PRACE HISTORYCZNE / HISTORICAL ARTICLES 199

Joseph Toynbee – otolog, naukowiec, fi lantrop

Joseph Toynbee – otologist, scientist, philanthropist

Stanisław Betlejewski1, Andrzej Betlejewski2

SUMMARY Joseph Tonbee’s life’s work may be summarized in the words of William Wilde: “The labours and investigations of Otolaryngol Pol 2009; 63 (2): 199-203 Mr. Toynbee have affected more for aural pathology than those of all his predecessors either in England or on the ©by Towarzystwo continent”. Some idea of the extent of his researches is given by the fact that he dissected some 2.000 ears. These Otorynolaryngologów – Chirurgów Głowy i Szyi preparations formed the Toynbee Collection in the Museum of the Royal College of Surgeons of England. He wrote Otrzymano/Received: the results of his researches in a catalogue that includes the description of 1.659 human ears. This catalogue forms the 28.07.2008 Zaakceptowano do basis of modern for all time. This purely pathological catalogue was completed in 1860 with the publication druku/Accepted: of a more clinical book, “The Diseases of the Ear: their Nature, Diagnosis and Treatment”. Toynbee appears to have 19.09.2008 1Katedra Zdrowia been the fi rst to describe the pathological changes in otosclerosis. In his book “Diseases of the Ear” he described the Publicznego Collegium Medicum im. L.Rydygiera condition clearly, recognizing “anchylosis of the stapes to the fenestra ovalis” in 136 temporal bones. He also aligned w Bydgoszczy the subjective, visual and ausculatory tests for Eustacchian tubal patency which we use today. wrote: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu “Toynbee was the fi rst who realized in otology that therapeutic progress depends on the knowledge of anatomy”. But Kierownik: dr hab. med. Toynbee was also active on other fi elds. Politzer, in his lecture in Vienna in 1914 said: “Toynbee was as outstanding K. Leksowski, prof. UMK 2Oddział a savant as he was a philanthropist. In addition to his scientifi c activity, he considered it a sacred task to dedicate his Otolaryngologiczny spare time to the improvement of living and health conditions of the poorer classes.” Tragic enough, Toynbee’s zeal Szpitala Specjalistycznego im. F. Ceynowy for clinical experimentation went too far. Seeking to help his patients by devising a treatment to allay their tinnitus, w Wejherowie he conceived the idea of introducing a mixture of chloroform and prussic acid into the tympanic cavity by means of Ordynator: dr med. A. Betlejewski Valsalva maneuver. When he made the fi rst trial on July 7, 1866, with himself as a subject, he was found dead on the Wkład pracy autorów/ couch in his consulting room. Authors contribution: wg kolejności Hasła indeksowe: Toynbee, ucho środkowe, patologia, otologia, historia medycyny Konfl ikt interesu/ Confl icts of interest: Key words: Toynbee, middle ear, pathology, otology, history of medicine Autorzy pracy nie zgłaszają konfl iktu interesów. Adres do korespondencji/ Address for correspondence: imię i nazwisko: Zasługi Josepha Toynbee dla rozwoju otologii jako sanego w języku niemieckim [4, 5]). Manuskrypt tego Stanisław Betlejewski nauki są niewątpliwe. Dennis Pappas w swoim prze- przemówienia obejmuje 22 strony, z których głównie adres pocztowy: ul. Powstańców glądzie historycznym „Otology through the ages” [1] siedem związanych jest z biografią Josepha Toynbeego Wielkopolskich 23/20 określa Josepha Toynbee mianem:„Founder of the i jego syna Arnolda. 85-090 Bydgoszcz tel. 0523417074 Scientific Otology”. Simpson [2] i Roggenkamp [3] powo- W swej książce „ Geschichte der Ohrenheilkun- fax 0523417074 łują się na słowa Wilde’a, który stwierdza: “The labour de” Politzer podkreśla jednak również pierwszeństwo e-mail [email protected] and investigations of Mr. Toynbee have affected more i zasługi Toynbeego w badaniach ucha opartych na for aural pathology than those of all his predecessors bazie anatomo-patologicznej: „From a clinical point either in England or on the continent” [2, 3]. of view, Toynbee’s work might seem out of date today, Ale Adam Politzer w 1914 r., w swoim wykładzie nevertheless it will be always a historical document wygłoszonym podczas otwarcia w Wiedniu „Toynbee of high value, as it is the first work about ear diseases Hall”, podkreśla jeszcze inne zasługi Josepha Toynbee. on a pathologic anatomical basis” [5]. Tłumacząc dlaczego, wspomina o ojcu Arnolda Toyn- Jakie są więc największe zasługi Josepha bee, którego imieniem nazwano osiedle dla biednych Toynbeego? dzieci, ufundowane przez grupę żydowskich kobiet Joseph Toynbee urodził się w 1815 r. i nie ukończył w Wiedniu, jako przyczynę podaje: „The reason why 23 lat gdy został przyjęty do Royal College of Surgeons I included Joseph Toynbee, the father into the circle w 1838r., rok po fakcie wstąpienia na tron brytyjski of my lecture is first in order to point out to what królowej Wiktorii. Jego tragiczna śmierć w 1866 r. a great extent in our case the father’s moral and ethi- skończyła przedwcześnie niezwykle twórczą karierę. cal characteristics were bequeathed to the son, and Był jednym z piętnaściorga dzieci bogatego farmera secondly to show that an intensive scientific activity z Lincolnshire. W wieku 17 lat udał się do Londynu, can be linked together in harmony with a just as in- gdzie stał się uczniem Williama Wade w Westminster tensive philanthropic work” (tłumaczenie angielskie General Dispensary w . W tym samym czasie, oryginalnego manuskryptu Politzera z 1914 r. napi- w szkole medycznej St.George Hospital stał się pil-

Otolaryngologia Polska tom 63, nr 2, marzec–kwiecień 2009 200 PRACE HISTORYCZNE / HISTORICAL ARTICLES

badał przyżyciowo. Otrzymywał również preparaty do badania od innych kolegów – lekarzy. W przedmowie wydanego w 1857 r. „A Descriptive Cataloque of Prepa- rations Illustrative of the Diseases of the Ear” Toynbee pisze: “These dissections(…)justify me in expressing the hope, that they will be regarded as a solid basis, on which ultimately a complete system of aural pathology may be reached” [3]. Zbiór tych preparatów miał klu- czowe znaczenie w pracy Toynbeego a także olbrzymie znaczenie dla dalszych badań m.in. dla von Tröltscha i Adama Politzera w początkach jego kariery naukowej. W manuskrypcie swego przemówienia z 1914 r. Politzer pisze: ”When I was introduced to Toynbee 53 years ago, in 1861, by Sir James Paget, the general physician of the Queen of England with a letter of recommendation from Rokitansky, I received a hospitable reception from him. For hours he was at my side in explaining the precious specimens of his collection. I will always be grateful to him for the support he showed me in my scientific career” [4, 5]. Zbiór preparatów Toynbeego, po jego śmierci prze- chowywany był w „Museum of the Royal College of Surgeons of England”, niestety zostały one całkowicie zniszczone podczas niemieckich nalotów na Londyn w czasie II Wojny Światowej [3, 6]. Joseph Toynbee poświęcił swą karierę naukową przekształceniu otologii w wiedzę medyczną dobrze Ryc. 1. Joseph Toynbee (1815–1866). ugruntowaną na badaniach anatomopatologicznych. Jego doniesienia naukowe w dalekiej przyszłości stały się podstawą do prowadzonych obecnie badań kości skro- nym studentem anatomii, wykazując duże zdolności niowych z użyciem techniki biologii molekularnej [7]. w przygotowywaniu preparatów [3, 5]. Niewątpliwą zasługą Toynbeego są jego opisy doty- Już we wczesnej młodości interesował się narządem czące unieruchomienia strzemiączka jako przyczyny słuchu. Gdy miał 21 lat, w „The Lancet” drukowano niedosłuchu. W 1860 r. Toynbee wydał książkę „Dise- jego doniesienia, określane przez niego jako listy, do- ases of the Ear”, będącą opisem zmian patologicznych tyczące anatomii i fizjologii ucha. Jego badania, doty- w uszach w zestawieniu z obserwacjami kliniczny- czące nieunaczynionych tkanek (chrząstka stawowa, mi [1, 2, 3, 6–8]. Wśród 1149 sekcjonowanych uszu, rogówka itp.), były powodem wybrania go, w wieku 26 w 53 przypadkach stwierdził ograniczenie ruchomości lat, na członka Royal Society of London. Te doniesienia strzemiączka, bez widocznych zmian makroskopo- mają szczególne znaczenie z punktu widzenia historii wych. Przypisywał tę częściową ankylozę zwiększonej medycyny, gdyż Toynbee opisał w nich, jako pierwszy, sztywności torebki stawowej („partial anchylosis of the komórki rogówki [3]. stapediovestibular articulation resulting from rigity of Po zakończeniu tej pracy Toynbee poświęcił się tylko its capsular ligaments”). W 136 preparatach z obniżoną badaniom w zakresie otologii. Od początku wychodził ruchomością strzemiączka stwierdził zmiany makro- z założenia, że główną przyczyną złej opinii, jaką miała skopowe, które ujął w pięć grup, o różnym nasileniu chirurgia ucha, był brak badań patologicznych, a je- zmian chorobowych [3, 6]. Von Tröltsch opisywane dynym racjonalnym podejściem do zrozumienia i do zmiany określił pojęciem sclerosis, a Politzer, czter- leczenia chorób ucha są badania sekcyjne. Zdecydował dzieści lat po doniesieniach Toynbeego wykazał, że więc przeprowadzać badania sekcyjne każdego dostęp- zmiany te są chorobą torebki błędnika i określił to nego do takiego badania ucha. W okresie dwudziestu lat pojęciem „otosclerosis”. Jako inną przyczynę niedo- przeprowadził badania ponad 2000 kości skroniowych. słuchu Toynbee rozpoznawał przerwanie ciągłości Jego praca jako chirurga ucha, m.in. w zakładzie dla łańcucha kosteczek słuchowych, które określał jako głuchych i niemych w Old Kent Road oraz w zakładzie „disconnection”, i był świadomy, że takie przerwanie dla niedorozwiniętych umysłowo w Earlswood, stworzy- może nastąpić nawet przy zachowanej całej błonie ła szczególnie korzystne warunki do badań. Umożliwiła bębenkowej. Podczas wykładu na powyższy temat, mu bowiem badanie preparatów osób, które wcześniej ostatniego zresztą wykładu, jaki miał, został zapytany,

Otolaryngologia Polska tom 63, nr 2, marzec–kwiecień 2009 PRACE HISTORYCZNE / HISTORICAL ARTICLES 201 czy taka sytuacja może być skutkiem urazu. Odpowiedź części zmiany te występowały u osób, które bardzo jego była charakterystyczna – jeden z jego preparatów często zażywały kąpieli morskich. wykazywał takie rozerwanie łańcucha kosteczek jako Opisując zmiany destrukcyjne w uchu środko- wynik uderzenia, stwierdzał jednak, na podstawie wym, Toynbee początkowo przedstawiał te zmiany swego doświadczenia, że ubytek odnogi długiej kowa- jako „molluscum contagiosum”, później określał je dełka był o wiele częstszą przyczyną. Stwierdzał, że pojęciem „tumor sebaceous”, ponieważ stwierdził, że uciśnięcie błony bębenkowej tak, by była w kontakcie występują one w części pozbawionej mieszków włoso- z główką strzemiączka, może poprawić słuch w takich wych. Wcześniej, bo w 1838 r. Johannes Müller opisał przypadkach [2]. warstwowy naskórkowy guz: “a layered pearly tumor of Toynbee był pierwszym, który zaczął przeprowadzać fat which was distinguished from other fat tumors by w szerszym zakresie systematyczne badania dotyczące the presence of biliary fat or cholestrin that is inter- głuchoty i niedosłuchu a wyniki tych obserwacji oceniał spersed among sheets of polyhedral cells.” określając statystycznie. Na podstawie swych badań sekcyjnych to nazwą „cholesteatoma”, jednak Toynbee nie użył wyciągnął wniosek, że błona śluzowa była podłożem tego określenia. Mimo iż pogląd Toynbeego dotyczący najczęstszych chorób ucha i zmiany te w najwięk- etiologii tych zmian był błędny, to opis zmian ana- szej liczbie przypadków były przyczyną niedosłuchu tomicznych był prawidłowy. Toynbee stwierdzał, że czy głuchoty. Dzisiaj to stwierdzenie wydaje się mało zmiany te zwykle pochodziły ze skóry głębokiej części odkrywcze, ale w tamtym czasie choroby ucha okre- przewodu słuchowego zewnętrznego, często bardzo ślane były ogólnie przez nazwy objawów, jak „wyciek blisko górnej i tylnej części błony bębenkowej. Pod- z ucha” czy „głuchota”, a Toynbee chciał to zmienić. kreślał, że mogą one powodować nagłe i nawet fatalne Berliński otolog, Wilhelm Kramer (1801–1875), uważał, powikłania, ponieważ guz ten przez wiele lat może że najczęstsza była głuchota pochodzenia nerwowego, przebiegać bezobjawowo. Leczenie, jakie proponował podawał, że ponad połowa wszystkich przypadków i stosował w tych przypadkach, polegało na możliwie głuchoty związana jest z głuchotą nerwową, nato- całkowitym usunięciu guza i jego torebki, z której, jego miast Toynbee, podobnie jak Wilde odsetek głuchot zdaniem, guz ten się wywodził. Używał do tego celu pochodzenia nerwowego oceniał na około 5%. Kramer strzykawki i kleszczyków. Podkreślał również, że za- nie rozpatrywał ankylozy strzemiączka jako możliwej chowana musi być duża ostrożność, gdyż guz ten może przyczyny głuchoty, uważał także, że nie istnieje za- być w bliskim kontakcie z oponą twardą. Niezależnie leżność pomiędzy wyglądem błony bębenkowej a cho- od wielkości tych zmian chorobowych, zawsze mogą robą ucha środkowego. Poglądy Toynbeego podzielał one powodować pewną absorpcję przylegającej kości, będący w równym wieku, co Toynbee, William Wilde. a ich powiększanie się może tworzyć połączenie z jamą Te różnice poglądów, pomiędzy Wilhelmem Kramerem bębenkową, komórkami wyrostka sutkowatego i na- a Williame Wildem, uwidoczniły się w piśmiennictwie wet z jamami czaszki [2]. Swoje obserwacje i badania, w postaci dość ostrej polemiki m. in. w „The Lancet” zawarł w książce: „Diseases of the ear, their nature, w 1853 r. [9]. diagnosis and treatment”. Książka ta stała się stan- Stwierdzając, że przerost wyściółki jamy bęben- dardowym dziełem otologii. Ukazało się wiele wydań kowej i wydzielina z niej mogły wystąpić u dzieci bez tej monografii. W ostatnim wydaniu, już po śmierci objawów ostrego zapalenia, Toynbee wiązał to z nie- Toynbeego, jego przyjaciel i współpracownik James właściwym odżywianiem i słabą wentylacją jamy bę- Hinton, dołączył swoje własne obserwacje, m.in.,że benkowej. Zwłóknienia i zrosty u osób dorosłych mo- perlak, opisywany przez Toynbeego jako „tumor mol- gły być, jego zdaniem, pozostałościami po przebyciu luscum”, może przez zniszczenie kości, doprowadzić do bezobjawowego zapalenia w dzieciństwie. Oceniał, że powikłań wewnątrzczaszkowych, oraz, że opadnięcie w większości ostrych zapaleń ucha rokowanie jest tylnej ściany przewodu słuchowego jest oznaką zapa- pomyślne, w przeciwieństwie do przewlekłych zapa- lenia wyrostka sutkowatego [3]. leń, potwierdził również szczególny, nekrotyczny efekt Swoje obserwacje na podstawie badań sekcyjnych, zmian chorobowych w przebiegu szkarlatyny, odry Toynbee łączył z obserwacjami klinicznymi. Stwierdza- i duru brzusznego [2]. Toynbee opracował również jąc, że podczas przepłukiwania ucha pacjent słyszy klasyfikację polipów usznych [10]. chwilowo lepiej, skonstruował specjalny przyrząd, Wydaje się, iż Toynbee jest pierwszym, który na złożony z kolistej płytki i miękkiego kauczuku, umo- podstawie swych badań sekcyjnych podał dokładny cowanej między dwoma małymi srebrnymi blaszkami opis kostniaków przewodu słuchowego zewnętrznego. o średnicy 6-7 mm, w części środkowej przymocowanej Wyróżniał: pojedyncze, podwójne, potrójne i rozlane dwoma metalicznymi obwódkami do srebrnego dru- postacie kostniaków. Jeden z następców w praktyce cika, służącego do wprowadzania tego urządzenia do otiatrycznej Toynbeego, William Dalby, który pierwszy przewodu [2, 3, 11]. użył wiertła dentystycznego do usuwania tych zmian, Szczególnym zainteresowaniem Toynbeego cieszyła na podstawie swych obserwacji stwierdził, że w dużej się anatomia i fizjologia trąbki słuchowej. W jednej ze

Otolaryngologia Polska tom 63, nr 2, marzec–kwiecień 2009 202 PRACE HISTORYCZNE / HISTORICAL ARTICLES

swoich prac z 1853 r. opisuje on badanie czynności classes.” [4, 5]. Zgodnie z takim nastawieniem, Toynbee tego narządu za pomocą tzw. próby Toynbeego. Zasto- wyrażał przekonanie, że lekarz może zwalczać choroby, sował również zapoczątkowaną przez Laenneca metodę przez poprawienie warunków życiowych ludzi ubogich auskultacji i zastosował dren gumowy, który nazwał, bardziej gruntownie niż przez lekarstwa. Już jako może nie bardzo słusznie, „otoskopem”. młody lekarz, pracujący w ambulatorium St.George To zainteresowanie czynnością trąbki słuchowej and St. James Hospital założył „Samaritan Fund”, i możliwością wprowadzania przez nią do jamy bę- organizację dla wspierania potrzebujących w jedzenie, benkowej środków leczniczych, leżało u podstaw jego odzież czy lekarstwa [3]. Jego wyrafinowane poczucie przedwczesnej, tragicznej śmierci. 7 lipca 1866 r., humanitaryzmu nie wygasło po jego śmierci, Było ono o godz. 16, służący znalazł Josepha Toynbeego nieży- kontynuowane przez jego syna, Arnolda, jako niezwykle wego, w jego gabinecie. Leżał na kanapie z zwitkiem ważne i wartościowe dziedzictwo [4,5]. Joseph Toynbee waty pokrywającym twarz, a w pokoju wyczuwalny stał się uznanym autorytetem w zakresie wentyla- był silny zapach chloroformu. Blisko niego, na pod- cji, szczególnie podkreślał rolę czystego, zdrowego łodze leżał jego notatnik, zatytułowany: „The effect powietrza i przewietrzania pomieszczeń. W 1847 r. of chloroform vapour into the tympanic cavity upon londyński Parlament zlecił mu opracowanie raportu, tinnitus aurium” a następna strona zatytułowana była: dotyczącego stanu pomieszczeń dla ludzi biednych, „Experiments on the effect of chloroform combined with oraz opracowanie planu jak tę sytuację poprawić. Bę- hydrocyanic acid”. Przed kanapą stały: pusta otwarta dąc z natury optymistą, uważał że przepaść pomię- butelka po chloroformie, pełna butelka eteru i otwarta, dzy klasami społecznymi to zjawisko zdecydowanie do połowy wypełniona butelka cyjanowodoru. Na stole niezdrowe. Uważał, że biednym należy się pomoc ze leżał zegarek i kartka papieru [2, 3]. Niestety Toynbee strony bardziej zamożnych. W Wimbledonie, w pobliżu nie znał właściwości toksycznych cyjanowodoru i jego Londynu w swym podmiejskim ustroniu, organizował działania na enzymy oddychania tkankowego. biblioteki i przeprowadzał wykłady w celu podniesienia Jakim człowiekiem był Joseph Toynbee? poziomu intelektualnego wieśniaków. Wyraz praktycz- Wilson [6] opisuje go: „Toynbee was a man of great ny poglądów Toynbeego dotyczących podnoszenia po- charm of manner and a connoisseur of the arts, a great ziomu kulturalnego społeczeństwa był kontynuowany part of whose life was devoted to philanthropy and i realizowany przez jego syna Arnolda. social reform”. Politzer w swym przemówieniu określił Swą przedwczesną, tragiczną śmiercią Toynbee go: „Toynbee was a distinguished, friendly personality” osierocił żonę i 9 dzieci, a z imieniem jednego z nich, Również inni biografowie podkreślają, że był on czło- właśnie Arnolda wiąże się fundacja, mająca na celu wiekiem nadzwyczaj miłym, bardzo wykształconym, organizację osiedli, w których studenci mogli podczas dla którego przyjemnością było przekazywanie wiedzy swych wakacji pracować i dążyć do poprawy warun- swym kolegom i demonstrowanie im swoich bogatych ków życia ludzi biednych. Jako wykładowca ekonomii zbiorów preparatów [3- 5]. Prosty i otwarty, jedno- politycznej na uniwersytecie w Oksfordzie, Arnold cześnie przepełniony żarliwym oddaniem dla swych Toynbee wyrażał poglądy, dotyczące reform społecz- ideałów. Wiele osób z kręgu sztuki często przewijało nych i likwidacji olbrzymich różnic w warunkach życia się przez jego dom, miał również duży zbiór rysunków różnych klas społecznych, które zaszczepił mu ojciec, i akwarel. Dewizą jego było: “A thing of beauty is a joy Joseph Toynbee. for ever”. W dzisiejszych czasach, gdy literacka postać dokto- Był człowiekiem głęboko zaangażowanym w proble- ra Judyma staje się pewnym anachronizmem, a o roli my socjalne i włożył ogrom pracy w reformy społeczne. społecznikowskiej lekarza mówi się jedynie z trybuny Filantropia, to określenie w dzisiejszych czasach nieco parlamentarnej, by uzasadnić „socjoekonomiczną ko- zapomniane i zdewaluowane, pojęcie, na dźwięk którego nieczność” niskich zarobków lekarzy, wydaje się celowe na ustach młodszego pokolenia pojawia się pobłażli- przypomnienie wspaniałej postaci człowieka, który wy uśmieszek, ale to słowo, które dla ludzi starszego w idealny sposób potrafił połączyć rolę doskonałego pokolenia, również w wieku XIX i częściowo w XX, lekarza specjalisty, z rolą niezwykle utalentowanego miało istotne, poważne znaczenie. Według słownika naukowca i jednocześnie oddanego idei społeczni- wyrazów obcych, filantropia to: „udzielanie pomocy kowskiej filantropa i reformatora, dążącego do opty- potrzebującym”[12]. Odnośnie do Josepha Toynbeego, malnej poprawy sytuacji życiowej wszystkich grup a również jego syna Arnolda, słowo to znaczyło zaanga- społecznych. żowanie się w rozwiązywanie problemów społecznych. Jak określił to Politzer w swym przemówieniu, „Toynbee PIŚMIENNICTWO was as outstanding a savant as he was a philantropist. 1. Pappas DG. Otology through the ages. Otolaryngol. Head In addition to his scientific activity, he considered it Neck Surg. 1996; 114: 173-196. a sacred task to dedicate his spare times to the impro- 2. Simpson JE. Joseph Toynbee: his contributions to otology. vement of living and health conditions of the poorer Proc R Soc Med. 1963; 56: 97-105.

Otolaryngologia Polska tom 63, nr 2, marzec–kwiecień 2009 PRACE HISTORYCZNE / HISTORICAL ARTICLES 203

3. Roggenkamp W. Joseph Toynbee. Z Laryngol Rhinol Otol 8. Hawkins JE. Sketches of Otohistory Part 2: Origins of Oto- 1972; 51: 612-617. logy in The British Isles: Wilde and Toynbee. Audiol Neuro- 4. Politzer A. Joseph Toynbee und dessen Sohn Arnold. Ma- otol. 2004; 9: 129-134. nuskript eines Vortags. 1914. Doc. HS 582, Institut für 9. Weir J, B Scamer v Wilde. An ideological debate. J Laryn- Geschichte der Medizin, Wien – cyt wg [5]. gol Otol 1990; 104: 381-386. 5. Mudry A. Joseph Toynbee and his son Arnold: unpublis- 10. Kierzek A. Dokonania XIX-wiecznych lekarzy w diagnostyce hed manuscript written by Adam Politzer. J Laryngol Otol i terapii polipów ucha. Otolaryngol Pol 2003; 57: 587-591. 2004; 118: 179-184. 11. Kierzek A. Dziewiętnastowieczni lekarze wobec perforacji 6. Wilson T.G. Joseph Toynbee. Arch Otolaryngol. 1966; 85: błony b bębenkowej. I. Metody „mechanicznego” zamknię- 498-500. cia perforacji. Otolaryngol Pol 1995, 49: 483-489. 7. Wakcyn PA. Molecular temporal bone pathology: I. Histo- 12. Słownik wyrazów obcych PWN. Wydanie Nowe. Wydawni- rical foundation. Laryngoscope. 1997; 107: 1156-1164. ctwo Naukowe PWN; Warszawa, 1995.

Otolaryngologia Polska tom 63, nr 2, marzec–kwiecień 2009