarodziejskim Opera, londyńskiej Covent Garden, mediolań- flecie W.A. Mozarta, Rudolfa w Cyganerii skim Teatro alla Scala, madryckim , G. Pucciniego, Pasterza w Królu Rogerze Bilbao Opera, Opéra National de Paris, bruk- K. Szymanowskiego, Księcia Mantui w Rigoletcie selskim Théâtre Royal La Monnaie, San Fran- G. Verdiego, Walthera von der Vogelweide cisco Opera, Lyric Opera of Chicago czy Teatro w Tannhäuserze R. Wagnera, Jenika Comunale di Bologna. Współpracował z takimi w Sprzedanej narzeczonej B. Smetany czy artystami, jak: Marco Armiliato, Maurizio Benini, Księcia w Rusałce A. Dvořáka oraz operetkowe, Bertrand de Billy, Nikolaus Harnoncourt, oratoryjne i kantatowe.

PLÁCIDO DOMINGO MILLER (TENOR) Urodził się w Madrycie w rodzinie artystów Operze Narodowej. W 1966 roku zaśpiewał zajmujących się wykonywaniem zarzueli (forma partię tytułową w Don Rodrigu A. Ginastery muzyczna liryczno-dramatyczna pochodzenia w New York City Opera. Dwa lata później zade- hiszpańskiego, w której występują naprze- biutował na deskach Metropolitan Opera jako miennie sceny mówione i śpiewane, w okresie Maurizio w Adrianie Lecouvreur F. Cilei. późniejszym zawierająca także taniec; rodzaj Aktualnie uznawany jest za jednego z najlep- musicalu), która zdobyła popularność również szych tenorów na świecie, ma w swoim reper- w Meksyku, gdy przyszły śpiewak w wieku ośmiu tuarze kilkadziesiąt partii operowych, występuje lat tam zamieszkał. W stolicy muzyk rozpoczął na prestiżowych scenach, takich jak mediolań- naukę gry na fortepianie i dyrygowania w tam- ska La Scala, San Francisco Opera, paryska tejszym konserwatorium, zmienił jednak ścieżkę Opéra Bastille, londyńska Covent Garden, kształcenia, gdy dostrzeżono jego wokalny ta- Gran Teatre del Liceu w Barcelonie, Teatro Real lent. Na scenie operowej zadebiutował w Mon- w Mardycie czy festiwalach w Beyreuth i Salz- terrey rolą Alfreda w Traviacie G. Verdiego. burgu. W Polsce jego występy można było po- Później przez dwa i pół roku śpiewał w Izraelskiej dziwiać na żywo w Warszawie, Łodzi i Poznaniu.

ELIJAH MOSHINSKY REŻYSERIA Absolwent oksfordzkiego St. Anthony Colle- Teatru Maryjskiego (m.in. Moc przeznaczenia ge, gdzie studiował historię i filozofię. Jego G. Verdiego). W Metropolitan Opera debiuto- reżyserskim debiutem była inscenizacja Petera wał realizacją Balem maskowym G. Verdiego, Grimes’a B. Brittena z Jonem Vickersem w roli w którym zaśpiewali Luciano Pavarotti i Ka- głównej, pod batutą Colina Davisa w lon- tia Ricciarelli. Brał udział inscenizacji Ariadny dyńskiej The Royal Opera Covent Garden. na Naksos R. Straussa z Jessye Norman i Otella Na potrzeby tej samej sceny zinterpretował z Plácidem Domingo pod batutą Valery’ego także Żywot rozpustnika I. Strawińskego, Gergieva. Z tym ostatnim dyrygentem pracował Lohengrina R. Wagnera i G. Verdie- przy Damie pikowej P. Czajkowskiego. Jest także go. Tworzył również inscenizacje dla English zatrudniany przy widowiskach teatralnych, National Opera, Scottish Opera, Welsch telewizyjnych i kinowych. Na londyńskim West National Opera, mediolańskiej La Scali oraz Endzie był producentem zarówno klasycznych Opery Paryskiej, a także petersburskiego produkcji, jak i współczesnych przedstawień. 6.

LUISA MILLER. SCHILLER VERDIEGO

Na początku XIX wieku Neapol był dobrze. W roku 1845 w San Carlo trzecią pod względem wielkości Verdi pokazał swoją Alzirę. Kolejnym metropolią Europy. Mieszkało w niej dziełem miała być Luisa Miller. ponad trzysta tysięcy obywateli. Zgodnie z podpisanym przez W tym portowym mieście muzyka kompozytora kontraktem, librecistą odgrywała ogromną rolę. Jak pisał nowej opery został Salvadore Stendhal w artykule Rome, Naples Cammarano. et Florence: „[Neapol jest] jedyną stolicą Italii”. Na przełomie 1848 i 1849 roku Verdi prowadził z Cammaranem Centrum życia muzycznego Neapolu ożywioną korespondencję. był królewski teatr San Carlo, otwarty Pierwszym pomysłem kompozytora po remoncie doglądanym przez było stworzenie adaptacji słynnego impresaria Domenica niedawno opublikowanej powieści Barbaję 12 marca 1817 roku. historycznej Francesco Domenica Na odnowionej scenie pokazano Guerrazziego L’assedio di Firenze wówczas operę Giovanniego Simone (Oblężenie Florencji). Miało to być Mayra Il sogno di Partenope. przedsięwzięcie pełne rozmachu, Do 1822 roku w teatrze tym który odpowiadałby rozmiarom niepodzielnie królował Gioacchino wspaniałego neapolitańskiego teatru, Rossini, który w San Carlo pokazał jednocześnie zaś byłoby stylistyczną po raz pierwszy wiele ze swych kontynuacją opery La battaglia wspaniałych oper. Panującej di wystawionej przez w mieście rossinimanii doświadczał Verdiego 27 stycznia 1849 roku uczęszczający pilnie do teatru w rzymskim Teatro Argentina. San Carlo młody Vincenzo Bellini, Jednak w kwietniu pomysł ten wówczas student neapolitańskiego – co nie powinno zaskakiwać, konserwatorium. Niespełna trzy zważywszy na kontrrewolucyjne dekady później, dokładnie 8 grudnia nastroje panujące w Królestwie 1849 roku, w Teatro San Carlo odbyła Obojga Sycylii – został zdecydowanie się premiera opery Luisa Miller odrzucony przez cenzorów. Giuseppe Verdiego. Salvadore Cammarano był wówczas Historia współpracy Giuseppe głównym poetą Teatro San Carlo Verdiego z teatrem w Neapolu di Napoli. Verdi cenił jego teatralne nie należała do bezproblemowych, doświadczenie. Nie bez dyskusji w drugiej połowie lat czterdziestych i sporów kompozytorowi i libreciście XIX wieku rozwijała się jednak udało się ostatecznie wybrać Giuseppe Verdi Luiza Miller 7.

Piotr Beczała jako Rodolfo w Luizie Miller G. Verdiego. Fot. Chris Lee / Met Opera 8.

temat dzieła, zaproponowany słusznie upierał się, że cenzura zresztą przez Verdiego już pod żadnym pozorem nie dopuści, w 1846 roku – sztukę Intrygę i miłość by sceniczny książę (czy hrabia) Fryderyka Schillera z 1784 roku, miał kochankę. Dodatkowo dzieło mocno krytyczne wobec Lady Milford byłaby – jakkolwiek konwencji społecznych, uprzedzeń paradoksalnie by to nie brzmiało klasowych i tyranii panującej – drugą primadonną na scenie, w osiemnastowiecznych Niemczech. która musiałaby konkurować Verdi znał ten tekst z włoskiego z tytułową bohaterką. Wprowadzenie przekładu oraz z francuskich adaptacji takiej postaci rokowało pojawieniem (jedną z nich przygotował Aleksander się niepotrzebnych napięć pomiędzy Dumas, ojciec). Cammarano wykonawczyniami. Podobne kłopoty przeczytał zarówno wspomnianą obaj panowie – librecista i kompozytor adaptację, jak i oryginał Schillera – mieli wcześniej okazję poznać i uznał, że sztuka „obfituje w żywe aż nazbyt dobrze. sytuacje i pełna jest gorących uczuć, […] jest w niej tragedia wyjątkowo Jak pisze włoski znawca twórczości przerażająca i pełna żałości”. Verdiego Fabrizio della Seta, Odnotował jednak trzy problemy: „wersja Cammarana była „po pierwsze będę miał obowiązek krytykowana ze względu na to, usunąć wszystko, co może okazać się że tłumiła rewolucyjne przesłanie nie do zaakceptowania dla cenzury; dzieła Schillera. Taka krytyka była po drugie będę musiał podnieść niesprawiedliwa, opierała się bowiem dramat, a przynajmniej niektóre z jego na oczekiwaniu, by dzieło operowe postaci, na szlachetniejszy poziom; powielało literacki oryginał, podczas po trzecie będę musiał zredukować gdy powinno być oceniane jako dzieło liczbę postaci”. całkowicie niezależne, przekazujące treści zgodne z przekonaniami Cammarano kwestie te podnosił librecisty i kompozytora”. Della w tekście „Progetto d’un Seta zwraca uwagę, że Verdiego melodramma tragico” wysłanym najbardziej interesowało pokazanie do Verdiego 3 maja 1849 roku. tematu ucisku społecznego. Dowiadujemy się z niego, dlaczego Dla Włochów, zwłaszcza tych librecista pragnie pozmieniać pochodzących z południa tak jak tekst Schillera, m.in. przenosząc Cammarano, opowieść o relacjach akcję z małego miasteczka między panem feudalnym i chłopami w niemieckiej Nadrenii do Tyrolu, jako przedstawienie relacji władzy z kręgu mieszczańskiego w chłopski. i poddaństwa była znacznie bardziej Walter, ojciec Rodolfa, w libretcie zrozumiała niż historia ministra nie będzie ministrem księcia, lecz i zmagających się z nim mieszczan. udzielnym hrabią. Lady Milford, „Alpejska sceneria wpisuje też Luisę kochanka księcia w sztuce Schillera, Miller – pisze della Seta – w tradycję wybrana przez Waltera na żonę oper semiseria, takich jak Lunatyczka dla syna, musiała z libretta zniknąć. Belliniego czy Linda z Chamonix Verdi, bardzo niechętnie, przyznał Donizettiego, opowieści o kobietach, Cammaranowi rację. Ten bowiem których niewinność niesprawiedliwie Giuseppe Verdi Luiza Miller 9.

jest kwestionowana, co jest wyglądały ostatnie miesiące pretekstem do pokazania nadużyć przed premierą? ludzi władzy”. Końcowe negocjacje prowadzono Verdi odnalazł w dramaturgii Schillera z Verdim, gdy ten przebywał wątek powracający później w jego w Paryżu. Późnym latem 1849 roku dorobku – autorytarną postawę ojca kompozytor wyruszył do Neapolu. rodziny. Choć obaj pokazani w Lusie Nie była to szybka podróż. Najpierw Miller ojcowie: Miller – ojciec tytułowej drogą lądową do Genui, potem Luisy i hrabia Walter, ojciec jej morską do Pizy, a następnie ukochanego Rodolfa, zupełnie inaczej Rzymu, gdzie kompozytor wraz postrzegają szczęście swoich dzieci, z towarzyszącym mu Antoniem obaj zachowują się zgodnie z myślą Barezzim, dawnym opiekunem Millera: „In terra un padre somiglia i ojcem jego pierwszej żony, został Iddio” („Na ziemi ojciec przypomina zatrzymany ze względu na szalejącą Boga”). w mieście epidemię cholery. Tam Verdi otrzymał niepokojący list W czasie, gdy powstawała Luisa od Salvadore Cammarana. Wynikało Miller, Salvatore Cammarano z niego, że teatr San Carlo znowu ma uważany był we Włoszech bardzo poważne kłopoty finansowe, za przedstawiciela stylu zarząd wciąż zalega z płatnościami, romantycznego. Jego romantyzm Verdi zaś uczyni nader rozsądnie, jednak, jak uważa Fabrizio della Seta, jeśli zażąda płatności z góry, kiedy „ograniczał się do wykorzystania form tylko przybędzie do Neapolu. Zaliczka typowych dla początku wieku XIX”. oczywiście cały czas nie nadchodziła, Tymczasem romantyzm Verdiego więc Verdi zagroził, że zawiesi wiązał się z jego głęboką znajomością próby. Zarząd teatru w odpowiedzi teatru francuskiego, zwłaszcza sztuk powołał się na przepis, który pozwalał Victora Hugo, a także twórczości zatrzymać kompozytora tak długo, Williama Szekspira. Podczas wspólnej jak życzył sobie tego jego wysokość pracy Verdi bezskutecznie domagał król Obojga Sycylii. Wobec takiego się na przykład, by Cammarano szantażu Verdi planował szukać azylu dodał postaci Wurma, posłusznego na francuskim okręcie zakotwiczonym sługi hrabiego Waltera, „ten element w neapolitańskim porcie. Na szczęście komiczny”, który – niczym w dramacie do najgorszego nie doszło. Szekspira – kontrastować miał Kompozytorowi zapłacono i próby się z tragiczną treścią sztuki. Cammarano rozpoczęły niemal zgodnie z planem. był jednak bardziej zainteresowany oczyszczeniem tekstu Schillera Nadzorowana przez Verdiego i nadaniem mu bardziej klasycznego prapremiera Luisy Miller odbyła się oblicza literackiego. 8 grudnia 1849 roku. W pierwszej obsadzie wystąpiła Marietta Wspomniano na początku, Gazzaniga jako Luisa, Achille że współpraca Giuseppe Verdiego De Bassini jako Miller, Antonio z Teatro San Carlo nie przebiegała Selva w partii Waltera i Settimio bez problemów. Jak dokładnie Malvezzi jako Rodolfo. Jak pisze 10.

Sonya Yoncheva w roli tytułowej w Luizie Miller G. Verdiego. Fot. Chris Lee / Met Opera Giuseppe Verdi Luiza Miller 11.

biograf Verdiego Julian Budden, uwertury otwierającej dzieło dzieło odniosło umiarkowany sukces. operowe. Na premierze widzowie z pewnością zwrócili uwagę na uwerturę, Mimo dość licznych wykonań napisaną w tonacji c-moll, odmienną Luisa Miller nigdy nie zdobyła tej od wcześniejszych uwertur Verdiego. popularności, co Nabucco czy Uwertura do Luisy Miller jest bowiem Ernani. Pod koniec XIX wieku niemal oparta tylko na jednym temacie całkowicie zniknęła z repertuaru. rozwijającym się poprzez szereg Na nowo dzieło to zostało „odkryte” modulacji, a nie na następstwie w latach dwudziestych XX wieku, skontrastowanych ze sobą melodii. gdy w Niemczech trwał swego rodzaju Wydaje się, że intencją Verdiego renesans twórczości Giuseppe w dziele napisanym na kanwie Verdiego, choć i wówczas jego kariera Schillera było naśladowanie miała ograniczony zasięg. Dziś także niemieckiego stylu symfonicznego, na afiszach teatrów Luisa Miller a nie stworzenie typowo włoskiej pojawia się sporadycznie.

Aleksander Laskowski autor licznych publikacji i przekładów, w tym wydanego przez PWM wywiadu-rzeki z Aleksandrą Kurzak („Si, Amore”) oraz przygotowanej na stulecie urodzin Witolda Lutosławskiego książki „Skrywany wulkan”. W roku dwusetlecia urodzin Fryderyka Chopina pełnił funkcję dyrektora Biura Prasowego Chopin 2010. Na zaproszenie Richarda Rodzińskiego, syna wielkiego polskiego dyrygenta Artura Rodzińskiego, był dyrektorem ds. prasowych XIV Międzynarodowego Konkursu im. Piotra Czajkowskiego w Moskwie i Petersburgu w 2011 roku. Jako muzykolog zajmuje się przede wszystkim twórczością Mieczysława Wajnberga i Krzysztofa Pendereckiego, od kilku lat bada też fenomen popularności Ignacego Jana Paderewskiego. Stale współpracuje z brytyjskim „Opera Magazine”. Od 2005 roku związany z Programem II Polskiego Radia, prowadzi też poświęcone muzyce polskiej audycje w rosyjskim Radiu Orfiej. Pracuje w Instytucie Adama Mickiewicza. 12. Giuseppe Verdi Luiza Miller 13.

Plácido Domingo jako Miller (s. 12), Sonya Yoncheva jako Luiza i Piotr Beczała jako Rodolfo w Luizie Miller G. Verdiego. Fot. Chris Lee / Met Opera 14.

STRESZCZENIE LIBRETTA

AKT I Rodolfo ratuje ich wolność, grożąc ojcu, że ujawnieni, w jaki sposób Tyrol, początek XVIII wieku. przy pomocy i udziale Wurma Luiza, córka starego żołnierza, Walter zamordował swojego kuzyna, jest zakochana w mężczyźnie aby przejąć jego majątek i pozycję. znanym jej pod imieniem Carlo. W rzeczywistości jej ukochany to Rodolfo, syn miejscowego lorda AKT II Waltera. Kochankowie ślubują sobie wieczną wierność, lecz Millera, ojca Luiza dowiaduje się od Wurma, Luizy, męczą wątpliwości. Jego że jej ojciec został uwięziony za obrazę obawy potwierdzają się, gdy opiekun lorda Waltera. Wurm doradza jej lorda Waltera, Wurm, również sposób, w jaki może uratować ojca. kochający Luizę i mający nadzieję Ma napisać list, w którym przyznaje, ją poślubić, ujawnia prawdziwą że po pierwsze – chciała uwieść tożsamość Rodolfa. Rodolfa ze względu na jego bogactwo i po drugie – ma potwierdzić, że darzy Na zamku Wurm opowiada o miłości uczuciem Wurma. Następnie musi Rodolfa do Luizy. Walter postanawia zadeklarować miłość do Wurma przerwać związek, zamierza bowiem w obecności księżnej. ożenić syna z owdowiałą księżną Fryderyką. Rodolfo, w rozmowie Wurm wręcza Walterowi list Luizy. sam na sam z księżną, wyjawia jej Obaj zamierzają pokazać go również swą miłość do innej. Fryderyka, Rodolfowi. Gdy Wurm przyprowadza uwielbiająca go od dzieciństwa, Luizę, ta zastraszona groźbami odmawia zerwania zaręczyn. Wurma i Waltera wobec ojca, potwierdza przed Fryderyką swą Miller ostrzega córkę przed Rodolfem, miłość do Wurma. który ją oszukał ze swoją miłością, gdyż zamierza zawrzeć korzystne Rodolfo, po otrzymaniu listu majątkowo małżeństwo. Rodolfo Luizy, mocno zdesperowany omal błaga ukochaną, by uwierzyła nie atakuje Wurma. Nadchodzi Walter w szczerość jego uczucia. Nadchodzi i nakłania syna do ślubu z Fryderyką. Walter pełen złości, z zamiarem Poślubienie księżnej może okzać się wtrącenia Luizy i jej ojca do więzienia. najlepszą zemstą za zdradę Luizy. Giuseppe Verdi Luiza Miller 15.

AKT III

Miller, uwolniony z więzienia, próbuje pocieszyć Luizę. Oboje postanawiają nazajutrz opuścić wioskę. Podczas gdy Luiza modli się, nadchodzi Rodolfo, przekonany o zdradzie ukochanej wlewa truciznę z fiolki do karafki stojącej na stole. Następnie żąda od Luizy wyjaśnień, pokazując list. Gdy dziewczyna nie może zaprzeczyć, że go napisała, Rodolfo prosi ją, by nalała mu trochę napoju. Dziwi się, że napój smakuje gorzko, wobec tego Luiza, chcąc spróbować, również wypija odrobinę. Wtedy Rodolfo zdradza jej, że zatruł napój. Luiza, zwolniona ze swych ślubów, wyjawia mu prawdę. Rodolfo, widząc ukochaną umierającą w ramionach ojca, z wielkim wysiłkiem zabija Wurma.

NA PODSTAWIE MATERIAŁÓW THE METROPOLITAN OPERA 16.

INTRYGA I MIŁOŚĆ FRIEDRICHA SCHILLERA JAKO LITERACKA INSPIRACJA VERDIOWSKIEJ LUIZY MILLER

Operę w czasach Verdiego na scenę teatru operowego. Dzieła postrzegać można z wielu autora Hamleta nie były jednakże perspektyw, skupiając uwagę wyłącznym źródłem inspiracji na jej widowiskowości i różnorodności dla Verdiego jako kompozytora inscenizacji, na ewolucji – dorobek włoskiego mistrza pozwala paradygmatów muzycznych, na wskazanie dwóch jeszcze artystów, technik wokalnych i modeli gry których twórczość silnie wpłynęła aktorskiej, a także na zależności na kształt jego artystycznych i ścisłych związkach dzieł operowych dokonań. Pierwszy z nich to Victor z literaturą. Twórczość autora Hugo, prawodawca francuskiego Rigoletta, której ramy czasowe dramatu romantycznego, autor obejmują blisko sześć dekad i tym Hernaniego i Le Roi s’amuse, samym wpisuje się ona w długi okres literackich podstaw librett Ernaniego różnorakich przemian w historii i Rigoletta, drugi zaś – wybitny poeta XIX-wiecznej opery, doskonale z kręgu piśmiennictwa niemieckiego, zależność tę odzwierciedla. Verdi teoretyk i praktyk preromantycznego był admiratorem literatury pięknej, teatru, długoletni przyjaciel Goethego zwłaszcza arcydzieł europejskiego – Friedrich Schiller. dramatu, a jego muzyczny i teatralny talent w dużej mierze rozwijał się Po tematy z dramatycznych dzieł tak długo i tak owocnie właśnie Schillera sięgał Verdi wraz ze swymi dzięki trafnym wyborom literackich librecistami aż czterokrotnie. Okresem inspiracji. Najchętniej czytanym przez najbardziej w tym kontekście płodnym Verdiego poetą był bez wątpienia w twórczości kompozytora były lata Szekspir – śladami tej fascynacji czterdzieste – w roku 1845 Temistocle są znakomite operowe adaptacje Solera napisał dla Verdiego libretto dramatów wielkiego Stratfordczyka, Giovanny d’Arco na podstawie które w dorobku kompozytora zajmują wątków z Schillerowskiej Dziewicy poczesne miejsce (Makbet, Otello Orleańskiej, po upływie dwóch lat i Falstaff) oraz liczne adnotacje w jego powstali Zbójcy z tekstem Andrei korespondencji, eksponujące zarówno Maffei, a po dwóch kolejnych podziw Verdiego dla Szekspira, latach, w roku 1849, zrodziła się jak i świadomość trudności, jakie we współpracy z Salvatorem towarzyszą procesowi przenoszenia Cammaranem Luiza Miller oparta utworów elżbietańskiego dramaturga na Intrydze i miłości. Do Schillera Giuseppe Verdi Luiza Miller 17.

Sonya Yoncheva jako Luiza i Plácido Domingo jako Miller w Luizie Miller G. Verdiego. Fot. Chris Lee / Met Opera 18.

powrócił Verdi raz jeszcze w latach w ramach rozprawy pt. Arystoteles, sześćdziesiątych – dla paryskiej sędzia romantyczności: „Szyllerem Opery przygotował z Josephem i Szekspirem uderzeni w serce, Mérym i Camillem du Locle pierwszą, pojmują teraz, że dzieł dramatycznych francuskojęzyczną wersję Don nie jest przeznaczeniem, Carlosa (1867), wielokrotnie później aby w aleksandrynach wygłaszać rewidowaną i w kilku nowych, włoskich morały i nad uczuciami rozumować, odsłonach mającą swe prapremiery ale przedstawiać żywy obraz w teatrach Bolonii, Mediolanu, ludzkich namiętności, życia i czynów, Neapolu i Modeny. według natury i prawdy. […] Ani Kornel, ani Rassyn nie nauczą W dramaturgii Schillera Verdi nas niczego, czego byśmy już nie znajdował te elementy i wątki, które umieli, i w własnych nie posiadali stanowiły dominantę jego własnej tworach; Szekspir, Goethe, Szyller, twórczości – gwałtowne namiętności, Byron i w wielu dziełach Kalderon, mocne kontrasty, wyraziste tak wielcy i prawdziwi w charakterach, i skomplikowane charaktery. tak naturalni i wzniośli w uczuciach, Entuzjazm wielu XIX-wiecznych tak niezrównani w poezji życia, europejskich artystów wobec w przedstawieniach prawdy i natury Schillerowskiego talentu i podziw nauczą nas wiele i poprowadzą dla jego literackich dokonań opierał wzorem jedynie poezji godnym się zresztą na bardzo podobnych i prawdziwym”2. O Schillerze pisał podstawach. Świadczyła o tym też niejednokrotnie u progu własnej również polska recepcja twórczości literackiej drogi Adam Mickiewicz, niemieckiego poety. Porównywany akcentując w korespondencji przez krytyków publikujących z przyjaciółmi swój zachwyt nad w pierwszych dekadach XIX stulecia Zbójcami i Marią Stuart, „tragediami do Szekspira, określany „wieszczem” przedziwnymi”3, wywołującymi i „geniuszem”1, jawił się autor Don u czytelnika najskrajniejsze emocje. Carlosa jako jeden z najwybitniejszych dramaturgów nowożytności Nie ulega wątpliwości, że Intryga właśnie ze względu na umiejętność i miłość doskonale wpisywała się przedstawiania prawdziwych ludzkich w ów kreślony piórem polskich uczuć, ich gwałtownych alternacji, romantyków obraz Schillera jako pragnienia ich nieskrępowanej „dramaturga gwałtownych uczuć”. wolności, ale i uwikłania w szereg Również z perspektywy sceny uniemożliwiających tę wolność teatralnej tragedia o losach miłości społecznych relacji i ograniczeń. Pisał Luizy Miller i Ferdynanda von Waltera Walenty Chłędowski w almanachu postrzegana była przez publiczność literackim „Haliczanin” w roku 1830, i krytykę w ten właśnie sposób,

1 Wyjątki z przedmowy Bruna Kicińskiego do własnego przekładu poezji Schillera napisanej w roku 1821, zob. B. Kiciński, O życiu i pismach Szyllera, w: tegoż, Poezje, t. 4: Antologia niemiecka, War- szawa 1840. 2 W. Chłędowski, Arystoteles, sędzia romantyczności, „Haliczanin” 1830, t. I, s. 181–183. 3 Określenia z listów do Józefa Jeżowskiego datowanych w Kownie 11/23 czerwca 1820 i 30 września/12 października 1820 (zob. A. Mickiewicz, Dzieła, pod. red. L. Płoszowskiego, t. XIV: Listy, Warszawa 1853). Giuseppe Verdi Luiza Miller 19.

choć nie zawsze oceniano ów fakt Ferdynandem, synem prezydenta pochlebnie. Na przykład Stanisław von Waltera, a Luizą Miller, córką Jaszowski notował w artykule miejskiego nauczyciela muzyki, relacji opublikowanym na łamach lwowskich przenikniętej cierpieniem wywołanym „Rozmaitości” w roku 1821, iż „w sztuce przez niepohamowane ambicje tej nie intryga odnosi zwycięstwo, jednostek dążących do władzy lecz nieumiarkowana namiętność i utrzymania przywilejów społecznych młodzieńca, przechodząca za granice oraz przez egoizm oparty na filarach podobieństwa do prawdy”, środowiskowych uprzedzeń, podkreślając z nieskrywaną objawiają się najistotniejsze dezaprobatą przesadność – formalne i ideowe – założenia „dzikich namiętności”, które twórców „burzy i naporu”. Z jednej władają charakterami bohaterów strony Schiller wyraża w Intrydze Schillerowskiego dramatu4. i miłości bunt przeciw skostniałym Tę ambiwalencję w ocenie kanonom estetycznym, jawnie dzieła Schillera, zauważalną zrywając z wzorem tzw. czystych w wypowiedziach krytyków i pisarzy, gatunków wypracowanym w ramach wytłumaczyć nietrudno – u progu lat klasycznych poetyk. „Moja Luise dwudziestych XIX stulecia romantyzm Millerin posiada różne właściwości, w Polsce dopiero wkraczał w fazę które nie uchodzą w teatrze stopniowej krystalizacji i nie wszyscy – pisał poeta w marcu 1783 roku formułujący swe sądy o Intrydze do Reinwalda z Bauerbach, z pełną i miłości mogli się poszczycić świadomością nowatorstwa przenikliwością młodego Mickiewicza, podejmowanych działań który dostrzegał nowatorstwo artystycznych – na przykład gotycką dramaturgii Schillera bez uprzedzeń mieszaninę elementów komicznych powiązanych z wiernością i tragicznych, zbyt swobodne klasycystycznym regułom i wzorcom. przedstawienie niektórych istotnych rodzajów głupoty oraz rozproszoną Napisana w roku 1783 Intryga różnorodność detali”5. Ta nowa forma i miłość (pierwotny tytuł: Luise dramatu, oparta na integralnym Millerin), po raz pierwszy wystawiona połączeniu przeciwstawnych 13 kwietnia 1784 roku we Frankfurcie, pierwiastków (tragizmu i komizmu, reprezentowała pierwszy etap groteski i wzniosłości, liryzmu i patosu) twórczości niemieckiego poety miała posłużyć – w myśl teoretycznych i znakomicie egzemplifikowała, założeń młodego Schillera wyłożonych podobnie jak nieco wcześniejsi nie tylko w prywatnej korespondencji, chronologicznie Zbójcy (1781), ale również w powstałej w tym idee i estetykę nurtu Sturm und samym czasie rozprawie pt. Teatr jako Drang, stanowiącego początkową instytucja moralna (Die Schaubühne fazę niemieckiego przełomu als eien moralische Anstalt romantycznego. W historii betrachtet, 1784) – wychowaniu nowej skomplikowanej miłosnej relacji między publiczności, zdolnej do wyzwolenia

4 Zob. Teatr we Lwowie, „Rozmaitości”, nr 11 z 27 stycznia 1821, s. 44. 5 Cyt za: F. Schiller, Intryga i miłość. Tragedia mieszczańska w pięciu aktach, przeł. A.M. Swinarski, oprac. B. Płaczkowska, Warszawa 1959, s. 217. 20.

się ze skostniałych norm dominują cechy „człowieka Sturm i przyzwyczajeń, wrażliwej na ludzkie und Drang Periode”: spontaniczność cierpienie i niesprawiedliwość w działaniu, nadludzka odwaga, społeczną, publiczności przenikniętej skonfliktowanie z otoczeniem, duchem nieskażonego uprzedzeniami cierpienie i wewnętrzna emancypacja. humanitaryzmu. Z drugiej zaś strony Verdiowska Luiza Miller egzemplifikuje zrealizował Schiller tak ważne dla pełnię antropologicznych przedstawicieli Sturm und Drang przekonań zdefiniowanych przekonanie o nadzwyczajnej u progu romantycznego przełomu roli artysty kreującego własny w literaturze niemieckiego klasycyzmu poetycki świat, będący oddźwiękiem – świadomość własnego „ja”, twórczego natchnienia i wyrazem szlachetność dążeń, samotność indywidualnego geniuszu. w świecie skażonym moralnym W dramatycznym planie Intrygi zepsuciem. W procesie adaptacji i miłości artystyczną inkarnacją tych dramatu Schillera na libretto przekonań jest nie tylko swoboda operowe wyraźnie osłabił się jednak formy, szekspirowska dosadność tak istotny dla autora Intrygi i miłości języka i bezkompromisowość aspekt napiętnowania despotyzmu wyrażanych sądów, ale także społecznego wynikającego niejednoznaczne w swej wymowie z uprzedzeń środowiskowych oraz kreacje bohaterów. To Ferdynand, krytyki rażących i niesprawiedliwych który nawet w niepohamowanej podziałów między warstwami wysoko młodzieńczej zapalczywości nie i nisko urodzonych. Kluczową rolę traci przywiązania do honoru, odegrały w tym względzie decyzje to nieskażona w czystości uczuć librecisty i kompozytora wynikające i działań Luiza, uosobienie pragnienia z ograniczeń cenzuralnych, o sprawiedliwości dnia ostatecznego, na przykład Schillerowskiego „kiedy z człowieka spadnie prezydenta musiał zastąpić znacznie znienawidzona powłoka jego stanu, niżej usytuowany społecznie Hrabia kiedy ludzie będą tylko ludźmi […] Walter, Lady Milford wyszlachetniała a cały splendor i wszystkie szumne moralnie i z książęcej faworyty tytuły będą za nic”6, to wreszcie Lady zmieniła się w bogatą wdowę, Księżną Milford, prezentująca w jaskrawych Fryderykę, mieszczanin Miller stał sprzecznościach swej osobowości się wojskowym weteranem. Ważne zadziwiającą i nieoczywistą okazały się również powody czysto szlachetność. praktyczne – pierwotny pomysł Verdiego na wyeksponowanie roli W libretcie opery Verdiego widoczna Wurma, sprzymierzeńca Hrabiego, jest większość ze wskazanych tu nie mógł zostać zrealizowany z uwagi aspektów estetyki dramatycznej na niemożność zaangażowania Schillera, choć nie wszystkie objawiają w jednym spektaklu trzech się z tą samą intensywnością. Świat pierwszoplanowych głosów Luizy Miller to przede wszystkim męskich o niskich rejestrach spektrum skomplikowanych (barytona w roli Millera i dwóch ludzkich namiętności, gwałtownych basów: Hrabiego Waltera i nieokiełznanych, w portretach i Wurma), z podobnych względów bohaterów zaś – zwłaszcza postaci postać Księżnej Fryderyki została tytułowej i Rodolfa – wyraźnie zapisana w szeregu bohaterów Giuseppe Verdi Luiza Miller 21.

drugoplanowych – by pozostawić najistotniejszy dla Schillerowskiej rolę Luizy Miller, przeznaczonej dramaturgii z okresu „burzy i naporu”, dla primadonny neapolitańskiego lapidarnie wyłożony przez samego Teatro San Carlo, w samotnej poetę w Przedmowie do Zbójców przestrzeni pierwszego planu. – czyli mocny i bezpośredni wpływ Zmiany te doprowadziły w efekcie dzieła scenicznego na odbiorcę. do marginalizacji obu tych postaci W autorskim wprowadzeniu – Wurma i Księżnej – oraz znacznego do swego utworu podkreślił zubożenia wątku społeczno- Schiller siłę działania nowej metody -politycznego, w dramacie Schillera dramatycznej, która „aktualizuje świat potraktowanego na równi z wątkiem na naszych oczach i przedstawia indywidualnej tragedii bohaterów namiętności i najtajniejsze drgnienia uwikłanych w bezwyjściową kolizję serca za pomocą wypowiedzi namiętności. Nie pojawiają się bohaterów”8, a tym samym objawia w libretcie mocne oskarżenia się w przestrzeni teatru jako pod adresem rządzących, w Intrydze „potężne” narzędzie przeobrażeń i miłości najsilniej i najwymowniej ludzkiej wyobraźni i powszechnych formułowane właśnie przez Lady sądów. Słowa te do opery Milford („Rozpusta możnych tego o zachwycającej w swej szlachetności świata jest niby hiena: żarłoczna, Luizie Miller przystają doskonale. nienasycona, szuka coraz to nowych W „przedstawieniu namiętności ofiar”7), i tym samym problematyka i najtajniejszych drgnień serca” ucisku sfer mieszczańskich przez Verdi w operowym teatrze XIX wieku zepsute moralnie jednostki nie miał sobie równych, a jego dzierżące władzę została w dużej dzieła przez długie dekady silnie mierze wyeliminowana. Mimo tych wpływały na transformacje zarówno transformacji pozostał jednak jednostkowych, indywidualnych, w Verdiowskiej Luizie Miller rys jak i zbiorowych, społecznych sądów.

6 Tamże, s. 48. 7 Tamże, s. 86. 8 F. Schiller, Przedmowa do „Zbójców”, w: Goethe i Schiller o dramacie i teatrze. Wybór pism, przeł. i oprac. O. Dobijanka-Witczakowa, Wrocław 1959, s. 318.

Alina Borkowska-Rychlewska dr hab. nauk humanistycznych, adiunkt w Zakładzie Literatury Romantyzmu Instytutu Filologii Polskiej UAM, członkini Centrum Badań nad Teatrem Muzycznym UAM w Poznaniu. W kręgu jej zainteresowań znajdują się przede wszystkim dramat i teatr XIX wieku, związki opery z literaturą, filozofią i estetyką romantyczną, problemy przekładu libretta operowego oraz XIX-wieczna krytyka literacka i teatralno-muzyczna. Autorka książek „Poema muzykalne. Studia o operze w Polsce w okresie romantyzmu” (Kraków 2006), „Szekspir w operze XIX wieku. Romantyczne konteksty, inspiracje i nawiązania” (Poznań 2013), współautorka monografii „Opery Verdiego w polskich XIX-wiecznych przekładach” (Poznań 2016). 22.

PLAN TRANSMISJI w sezonie 2017/2018

7 PAŹDZIERNIKA 2017 / G. 18.55 Christian Van Horn (Julio), VINCENZO BELLINI John Tomlinson (doktor Carlos Conde) dyrygent: Thomas Adès „NORMA” reżyseria: Tom Cairns PREMIERA SEZONU obsada: Sondra Radvanovsky (Norma), 10 LUTEGO 2018 / G. 18.00 Joyce DiDonato (Adalgiza), Joseph Calleja (Pollione), Matthew Rose (Orowist) dyrygent: Carlo Rizzi „NAPÓJ MIŁOSNY” reżyseria: Sir David McVicar NOWA OBSADA obsada: Pretty Yende (Adina), 14 PAŹDZIERNIKA 2017 / G. 18.55 Matthew Polenzani (Nemorino), WOLFGANG AMADEUS MOZART Davide Luciano (Belcore), Ildebrando D’Arcangelo (Dulcamara) „CZARODZIEJSKI FLET” dyrygent: Domingo Hindoyan PO RAZ PIERWSZY W HD / reżyseria: Bartlett Sher WERSJA ORYGINALNA obsada: Golda Schultz (Pamina), 24 LUTEGO 2018 / G. 18.30 Kathryn Lewek (Królowa Nocy), Charles Castronovo (Tamino), GIACOMO PUCCINI Markus Werba (Papageno), „CYGANERIA” Christian Van Horn (Przemawiający), René Pape (Sarastro) NOWA OBSADA dyrygent: James Levine obsada: Sonya Yoncheva (Mimi), reżyseria i kostiumy: Julie Taymor Susanna Phillips (Musetta), Michael Fabiano (Rodolfo), Lucas Meachem (Marcello), Alexey Lavrov (Schaunard), 18 LISTOPADA 2017 / G. 18.55 Matthew Rose (Colline), Paul Plishka THOMAS ADÈS (Benoit / Alcindoro) dyrygent: Marco Armiliato „ANIOŁ ZAGŁADY” reżyseria i scenografia: Franco Zeffirelli PREMIERA SEZONU / PO RAZ PIERWSZY W MET 10 MARCA 2018 / G. 18.55 obsada: Audrey Luna (Leticia Maynar), Amanda Echalaz (Lucia de Nobile), GIOACHINO ROSSINI Sally Matthews (Silvia de Ávila), Sophie „SEMIRAMIDA” Bevan (Beatriz), Alice Coote (Leonora Palma), Christine Rice (Blanca Delgado), PO RAZ PIERWSZY W HD Iestyn Davies (Francisco de Ávila), Joseph obsada: Angela Meade (Semiramida), Kaiser (Edmundo de Nobile), Frédéric Elizabeth DeShong (Arsace), Javier Antoun (Raúl Yebenes), David Portillo Camarena (Idrenus), Ildar Abdrazakov (Eduardo), David Adam Moore (Colonel (Assur), Ryan Speedo Green (Oroe) Álvaro Gómez), Rod Gilfry (Alberto Roc), dyrygent: Maurizio Benini Kevin Burdette (Señor Russell), reżyseria: John Copley Giuseppe Verdi Luiza Miller 23.

14 KWIETNIA 2018 / G. 18.30 26 MAJA 2018 / G. 18.55 GIUSEPPE VERDI WOLFGANG AMADEUS MOZART „LUIZA MILLER” „COSI FAN TUTTE” PO RAZ PIERWSZY W HD („TAK CZYNIĄ WSZYSTKIE”) obsada: Sonya Yoncheva (Luiza), RETRANSMISJA / PREMIERA SEZONU Olesya Petrova (Fryderyka), Piotr Beczała obsada: Amanda Majeski (Fiordiligi), (Rudolf), Plácido Domingo (Miller), Serena Malfi (Dorabella), Kelli O’Hara Alexander Vinogradov (Walter), (Despina), Ben Bliss (Ferrando), Dmitry Belosselskiy (Wurm) Adam Plachetka (Guglielmo), dyrygent: James Levine Christopher Maltman (Don Alfonso) reżyseria: Elijah Moshinsky dyrygent: David Robertson reżyseria: Phelim McDermott 28 KWIETNIA 2018 / G. 18.55 JULES MASSENET 9 CZERWCA 2018 / G. 18.55 „KOPCIUSZEK” GIACOMO PUCCINI PREMIERA SEZONU / „TOSCA” PO RAZ PIERWSZY W MET RETRANSMISJA / PREMIERA SEZONU obsada: Joyce DiDonato (Kopciuszek), obsada: Sonya Yoncheva (Tosca), Alice Coote (książę Charmant), Vittorio Grigolo (Cavaradossi), Stephanie Blythe (Madame de Haltiére), Bryn Terfel (baron Scarpia), Kathleen Kim (Wróżka), Laurent Naouri Patrick Carfizzi (Zakrystian) (Pandolf) dyrygent: Andris Nelsons dyrygent: Bertrand de Billy reżyseria: Sir David McVicar reżyseria i kostiumy: Laurent Pelly

Dyrekcja Met uprzejmie informuje, że repertuar i obsady mogą ulec zmianie. Opracowano na podstawie materiałów nadesłanych przez Met z uwzględnieniem dwóch zmian terminów transmisji (Tosca, Così fan tutte) z powodu innych wydarzeń artystycznych w Filharmonii Łódzkiej. Prezentowany plan transmisji dotyczy tylko Filharmonii Łódzkiej. ADRES Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina ul. Narutowicza 20/22 90-135 Łódź www.filharmonia.lodz.pl

INFORMACJE, REZERWACJA I SPRZEDAŻ BILETÓW 42 664 79 79 [email protected] (honorujemy karty płatnicze)

ORGANIZATORZY, SPONSORZY, PARTNERZY MECENAS SEZONU 2017/2018

WYDAWCA Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina

OPRACOWANIE PROGRAMU Aida Stępniak

PROJEKT GRAFICZNY Mamastudio

ZDJĘCIA Chris Lee/Metropolitan Opera

KOREKTA Ewa Juszyńska-Poradecka

SKŁAD, ŁAMANIE, PRZYGOTOWANIE DO DRUKU Media Press P. Augustyniak i wspólnicy S.J. Beata Gawłowska / www.media-press.com.pl

NAŚWIETLENIA, DRUK Zakład Poligraficzny Sindruk

ODDANO DO DRUKU 3 kwietnia 2018 r. LUIZA MILLER GIUSEPPE VERDI