Landschapsbiografie Van De Veluwe
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Voorwerk XXX 1 — Biografieën van de Nationale Parken van Nederland Jan Neefjes Landschapsbiografie van de Veluwe Historisch-landschappelijke karakteristieken en hun ontstaan 2 Landschapsbiografe van de Veluwe Voorwerk XXX 1 — — Biografieën van de Nationale Parken van Nederland Landschapsbiografie van de Veluwe Historisch-landschappelijke karakteristieken en hun ontstaan Jan Neefjes Onder redactie van Hans Bleumink, Theo Spek en Jan Neefjes 4 Landschapsbiografe van de Veluwe Voorwoord 5 — — Colofon Voorwoord Landschapsbiografe van de Veluwe: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) Historisch-landschappelijke karakteristieken en hun ontstaan Postbus 1600 3800 BP Amersfoort In 2016 vond in Nederland de verkiezing plaats van het ‘Mooiste Natuurgebied van Nederland’. Deze De Veluwe is één van de vier Nationale Parken van Wereldklasse waarvoor www.cultureelerfgoed.nl verkiezing maakte deel uit van het programma ‘Naar Nationale Parken van Wereldklasse!’ de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Staatsbosbeheer een beknopte landschapsbiografe hebben opgesteld. De overige drie landschapsbiografeën Staatsbosbeheer (SBB) In Nederland is namelijk besloten om tot nieuwe Nationale Parken te komen, waarin het accent niet alleen in deze serie gaan over de Nederlandse Wadden, de Hollandse Duinen en Postbus 2 ligt op het behoud van unieke natuurkernen, maar ook op het behoud van onze unieke landschappen en NLDelta / Biesbosch-Haringvliet. 3800 AA Amersfoort ons cultuurhistorisch erfgoed. Overal is immers sprake van een eeuwenlange wisselwerking tussen mens en www.staatsbosbeheer.nl natuur. Dat geef vanzelfsprekend een extra dimensie en maakt de gebieden veelzijdiger en interessanter. Deze landschapsbiografe is een uitgave van de Rijksdienst Bij deze natuurverkiezing koos het Nederlandse publiek voor de drie mooiste natuurgebieden van Nederland en voor het Cultureel Erfgoed en Staatsbosbeheer. dat waren het Waddengebied, de Veluwe en de Hollandse Duinen. De vakjury, waarvan ik voorziter mocht zijn, Uitvoering: Bureau Overland en Kenniscentrum Landschap en die de inzendingen moest selecteren, wees nog een vierde gebied aan: NLDelta / Biesbosch-Haringvliet. Projectleider RCE: Bert Groenewoudt Auteur: Jan Neefes, Bureau Overland Voor deze winnaars lieten de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en Staatsbosbeheer een landschaps- Onder redactie van Hans Bleumink, Jan Neefes en Theo Spek biografe maken door Bureau Overland en het Kenniscentrum Landschap. Het is geen chronologisch verhaal, maar de schijnwerper werd gericht op de meest in het oog springende karakteristieken van deze gebieden. Cartografe: Annelien Kapper en Jan Neefes Wat maakt deze gebieden zo uniek? Wat is er karakteristiek aan het landschap? Hoe kun je dat unieke Foto’s: Bureau Overland, tenzij anders vermeld karakter koesteren en benuten voor het natuurbeheer en behouden bij ruimtelijke plannen, recreatieve ontwikkelingen en bij het opstellen van een omgevingsvisie? Beeld omslag: Montage Daniël Loos (kaart Christiaan sGrooten, 1570 en Hulshorsterzand (foto Bram van de Biezen, HollandLuchtfoto) Deze landschapsbiografe is absoluut geen eindpunt, maar is juist bedoeld als een begin, als een bouwsteen Grafsche vormgeving: Daniël Loos, Bureau Contrapunt en een inspiratiebron. Voor gebieden die zich willen ontwikkelen tot een Nationaal Park Nieuwe Stijl kan deze landschapsbiografe zeker een inspiratiebron zijn en dat laatste des te meer voor de vier winnaars die nu over Bij de beeldredactie is de grootst mogelijke zorg besteed aan het achterhalen hun eigen landschapsbiografeën kunnen beschikken. Dit cadeau was een onderdeel van hun publieksprijs. van de auteurs of rechthebbenden van de opgenomen illustraties. In een aantal Ik wens niet alleen de winnaars, maar ook de andere initiatiefnemers heel veel succes met de weg die zij gevallen is het niet gelukt om eventuele rechthebbenden te achterhalen. De gaan afeggen om hun gebieden te ontwikkelen tot een nieuw Nationaal Park. uitgever verzoekt eventuele rechthebbenden dit alsnog kenbaar te maken. Met een hartelijke groet, ISBN/EAN: 978-90-5799-307-7 professor mr. Pieter van Vollenhoven Amersfoort, november 2018 © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed | Staatsbosbeheer 6 Landschapsbiografe van de Veluwe 7 — — Inhoud Colofon .............................................................................................................................4 Deel 3 Voorwoord .......................................................................................................................5 De industriële Veluwe: de natuurlijke hulpbronnen van een zandmassief ........................................................................................57 Inleiding ............................................................................................................................8 3.1 Kuilen in de heide en het bos .............................................................................58 Eerste kennismaking: de Veluwe in vogelvlucht ................................................. 10 Graven naar grind, leem, zand en ijzer 3.2 Watermolens en sprengenbeken ......................................................................62 Deel 1 Waterkracht uit de Veluwse waterbel De stokoude Veluwe: zandmassief vol sporen uit het geologische en prehistorische verleden ......................................................15 Deel 4 1.1 Reliëfrijk zandmassief centraal in het vlakke Nederland ............................ 16 De exotische Veluwe: elite, buitenplaatsen en toeristen ....................... 67 Vorming van de Veluwe in de laatste ijstijden 4.1 De elitaire Veluwe: jachtlandschap met landgoederen 1.2 De verlaten prehistorische Randstad, zichtbare archeologie en buitenplaatsen .................................................................................................68 in het landschap .....................................................................................................22 Genieten van het Veluwse landschap De ontwikkeling van prehistorische cultuurlandschappen 4.2 Gelders Arcadië ..................................................................................................... 72 Fraai wonen op de zuidelijke Veluwezoom Deel 2 4.3 De Veluwe als exotische bestemming en als recreatielandschap ...........76 De lege Veluwe: een oud agrarisch landschap als oorsprong Schilders, schrijvers, welgestelden en toeristen ontdekken de Veluwe van een groot natuurgebied .......................................................................... 29 2.1 Kleine bewoningseilanden omgeven door woeste grond .........................30 Boeren op droge zandgrond Deel 5 De jonge Veluwe: nieuwe invullingen van een 2.2 Uitgestrekte heidevelden ...................................................................................38 uitgemergeld landschap ..................................................................................83 Uitputting van de Veluwse zandgronden 5.1 Nieuwe landbouw- en bosgebieden ................................................................84 2.3 Europese woestijnlandschappen ......................................................................44 Metamorfose van het Veluwse landschap Een milieuramp op de Veluwe 5.2 Militaire landschappen ........................................................................................90 2.4 Zichtbare restanten van middeleeuws bosbeheer: Ruimte om te oefenen en te strijden oude malebossen ..................................................................................................50 Boeren bestemmen hun oude leefgebied tot bos 5.3 Behouden natuur en nieuwe natuur ................................................................94 Veranderende visies leiden tot veranderde landschappen Verantwoording ...........................................................................................................98 Bronnen ..........................................................................................................................99 << Ochtend op de Veluwe. Foto: Jan Hutinga. 8 Landschapsbiografe van de Veluwe Inleiding 9 — — Biografieën van de Nationale Parken van Nederland Inleiding geologische perioden archeologische perioden tijd moderne tijd De landschapsbiografie als bouwsteen voor de Nationale Parken delta- en getijdennatuur, die uniek is in de wereld. Het Veluwemassief – dat 1.800 van Wereldklasse zich als een zandbult in het vlakke en dichtbevolkte Nederlandse deltaland- nieuwe tijd 1.500 Sinds 2015 werken overheden en maatschappelijke partijen samen aan de schap verhef – is één van de grootste aaneengesloten natuurgebieden van laat 1.250 vernieuwing en versterking van de Nationale Parken. Doel daarvan is om de West-Europa. middel- vol 1.050 bestaande 20 parken robuuster te maken en meer allure te geven. Naast de eeuwen 900 versterking van de ecologische en landschappelijke waarden, spelen ook ver- Landschapsbiografie vroeg holoceen 450 na Chr. groting van de beleefaarheid en betrokkenheid van ondernemers en bewoners Om de nauwe verbondenheid tussen natuur, landschap en cultuur ook voor Romeinse tijd een rol, alsmede de versterking van de regionale economie. Samen moeten de een breed publiek toegankelijk te maken, wordt de laatste jaren steeds vaker 12 voor Chr. ijzertijd Nationale Parken het visitekaartje worden van wat Nederland internationaal gewerkt met landschapsbiografeën. Een landschapsbiografe is een vernieuwen- 800 aan topnatuur te bieden heef. de, samenhangende en aansprekende manier om het verhaal van het landschap bronstijd 2.000