Okręty Wojenne Nr 78

W NUMERZE

Dwumiesięcznik Jarosław Malinowski Vol. XV, Nr 78 (4/2006) 2 ISSN-1231-014X, Indeks 386138 Z życia flot Redaktor naczelny Jarosław Malinowski Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, Zvonimir Freivogel Maciej S. Sobański 5 Dante Alighieri – zapomniany jedynak, Współpracownicy w kraju Jarosław Cichy, Andrzej Danilewicz, część II Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Przemysław Federowicz, Michał Glock, Tadeusz Górski,Tomasz Grotnik, Krzysztof Hanuszek, Jerzy Lewandowski, Jean Guiglini, Albert Moreau Andrzej Nitka, Grzegorz Nowak, Francuskie krążowniki 8000 t, część II 11 Grzegorz Ochmiński, Jarosław Palasek, Jan Radziemski, Marcin Schiele, Marek Supłat, Tomasz Walczyk Współpracownicy zagraniczni BELGIA Marek Supłat Leo van Ginderen, Jasper van Raemdonck, 23 CZECHY Pancerniki Stalina, część I René Greger, Ota Janeček FRANCJA Gérard Garier, Jean Guiglini, Pierre Hervieux HISZPANIA Alejandro Anca Alamillo Józef Wiesław Dyskant IZRAEL Wojna na wodach chińskich 1937-1939, 29 Aryeh Wetherhorn LITWA część I Aleksandr Mitrofanov MALTA Joseph Caruana NIEMCY Sergiej Patianin Siegfried Breyer, Richard Dybko, Hartmut Ehlers, 41 „Droga życia” dla „szczurów Tobruku”, Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, część I Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Siergiej Bałakin, Nikołaj W. Mitiuckow, Konstantin B. Strelbickij STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Tomasz Walczyk Arthur D. Baker III Historia włoskich lotniskowców, część III 47 UKRAINA Anatolij N. Odajnik, Władymir P. Zabłockij WIELKA BRYTANIA Ralph Edwards WŁOCHY Jarosław Palasek Maurizio Brescia, Achille Rastelli 57 Amerykańskie okręty dowodzenia, Adres redakcji część VIb Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Góry Polska/Poland tel: +48 032 384-48-61 www.okretywojenne.pl Jarosław Cichy e-mail: [email protected] 64 Skład, druk i oprawa: Ścigacze okrętów podwodnych typu DRUKPOL sp. j. Kronstadt, część II Kochanowskiego 27, 42-600 Tarnowskie Góry tel. 032 285-40-35, www.drukujemy.pl © by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2006 Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Zvonimir Freivogel, Danijel Frka Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą 75 Stella Polare – krótka służba wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie pod banderą Kriegsmarine zamówionych nie zwracamy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść publikowanych artykułów, które prezentują wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Maciej S. Sobański Nakład: 1500 egz. Marynarka Wojenna Malezji, część II 80

Na okładce: Radziecki ścigacz okrętów podwodnych Recenzje typu Kronstadt (proj. 122bis) na fotografii 88 z połowy lat 50-tych. Fot. zbiory Siergiej Bałakin Z życia flot

porność pełna 6600 t, długość ka- Trzeba przyznać, że trudno dopa- dłuba 153 m, szerokość 16,50 m trzeć się w budownictwie chińskich i zanurzenie 6,00 m. Napęd syste- niszczycieli jakiegoś sensownego ob- mu CODOG składa się z 2 ukraiń- razu. W ciągu kilku ostatnich lat zbudo- skich turbin gazowych Zorja DT-59 po wano po kilka jednostek różnorodnych 24 300 KM (17 860 882 kW) każda typów (052C, 052B, 051B, 051C) oraz 2 silników wysokoprężnych MTU oraz dokonano zakupów w Rosji (typ 12 V 1163 po 4400 KM (3235 kW) Sowremiennyj), a nie wiadomo któ- każdy. Prędkość maksymalna wyno- ry będzie budowany w większej serii. si około 30 węzłów, zasięg 5000 Mm/ Również utrzymywanie tak małych serii Kolejny nowy chiński trałowiec nieznanego typu. Fot. Internet 15 węzłach. jednostek, każdy z niejako odmiennym Uzbrojenie obejmuje 6 pionowych systemem uzbrojeniem, podraża kosz- Algieria chińskich sił trałowych. Kadłub wyda- 6-prowadnicowych wyrzutni rakiet ta eksploatacji i szkolenia załóg. Zakup w Rosji je się być zbudowany z plastiku, jego plot. HQ-9 (2 przed pomostem i 4 po- Rosyjska centrala handlowa wyporność maksymalną szacuje się między hangarami), 8 pocisków prze- Francja „Rosoboroneksport” poinformowana 550 t, a długość na około 60 m. ciwokrętowych typu C 802, uniwersal- „Forbin” na próbach ła o podpisaniu z rządem Algierii kon- ne działo kal. 100 mm, 2 6-lufowe ze- Do prób morskich przygotowywa- taktu na dostawę 2 okrętów podwod- Kolejne niszczyciele stawy obrony przeciwrakietowej typu ny jest niszczyciel rakietowy Forbin nych typu Kilo. Ma to być nowsza Na próby morskie udał się nisz- 730, 6 wyrzutni (2 x III) dla torped (D 620) typu Horizon opracowane wersja typu oznaczona jako proj. 636. czyciel Shijiazhuang zmodyfikowa- Ilas kal. 324 mm oraz 2 śmigłowce wespół z Włochami, którzy dla siebie W przeciwieństwie do pierwszej se- nego typu Luhai, natomiast kolejny Kamow Ka-28. budują dwie podobne jednostki. Forbin rii (proj. 877, w tym polski Orzeł) jed- okręt tegoż typu znajduje się w koń- Wyposażenie elektroniczne obej- naprawdę robi imponujące wrażenie, nostki tego typu przystosowane są do cowym stadium prac wyposażenio- muje radar dozoru ogólnego 360, do- tak swoim awangardowym wyglądem przenoszenia rakietotorped „Szkwał” oraz szerokiej gamy pocisków rakietowych typu „Klub-C”. Oba okręty zbuduje stocznia „Admiraltejskije Werfi” z Petersburga. Stępka pod pierwszy okręt zostanie położona jeszcze w tym roku, kolejny w 2007. Według grafika budowy oraz szkolenia załóg, obie jednostki zasilą skład floty algierskiej w 2010 roku. Warto dodać, że marynarka algier- ska posiada dwa okręty proj. 877E zbudowane w latach 1985-1987. Oba mają przejść w Rosji gruntowną mo- dernizację, prace na pierwszym mają Francuski niszczyciel rakietowy Forbin gotowy do prób morskich. Fot. MarineNet się rozpocząć w listopadzie b.r. wych. Wersja ta nosi oznaczenie proj. zoru powietrznego 381C, 1 kierowania jak i poziomem systemów uzbrojenia Chiny 051C w przeciwieństwie do prototy- ognie rakiet plot. (wersja pochodzą- i elektroniki na nim zamontowanych. Nowy trałowiec powego Shenzhen (eks-Yantai) proj. ca z lądowego zestawu), 2 kierowa- Charakterystyka techniczna nisz- Trwają ostatnie prace montażo- 051B, który został zbudowany w lania ogniem rakiet przeciwokrętowych czyciela jest następująca: wypor- we na nowym trałowcu nieznanego tach 1996‑1999. Castor II J 345, sonar kadłubowy oraz ność standardowa 5600 t, wypor- typu. Swoim kształtem przypomina on Przybliżone dane taktyczno-tech- sonar holowany. ność pełna 7050 t, długość kadłuba zmodyfikowaną wersję starego typu niczne Shijazhuang są następujące: Załoga niszczyciela liczy około 152,90 m, szerokość 20,30 m, za- T-43 (proj. 254), który stanowi trzon wyporność standardowa 5500 t, wy- 240-250 ludzi. nurzenie 5,40 m. Napęd w syste-

Dwa nowe chińskie niszczyciele rakietowe zmodyfikowanego typu Luhai przy nabrzeżu. Z prawej jednostka gotowa do prób morskich, z lewej w trakcie prac wyposażeniowych. Fot. Internet

2 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Z życia flot

Korea Płd. Pierwsza „214” 9 czerwca b.r. został wodowany w stoczni Hyundai w Ulsan pierwszy, z 3 planowanych, okręt podwodny typu „214” na niemieckiej licencji. Budowa tak nowoczesnego okrętu świadczy o wysokim poziomie tech- nologicznym gospodarki południowo- koreańskiej. Warto dodać, że okręty tego typu budują oprócz Niemiec tylko Włochy i Grecja. Wydokowane holenderskiego okrętu desantowego Johan de Witt. Fot. Internet mie CODOG składa się z turbin gazo- Limited, serii patrolowców określa- wych Fiat-GE LM 2500 po 31 280 KM nych jako typ „XFPV” (Extra Fast Patrol (23 000 kW) oraz 2 silników wysoko- Vessel). W służbie znajdują się już: prężnych SEMT Pielstick 12 PA 6 B Sarojini Naidu (11.11.2002), Durgabai STC po 5875 KM (4320 kW), pręd- Deshmukh (29.04.2003), Kasturba kość maksymalna 29 węzłów, zasięg Gandhi (28.10.2005), Aruna Asaf 7000 Mm/18 w i 3500 Mm/24 w. Ali (28.01.2006) i Subhadra Kumari Uzbrojenie prezentuje gamę sys- Chauhan (28.04.2006). W bieżącym temów wchodzących do uzbrojenia roku mają jeszcze wejść do służ- i obejmuje: 6 pionowych 6-prowad- by Meera Behan i Savitri Bai Phule. nicowych wyrzutni dla 32 rakiet plot. Patrolowce przeznaczone są do dzia- „Aster 30” lub 16 „Aster 15” (mogą- łań antyterrorystycznych, zwalczania cych zwalczać rakiety balistyczne), przemytu, ochrony strefy wyłączno- 8 pocisków przeciwokrętowych typu ści gospodarczej oraz działań ratow- Ceremonia wodowania pierwszego południowkoreańskiego MM 40 „Exocet”, 2 6-prowadnico- niczych. Jednostki bazują w Tuticorin okrętu podwodnego typu „214”. Fot. Hyundai we wyrzutnie rakiet plot, bliskiego za- i Tamil Nadu. sięgu „Mistral”, 2 uniwersalne działa Charakterystyka patrolowców jest OTO-Melara kal. 76 mm (w dosyć dzi- następująca: wyporność maksymalna wacznym umiejscowieniu bezpośred- 270 t, wymiary 46,14 x 7,50 x 2,00 m, nio przed pomostem), 2 działka F2 kal. napęd 3 silnikami wysokoprężny- 20 mm, 2 wyrzutni torped MU 90 kal. mi MTU-F 16V40000 M90 o łącznej 324 mm oraz 2 śmigłowce NH 90. mocy 11 000 KM (8160 kW), pręd- Supernowczesne wyposażenie kość maksymalna 35 węzłów. elektroniczne obejmuje radar dozoru Uzbrojenie składa się z zamonto- ogólnego EMPAR, dozoru powietrz- wanej na dziobie wieżyczki pancernego S 1850M, sonar kadłubowy nej (pochodzącej z transportera opan- 4110 CL oraz inne systemy. cerzonego BWP-2) z działkiem kal. Wizja komputerowa południowkoreańskiego kutra rakietowego Dzięki pełnej automatyzacji załoga 30 mm i km 7,62 mm. typu „PKM-X”. Fot. „Flottes de Combat” niszczyciela liczy 134 ludzi, istnieje też Załoga 30 ludzi, istnieje też możli- możliwość zaokrętowania 42 żołnie- wość zaokrętowania małego oddziału. rakietowa Prahar (K 98) typu Tarantul‑I „PKM-X” na horyzoncie rzy piechoty morskiej. (proj. 1241E) identyczna z jednostka- Trwają przygotowania do budo- Pechowa kolizja mi polskiej MW. Kolizja nastąpiła w re- wy serii 40 kutrów rakietowych typu Holandia W dniu 22 kwietnia b.r w kolizji ze jonie Goa o godz. 21.45, na szczęście „PKM-X”. Stocznią wiodącą całej se- Desantowiec na próbach statkiem handlowym zatonęła korweta bez strat w ludziach. rii ma być Kangnam z Hanjin, która Duży okręt desantowy Johan de ma jednostkę prototypową oddać do Witt (L 801) został 14 kwietnia b.r Nowy indyjski patrolowiec Subharda Kumari Chauhan w czasie służby w 2007 roku. Okręty charakte- prób morskich. Brak dziobowego działka. Fot. Goa Shipyard wydokowany przez stocznię Schelde ryzuje nowoczesna i zwarta sylwetka Shipbuilding w Vlissingen i ma być w technologii „stealth”. przygotowany do serii prób morskich. Projektowana charakterystyka ma Warto dodać, że dla obniżenia kosztów być następująca: wyporność standar- budowy kadłub zbudowała rumuńska dowa 300 t, wyporność pełna 350 t, stocznia Damen Shipyard w Gałaczu, długość maksymalna kadłuba 56 m, nabudówki i siłownię montowano już napęd w systemie CODAG złożony w Holandii (patrz „OW” nr 75). z 2 turbin gazowych GE LM 500 po 5600 KM (4115 KW) oraz 2 silni- Indie ków wysokoprężnych MTU nieznane- Udane patrolowce go typu. Od 2002 roku trwa budowa dla Uzbrojenie ma się składać z 8 poci- Indian Coast Guard w Goa Shipyard sków przeciwokrętowych „Harpoon”

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 3 Z życia flot

żeniowych znajdują się bliźniacze jed- wymiary kadłuba 176,60 x 26,40 x nostki: Largs Bay (L 3006), Lyme Bay 5,80 m, napęd diesel-elektyczny zło- (L 3007), Cardigan Bay (L 3009), któ- żony z 4 silników wysokoprężnych re mają wejść do służby w roku na- Wärtsilä (2 typu L 26 po 2240 kW stępnym. Budowa tych jednostek jest i 2 typu V 26 po 3360 kW), pręd- następstwem zapotrzebowania bry- kość maksymalna 18 węzłów, zasięg tyjskich sił zbrojnych na uniwersalne 8000 Mm/15 w. okręty transportowe, mogące dostar- Jednostki mogą transporto- czać do dowolnego punktu żołnierzy, wać jedną barkę desantową typu Mk wszelkiego rodzaju pojazdy oraz broń 10 i dwie typu Mk 5 oraz składany i zaopatrzenie w postaci palet czy kon- park pontonowy przydatny przy rozła- tenerów, jak i pełnić rolę pływających dunku sprzętu i towarów. szpitali. Dlatego skorzystano doświad- Dodatkowo na obszernym po- czeń w budownictwie różnych jedno- kładzie istnieje możliwość przyjmo- stek klasy RO-RO przy ich opracowywania ciężkich śmigłowców typu Norweski patrolowiec Normen przy Wałach Chrobrego w Szczecinie, 16.07.2006. Fot. Tomasz Grotnik waniu, stąd ich „cywilna” sylwetka. „Chinook” Mk 10 oraz przemiennopła- Parametry jednostek są następują- tów V‑22 „Osprey”. Block II (2 x IV), 1 działa uniwersalne- (29 400 KW) której pary dostarcza re- ce: wyporność standardowa 10 000 t, go OTO-Melara kal. 76 mm oraz dzia- aktor atomowy typu S 9 G, prędkość ła kal. 40 mm. maksymalna 34 węzły. Nowe jednostki mają się stać czę- Uzbrojenie składa się z 12 piono- Z ostatniej chwili ścią planu modernizacji sił lekkich, tro- wych kadłubowych wyrzutni dla rakiet W dniu 15 lipca w czasie trwających ataków przeciwko proirańskiemu chę zaniedbanych w ostatnich latach samosterujących typu „Tomahawk” ugrupowaniu Hezbollah na terytorium Libanu, doszło 16 km od Bejrutu do na rzecz okrętów większych klas. oraz 4 wyrzutni torped kal. 533 m. spektakularnego ataku na izraelski okręt. Hezbollah zaatakował mianowicie Dla tych ostatni łączny zapas wynosi korwetę typu „Saar 5”, prawdopodobnie Hanit (patrz. „OW” nr 75 str. 83). Norwegia 26 torped Mk 48 i pocisków przeciw- Okręt otrzymał trafienie rakietą w część rufową, a dokładniej w hangar, jeden „Normen” ukończony okrętowych „Sub Harpoon”. marynarz zginął a czterech uznano za zaginionych. Na okręcie wybuch gwał- Szczecińska Stocznia Remontowa Całkowitym novum będzie moż- towny kilkugodzinny pożar, który dopiero po przybyciu innych okrętów udało „Gryfia” oddała Norweskiej Straży liwość zabierania przez okręt zdalnie się opanować. Korweta została odholowana do Hajfy, co wskazuje również na Przybrzeżnej (Kystvakt) prototypowy sterowanych pojazdów podwodnych bardzo poważne uszkodzenia siłowni. Żródła izraelskie mówią o drugiej rakie- patrolowiec Normen. Cztery kolejne przeznaczonych do wykrywania min, cie, ta jednak miała trafić w kambodżański frachtowiec, gdyby trafiła w korwe- okręty tego typu zostaną zbudowane pojazdów dla sił specjalnych itp. tę jej los byłby zapewne przypieczętowany. do końca 2007 roku. Liczebność załogi, w zależności Początkowo podawano, że okręt został trafiony przez zdalnie sterowany Podstawowe parametry patrolow- od zadania, ma wynosić od 120 do bezpilotowy samolot, później podano informację o rakiecie, podobnej do chiń- ca są następujące: wyporność mak- 134 ludzi. skiego typu C-802. Takie same rakiety zakupił Iran, następnie podjął ich pro- symalna 700 t, długość maksymalna dukcję (na licencji?) u siebie. Według wszelkiego prawdopodobieństwa trze- 47,20 m, szerokość 10,30 m, zanu- Wielka Brytania ba przyjąć, że to właśnie z Iranu pochodzi rakieta którą został trafiony izra- rzenie 3,25 m. Napęd diesel-elektrycz- Nowe desantowce elski okręt. ny, prędkość maksymalna 17 węzłów. Ostatnie próby morskie przecho- Sam fakt trafienia daje wiele do myślenia, szczególnie stronie izraelskiej. Uzbrojenie patrolowca nastąpi dzi transportowiec desantowy Mounts Albo dowódcę okrętu zgubiła pewność siebie, lub systemy obronne okrętu w Norwegii, dlatego na razie nie jest Bay (L 3008), typu „ASLS” (Alternative okazały się bezradne wobec błyskawicznego i zaskakującego ataku. Ta druga ono znane. Landing Ship Logistic), który w bieżą- wersja podważyłaby efekt supremacji technologicznej Izraela nad państwami Patrolowce powyższego typu są cym roku ma być wcielony do służ- arabskimi, będącej do tej pory warunkiem istnienia samego państwa. przeznaczone do patrolowania nor- by. W różnym stadium prac wyposa- weskiego wybrzeża oraz zadań zwią- zanych z ratownictwem morskim Brytyjski pomocniczy okręt desantowy Mount Bay udający się na próby morskie. Fot. Internet i ochroną środowiska.

USA Wodowanie „Hawaii” W dniu 17 czerwca b.r. w stoczni General Dynamics Electric Boat w Groton, został wodowany wielo- zadaniowy atomowy okręt podwodny Hawaii (SSN-776). Jest on trzecim okrętem, mającego liczyć 8 jednostek typu Virginia. Najnowszy nabytek U.S. Navy posiada następująca charakterysty- kę: wyporność nawodna 6930 t, wy- porność podwodna 7800 t, wymiary 114,90 x 10,37 x 9,90 m, napęd tur- binę parową o mocy 40 000 KM

4 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Tekst Zvonimir Freivogel (Niemcy)

Ładne ujęcie bohatera naszego artykułu z okresu wojny. Fot. zbiory Jarosław Malinowski

„Dante Alighieri” – zapomniany jedynak część II

Służba okrętu Eskadry, który stacjonował na Morzu rował wspólnie z niszczycielami typu Pancernik po długo trwających Egejskim). Dante Alighieri jako okręt Impavido, które wchodziły w skład próbach odbiorczych i szkoleniu za- flagowy wiceadmirała Amero d’Aste II. Flotylli Niszczycieli (Seconda łogi oficjalnie wpisano na listę jed- Stelli przydzielono do I. Dywizjonu Squadriglia Cacciatorpediniere). Po nostek floty włoskiej w dniu 15 stycz- I. Eskadry. Wspomniany admirał do- wybuchu wojny z Austro-Węgrami, nia 1913 r. Między styczniem a mar- wodził tym właśnie dywizjonem i za- w maju 1915 r. Dante przeważ- cem okręt odbył kolejne krótkie rej- razem całą eskadrą. Oprócz Dantego nie przebywał wraz z innymi wło- sy próbne, celem „dotarcia” urzą- były to jeszcze okręty liniowe Giulio skimi pancernikami, nie wykazu- dzeń napędowych. W marcu i kwiet- Cesare i Leonardo da Vinci, lekki krą- jąc żadnej aktywności, w bazie ma- niu 1913 r. jednostka odbyła rejs po żownik Nino Bixio i niszczyciele typu rynarki wojennej w Tarencie. W dniu Oceanie Atlantyckim, pokonując w su- Animoso. Od września do listopa- 5 września 1915 r. stał się okrętem mie 7 197 mil morskich i odwiedza- da tego samego roku pancernik od- flagowym (do 16 maja 1916 r.) do- jąc m.in. Dakar, Funchal na Maderze, bywał dalsze ćwiczenia w okolicy wódcy floty włoskiej, wiceadmira- Ponte Delgada i Vigo. Po tym rejsie La Spezia, a w październiku na jego ła Ludwika Sabaudzkiego (Luigi di szkolnym na Dantego zaokrętował maszcie pojawiła się flaga głównodo- Savoia). W czasie całej wojny wło- się król włoski wraz ze swoją rodzi- wodzącego (commandante in capo/ skie pancerniki rzadko wychodziły ną, aby wziąć udział w ceremonii wo- C-in-C) zjednoczonych sił morskich w morze, w zasadzie jeszcze rzadziej dowania okrętu liniowego Duilio, któ- (forze navali riunite). W dniu 26 sierp- niż jednostki tej klasy głównego prze- ra odbyła się w stoczni Castellamare nia 1914 r. C-in-C przeszedł na pan- ciwnika, cesarsko – królewskiej flo- di Stabia. Następnie Dante z gło- cernik Regina Margherita, a Dan- ty Austro‑Węgier. Pancerniki tej ostat- wą państwa na pokładzie krążył na te Alighieri został okrętem flagowym niej wzięły udział w tylko trzech ope- wodach Morza Tyrreńskiego biorąc I. Dywizjonu Pancerników pod do- racjach morskich (w sierpniu 1914 r., udział w manewrach całej floty wło- wództwem kontradmirała Camillo kiedy wyszły na południowy Adriatyk skiej (za wyjątkiem I. Dywizjonu II. Corsiego. Wspomniany dywizjon ope- na spotkanie, do którego zresz-

Podstawowe daty budowy Nazwa Stocznia Data położenia stępki Data wodowania Ukończony Cantiere di Dante Alighieri Castellamare di 06.06.1909 20.08.1910 01.11.1913 Stabia

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 5 „Dante Alighieri” – zapomniany jedynak

Fotografia Dantego wykonana w marcu 1919 r. podczas parady zwycięstwa w Wenecji. Z lewej dziób austro-węgierskiego drednota Tegetthoff. Fot. zbiory Achille Rastelli tą nie doszło, niemieckich krążow- zachowane włoskie drednoty, prze- ny morza znajdujących się w Duraz- ników Goeben i Breslau, gdyż te ob- szły z Tarentu na Korfu, gdyż istnia- zo wojsk austro‑wegierskich i kil- rały ostatecznie kurs na Dardanele. ła potrzeba stworzenia zespołu no- ku okrętów i statków przeprowadzić W maju 1915 r. po wybuchu woj- woczesnych okrętów, który miał za miały włoskie krążowniki pancerne ny z Włochami, kiedy to cała c.k. flo- zadanie wsparcie alianckich sił pa- San Giorgio, Pisa i San Marco, które ta wyszła w morze, aby ostrzelać nie- trolujących od południa wejście do osłaniać miały brytyjskie niszczycie- przyjacielskie wybrzeże oraz prze- Cieśniny Otranto. Wspomniane jed- le i włoskie torpedowce. Drogę wspo- rwanej – po zatopieniu Szent Istvána nostki opuściły Tarent 29 listopada mnianym jednostkom torował zespół – operacji przeciwko alianckiej bloka- i w trakcie nocnego przejścia eskor- trałowców (brytyjskie niszczyciele dzie cieśniny Otranto oraz w czerw- towane były przez sześć niszczycieli Acheron, Goshawk, Jackal, Tigress), cu 1918 r.). Ciężkie jednostki włoskie, z Brindisi, zawijając następnego dnia wzmocniony przez brytyjskie krążow- a wśród nich i Dante Alighieri wycho- na Korfu. Do wymienionych nisz- nik Lowestoft, Darthmouth i Weymo- dziły w morze jeszcze rzadziej. czycieli dołączyły jeszcze niszczycie- uth, które z kolei osłaniane były przez W roku 1916 dla lepszej dysloka- le Garibaldino i Lanciere oraz torpe- cztery brytyjskie niszczyciele, jedena- cji w południowej części Adriatyku dowce Sirio i Saffo. Pancerniki nie po- ście amerykańskich ścigaczy okrę- Dantego wraz z innymi jednostka- zostały zbyt długo u wybrzeży Epiru, tów podwodnych i włoskich sześć ku- mi swego dywizjonu przydzielono do gdyż już 21 stycznia 1917 r. powróci- trów torpedowych typu MAS. Dante grupy „A”, która bazowała na wyspie ły one do Tarentu. Alighieri pod flagą kontradmirała Korfu. W zasadzie Dante miał wejść Dante Alighieri pozostał w Taren- Mola wchodził w skład zespołu dale- w skład II. Dywizjonu, wraz z pan- cie do września 1918 r.. kiedy to za- kiej osłony nazwanej „Dante”. Zespół cernikami Andrea Doria i Caio Duilio, planowano dużą operację przeciwko ten miał za zadanie włączyć się do lecz ostatecznie po stracie Leonardo Durazzo, zamierzając zniszczyć znaj- akcji, gdyby na pomoc obrońcom da Vinci, który stał się obiektem ata- dujące się tam nieprzyjacielskie siły Durazzo z Boki Kotorskiej miał wyjść ku austro-węgierskich sabotażystów, morskie i transportowce oraz umoż- zespół okrętów austro–węgierskich. tonąc w wydawałoby się bezpiecznej liwić przeprowadzenie operacji de- Włoski drednot, na którym znajdował bazie w Tarencie, Dante pod dowódz- santowej. Nie chciano dopuścić, aby się jeszcze szef sztabu (Capo di Stato twem wiceadmirała Cutinelli Rendina Albanię wyzwoliły francuskie bądź Maggiore della Marina), admirał hra- pozostał ostatecznie w składzie wspo- greckie wojska, gdyż Albania leża- bia Paolo Thaon di Revel miał krążyć mnianego już I. Dywizjonu. Pod ko- ła w strefie zainteresowań Włochów. na pozycji 41º 45 N / 18º 08 E. Osłonę niec listopada, w ramach przebazo- W dniu 30 września Dante wyszedł z jednostce flagowej zapewniały prze- wania włosko-francuskich sił mor- Tarentu w kierunku Brindisi w asy- wodniki flotylli Carlo Alberto Racchia, skich, Dante, Cavour, Cesare, Doria, ście niszczycieli Insidioso, Impavido Augusto Riboty, Cesare Rossarol, Duilio, w zasadzie wszystkie włoskie i Irrequito. Zbombardowanie od stro- Guglielmo Pepe, Alessandro Poerio

6 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE „Dante Alighieri” – zapomniany jedynak oraz niszczyciele Simone Schiaffino kolejne 418 godzin podczas różne- Fiume miała znowu stać się chorwac- i Ippolito Nievo. W skład innej jesz- go rodzaju ćwiczeń, a przez 56 na- ka. Wspomniane uzgodnienia wzię- cze grupy osłony wchodziły brytyj- stępnych godzin okręt był w gotowo- ły w łeb w momencie wkroczenia do skie krążowniki Gloucester i Glasgow, ści do wyjścia w morze. Interesująco Fiume włoskich wojsk, co nastąpiło włoski Marsala, włoskie przewodniki wypada porównanie z austro-wę- 17 listopada 1918 r. Do miasta weszły flotylli Nibbio, Aquila, Sparviero oraz gierskim Szent Istvánem, który pod- też oddziały francuskie, które miały pewna liczba brytyjskich i australij- czas swojej 937 dniowej służby w mo- miasto okupować do momentu wyja- skich niszczycieli. W opisywanej ope- rzy przebywał tylko 54 dni, co jednak śnienia się całej sytuacji, co miało na- racji wzięło również udział lotnictwo w przeliczeniu na czas zegarowy wy- stąpić podczas konferencji pokojowej. (ubezpieczane przez sześć włoskich nosi 1296 godzin. Trzeba sobie w tym W lipcu 1919 r. między Francuzami torpedowców) oraz okręty podwodne miejscu uzmysłowić, że chodzi w tym a Włochami doszło do krwawych in- (włoskie H 3, H 6, brytyjskie E 1, E 12, przypadku o c.k. drednot, który nie cydentów, a jeden z włoskich batalio- francuskie Amaranthe, Volta, Farraday, brał udziału w pierwszych dwóch wy- nów został zmuszony do opuszcze- Franklin). Aliancka operacja rozpo- mienionych operacjach floty austro- nia miasta. Ten jednak nie posłuchał częła się z pewną zwłoką, bo w dniu węgierskiej! rozkazu i powrócił do Fiume z kon- 2 października, gdyż trzeba było za- Za to służba opisywanego włoskie- trowersyjnym poetą i nacjonalistą czekać na Dantego. Cała operacja go drednota nabrała dopiero po woj- D’Annunzio na czele, który był go- musiała zostać przedwcześnie prze- nie rumieńców, stając się bardziej rącym zwolennikiem przystąpienia rwana, po storpedowaniu brytyjskie- interesującą, a to przynajmniej za Włoch do wojny w roku 1915 i ini- go krążownika Weymouth przez au- sprawą pewnych politycznych per- cjatorem wielu napadów propagan- stro-węgierski okręt podwodny „31”. turbacji, związanych z włoskim dą- dowych na terenie Austro-Węgier. Przebieg tej zakrojonej na szeroką ska- żeniem do rozszerzenia swoich wpły- Dołączyło do niego wiele znanych lę operacji należy ocenić raczej na do- wów na wschodnim wybrzeżu Morza osobistości, jak np. Commandante statecznie. W pobliżu operował jesz- Adriatyckiego. Już w dniu 9 listopada Luigi Rizzo, który w wojnie zatopił cze jeden c.k. okręt podwodny, „29”, 1918 r. Dante przeszedł do Wenecji, dwa austro-węgierskie pancerniki, ale nie udało mu się zająć dogodnej skąd miał wspierać zajmowanie przez Wien i Szent István. pozycji do odpalenia torped. W porcie Włochów miejscowości położonych Od dnia 20 maja 1919 r. Dante w Durazzo znajdowały się trzy au- na chorwacko-dalmatyńskim wybrze- Alighieri znajdował się więc w Fiume stro-węgierskie statki handlowe, Graz, żu. Wprawdzie w dniu 11 stycznia i nie przedsięwziął żadnych kroków Herzegowina i Stambul. W wyniku 1919 r. pancernik przebazowano naj- przeciwko D’Annunziemu, a to głów- ostrzału zatopiony został tylko ostat- pierw do Tarentu, a następnie do La nie z tego powodu, że 200 członków ni z wymienionych, a pozostałe dwa Spezia, ale już wkrótce powrócił na jego załogi przeszło na stronę „rebe- odniosły uszkodzenia. Austro-węgier- Adriatyk, aby podkreślić włoskie aspi- liantów”. W porcie znajdowały się ski statek szpitalny Baron Call zdo- racje w północnej części tego akwenu. jeszcze inne włoskie i alianckie okręty, łał opuścić Durazzo i po skontrolo- Dante wziął udział w kilku „misjach” m.in. włoskie niszczyciele Francesco waniu przez Brytyjczyków wolno mu w Fasana (miejscowość w Istrii, w po- Nullo i Giuseppe Cesare Abba, prze- było kontynuować rejs. Nielicznym bliżu Poli), Fiume, Sebenico, i Za- wodnik flotylli Carlo Mirabello, ame- znajdującym się w albańskim por- rze. W chwili, kiedy doszło do pu- rykański niszczyciel Pillsbury, fran- cie okrętom austro-węgierskim (nisz- czu zorganizowanego przez Gabriele cuski pancernik Condorcet i dwa czyciele Dinara i Scharfschütze oraz D`Annunzio, który ze swoimi „legio- brytyjskie krążowniki typu „C”. torpedowiec „87”) udało się częścio- nistami” zajął zneutralizowane mia- Miejscowa ludność pochodzenia wło- wo odeprzeć atak włoskich kutrów sto oraz port w Fiume, pancernik wła- skiego nie pozwalała opuścić włoskim torpedowych na port. Włosi określili śnie tam się znajdował. okrętom portu, wiele ich członków przeprowadzoną operację jako wiel- Chcąc lepiej zrozumieć skompli- załogi przyłączyła się do „rebelian- ki sukces, lecz Durazzo zajęto dopie- kowaną sytuację w Fiume (chorwac- tów”, a alianckie okręty stopniowo za- ro (18 października) po wycofaniu się ka Rijeka) pozwolę sobie w tym miej- częły opuszczać port. Dalsze włoskie wojsk austro-węgierskich, a decyzję scu nieco przybliżyć czytelnikom po- okręty i oddziały wojskowe osiągnę- o oddaniu tego portu podjęło dowódz- krótce najnowszą historię tego mia- ły Fiume na własną rękę, wśród nich two armii już w dniu 28 września. sta. Do roku 1868 Rijeka była chor- niszczyciele Agostino Bertani, Pilade Wkrótce, po rozpadzie Austro- wackim miastem. Następnie ode- Bronzetti i Espero oraz torpedowce Węgier, wojna się skończyła. Flota ce- rwano ją od Chorwacji i przyłączono 66 PN i 68 PN, gdyż i ich załogi pod- sarsko-królewska została najpierw do korony węgierskiej, jako „obce niosły bunt, przechodząc na stronę w dniu 30 października 1918 r. prze- ciało”. W latach 1851‑1918 w wyni- „rebeliantów”. Podobnie sprawy wy- kazana nowo powstałemu pań- ku systematycznego procesu madzia- glądały na Nullo, który już znajdował stwu południowych Słowian, tzn. ryzacji i italizacji procent chorwac- się w Fiume. Rząd włoski początko- Słoweńcom, Chorwatom i Ser- kiej ludności spadł z 91 do 48. Do wo próbował ignorować rozwój całej bom (SHS), a następnie podzielo- roku 1918 Fiume pozostało najwięk- sytuacji i nie przedsięwziął żadnych no ją między zwycięskie państwa. szym (i jedynym) węgierskim por- kroków, więc „uskocy” D’Annunziego W czasie wojny Dante Alighieri wziął tem nad Adriatykiem. Zgodnie z taj- (nazywał tak {uscocchi} swoich mor- udział w czterech operacjach mor- nym układem podpisanym w Lon- skich „legionistów” w nawiązaniu do skich, przebywając w morzu w su- dynie w roku 1915, państwa Ententy legendarnych korsarzy wschodniego mie 62 godziny(!). Należy jeszcze do- obiecały Włochom część wschod- Adriatyku, którzy w zamierzchłych dać, że jego maszyny pracowały przez niego wybrzeża Adriatyku, a Rijeka/ czasach walczyli przeciwko Turcji

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 7 „Dante Alighieri” – zapomniany jedynak i Wenecji) mogli w sposób nieskrępo- niewygodna, co zaowocowało pod- się porcie (wśród nich również Dante) wany opanować dalsze statki z bronią jęciem decyzji o morskiej blokadzie miały jednak w przypadku walk po- i prowiantem. D’Annunzio wysłal też tego miasta. Wydzielony do tego celu zostać neutralne. W dniu 26 grudnia swoją „ekspedycję” do Zadaru/Zary, zespół okrętów pod komendą admi- rozpalenie ognia w kotłach niszczy- która odwiedziła tamtejszego włoskie- rała Diego Simonettiego w składzie, ciela Espero zinterpretowano błędnie go gubernatora w osobie admirała pancernik Andrea Doria, przewodni- jako przygotowania do przerwania Milo, przekonując się na miejscu o po- ki flotylli Riboty, Falco, kilka niszczy- blokady i rozkazano otworzyć ogień myślnym dla Włochów rozwoju sytu- cieli, torpedowiec Calipso i dwa ho- w kierunku portu. Na szczęście pa- acji w tym mieście. W opisanej akcji lowniki pełnomorskie miały m.in. za dło tylko kilka strzałów, które oddał oprócz niszczyciela Nullo, torpedow- zadanie dopomóc pod koniec listo- ze swej artylerii średniej pancernik ca 66 PN i kilku kutrów torpedowych pada zamkniętym w porcie lojalnym Doria. Dowódca Dantego zwrócił się typu MAS wziął udział transportowiec okrętom (Dante, Mirabello, Abba i tor- do lojalistów z prośbą o wstrzymanie wojska Cortelazzo, (zdeklasyfikowany pedowiec 1 PN) w jego opuszczeniu, ognia, a ranny w ataku D’Annunzio krążownik Marco Polo), który jeszcze wzgl. wziąć je na hol. zadeklarował chęć poddania się. 22 września 1919 r. wszedł do Fiume Jeszcze 12 listopada 1920 r. na W dniu 28 grudnia ogłoszono zakoń- przywożąc wzmocnienia dla „legioni- mocy podpisanego w Rapallo ukła- czenie „wojny” i „legioniści” zaczęli stów”. Jedna kompania „legionistów” du (między Włochami a Królestwem opuszczać miasto. Dante opuścił osta- pozostała w Zarze, aby dopilnować, SHS) Fiume ogłoszono niezależnym tecznie port w dniu 6 stycznia 1921 r. że miasto pozostanie rzeczywiście we terytorium, czego nie chciał zaakcep- i przeszedł do La Spezia celem prze- włoskich rękach. tować miejski „rząd” D’Annunziego. prowadzenia rutynowego przeglądu. Dowódcą Dante Alighieri pozo- W momencie przybycia do portu re- Pancernik zyskał sympatię włoskiej stał do 5 listopada 1920 r. komandor gularnych włoskich okrętów pod do- ludności Fiume, gdyż w czasie blo- Battista Tanca, od którego obowiązki wództwem admirała Simonettiego, kady na jego pokładzie schronili się przejął w dniu 11 listopada komandor co nastąpiło w nocy z 30 listopada na starcy, kobiety oraz dzieci, a załoga Antonio Foschini. Między 22 września 1 września 1920 r. „legioniści” zablo- Dantego przekazywała miastu zapasy 1919 r. a 14 marca 1920 r. Dante peł- kowali wejście do portu od wewnątrz, swojego węgla, troszcząc się również nił również funkcję okrętu flagowego ustawiając w tym celu transportowiec o rannych. Doceniona została rów- admirała Franco Nunesa, który przy- Cortelazzo w poprzek toru wodnego, nież rola dowódcy, Foschiniego, jako był do Fiume 13 września 1919 r., aby co miało zapobiec wyjściu Dantego „krzewiciela pokoju”. zapoznać się z sytuacją. Po jego wyjeź- z portu. W dniu 21 grudnia dowód- Konsekwencją (spontanicznego?) dzie dowódca Dantego był zarazem do- ca włoskich oddziałów blokujących buntu było przemianowanie kilku bio- wódcą zespołu okrętów „lojalnych”. miasto i port od strony lądu, generał rących w nim udział – dla „zmycia W końcu wynikła w Fiume sytu- Caviglia, ogłosił dla Fiume stan wo- hańby” – jednostek włoskich. Nullo, acja stała się dla rządu Włoch zbyt jenny. Lojalne jednostki znajdujące Bertani, Bronzetti i Espero przemia-

Dante z lotu ptaka po modernizacji z przednim trójnożnym masztem. W tym okresie okręt liniowy wyposażony był jeszcze w wodnosamolot, który przeważnie znajdował się na dachu trzeciej wieży artylerii głównej. Wyglądem okręt liniowy przypomina amerykański krążownik typu Omaha. Fot. USMM

8 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE „Dante Alighieri” – zapomniany jedynak nowano na Fratelli Cairoli, Enrico Cosenz, Giuseppe Dezza i Turbine, a oba torpedowce i kutry torpedowe typu MAS otrzymały inne oznacze- nia alfanumeryczne. Ich załogi uka- rano w nieznacznym stopniu, na- kładając na nie przeważnie kary ad-

ministracyjne, które po dojściu do Rys. Jerzy Lewandowski władzy Mussoliniego złagodzono.

Fiume zostało w roku 1924 przyzna- Dante Alighieri 1924 ne Włochom, za wyjątkiem portu Barros i dzielnicy Susak, które weszły w skład Królestwa SHS/Jugosławia. Dopiero w roku 1945 miasto stało się jugosłowiańskie, a w wyniku ostatnich zmian ponownie chorwackie. Dante po przeprowadzonym prze- glądzie i remoncie przeszedł w roku 1922 do Genui, biorąc udział w mię- dzynarodowej konferencji gospodarczej. Następnie powrócił do La Spezia, gdzie został nieznacznie przebudowany. W miejsce prostego masztu palowego zainstalowano na nim maszt trójnożny, a oba przednie ko- miny wydłużono o 3 metry. Do roku 1924 jednostka pozostawała w rezerwie. Wiosną tego roku jednostkę reak- tywowano i wzięła ona udział w rejsie szkoleniowym po południowym akwenie Włoch. W czerwcu Dante udał się z rodziną królewską na pokła- dzie do Barcelony, która złożyła kur- tuazyjną wizytę tamtejszemu domowi królewskiemu. Po powrocie pancernik przydzielono do dywizjonu pancerników, biorąc w roku 1924 udział w manewrach floty włoskiej, które odbyły się mię- dzy Favignana a Augustą (Sycylia). Manewry, między La Spezia, Gaetą oraz Augustą a Termini Imerese, kon- tynuowane były w roku następnym. Zakończyła je parada floty na wodach wokół Syrakuz. Od roku 1925 przez pewien czas Dante miał na dachu wieży artyleryjskiej „C” wodnosamolot typu Macchi M 18. Pewną cieka- wostką jest fakt, że już w roku 1913 na pancerniku dokonywano ekspery- mentów z zaokrętowanym wodnosa- molotem typu Curtiss. W roku 1926 Dantego przesunię- to ponownie do rezerwy, a w roku następnym nastąpiła jego reaktywacja. W czerwcu tego roku pancernik wziął udział w ważnych z taktyczne- go punktu widzenia manewrach, któ- re przeprowadzono między Messyną a Anzio. W dniu 15 lipca 1927 r. Dante uczestniczył w paradzie koło Ostii, kiedy to flocie złożył wizytę ówczesny premier rządu włoskiego. We wrze-

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 9 „Dante Alighieri” – zapomniany jedynak

śniu tego samego roku z okazji pre- typie Cavour i Doria pancerz (na bo- ków uzbrojonych było w działa kali- stiżowych zawodów lotniczych o pu- kach 250 mm) był stosunkowo sła- bru od 381 do 343 mm, a ewentualna char Schneidera Dante wraz z Dorią, by, co też krytykowano w przypadku modernizacja Dantego, jak to miało przewodnikiem flotylli Pantera i flo- Dantego. Rozmieszczenie pomiesz- miejsce w przypadku jego następców, tyllą niszczycieli odwiedziły Genuę. czeń kotłowni, maszynowni i ko- nie została przeprowadzona głów- Następnie pancernik pozostał na wo- mór amunicyjnych było inne niż na nie z powodów politycznych (Układ dach ojczystych, a 1 lipca 1928 r. prze- Dante, a wewnętrzne zespoły turbin Waszyngtoński z roku 1922 !). Byłaby niesiono go do rezerwy i rozbrojono. znajdowały się bliżej rufy, więc siłą ona zresztą niepraktyczna i zbyt kosz- Z dniem 1 listopada 1928 r. skreślony rzeczy oba wewnętrzne wały napę- towna. Dante został skonstruowany ze stanu floty dekretem królewskim dowe były też krótsze. Pogodzono się według najlepszych zasad wyznawa- nr 2601, co zostało oficjalnie podane również z faktem, że nowe drednoty nych przez włoskich inżynierów budo wiadomości w „Giornale Ufficiale” będą nieco wolniejsze. W czasie póź- downictwa okrętowego, w duchu naj- nr 38 za rok 1928. W roku następnym niejszej przebudowy jednostek typu lepszych tradycji Benedetto Brina pancernik pocięto na złom. Cavour i Doria po zdemontowaniu i admirała di Saint Bona, charakte- wieży artylerii głównej znajdującej ryzując się silnym uzbrojeniem i sła- Konkluzja się na śródokręciu i usunięciu wszyst- bym pancerzem i nie dany mu było Dante Alighieri spełniał rolę proto- kich urządzeń napędowych zyskano zmierzyć się ze swoimi potencjalny- typu włoskich drednotów, ale pozo- wystarczająco dużo miejsca, aby za- mi przeciwnikami, gdyż również oni stał jedynakiem, gdyż w przypadku instalować siłownię większej mocy, większy okres wojny spędzili na ko- następnych jednostek tej klasy kon- która przenoszona była tylko na twicy w swoich bazach. struktorzy zdecydowali się na zain- dwa wały napędowe. W przypadku stalowanie na nich, i to zarówno na Dantego przebudowa taka była nie- Tłumaczenie z języka niemieckiego dziobie jak i na rufie, artylerii głów- możliwa, gdyż istniałaby potrzeba Michał Jarczyk nej w tzw. superpozycji. Ze względów przesunięcia środkowych wież arty- ciężarowych znajdujące się w super- lerii głównej w kierunku dziobu i ru- Bibliografia pozycji wieże były wieżami dwulu- fy oraz „przesunięcia” ich o pokład 1. Erminio Bagnasco, Achille Rastelli, Navi e Ma- fowymi o kalibrze 305 mm, nato- wyżej. Również zredukowanie bate- rinai Italiani nella Grande Guerra, Ermanno miast na śródokręciu zdecydowano rii dział artylerii głównej do dziewię- Albertelli Editore, Parma 1997. się na zainstalowanie wieży trójdzia- ciu dział w trzech wieżach byłaby jak 2. Siegfried Breyer, Grosskampfschiffe 1905- łowej, aby w ten sposób zwiększyć najbardziej możliwa, tylko tak na po- 1970, Russland/Sowjetunion, Mittelmeeranlieger, liczbę dział do 13. Trzynastka nie jest ważnie ta kwestia nie była nigdy roz- ABC-Staaten Südamerikas, Bernard & Graefe dla Włochów „feralną” liczbę, gdyż ważana. Verlag, München 1970. pech kryje się we Włoszech za „17”. Budowa Dante Alighieri została 3. Siegfried Breyer, Schlachtschiffe und Pancerniki typu Cavour i Doria upla- ukończona później niż przypuszcza- Schlachtkreuzer 1905‑1970, J. F. Lehmans Verlag, sowały się na drugiej pozycji najsil- no i w aktywnej służbie pozostał tyl- München, 1970. niej uzbrojonych pancerników świa- ko 15 lat, gdyż zbyt szybko się „zesta- 4. Siegfried Breyer, Schlachtschiffe 1905-1992, ta i „wyprzedzone” zostały jedynie rzał”. W roku 1913, kiedy kończono Band 1, Von der DREADNOUGHT bis zum przez brytyjski pancernik Agincourt jego budowę, na arenie pojawiły się Washington-Vertrag, Podzun-Pallas-Verlag, 1992. (eks-turecki Sultan Osman, eks – bra- już pierwsze „superdrednoty”, a po 5. Conway´s All the World´s Fighting Ships 1906- zylijski Rio de Janeiro), którego uzbro- I wojnie światowej włoski jedynak 1921, Conway Maritime Press, London 1985. jenie składało się w sumie z 14 dział nie mógł się już z owymi pancerni- 6. Harald Fock, Z-Vor! – Internationale Ent kal. 305 mm, umieszczonych w sied- kami nowej generacji mierzyć, gdyż wicklung und Kriegseinsätze von Zerstörern miu (!) dwudziałowych wieżach. Na większość potencjalnych przeciwni- und Torpedobooten, 1914 bis 1939, Koehlers Verlagsgesellschaft, Herford 1989. Pierwsza faza złomowania okrętu. Fot. zbiory Achille Rastelli 7. Aldo Fraccaroli, Italian Warships of World War 1, Ian Allan, London 1970. 8. Giorgio Giorgerini, Augusto Nani, Le Navi di Linea Italiane 1861‑1969, Ufficio Storico della Marina Militare, Roma 1969. 9. René Greger, Schlachtschiffe der Welt, Motorbuch Verlag, Stuttgart 1993. 10. Paul G. Halpern, The Naval War in the Mediterranean 1914-1918, Naval Institute Press, Annapolis/Maryland 1987. 11. Antony Preston, Grosskampfschiffe des Ersten Weltkrieges, Akademische Druck- und Verlagsanstalt, Graz 1976. 12. Francesco Roncallo, La Marina a Fiu- me, „Storia Militare”, Nr. 28, Januar 1996, Tuttostoria, Parma 1996. 13. Maciej S. Sobański, The Russian Battleships of the Sevastopol Class, Wydawnictwo „Okręty Wojenne“, Tarnowskie Góry 2003.

10 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Jean Guiglini (Francja) częśćTekst II Albert Moreau (Francja)

Francuskie krążowniki 8000 t

Krążownik Lamotte-Picquet wypływający z Tulonu 14 marca 1932 roku. Fot. Marius Bar DUGUAY-TROUIN – w przedniej części platformy do- – kompletny przegląd siłowni i wy- Duży remont, 1 października wodzenia zamontowano osłonę dzio- parowników 1929‑4 września 1930, Tulon bowego reflektora bojowego. – wykonanie różnych drobnych na- W trakcie przeprowadzonego w Tu- Zmiany sylwetki okrętu po zakończe- praw lonie dużego remontu na Duguay- niu prac. – instalację nowej wieży głównego Trouin, wykonano przegląd kotłów, Brak wieży głównego urządzenia urządzenia kierowania ogniem arty- wymianę rurek w skraplaczach oraz kierowania ogniem na szczycie trój- leryjskim dział kal. 155 mm, na miej- przeglądu urządzeń pomocniczych. nożnego masztu, przypominało to sy- sce zniszczonej przez pożar w roku W dniu 18 marca 1930 roku, na plat- tuację sprzed lat 1926-27, ale wów- 1930 formie trójnożnego masztu dziobowe- czas Duguay-Trouin nie posiadał jeszcze – instalację dalmierza dla dział go, nastąpił wybuch który spowodo- dźwigu do obsługi wodnosamolotów na plot. kal. 75 mm wał pożar. Został on szybko ugaszony, pokładzie rufowym. Przedłużenie spar- – wzmocnienie uzbrojenia plot., ale do tego czasu zdołał spowodować deku było ledwo dostrzegalne w rzucie przez zamontowanie wkm-ów plot. spore uszkodzenia. bocznym sylwetki, jedynie widok z lotu kal. 13,2 mm Hotchkiss – wieża głównego urządzenia kie- ptaka je ukazywał. Przedłużenie pokła- – wykonanie różnych adaptacji rowania ogniem była niezdatna do du stwarzało miejsce dla ewentualnego i usprawnień, w tym instalację most- użytku z powodu zniszczenia jej przy- umieszczenia dodatkowej łodzi pokła- ka admiralskiego. rządów optycznych i aparatu Granat dowej. Prace remontowe obejmowały: – szereg przewodów elektrycznych Osłona zamontowana w przedniej – wymianę rurek w 8 kotłach kończących się w wieży, było znisz- części niewielkiej platformy dowo- – wymianę rurek w dziobowych czone na pokaźnym odcinku ich dłu- dzenia, umieszczona na trójnożnym kondensatorach pary lewej i prawej gości. maszcie poniżej platformy reflekto- burty Prace wykonane w tym okresie (poza rów bojowych, podtrzymywała rów- – przegląd 8 turbin i wszystkich naprawami układu napędowego krą- nież „zegar artyleryjski”, pomalowany urządzeń pomocniczych żownika) wówczas na kolor biały. – naprawę izolacji turbin i kotłów Niektóre z nich były następstwem – naprawę drewnianego poszycia powstałego pożaru: Duży remont, 22 grudnia – dolnego pokładu – usunięcie niezdatnej do użytku 20 czerwca 1932, Tulon Usunięto: wieży głównego urządzenia kierowa- Remont sprowadzał się do prze- – 9 z 12 km-ów kal. 8 mm nia ogniem, która z uwagi na brak in- glądu skraplaczy na śródokręciu i ru- Hotchkiss, pozostałe 3 przekazano do nej, zastępczej nie została wymieniona fie, stanowiąc wstęp do dalszych prac, dyspozycji pokładowego oddziału de- – inne prace które były już wcze- które miały zostać przeprowadzone santowego śniej zaplanowane, wśród nich zna- w arsenale Brest. – 8 tratw ratunkowych typu Tulon, lazło się przedłużenie spardeku na tak by możliwe było zamontowanie lewej burcie w tylnej jego części. Duży remont, 1 lipca 1932‑9 sierpnia wkm. kal. 13,2 mm Hotchkiss Podpory spardeku były ruchome, co 1933, Brest – stanowisko reflektora bojowego, umożliwiało ładowanie na pokład W okresie 13 miesięcy przeprowa- bezużyteczne wobec zmiany systemu torped dzono: prowadzenia ognia.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 11 Francuskie krążowniki 8000 t

Nowe instalacje: – konstrukcja mostka admiralskiego, posiadającego ukrycia dla admira- ła i jego sztabu, ze skrzydłami po obu stronach. Mostek został zamontowany na dachu pomostu nawigacyjnego – zamontowanie kabiny radio- namiernika pomiędzy czterema nawiewnikami i wyposażenie jej w ra- dionamiernik S.F.R. 33 – nowa wieża urządzenia kierowania ogniem dział kal. 155 mm – nowy dalmierz o bazie 1-metra na dachu wieży dziobowego dalmierza – 2 stanowiska kontroli ognia plot., po jednym na każdej burcie, za za- kończeniem pomostu nawigacyjnego. Każde stanowisko wyposażono w dalmierz stereoskopowy o bazie 3-metrowej – stanowisko kontrolno-obliczenio- we dla ognia plot. – wykonane z duraluminium osło- ny 4 dział plot. kal. 75 mm, chroniące przed podmuchami i bryzgami fal – 4 podwójnie sprzężone wkm-y plot. kal. 13,2 mm Hotchkiss (2 inne ciągle jeszcze oczekiwały na zainstalowanie, podczas gdy 12 wkm-ów kal. 13,2 mm Hotchkiss zostało zamontowane na miejscach km-ów kal. 8 mm) – specjalny dźwig pokładowy do umieszczania wodnosamolotu na katapulcie (lewa burta, w odległości 23 m przed rufowym pionem) – ostatecznie krążownik otrzy- mał 24 tratwy ratunkowe typu Brest, z których 3 przeznaczone były dla sztabu admiralskiego Zmiany: Piękne ujęcie lotnicze Duguay-Trouin zacumowanego do keji Quinconces – poszerzenie niewielkiej platformy w Bordeaux, między 6 a 9 lipca 1934 roku. Zwracają uwagę: flaga wiceadmirała dziobowego „zegara artyleryjskiego” Drujona z 2 Eskadry, opuszczony na rufę maszt, dwa dalocelowniki ustawione na – niewielkie powiększenie nad- tylnych skrzydłach pomostu. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz budówki pomostu nawigacyjnego, w związku z instalacją stanowiska Wygląd zewnętrzny po modernizacji do kierowania ogniem dział głów- centralnego punktu dowodzenia ope- – konstrukcja mostku wyglądała nego kalibru, zaś dodatkowa sten- racyjnego masywniej poprzez dodanie dodatko- ga masztu mogła być opuszczona, – poszerzenie pomostu nawigacyj- wego mostka admiralskiego powyżej a główna reja spoczywała na barierce nego, tak by możliwa była instalacja pomostu nawigacyjnego górnej platformy trójnogu. To samo urządzeń kontroli ognia plot., za jego – umiejscowienie stanowisk kon- rozwiązanie zastosowano w przy- zakończeniem oraz ułatwione namie- troli ognia plot. w tylnej części skrzy- padku masztu rufowego. Stenga mo- rzanie azymutu i alidady przez za- deł pomostu nawigacyjnego, co wy- gła być opuszczana w przypadku montowane na pokładzie kompasy musiło zamontowanie cylindrycznych złych warunków atmosferycznych – powiększenie spardeku w kierun- podpór na górnym pokładzie lub w czasie walki ku rufy i na prawą burtę, co pozwoliło – zarys boczny pomostu nawiga- – usunięcie stanowiska reflektora na ustawienie łodzi admiralskich, jed- cyjnego ukazywał platformy dla kom- bojowego, spowodowało to przebudo- nej o długości 9 m i jednej motorowej pasów na każdej burcie, a w tylnej wę stanowisk kierowania dwóch tyl- o długości 7 m, dinghy została zdjęta części rozszerzenie niezbędne dla sta- nych reflektorów, umieszczonych po i pozostawiona na brzegu nowisk kierowania ogniem plot. obu stronach spardeku. Wysokość sta- – modyfikacja systemu wyciągów – trójnożny maszt dziobowy miał nowisk została zredukowana do wy- powietrza w tylnej części nadbudówki początkowo na szczycie urządzenie sokości nadburcia.

12 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Francuskie krążowniki 8000 t

– nadburcie zostało zabudowane po każdej stronie, w tylnej części po- kładu dziobówki – tarcze przeciwodłamkowe dział plot. kal. 75 mm były łatwo dostrzegalne. Tarcze osłaniały działa od przodu, z boków oraz tworzyły swego rodzaju dach – zamontowano 4 wkm-y plot. kal. 13,2 mm (podwójnie sprzężone): jeden na dachu stanowiska dowodzenia bezpośrednio przed wieżyczką dalmierza, jeden na dachu sterówki u podnóża trójnożnego masztu, dwa na spardeku po jednym na każdej burcie obok Fragment nowego pomostu Duguay Trouin – Hawr 22 lipca 1934 roku. Fot. zbiory dźwigu pokładowego, ostatnie dwa Albert Moreau miały zostać zamontowane na dziobowej sterówce po jednym po każdej stronie stanowiska dowodzenia

Mały remont, 15‑30 marca 1934, Brest W toku prac remontowych zainstalowano żyroskopowe urządzenie kierowania ogniem artyleryjskim i żyrosko- powy celownik. Te zmiany w zakresie artylerii nie miały żadnego wpływu na zewnętrzną sylwetkę okrętu.

Duża przebudowa, 5 marca – 31 maja 1935, Brest Po styczniu 1935 r. została prze- budowana katapulta, tak by pozwo- liła na obsługę wodnosamolotu pły- wakowego i łodzi latającej Gordou Szczegóły tylnej części pomostu na Duguay Trouin. Widoczne działa 75 mm plot Leseurre G.L. 832 oraz Potez 452. z osłonami przeciwodłamkowymi. Fot. zbiory Albert Moreau Prace przeprowadzone w toku du- żej przebudowy: Wygląd zewnętrzny po przebudowie – w kwietniu – maju przyspiesze- Poza okresowym przeglądem si- Wygląd zewnętrzny Duguay- nie prac przy katapulcie. łowni i kotłów, wykonano następują- Trouin został wyraźnie zmienio- ce prace: ny przez usunięcie stengi masztu Okresy kolejnych remontów, Usunięto: przedniego, skrócenie stengi masz- 15 września – 15 listopada – dużą skrzynię z zapasowymi tu głównego oraz położenie jej niżej 1937 i 15 grudnia 1937‑15 luty 1938, skrzydłami dla wodnosamolotów po- na balustradzie platformy. Sylwetka Tulon kładowych ze spardeku stała się nieco nowocześniejsza. Te kolejne remonty związane były – stengę masztu, która przeszka- Stanowiska kierowania reflektorów z przeglądami turbin, sprawdzaniem dzała w pracy urządzenia do kiero- bojowych zostały umieszczone poni- i częściową wymianą rurek kotło- wania ogniem artyleryjskim żej platformy, przy każdym z dwóch wych, umożliwiały także przeprowa- Zainstalowano: reflektorów. dzenie różnych modernizacji. – zdalne kierowanie działami plot. Prace obejmowały: kal. 75 mm oraz tylnymi reflektorami Drobna naprawa i okresy – wymiana dwóch zewnętrznych bojowymi 1 pozostawania poza służbą w ciągu śrub napędowych o czterech piórach – 2 stanowiska szybkiego odpa- 1936 na dwie o trzech piórach, z powodu lania torped do działań nocnych, W czasie tych krótkich okresów zo- konieczności naprawy uszkodzonej umieszczone na obu burtach w miej- stały wprowadzono jedynie drobne śruby lewej burty scu przylegającym do mostka nawiga- usprawnienia w uzbrojeniu Duguay- cyjnego Trouin. 1. jest to dobry moment by podkreślić nie za- Modyfikacje: – w marcu 1936 zainstalowano dawalające uzbrojenie przeciwlotnicze krążow- – skrócenie o 6,4 m stengi masztu stereoskopowy dalmierz Zeiss o ba- nika w przypadku działania na obszarach, gdzie możliwe było napotkanie nieprzyjacielskich sa- głównego zie 3-metrowej przeznaczony do ob- molotów. Rzeczywiście Duguay-Trouin mógł re- – w związku ze zmianami w kon- serwacji prowadzonego ognia. Został agować jedynie na pojedyncze nieprzyjacielskie strukcji masztów przystosowanie an- on umieszczony w głównym urządze- samoloty, dysponując jednym urządzeniem kierowania ogniem plot. na 2 rzędy dział plot. kal. ten radiowych. niu kierowania ogniem 75 mm.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 13 Tekst

Duguay-Trouin w Tulonie około 1936 roku. Fot. Marius Bar

– zastąpienie 4 dział plot. kal. plot. kal. 13,2 mm nie były widocz- Duży remont, 22 stycznia – 15 maja 75 mm, działami nowego modelu ne, chyba że dla wyszkolonego ob- 1940, Lorient – zastąpienie dalmierzy zgodności serwatora. W tym okresie, jednostka była wy- przez dalmierze stereoskopowe łączona ze służby wojennej przez pra- – dalmierz zgodności o bazie 4- Duży remont, 5 październik 1938 - wie 4 miesiące, przeprowadzono na- metrowej głównego urządzenia kie- 13 luty 1939, Tulon stępujące prace: rowania ogniem artyleryjskim został W tym okresie poza przeglądem, – wymiana rurek w 4 kotłach zastąpiony przez nowy dalmierz ste- naprawą i remontem siłowni, wypa- – zamontowanie dodatkowych reoskopowy o bazie 8-metrowej rek, uzbrojenia oraz urządzeń okrętu przedziałów paliwowych B 210 – w dwóch wieżyczkach daloce- odnotowano również dwie niewielkie i B 220 lowników po obu stronach spardeku innowacje: – zamontowanie na rufie stałego dalmierze zgodności o bazie 4-metro- – zainstalowanie tarcz ochronnych podłączenia węża paliwowego, umoż- wej zostały zastąpione przez dalmie- na czterech z 6 wkm-ów plot. kal. liwiającego uzupełnianie paliwa na rze stereoskopowe o takiej samej ba- 13,2 mm2). Jest to wyraźnie widocz- morzu zie, lecz trzeba zauważyć że wspo- ne na fotografiach, szczególnie wkm- – zastąpienie wciąganych osłon mniane wieżyczki nie mogły być już u No 1 (na dachu stanowiska dowo- śrub napędowych przez osłony sta- używane w czasie, gdy działa plot. dzenia) oraz wkm-u No 6 (na dachu łe, analogicznie jak w krążownikach kal. 75 mm prowadziły ogień sterówki) typu 10 000 t – przesunięcie o 2 m do tyłu, wkm – zmodyfikowano osłonę na plat- – modyfikacja platform kierowania plot. kal.13,2 mm (No 6) na dachu formie dziobowego „zegara artyleryj- ogniem plot3. sterówki skiego” Poza tym dla poprawy stateczności – podniesienie wszystkich wkm-ów okrętów, zredukowano wagę elemen- plot. kal. 13,2 mm o 0,45 m Drobny remont, 2-9 czerwca 1939, tów konstrukcji i wyposażenia, usu- – przegląd kabiny radiowej wraz Tulon wając między innymi: z jej wyposażeniem W czasie tego drobnego remon- – jedną z dwu kotwic zawoźnych Uzupełnienia: tu, zamontowano ponownie po na- – 2 wieżyczki dalocelowników ze Zainstalowanie dwóch zestawów, prawie zewnętrzne śruby napędowe spardeku, dalmierze stereoskopowe każdy składający się z 32 mikrofo- o czterech skrzydłach. o bazie 4-metrowej zastąpiły orygi- nów typu CET, jeden w przedzia- Począwszy od 20 sierpnia krążow- nalnie zamontowane dalmierze plot. le C, a drugi w przedziale E. Kabina nik Duguay-Trouin dysponował nastę- o bazie 3-metrowej nasłuchowa została umieszczona pującym wyposażeniem w pokłado- – zmodyfikowano grotmaszt, któ- w dawnym pomieszczeniu Walser we środki pływające: ry posiadał saling pamiętający jeszcze (?). Duguay-Trouin pełnił służbę jako – 2 kutry parowe o długości 10 m krążowniki typ 7700 t i którego sten- jednostka doświadczalna wykrywa- – 2 łodzie motorowe o długości ge zastąpiono lekkim drzewcem o wy- nia okrętów podwodnych Dywizjonu 9 m, w tym jedna admiralska sokości 6 m. Śródziemnomorskiego do maja – 2 kutry o długości 11 m, w tym Modyfikacja była podobna do 1939. jeden motorowy przeprowadzone w roku 1937 na Wygląd zewnętrzny – 1 łódź motorowa o długości 9 m Primauguet. Jedyna dostrzegalna zmiana – 1 łódź wiosłowa o długości 9,5 m to zastąpienie dalmierza zgodno- – 2 łodzie typu whalers, jedna 2. wkm-y No 2 i No 3, po obu stronach most- ści o bazie 4-metrowej przez dal- o długości 8,5 m a druga o długości ka, nie zostały wyposażone w tarcze ochronne. mierz stereoskopowy o bazie 8-me- 8 m 3. środki ochrony stanowisk przed złymi wa- runkami atmosferycznymi zastosowano wów- trowej. Zmiany dotyczące wkm-ów – 1 dinghy o długości 5 m. czas na krążownikach typu 10 000 t i 7000 t.

14 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Francuskie krążowniki 8000 t

Uzbrojenie plot. bliskiego zasięgu du i charakterystyczne dla Lamotte- – dalmierz o bazie 1-metrowej zostało wzmocnione przez zamon- Picquet, począwszy od roku 1931 umieszczony na dachu dziobowej towanie 9 km-ów Model 1924-29, – stanowiska rufowych reflektorów wieży dalmierza w tym 4 na mostku admiralskim, 2 na bojowych przeszły podobną transfor- – 2 działka salutacyjne kal. 47 mm mostku nawigacyjnym, 2 na platfor- mację, tarcze osłony operatorów re- w pobliżu przednich narożników mie reflektorów bojowych i 1 na ty- flektorów zostały zastąpione przez dziobowej nadbudówki łach mostku. prawdziwe ukrycia, identyczne jak na – powiększenie mostka dziobówki, Ostatecznie krążownik otrzymał dwóch pozostałych krążownikach. tak by mieścił stanowisko dowodze- uzbrojenie pop w postaci zrzutni nia operacyjnego i stanowisko sygna- (zsuwni) bomb głębinowych o wadze Duży remont, 1 września lizacyjne 35 kg na rufie. 1933‑15 stycznia 1935, Lorient – przebudowa stanowisk rufowych Wygląd zewnętrzny po remoncie Ten długi, bo prawie 16 miesięcz- reflektorów bojowych na stanowiska Dzięki zmianie grotmasztu sylwet- ny okres pozostawania poza służbą obserwacyjne, schronienia zostały ka Duguay-Trouin stała się wyraźnie był dobrą okazją, z jednej strony do zmniejszone do wysokości osłony nowocześniejsza. przeprowadzenia przeglądu i remon- – nieznaczne poszerzenie pomostu Wśród innych modyfikacji, jedyny- tu siłowni oraz wyparek a z drugiej nawigacyjnego po obu burtach oraz mi dostrzegalnymi były: strony pozwolił na dokonanie na po- z tył – usunięcie 2 wieżyczek dalocelow- kładzie Lamotte-Picquet identycznych – modyfikacja lokalizacji systemu ników ze spardeku zmian, jak te które przeprowadzono wentylacyjnego (wyciągu powietrza) – zamocowanie nowych osłon śrub na Duguay-Trouin w okresie między w rufowej nadbudówce napędowych lipcem 1932 a 1 sierpnia 1933 roku. – skrócenie stengi i umieszczenie – modernizacja platformy kiero- Prace stoczniowe obejmowały: jej w dolnej pozycji wania ogniem plot., obecnie przy- – usunięcie km-ów plot. kal. 8 mm – poszerzenie rufowej części spar- krytej i wyposażonej w okna w części – usunięcie stengi deku po obu stronach przedniej – demontaż dwóch ukryć opera- – kontynuacja intensywnych prac – drzewiec o długości 5 m został torów dziobowych reflektorów bo- przy montażu katapulty zamontowany w tylnej części główne- jowych i „zegara artyleryjskiego”4. – zastąpienie wieży głównego dalo- go urządzenia kierowania ogniem ar- Ukrycia obejmowały jedynie osłonę celownika, przez wieżę z krążownika tyleryjskim. z przodu i boków platformy „zega- typu 10 000 t ra artyleryjskiego” oraz dwa niewiel- Wygląd zewnętrzny po zakończeniu LAMOTTE-PICQUET kie przedłużenia osłony w tylnej czę- remontu Naprawa, 4 września – 23 grudnia ści platformy reflektorów bojowych, Po serii remontów i przebudów wy- 1930, Bizerta po obu jej stronach. gląd zewnętrzny Lamotte-Picquet był W czasie remontu doszło w dniu Nowe instalacje: identyczny z Duguay-Trouin w dniu 19 sierpnia 1930 do wypadku (eksplo- – konstrukcja mostku admiralskie- 1 czerwca 1935, z poniższymi wyjąt- zja i pożar nagromadzonych oparów go, obejmującego admiralskie schro- kami: benzyny w rufowym przedziale poło- nienia na każdym skrzydle most- – osłony wokół platformy daloce- żonym poniżej mesy oficerskiej), któ- ku, powyżej pomostu nawigacyjnego lowników ry spowodował dość znaczne uszko- nadbudówki. – ścięcie osłony w tylnej (rufowej) dzenia. Podłoga w mesie, podobnie Uzupełnienia: części pomostu nawigacyjnego jak inne elementy, uległa wypaczeniu. – system kierowania ogniem – rozmieszczenie iluminatorów W toku remontu poza usunięciem i zdalnego sterowania dział plot. kal. – boczne nadburcia w końcu dzio- skutków wypadku, dokonano rów- 75 mm ze stanowiskiem obliczenio- bówki kończyły się przed ich rufo- nież normalnego przeglądu i napraw, wym i 2 wieżyczkami dalocelowni- wym zakończeniem jednak nie miały miejsca żadne istot- ków, umieszczone na każdej burcie, Można było również odnotować ne zmiany konstrukcji. na tyłach mostku nawigacyjnego. 2 niewielkie opancerzone ukrycia na Każda wieżyczka wyposażona była platformie dziobowego „zegara arty- Okres „Disponibilite Armee”, w dalmierz stereoskopowy o bazie 3- leryjskiego” i reflektorów bojowych, 1 styczeń – 15 września 1931, Tulon metrowej które były charakterystyczne dla W tym czasie miało miejsce jedy- – system zdalnego kierowania re- Lamotte-Picquet począwszy od roku nie: flektorami bojowymi 1931. – konstrukcja dwóch ukryć na – wykonane z duraluminium tar- małej platformie dziobowego masz- cze osłon dział plot kal. 75 mm Naprawy i drobne remonty, przed tu trójnożnego, jednego dla operato- – 6 podwójnie sprzężonych wkm-ów wyjściem na wody Dalekiego Wschodu, rów dziobowych reflektorów bojo- plot. kal. 13,2 mm Hotchkiss, umiesz- lipiec i wrzesień 1935, Brest wych, a drugiego dla obsługi dla ope- czonych na tych samych stanowiskach Katapulta Lamotte-Picquet nie zo- ratorów „zegara artyleryjskiego” i sta- jak w przypadku Duguay-Trouin stała jeszcze zmodyfikowana tak by nowiska kierowania reflektorów bo- – przedłużenie nadburcia po każ- mogła obsługiwać wodnosamolo- jowych. Ukrycia miały kształt małej, dej stronie dziobówki, w końcowej jej ty G.L. 852 i Potez 542, podobnie opancerzonej „budki wartowniczej” części jak F.B.17, wobec czego dla uniknię- o wysokości około 1,90 m, nie osłonię- – specjalny dźwig do podnoszenia cia zwłoki w wyekspediowaniu krą- tej od góry (bez dachu). Są one łatwo wodnosamolotów i umieszczania ich dostrzegalne na zdjęciach od przo- na katapulcie 4. zamontowane w roku 1931.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 15 Francuskie krążowniki 8000 t

Przybycie Lamotte-Picquet do Hongkongu (niektóre źródła podają, że do Manili) pod flagą wiceadmirała Esteva, dowódcy Sił Dalekowschodnich, 27 luty 1936 rok. Wodnosamolot na katapulcie to Gourdou Leseurre GL832. Fot. U.S. Navy

żownika na Daleki Wschód dokona- Jedyne zauważalne zmiany doko- Modyfikacje: no zamiany katapulty z krążownika nane w roku 1939 lub 1940 to : – zainstalowanie na pomoście na- Duguay-Trouin. – zastąpienie dalmierza zgodności wigacyjnym nadbudówki central- Inne prace dotyczyły jedynie prze- o bazie 4-metrowej w urządzeniu kie- nego stanowiska dowodzenia ope- glądów i okresowych napraw urzą- rowania ogniem dział głównego ka- racyjnego i centrum sygnalizacji. dzeń okrętowych. libru przez dalmierz stereoskopowy Nadbudówka została nieco powięk- o bazie 8-metrowej szona w tylnej, rufowej części, po- Przeróbki między 1935 a 1942 – skrócenie dolnego grotmasztu większenie tylnej (rufowej) części Lamotte-Picquet nie powrócił już i stengi, usunięcie głównej reji i salin- spardeku, jedynie po stronie lewej nigdy na ojczyste wody. gu z tego masztu burty Chociaż stocznia w Sajgonie (l’ar- – zastąpienie zastrzałów (wsporni- Nowe instalacje: senal de Saigon) kontynuowała re- ków) salingu przez 2 krótsze zastrza- – zamontowanie na lewej burcie monty i aktualne przeglądy krążowni- ły w kształcie litery V umieszczone w części rufowej dźwigu pokładowe- ka, nie posiadała jednak wyposażenia przed masztem od strony dziobu go do podnoszenia i osadzania na ka- umożliwiającego dokonywanie więk- – modyfikacja osłon dziobowego tapulcie wodnosamolotów szych prac, które na zagranicznych „zegara artyleryjskiego” – zamontowanie stalowych tarcz wodach mogły być jedynie przepro- – zamocowanie anteny radiowej ochronnych na 4 działach plot. kal. wadzane przez stocznie w Hongkon- pasma UKF na głównym dalocelow- 75 mm Model 1922 gu, Nagasaki i Osace. niku – zainstalowanie 2 działek salu- Tym samym stocznia w Sajgonie tacyjnych kal. 47 mm na skrzydłach nie mogła przeprowadzić moderni- PRIMAUGUET dziobowej nadbudówki zacji okrętu w zakresie analogicznym Naprawa, 19 grudnia 1931‑30 marca Wygląd zewnętrzny po zakończeniu do wykonanego na obu bliźniaczych 1932, Tulon prac jednostkach w latach 1936‑1942 we Po dłuższym remoncie w Bizer- Sylwetka krążownika nie uległa Francji czy Casablance. cie, trwającym od 4 października do zmianie, modyfikacje pomostu nad- Tak więc: 15 grudnia a obejmującym głownie budówki i spardeku były dostrzegal- – grotmaszt zmienił się jedynie wymianę rurek w kotłach, Primauguet ne jedynie dla wprawnego obserwa- w niewielkim stopniu i pozostawiono powrócił do Tulonu gdzie poszedł do tora. stenge stoczni dla przeprowadzenia przeglą- Z drugiej strony nowe instalacje – wkm-y plot. kal. 13,2 mm nie dów i napraw przed rejsem na wody tarcz ochronnych dział 75 mm były otrzymały tarcz ochronnych Dalekiego Wschodu. widoczne z obu burt a dźwig pokłado- – nie usunięto wieżyczek daloce- W tym okresie przeprowadzono na- wy dla wodnosamolotów jedynie z le- lowników ze spardeku stępujące prace: wej burty.

16 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Francuskie krążowniki 8000 t

Naprawa, 23 grudzień tury militarnej, podobnej do przepro- Nowe instalacje: 1934‑1 kwietnia 1935, Sajgon wadzonej na Duguay-Trouin w latach – zamontowanie 6 wkm-ów plot. W tym okresie dokonano szeregu 1932-33 i na Lamotte-Picquet w la- kal. 13,2 mm Hotchkiss na stanowi- modernizacji przewidzianych dla krą- tach 1933-34. skach identycznych jak w przypadku żowników typu 8000 t, których prze- Przeprowadzone prace to: Duguay-Trouin prowadzenie było możliwe w warun- Usunięcie: – zabudowanie schronień w naroż- kach stoczni Saigon. – stenga grotmasztu została zastą- niku każdego skrzydła mostku admi- Przeprowadzone prace to: piona przez drzewce o wysokości 6 m ralskiego umieszczonego ponad po- Usunięcie stengi – km-y kal. 8 mm mostem nawigacyjnym nadbudówki Modyfikacje: – 2 działka salutacyjne kal. 47 mm – konstrukcja podparć i kolumn – stenga grotmasztu została skró- Modyfikacje: wspierających wieżyczki kontro- cona i obniżona, reja spoczęła na re- – przebudowa grotmasztu, którego li ognia dział plot. kal. 75 mm. Same lingach pomostu górna część otrzymała saling w kształ- wieżyczki nie zostały jednak zamon- Instalacje: cie litery T, przypominający ten prze- towane na pokładzie, bowiem zastą- – osłony w części przedniej i tyl- widziany w krążownikach typu 7700 t piono jest prowizorycznie przez 2 dal- nych (rufowych) narożnikach górnej – zamiana wieży głównego daloce- mierze o bazie 3-metrowej, po jed- platformy trójnożnego masztu przed- lownika na model stosowany w krą- nym na każdej burcie niego żownikach typu 10 000 t, wyposażo- – konstrukcja stanowiska zdalne- – kwadratowy otwór magistrali ny w stereoskopowy dalmierz o bazie go kierowania rufowymi reflektorami wentylacyjnej w dziobowym prawo- 8-metrowej oraz dalmierz Zeiss o ba- bojowymi burtowym narożniku dachu rufowej zie 3-metrowej do obserwacji upad- – dodanie dalmierza o bazie 1-me- nadbudówki ków pocisków trowej na dachu wieży dziobowego Wygląd zewnętrzny po wykonaniu – nieznaczne rozszerzenie tylnej dalmierza. prac (rufowej) części pomostu nawigacyj- Uwaga: instalacja urządzeń kiero- Zmiany były łatwo dostrzegalne, nego, pozwalające na zamontowanie wania ogniem dział plot. kal. 75 mm ponieważ pierwsze dwie z nich nada- wieżyczek kontroli ognia plot. nie została przeprowadzona, po- wały sylwetce krążownika bardziej – zamiana dalmierzy zgodności nieważ prace i próby na pokładzie nowoczesny wygląd. o bazie 4-metrowej na spardeku przez Primauguet winny zostać zakoń- dalmierze stereoskopowe o bazie 4- czone do 1 czerwca, zaś krążownik Duży remont, 20 marca metrowej miał zostać czasowo przydzielony 1936‑30 sierpnia 1937, Lorient – przebudowa katapulty pozwa- do Dywizjonu Szkolnego jako doda- W okresie prawie 18 miesięcy po- lająca na obsługę wodnosamolotów tek do Szkoły Artyleryjskiej. Później zostawania jednostki poza służbą, typu G.L. 832 oraz Potez 452 termin przesunięto o 3 miesiące. poza przeglądem, naprawą i remon- – zmiana lokalizacji kabiny radio- Próby ukończono 2 września i okręt tem układu napędowego i wyparek, namiernika między czterema główny- skierowano ostatecznie na Daleki dokonano istotnej modernizacji nami nawiewnikami Wschód.

Krążownik Primauguet wypływający z Tulonu na Daleki Wschód, 15 kwietnia 1932 roku. Fot. Marius Bar

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 17 Francuskie krążowniki 8000 t

Po lewej: pomost Primauguet od prawej burty w Casablance w 1941. Po prawej nadbudówki Primauguet widziane od dziobu w styczniu 1942 roku. Fot. zbiory Jean Lassaque

Wygląd zewnętrzny po zakończeniu 75 mm oraz rufowymi reflektorami Remonty, 11 grudnia prac bojowymi. 1941‑15 kwietnia 1942 (I etap), Sylwetka Primauguet uległa w tym Przeprowadzone prace to: następnie 4 październik – 8 listopad czasie głębokiej modyfikacji z po Instalacje: 1942 (II etap nieukończony), wodu: – system kontroli ognia plot. na po- Casablanca – wielką uwagę przyciągała kon- moście nawigacyjnym Poza pomiarem kotłów przeprowa- strukcja mostku przez dodanie most- – stałe osłony śrub napędowych dzonym w I etapie prac oraz wymia- ka admiralskiego oraz zamontowanie analogiczne jak w krążownikach ną rurek w skraplaczach pary lewej podpór skrzydłowych 10 000 t burty, nieukończoną z powodu lądo- – zmiana grotmasztu, który był Wygląd zewnętrzny po zakończe- wania Aliantów w Afryce Północnej, znacznie niższy niu prac podstawowym celem remontu było – stanowiska zdalnego kierowania Wygląd okrętu zmienił się jedy- zwiększenie potencjału bojowego rufowych reflektorów bojowych były nie przez zamontowanie 2 wieżyczek Primauguet poprzez zmianę lokali- łatwo dostrzegalne poniżej poziomu dalmierzy dział plot. kal. 75 mm na zacji artylerii plot. oraz oczyszczenie Z drugiej strony, zamontowanie skrzydłach mostka i w mniej rzucają- pola jej ostrzału. wkm-ów plot. kal. 13,2 mm było trud- cy się sposób, nowych osłon śrub na- Przeprowadzone prace to: ne do rozpoznania, za wyjątkiem wkm pędowych. – całkowite usunięcie grotmasztu No 1 na dachu wieży dowodzenia oraz Trzeba w tym miejscu podkreślić – usunięcie rufowej nadbudówki wkm No 6 na rufowej nadbudówce. walor Primauguet, bowiem krążow- – usunięcie dziobowego „zegara Ostatecznie po tym okresie nik otrzymał wieżyczki dalmierzy artyleryjskiego”. Jego otoczona osło- Primauguet odróżniał się od bliźnia- plot. nowocześniejsze od swych sio- ną platforma została przeznaczona na czych jednostek brakiem dalmierzy strzanych jednostek. stanowisko niewielkiego dalmierza plot. na skrzydłach mostka. Różnica Wieżyczki te zapewniały ochronę dla artylerii plot. bliskiego zasięgu ta utrzymała się aż do końca 1939. przed skutkami warunków atmosfe- – usunięcie 2 potrójnych rufowych rycznych. Były przykryte metalowym wyrzutni torpedowych, podobnie jak Duża przebudowa i naprawa, dachem w przedniej części, a w czę- pojemników torped zapasowych i gło- 31 październik 1939‑5 luty 1940, ści tylnej szklanym wiatrochronem, wic bojowych Lorient podczas gdy wieżyczki na pokładach – drzewce o wysokości kilku me- Ten okres przeglądu na początku II Duguay-Trouin i Lamotte-Picquet nie trów oraz podpórka anteny w kształ- wojny światowej został wykorzysta- posiadały ochrony od góry, osłaniane cie litery V zostały otaksowane na ny na zamontowanie zdalnego syste- przez zasłonę rozpiętą na metalowym dźwigu pokładowych środków pływa- mu kierowania ogniem dział plot. kal. ożebrowaniu. jących

18 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Różnice w sylwetkach w latach 1929-1942

Rys. Jean Guiglini Francuskie krążowniki 8000 t

– dokonano nowej lokalizacji środ- ków obrony plot. bliskiego zasięgu (podwójnie sprzężonych wkm-ów kal. 13,2 mm). Jedynie wkm No 1 (na dachu wieży dowodzenia) pozostał na swoim dotychczasowym stanowisku. Pozostałe były lub miały zostać prze- grupowane w rejon rufowej krawędzi spardeku – usunięcie 2 wieżyczek dalmierzy ze spardeku Wygląd zewnętrzny po częściowej przebudowie W tym czasie maksymalna sku- teczność artylerii plot. miała podstawowe znaczenie, wobec czego nie- zbędnym okazało się oczyszczenie jej pola ostrzału ze wszelkich przeszkód, w tym anten radiowych. Wodnosamolot Gourdou 832 krążownika Primauguet w Casablance, 1941 rok. Nowa sylwetka Primauguet charak- Fot. zbiory Autorów teryzowała się tym, że rufowa poło- wa długości jednostki była całkowicie oczyszczona i ścięta, dźwig pokłado- wy stał się drugą, poza trójnożnym masztem przednim, dominantą i naj- wyższą częścią nadbudówki. Katapultę oraz 1 wodnosamolot G.L. 852 pozostawiono. Nowe rozmieszczenie artylerii plot. pozostało nieukończone, bowiem prace zostały przerwane przez wydarzenia 8 listopada 1942, po których Primauguet po beznadziejnym starciu z Task Force 34 U.S. Navy został już tylko hulkiem.

Samoloty zaokrętowane na pokładzie Besson 35 „Passe Partout” Przeznaczenie: rozpoznanie bliskie. Opis konstrukcji: wodnosamolot Primauguet z wizytą na Antylach, marzec 1930 roku. Widoczna łodź latająca Schreck pływakowy w układzie dolnopłata, F.B.A. 17 na katapulcie. Fot. zbiory Albert Moreau jednopłat, konstrukcja drewniane (ul- tra lekka), rozbieralna. Łódź latająca Potez 452 krążownika Lamotte-Picquet ustawiony na katapulcie Wymiary: rozpiętość 9,82 m, dłu- w 1940 roku. Ostateczny trzpień katapulty został obniżony do wysokości 1,23 m. Fot. zbiory Autorów gość 7,30 m, wysokość 2,65 m, powierzchnia nośna 16 m². Masa: pusty 540 kg, masa użytko- wa 225 kg, masa całkowita 765 kg. Załoga: pilot i obserwator (opcjo- nalnie). Rok konstrukcji: 1923. Silnik: 1 Salmson 9.Ac., 9-cylindrowy, chłodzony powietrzem o mocy 120 KM. Osiągi: prędkość maks. 160 km/h, prędkość przelotowa 145 km/h, pułap 4800 m, długość lotu: 3 h 30 min tylko z pilotem, 1 h 40 min z 2 osobami, zasięg 240 km (130 Mm). Bez uzbrojenia Budowany w dwóch modelach, przewidywany na wyposażenie okrę- tu podwodnego Surcouf. Mógł być

20 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Francuskie krążowniki 8000 t rozbierany i przechowywany w tra- Bez uzbrojenia, wyposażenie:1 na- Załoga: 2 osoby (pilot + obserwa- pezoidalnej skrzyni o wymiarach dajnik radiowy A.81 o zasięgu 50 km. tor). 6,5 x 2 x 1,5 m pełniącej funkcję han- Pierwszy francuski, pilotowany Rok konstrukcji: 1930. garu. Po roku 1927 dwie maszyny wodnosamolot wystrzelony z katapul- Silnik: 1 Hispano-Suiza 9 Qb lub Besson 35 zostały zaokrętowane alter- ty 22 października 1926. Zbudowano 9 Qa, 9-cylindrowy w układzie gwiaz- natywnie na krążownikach Duguay- 18 takich maszyn dla Marynarki dy, chłodzony powietrzem o mocy Trouin, Lamotte-Picquet, Primauguet Wojennej na wyposażenie krążowni- 230 KM lub 250 KM. oraz Jules Michelet. ków wyposażonych w katapulty. Osiągi: prędkość maks. 188 km/h 200 maszyn w wersji treningowej na wysokości 1000 m Schreck F.B. A. 17 H. L. 2 (nie przeznaczonych do startu z kata- 195 km/h na wysokości 2000 m Przeznaczenie: rozpoznanie bliskie, pulty) F.B.A. 17 H.E.2 zostało zbudo- 183 km/h na wysokości 3000 m start z katapulty. wanych między końcem lat dwudzie- prędkość przelotowa 135 km/h Opis konstrukcji: dwupłatowa łódź stych a 1939. Wszyscy piloci morscy (75 węzłów) latająca z dwoma pływakami pomoc- przeszli szkolenie na F.B.A. 17. Wznoszenie: 1000 m/5 min. 40 s niczymi. Poza tym amerykańska firma Viking 3000 m/17 min. 30 s. Wymiary: rozpiętość 12,87 m, dłu- Flying Boat Co zbudowało 6 maszyn Pułap: 4800 m. gość 8,94 m, wysokość 3,20 m, po- F.B.A. 17 dla Coast Guard, w której Długotrwałość lotu: 4 h. wierzchnia nośna 36,5 m². służbie pozostały do 1941. Zasięg: 550 km (300 Mm). Masa: pusty 1150 kg, masa użytko- Uzbrojenie: 1 km kal. 7,7 mm wa 260 kg, masa całkowita 1365 kg. Gourdou-Leseurre G.L. 832 HY Lewis, zamontowany przegubowo, Załoga: 2 osoby (pilot + obserwa- Przeznaczenie: obserwacja i rozpo- wyposażenie: 1 nadajnik radiowy. tor). znanie, start z katapulty. Zbudowano około 30 maszyn, sta- Rok konstrukcji: 1923. Opis konstrukcji: wodnosamolot nowiły standardowe wyposażenie Silnik: 1 Hispano-Suiza 41-8-AC, pływakowy w układzie dolnopłata, francuskich lekkich krążowników 8 cylindrów w układzie V, chłodzony z dwoma pływakami jednopłat o mie- i awizo kolonialnych w połowie lat wodą o mocy 180 KM, śmigło pcha- szanej konstrukcji (drewniano-meta- trzydziestych. jące. lowej). Osiągi: prędkość maks. 142 km/h, Wymiary: rozpiętość 13,00 m, dłu- Potez 452 prędkość przelotowa 125 km/h gość 8,75 m, wysokość 2,78 m, po- Przeznaczenie: obserwacja i rozpo- (67,5 węzła), pułap 4500 m, dłu- wierzchnia nośna 30 m². znanie, start z katapulty. gość lotu 2h 30 min, zasięg 350 km Masa: pusty 1108 kg, masa użytko- Opis konstrukcji: łódź latająca (190 Mm). wa 590 kg, masa całkowita 1698 kg. z dwoma pływakami pomocniczymi,

Zaokrętowane wodnosamoloty pokładowe Data Dugay-Trouin Lamotte-Picquet Primauguet Próby z 1 F.B.A017 H.L.2 Rejs dookoła świata z 1927 1Besson 35 (No 1) 1 Besson 35 (No 1) 1 Besson 35 (No 2) 1 F.B.A. 17 (No 1) 1 F.B.A.17 (No 01) na „pozycji końcówka 1928 spoczynku” na spardeku 1 F.B.A.17 1 F.B.A. 17 (No 3) 1929 1.F.B.A 17 (No 01) 1 F.B.A. 17 ( No 6, a później 1 F.B.A.17 (No 3, a później No 4, 1930 1 F.B.A. 17 (No 1,No 10) No 9) a później No 13) 1931 1 F.B.A. 17 (No 8, a później 1 F.B.A. 17 (No 01) 1932 No 9) 1 F.B.A. 17 (No 1,No 10)

2 FBA 17 Wyjście na Daleki Wschód Wodowane bez pilota: 2 F.B.A. 17 No 11 i No 12 15 kwietnia 1932 1 Potez 452 Wyjście na Daleki Wschód 23 i 26 luty 1935 1 G.L. 832 HY 1 G.L. 832 (No 2) przeniesiony na Powrót do Francji 2 listopad 1935 awizo kolonialne 1 F.B.A. 17 (No 12) Normalne wodowanie Dumont d’Urville w Dżibuti 2 i 3 lipiec 1936 1 G.L. 832 3.12.1935, lecz pozostawiono 2 G. Wyjście na Daleki Wschód 4 październik 1937 1 Potez 452 (dwa razy) L. 832 (No 8 i No 9) 1 G.L. 832 na katapulcie 1 Potez 452 ze złożonymi 1938 Brak zaokrętowanego 1 G.L. 832 (No 20) skrzydłami na spardeku 1939 wodnosamolotu 2 G.L. 832 1 G.L. 832 2 Potez 452 (No 11 i No 15) 1 G.L. 832 (No 11) 2 Potez 452 (No 11 i No 15)

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 21 Francuskie krążowniki 8000 t jednopłatowy górnopłat ze składany- Lokalizacja Ten model katapulty został powtó- mi skrzydłami o mieszanej konstruk- – oś obrotu katapulty znajdowała rzony na dwóch pozostałych krążow- cji (drewniano-metalowej). się w osi symetrii okrętu w odległości nikach i zamontowany na pokładzie Wymiary: długość 13,00 m, dłu- 16,4 m od rufowego pionu. Duguay-Trouin oraz Lamotte-Picquet gość składanych skrzydeł 5,37 m, dłu- Charakterystyka w okresie marzec – kwiecień 1929. gość 10,23 m, wysokość 3,40 m, po- – katapulta typu „Penhoet” na sprę- wierzchnia nośna 24,30 m². żone powietrze, umieszczona na ob- Dźwig Masa: pusty 1120 kg, masa użytko- rotowej osi. Ramię dźwigu łodziowego na wa 455 kg, masa całkowita 1575 kg. Wymiary: wszystkich 3 krążownikach zostało Załoga: 2 osoby (pilot + obserwator). tor startowy: przedłużone o 4,5 m, tak by możliwe Rok konstrukcji: 1930. – długość całkowita 20.27 m było ich wykorzystanie do podnosze- Silnik: 1 Hispano-Suiza 9 Qd, 9-cy- – długość bieżni (toru) 19,172 m nia wodnosamolotów na pokład (po lindrowy w układzie gwiazdy, chło- – szerokość 1,064 m roku 1927). dzony powietrzem o mocy 350 KM. – wysokość 0,903 m Taki zmodernizowany dźwig ło- Osiągi: prędkość maks. 195 km/h wózek: dziowy mógł podnieść wodnosamo- na poziomie morza – szerokość 1,12 m + 0,54 m na lot z wody i posadowić na ruchomym 217 km/h na wysokości 2000 m boczne dodatki podeście umieszczonym w rufowej 183 km/h na wysokości 3000 m – wysokość 0,45 m części spardeku5. Nie można było jed- prędkość przelotowa 150 km/ h oś obrotu: nak przy jego pomocy osadzić wod- (82 węzły). początkowo oś obrotu katapulty nosamolot na wózku katapulty. Wznoszenie: 2000 m/7 min 15 s. miała wysokość 2,50 m, jednak w po- Pułap: 5500 m. czątkach 1929 została z uwagi na ko- Żurawik do umieszczania Długotrwałość lotu: 5 h/130 km/h nieczność zapobieżenia wibracji obni- wodnosamolotów na katapulcie lina 4 h/150 km/h. żona do 1,23 m. W związku z niemożnością osa- Sta Zasięg: 550 km (300 Mm). Wysokość ponad lustro wody: dzania wodnosamolotów na wóz- ki Uzbrojenie: 1 zamontowany na sta- – tor startowy: 0,903 + 1,23 + ku katapulty, w Wydziale Konstrukcji ni łe km kal. 7,5 mm Darne, 1 aparat fo- 5,70 = 7,83 m Okrętowych zamówiono specjal- er tograficzny 200, wyposażenie: 1 na- – samolot na wózku : 0,45 + 7,83 = ny żurawik, który umożliwiał podję- nc dajnik radiowy. 8,28 m. cie wodnosamolotu z wody i osadze- a Zbudowano ogółem 16 maszyn, Kąt obrotu: nie go na katapulcie. Zatwierdzono które po roku 1936 weszły na wypo- – maksymalny, po 150 ° na każdą „Projekt R 8108”, który przybrał kon- P sażenie lekkich krążowników, awizo burtę kretne kształty. kolonialnych oraz okrętu liniowego – praktyczny po 135° na każdą bur- Wymiary żurawika były następu Lorraine. tę, 045°‑315° przedział bezpiecznego jące: obrotu. – długość ramienia 11,5 m Katapulta Różne: – zakres przenoszenia ładunku Próby katapulty, która znalazła się – przyspieszenie = 1,18 g w przedziale od 5,7 m powyżej pokła- na wyposażeniu wszystkich 3 krążow- – prędkość startowa = 26 m/s = du do 3,45 m poniżej pokładu ników, były prowadzone na pokładzie 93 km/h – ogółem zakres – 9,05 m. Primauguet w okresie od 1 kwietnia – maksymalna dopuszczalna masa Żurawik był umieszczony na lewej 1927 do początków 1929. startowa wodnosamolotu = 1600 kg. burcie w odległości 23 m od rufowego pionu. Pierwsza katapulta została zainstalowana na krążowniku Primauguet podczas prób od Primauguet otrzymał ten element 1 kwietnia 1927 roku. Trzpień katapulty miał wysokośc 2,50 m. Na fotografii widać wyposażenia w roku 1932 w Tulonie, właśnie tę katapultę z łodzią latającą Schreck F.B.A. 17 na wózku. Fot. zbiory Autorów Duguay-Trouin został wyposażony w Breście między lipcem a sierpniem 1933 roku a Lamotte-Picquet otrzymał żurawik w Lorient w 1934 roku.

Zaopatrzenie w benzynę lotniczą Zapas 2700 litrów w zbiorniku wy-

pełnionym neutralnym gazem (CO2). W razie potrzeby zapas paliwa ze zbiornika mógł zostać szybko spusz- czony do morza.

(ciąg dalszy nastąpi)

Tłumaczenie z języka angielskiego Maciej S. Sobański

5. miejsce wodnosamolotu na tym podeście nazywano „miejscem spoczynku”.

22 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Pancernik Pariżskaja Kommuna (eks-SewastopolTekst) Marek Supłat sfotografowany w 1932 roku w Sewastopolu. Fot. zbiory Anatolij N. Odajnik

lina rniki Sta nce Część I – Plany i programy Pa rozbudowy sił morskich ZSRR

Pod koniec 1920 r. kończyła się do Armii Czerwonej lub udali się na Sewastopol przemianowany krwawa wojna domowa jaka wybu- emigrację. 31.III.1921 na Pariżskaja Kommuna chła po rewolucji październikowej. Z pośród drednotów które ukoń- (od 31.V.1943 ponownie pod starą Trwały jeszcze lokalne walki oraz czono w carskiej Rosji, w rękach nazwą) do służby wrócił we wrześ- działania na Dalekim Wschodzie, któ- bolszewików pozostały i weszły niu 1925 r. po remoncie. Zimą re zakończyły się dopiero w 1923 r. w skład Robotniczo-Chłopskiej Floty 1929/30 przeszedł na Morze Czarne Po silnej flocie rosyjskiej bolszewi- Czerwonej tylko cztery bałtyckie typu wraz z krążownikiem Profintiern ce- kom pozostały tylko resztki, z któ- Sewastopol. Jednakże braki kadrowe lem wzmocnienia tamtejszej floty. rych jedynie Flota Bałtycka zachowa- umożliwiły uruchomienie tylko jedne- Modernizowany w latach 1936-39. ła największą zdolność bojową oraz go z nich – pancernika Pietropawłowsk, Czwarty pancernik tego typu – ilość okrętów. Na pozostałych tea- który brał udział w działaniach bojo- Połtawa (od 26.I.1926 Michaił Frunze) trach praktycznie przestała ona ist- wych w tzw. Zespole Czynnym pod- – w wyniku pożaru przedniej kotłow- nieć. Na Morzu Czarnym najnowsze czas zbrojnej interwencji na Bałtyku. ni, który wybuchł 25.XI.1919, nie na- i najsprawniejsze okręty uciekły do Pozostałe okręty odstawiono do rezer- dawał się do służby i pozostawał w re- Turcji a następnie przeszły do Bizerty. wy, z tym że Gangut i Pietropawłowsk zerwie. Opracowano kilka wariantów Resztki Floty Czarnomorskiej jakie brały udział w tłumieniu powstania jego odbudowy, które jednak nie do- pozostały w portach miały uszkodzo- w Kronsztadzie w marcu 1921 r. Po szły do skutku a sam okręt był stop- ne maszynownie i uzbrojenie, doko- wojnie domowej poddano remontom niowo złomowany, z tym że część wy- nane jeszcze przez wojska interwen- i modernizacjom trzy z nich: posażenia wykorzystano do remontu cyjne. Na Północy większość okrętów Gangut przemianowany w 26. pozostałych pancerników. wpadła w ręce Brytyjczyków, a pozo- VI.1925 na Oktiabrskaja Riewolucyja po Oprócz tego w budowie na Morzu stałe były uszkodzone i nie nadawa- remoncie powrócił do służby w czerw- Czarnym znajdował się jeszcze pan- ły się do remontu. Podobnie sprawa cu 1926 r., a w latach 1931-34 prze- cernika Diemokratija (eks-Impierator wyglądała i na Dalekim Wschodzie, szedł gruntowną modernizację. Nikołaj I) którego kadłub został gdzie interweniowali Japończycy. Pietropawłowsk przemianowany uszkodzony przez wojska interwen- Istniały ogromne braki kadrowe, 21.II.1921 na Marat (do pierwotnej cyjne. Co prawda planowano jego głównie pośród wyższej kadry ofi- nazwy powrócił 31.V.1943) był jedy- ukończenie z wykorzystaniem wypo- cerskiej, która opowiedziała się nym czynnym stale pancernikiem ra- sażenia oraz uzbrojenia z dwóch za- przeciwko bolszewikom. Również dzieckim od rewolucji. Dwukrotnie topionych pancerników Impieratrica stocznie były opustoszałe a wykwa- modernizowany w latach 1926- Marija i Swobodnaja Rossija (eks- lifikowani robotnicy zostali wcieleni 28 i 1931-33. Impieratrica Jekatierina Wielikaja).

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 23 Pancerniki Stalina

Projekty przebudowy pancernika Frunze na krążownik liniowy

Wariant „A”

Wariant „B” Rys. Waldemar Kaczmarczyk

Ostatecznie z tego pomysłu zrezygno- co wiązało się również z aspiracja- cze (różnych typów) oraz 40 oddzia- wano, a sam okręt złomowano w la- mi mocarstwowymi nowego państwa łów lotnictwa morskiego (250 samo- tach 1923-27 w Sewastopolu. ZSRR. lotów). Dla budowy pozycji obron- W budowie znajdowały się tak- Dowództwo Robotniczo-Chłopskiej nych planowano postawić zagrody że cztery carskie krążowniki liniowe Floty Czerwonej na naradzie minowe (33 000 min) a do ich obsługi typu Borodino. Trzy z nich (Borodino, 4.XII.1920 podjęło uchwałę o przy- zbudować 8 stawiaczy min i 6 stawia- Kinburn, Nawarin) sprzedano na złom gotowaniu planu odbudowy floty pt. czy sieci oraz 18 trałowców. W planie do Niemiec w 1923 r. Najbardziej za- „Dekret o odbudowie morskich sił tym nie uwzględniono sił na Dalekim awansowany w budowie Izmaił po- RFSRR”. Dowódca sił morskich A. Wschodzie, gdyż ich skład oraz stacjo- zostawiono i planowano jego ukoń- W. Niemitc i komisarz K. A. Gajlis nowanie zależało od sytuacji politycz- czenie. Opracowano kilka takich wa- przedstawili 15.II.1921 Rewolucyjnej nej w tym rejonie, gdzie trwały jeszcze riantów, ale żaden z nich nie doczekał Radzie Wojennej Republiki projekt walki. Szczególny nacisk położono się realizacji i ostatecznie okręt został tego dekretu. Wg tego projektu do w tym planie na szkolenie kadr dla złomowany w kraju w 1931 r. 1926 r. na Bałtyku, Morzu Czarnym floty. Plan ten był jednak oderwany od Ogromne trudności gospodarcze i Kaspijskim oraz w Arktyce w służ- rzeczywistości oraz nie uwzględniał i kadrowe młodego państwa radziec- bie miało się znajdować 6 pancer- realnych możliwości ekonomicznych kiego po rewolucji nie pozwalały na ników, 9 pływających baterii (stare państwa i dlatego projekt ten nie uzy- budowę silnej floty. Stopniowo re- pancerniki), 4 krążowniki, 65 niszczy- skał akceptacji Rady Wojennej. montowano i kończono najbardziej cieli, 56 okrętów podwodnych, 16 ka- Na posiedzeniu Rady Wojennej zaawansowane w budowie okręty nonierek, 32 dozorowce, 6 stawiaczy 20.VIII.1921 w Moskwie zatwierdzo- carskie. Szkolono także nowe kadry, min, 134 trałowce, 20 statków uzbro- no pierwszy pięcioletni plan dla floty. które miały obsadzić oddawane do jonych (typu Elpidifor), 90 kutrów tor- Dla poszczególnych akwenów, przed- służby okręty. Przystąpiono również pedowych, 45 kutrów dozorowych, stawiał się on następująco: do opracowywania planów odbudo- 8 kutrów opancerzonych, 30 kutrów Bałtyk – dokończenie najbardziej wy i wzmocnienia floty radzieckie, uzbrojonych, 192 jednostki pomocni- zaawansowanych okrętów carskich:

24 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki Stalina

2 krążowników, 2 niszczycieli, 2 okrę- cza min), monitora, trałowca, ku- Wojennej 19.X.1925 nowy 3-letni bu- tów podwodnych, 2 trałowców i 1 lo- tra torpedowego i dozorowego. Do dowy okrętów dla obu flot, według dołamacza. Jednocześnie w służbie 1931 r. planowano zbudować 1 lot- którego miano zbudować 2 monito- miał się znajdować jeden pancernik niskowiec, 4 monitory, 2 stawiacze ry, 6 okrętów podwodnych, 60 kutrów typu Sewastopol. min, 23 trałowce, 27 okrętów pod- torpedowych i 27 dozorowych oraz po- Morze Czarne – ukończenie oraz wodnych (w tym 4 krążowniki i 4 sta- łożyć stępki pod budowę 4 niszczycieli, remont 1 krążownika, 2 niszczycie- wiaczy min), 60 kutrów torpedowych, 7 okrętów podwodnych i 9 kutrów do- li, 4 okrętów podwodnych, 3 pływają- 36 kutrów dozorowych, 6 kutrów zorowych. Plan ten uwzględniał także cych baterii (stare pancerniki). opancerzonych. Ponadto planowa- sprowadzenie okrętów z Bizerty oraz Morze Kaspijskie – przebudowa ko- no sprowadzić z Bizerty do kraju dodatkowy zakup za granicą 4 okrę- tłów wszystkich niszczycieli na opala- pancernik Gienierał Alieksiejew (eks- tów podwodnych. Dodatkowo zo- nie ropą. Wola), 6 niszczycieli (Biespokojnyj, stał on uzupełniony 11.I.1926 o zakup Plan ten jednak nie został wyko- Dierzkij, Gniewnyj, Pospiesznyj, Pyłkij, 110 samolotów lądowych i 38 wodno- nany z różnych powodów i nadal nie Cerigo) i 4 okręty podwodne (Tiulen, samolotów dla okrętów. obejmował Dalekiego Wschodu. Buriewiestnik, Utka, AG 22). W. I. Zof w piśmie skierowanym Na posiedzeniu Rewolucyjnej Rady Projekt ten został uzupełniony 6.IV. 28.V.1926 do Komisji Morskiej przy Wojennej ZSRR 5.VII.1924 rozpatry- o „Trzyletni plan ukończenia, uzbro- Radzie Wojennej, przedstawił zmody- wano kolejny plan rozbudowy floty jenia, modernizacji okrętów RKKF fikowany plan uwzględniający warun- opracowany przez pięcioosobowy ko- i zabezpieczenie im paliwa, środków ki ekonomiczno-gospodarcze kraju. mitet (E. S. Pancerżanskij, W. I. Zof, technicznych oraz nawigacyjnych”. W pierwszym etapie tak zmodyfiko- A. W. Dombrowskij, A. J. Anskin, I. K. Według tego planu, w latach 1925- wanego planu pięcioletniego plano- Naumow). W przyjętej przez człon- 28 planowano przeprowadzić remon- wano dokończyć budowę 2 krążowni- ków Rady uchwale uznano ważną ty kapitalne i modernizacje 3 pancer- ków, odbudować 1 kanonierkę i zmo- rolę floty w obronie państwa, jednak ników, 12 niszczycieli, 14 okrętów dernizować 2 pancerniki. Docelowo ze względu na trudności gospodar- podwodnych, 5 kanonierek, 12 ku- do 1931 r. planowano jeszcze od- cze, należy w najbliższym roku ogra- trów, okrętów z Bizerty oraz dokoń- budować 1 okręt bazę okrętów pod- niczyć plan ten tylko do pilnych i ko- czyć budowę (połączoną z moderni- wodnych, zmodernizować 14 okrę- niecznych wydatków. zacją) 2 krążowników, 6 niszczycieli tów podwodnych i trzeci pancernik Sztab RKKF przedstawił 31.III.1925 i 1 okrętu podwodnego. oraz zbudować 2 monitory, 12 okrę- Radzie Wojennej „Projekt pięciolet- Ostatecznie po analizie finansowo- tów podwodnych, 60 kutrów torpe- niego planu wzmocnienia RKKF”. ekonomicznej, zgodzono się tylko na dowych i 36 dozorowych. Ostatecznie Według tego planu miano przystą- budowę lotniskowca, dokończenie Komisja Morska rekomendowała pić do opracowania planów budo- 2 krążowników, modernizację 2 pan- Rewolucyjne Radzie Wojennej przy- wy lotniskowca (z przebudowy ka- cerników bałtyckich i 1 kanonierki na jęcie tego planu do realizacji i przed- dłuba krążownika liniowego Izmaił), Amurze. stawienie go Radzie Pracy i Obrony dużego stawiacza min, niszczycie- Po zakończeniu corocznych ma- ZSRR do akceptacji. la, 3 projektów okrętów podwod- newrów Floty Bałtyckiej i Czarnomor- Rada Pracy i Obrony zatwierdzi- nych (krążownika, dużego i stawia- skiej, sztab RKKF przedstawił Radzie ła 26.XI.1926 po kolejnych modyfika-

Marat (eks-Pietropawłowsk) po modernizacji. Fot. zbiory Anatolij N. Odajnik

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 25 Pancerniki Stalina

Oktiabrskaja Riewolucyja (eks-Gangut) również po modernizacji. Szczególnie dobrze widoczne są charakterystyczne dla tego pancernika dwa duże dźwigi. Fot. zbiory Anatolij N. Odajnik cjach sześcioletni „Program budowy wodnych, 5 ścigaczy, 3 monitorów 11.VII.1933 nowy plan budowy okrę- Sił Morskich Robotniczo-Chłopskiej rzecznych, 63 kutrów torpedowych tów. W ramach tego programu pla- Armii Czerwonej” w dwóch etapach. i okrętu bazy okrętów podwodnych. nowano zbudować 8 krążowników, W pierwszym etapie (lata finansowe Rada Wojenna 13.VI.1930 zatwier- 10 liderów, 40 niszczycieli, 369 okrę- 1926/27-1929/30) planowano dokoń- dziła plany budowy okrętów, prze- tów podwodnych (w tym 69 dużych, czyć budowę krążowników Woroszyłow widzianych w drugim etapie reali- 200 średnich i 100 małych), 42 tra- (eks-Admirał Butakow) i Krasnyj zacji planu pięcioletniego. Dla Floty łowce i 252 kutry torpedowe. Nadal Kawkaz (eks-Admirał Łazariew) oraz Bałtyckiej planowano ukończyć krą- w tym programie nie przewidywa- niszczyciela Karl Libkniecht (eks- żownik Woroszyłow (ponownie wró- no budowy nowych pancerników. Kapitan Belli) oraz zmodernizo- cił do planu), przebudować jacht Faktyczna realizacja tego programu to wać 2 niszczyciele (Jakow Swierdłow, Sztandart na stawiacz min oraz zbu- rozpoczęcie budowy 5 krążowników, Dzierżynskij). W drugim etapie (lata fi- dować 3 niszczyciele, 3 duże i 1 do- 4 liderów, 46 niszczycieli, 6 dozorow- nansowe 1927/28-1931/32) miano zbu- świadczalny okręty podwodne, 1 ka- ców, 27 trałowców. W 1933 r. rozpo- dować 1 monitor, 6 okrętów podwod- nonierkę opancerzoną, 12 kutrów tor- częto modernizację trzeciego pancernych, 10 dozorowców, 30 kutrów torpedowych, 5 trałowców bazowych. nika (Pariżskaja Kommuna). Nadal in- pedowych, odbudowę i modernizację Dla Floty Czarnomorskiej planowano tensywnie rozbudowywano siły pod- pancernika Frunze (eks-Połtawa) oraz zakończyć budowę 2 i rozpocząć bu- wodne, w latach 1933-37 ukończono 1 niszczyciela. dowę 1 niszczyciela oraz 5 trałowców 137 okrętów podwodnych. W trakcie realizacji tego planu do- bazowych. Dla Sił Dalekowschodnich Przełom nastąpił 27.V.1936 kiedy konywano w nim 8.VII.1927 zmian, planowano zbudować 6 okrętów to Rada Pracy i Obrony zatwierdzi- skreślono z budowy monitor, a pierw- podwodnych, 3 dozorowce, 24 ku- ła nowy plan budowy „wielkiej floty”. szy etap został uzupełniony o budo- try torpedowe. Natomiast dla Floty Według niego miano zbudować okrę- wę dodatkowych 24 kutrów torpe- Północnej – 3 okrętów podwodnych. ty o łącznej wyporności 1.3 mln ton, dowych. Natomiast w drugim etapie Realizacja tego planu na koniec w tym dla Floty Dalekowschodniej dodano do budowy 4 podwodne sta- pierwszej pięciolatki wyniosła tylko 450 tys. ton, Floty Bałtyckiej 400 tys. wiacze min i 3 małe okręty podwodne. 75%. Największy sukces to zbudowa- ton, Floty Czarnomorskiej 300 tys. ton Ponadto 28.XII.1927 zrezygnowano nie 21 okrętów podwodnych, a pod i Floty Północnej 150 tys. ton. W ciągu z dokończenia budowy krążownika kolejne położono już stępki. Z pośród siedmiu lat (do końca 1943 r.) miano Woroszyłow. okrętów nawodnych dokończono bu- zbudować 8 pancerników (35 000 ts, Na posiedzeniu Rady Pracy i Obro- dowę kilku jednostek a kilka dalszych 30 węzłów, 9 x 406) i 18 krążowni- ny 4.II.1929 mającej ocenić realiza- zmodernizowano, w tym 2 pancerni- ków najcięższych (26 000 ts, 36 wę- cję drugiego programu budowy Sił ki (Marat, Oktiabrskaja Riewolucyja). złów, 9 x 305)1 . Jednocześnie pole- Morskich (program na lata 1928-33) Z pośród 18 nowo rozpoczętych, cono przystąpić do projektowania no- zatwierdzono modernizację wszyst- ukończono tylko 8 dozorowców (któ- wych pancerników, krążowników naj- kich 3 pancerników, dokończe- re w większości przewidziano jeszcze cięższych i lekkich oraz przygotować nie budowy 1 krążownika i 3 nisz- w planie z 1926 r.). szczegółowy plan rozpisany na lata. czycieli, oraz budowę nowych okrę- W 1933 r. rozpoczęła się dru- tów – 3 niszczycieli, 18 dozorowców, ga pięciolatka, w ramach której 1. Wg oficjalnej klasyfikacji – krążownik cięż- 19 dużych i 4 małych okrętów pod- Rada Pracy i Obrony zatwierdziła ki (tiażełyj kriejsier).

26 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki Stalina

Na posiedzeniu rządu 26.VI. za- „wrogowie narodu”. Postanowiono Lotniskowiec – wyporność 10 000- twierdzono ostatecznie program zmniejszyć ogólną ilość pancerników, 11 000 ton, 40-45 samolotów, 6‑8 x budowy okrętów. Do 1947 r. mia- zwiększyć ilość budowanych niszczy- 130, 4-6 x100 plot, 6 x 37 plot. no zbudować 8 pancerników typu cieli. Dla każdej z flot miano zbudo- Jak widać twórcy nowego progra- A i 16 typu B, 20 lekkich krążow- wać krążowniki najcięższe, a ponad- mu nie zamierzali wcale przestrze- ników, 17 liderów, 128 niszczycie- to dla floty Dalekowschodniej i Pół- gać niedawno co podpisanej umowy le, 344 okręty podwodne oraz inne nocnej postanowiono zbudować po morskiej pomiędzy Wielką Brytanią małe i pomocnicze jednostki (zob. ta- jednym lotniskowcu, o wyporności a ZSRR, według której wyporność bela 1). 10 000 ton. Według tak poprawione- pancerników nie mogła przekraczać Rada Pracy i Obrony w podjęte go projektu miano zbudować okrę- 45 000 ton. Oprócz tego postanowio- 23.I.1937 uchwale poleciła w czwarty łącznej wyporności 1,99 mln ton, no o rozpoczęciu prac projektowych tym kwartale tegoż roku położyć stęp- w tym dla floty – Dalekowschodniej nad nowymi typami krążowników ki pod 4 pancerniki typu A i 3 typu B. 796 tys. ton (4 pancerniki typu A, lekkich, liderów, niszczycieli, stawia- Stępkę pod czwarty pancernik typu B 2 typu B), Bałtyckiej 514 tys. ton czy min (3 typy) i trałowców (2 typy). miano położyć w I kwartale 1938 r. (6 typu B), Czarnomorskiej 342 tys. Po raz kolejny zmiany do tego pro- Wszystkie pancerniki miały być zwo- ton (4 typu B), Północnej 338 tys. ton gramu zostały wprowadzone w lu- dowane w 1939 r. i oddane do służby (2 typu A). tym 1938 r. przez P. A. Smirnowa oraz w 1941 r. W związku z opóźnieniem Trzy dni później (18.VIII.) Komitet L. M. Gallera na polecenie Komitetu prac projektowych Komitet Obrony Obrony zatwierdził nowe założenia Obrony i jako „Program budowy przy rządzie2 . 3.VII. wyznaczył nowe taktyczno-techniczne dla projektowa- okrętów bojowych i pomocniczych na terminy rozpoczęcia budowy pancernych okrętów: lata 1938-1945” został on zatwierdzo- ników: Pancernik typu A – wyporność ny. Ten ośmioletni program budowy Pancerniki typu A‑3 okręty w lutym 55 000-57 000 ton, 9 x 406, 12 x 152, z niewielkimi zmianami pod nazwą a czwarty w marcu 1938 r. 12 x 100 plot, 40 x 37 pl, 4 wodnosa- „dużego programu” przetrwał do wy- Pancerniki typu B – 2 okręty moloty; szybkość 29 węzłów, zasięg buchu wojny w 1941 r. W programie w grudniu 1937 r., kolejne 2 w stycz- do 8000 mil tym odstąpiono od budowy pancer- niu 1938 r. Pancernik typu B – wypor- ników typu B, a w zamian zwiększo- Bez zmian pozostały terminy wo- ność 48 000 ton, 9 x 356, 12 x 152, no ilość planowanych do budowy dowania i ukończenia okrętów. 8 x 100 plot, 24 x 37 plot, 4 wodnosa- pancerników typu A do 15 okrętów. W dniach 13-15.VIII. obrado- moloty; szybkość 28 węzłów, zasięg Jednocześnie zwiększono ilość plano- wał Komitet Obrony, który postano- do 8000 mil wanych krążowników najcięższych wił o dokonaniu zmian w programie Krążownik najcięższy – 9 x 254, z 1936 r., którego twórcy w tym czasie 8 x 130, 8 x 100 plot, 16 x 37 plot, 2. Od 27.IV.1937 zastąpił on Radę Pracy byli już aresztowani przez NKWD jako 2 wodnosamoloty i Obrony, która została rozwiązana.

Tabela 1 – Program budowy „wielkiej floty” z 1936 r. Wyporność W tym we flocie: Klasa i typ Ogółem standardowa A B C D Pancerniki: typ A 35 000 8 – 4 4 – typ B 26 000 16 2 4 4 6 Krążowniki lekkie: nowy 7500 5 2 3 – – typ Kirow 7300 15 – 3 4 8 Lidery: nowy 2790 11 2 3 2 4 typ Leningrad 2021 6 – 2 2 2 Niszczyciele: typ Gniewnyj 1425 128 16 40 28 44 Okręty podwodne: duże typu K 1400 62 17 6 4 35 duże typów D, L, P 818, 921, 820 28 3 6 6 13 średnie typu S 785 89 20 14 9 46 średnie typu Szcz 558 75 4 22 15 34 małe typ M (VI seria) 153 50 – 16 6 28 małe typu M (XII seria) 200 40 – 14 14 12 Razem – 533 66 137 98 232 Tonaż łączny (ton) – 1 307 300 139 600 400 000 352 600 415 100 Floty: A‑Północna, B – Bałtycka, C – Czarnomorska, D – Pacyfiku.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 27 Pancerniki Stalina i lekkich. Do 1.I.1946 planowano tego planu włączono również wszyst- się na budowie sił lekkich (krążowniki, zbudować 424 okręty o łącznej wy- kie okręty które miały wejść do służ- niszczyciele, okręty podwodne). porności 1918,5 tys. ton, w tym okręty by lub znajdować się w budowie do Ostatecznie w okresie władzy ra- podwodne miały stanowić tylko 8,4%. 1.I.1940. Oprócz tych podstawo- dzieckiej do 22.VI.1941 rozpoczęto bu- Oprócz podstawowych klas okrętów, wych okrętów, miano także zbudo- dowę 553 okrętów, z pośród których według tego programu miano także wać 358 kutrów torpedowych, 8 ka- ukończono 312 okrętów (243,2 tys. zbudować 2 monitory morskie, 4 kanonierek, 274 ścigaczy, 263 trałowce ton), a oprócz tego ukończono jeszcze nonierki, 96 dozorowców, 115 ści- oraz inne okręty o łącznej wyporno- 477 morskich i rzecznych kutrów róż- gaczy, 26 stawiaczy min i sieci oraz ści 465 836 ton. Tak więc łączny to- nych typów. Do służby wcielono 4 krą- 197 trałowców. naż jaki miała osiągnąć flota ZSRR żowniki lekkie, 7 liderów, 30 niszczycie- W tym samym czasie swój pro- miał wynieść 3 028 901 ton, z tym li, 18 dozorowców, 38 trałowców, 1 sta- gram budowy okrętów przedstawiło że aż 55,2% miało przypaść na floty wiacz min, 8 monitorów rzecznych, także NKWD. Według niego zamie- Dalekowschodnią (1 154,1 tys. ton) 206 okrętów podwodnych (34 duże, rzano zbudować 4 duże dozorowce- i Północną (518,6 tys. ton). Zupełnie 94 średnie, 78 małych). Natomiast lodołamacze (po 3500 ton), 14 dozo- osobny rozdział tego planu stanowi- w budowie znajdowały się 3 pancerni- rowców (po 650 ton) i 20 ścigaczy (po ła rozbudowa flotyll – Kaspijskiej, ki, 2 krążowniki najcięższe, 10 krążow- 200 ton). Te dwa ostatnie typy, w celu Dnieprowskiej i Amurskiej. Widać ników lekkich (w tym Pietropawłowsk, uproszczenia i przyśpieszenia projek- więc wyraźnie że z biegiem lat wzra- eks-niemiecki Lützow), 2 lidery, 45 nisz- towania oraz budowy, miały być bu- stają mocarstwowe ambicje Stalina. czycieli, 15 dozorowców, 25 trałowców, dowane według jednolitego projektu Realizacja tego 10-letniego progra- 6 monitorów rzecznych, 10 stawiaczy dla floty i NKWD. mu miała przebiegać w dwóch etapach sieci, 10 dużych ścigaczy, 91 (95?) okrę- Trzecim już Ludowym Komisarzem – 5-letni plan budowy okrętów (w la- tów podwodnych, a także duża ilość Floty w ciągu 16 miesięcy zo- tach 1938-42) oraz 5-letni program bu- różnego rodzaju kutrów oraz jednostek stał mianowany 27.IV.1939 N. G. dowy (na lata 1943-47). Jednak z na- pomocniczych. Kuzniecow, dotychczasowy do- rastającym napięciem na arenie mię- Dla działających w ramach NKWD wódca Floty Dalekowschodniej. dzynarodowej i ten plan podlegał wojsk ochrony pogranicza zbudowa- Przedstawił on Komitetowi Obrony zmianom w 1940 r. Zrezygnowano no 6 dozorowców (w tym dwa we propozycję zmian do „dużego z kontynuowania najmniej zaawan- Włoszech) i około 200 różnych ku- programu”, który zatwierdził je sowanego w budowie pancernika trów. Natomiast w budowie znajdo- 14.VII.1939 wprowadzając do niego Sowietskaja Biełorussija. Postanowiono wał się jeden dozorowiec-lodołamacz kilka zmian. Ostatecznie 6.VIII. N. skoncentrować się na budowie 3 pan- i wiele kutrów. Jednostki te po wybu- G. Kuzniecow przedstawił Stalinowi cerników typu Sowietskij Sojuz chu wojny zostały przejęte przez flotę „10-letni plan budowy okrętów”. i 2 krążowników najcięższych typu i wcielone w jej skład. W większości W ciągu ośmiu lat (1940-47) plano- Kronsztad. Zrezygnowano także z po- po wojnie zwrócone wojskom ochro- wano zbudować łącznie 699 okrętów łożenia kolejnych stępek pod lide- ny pogranicza. podstawowych klas o łącznej wy- ry oraz trałowce z napędem turbino- porności 2 563 065 ton. Z tym że do wym. Postanowiono skoncentrować (ciąg dalszy nastąpi)

Tabela 2 – Plany rozbudowy sił morskich w latach 1937-1940. 5-letni plan (1938-42) Plan Duży program 10-letni plan po korekcie z 1940 r. Klasa i typ z 1937 r. z 1938 r. z 1939 r. planowane faktycznie w budowie ukończyć ukończone1 Pancerniki: typu A 6 15 15 6 – – typu B 14 – – – – – Krążowniki najcięższe 10 15 16 4 – – Lotniskowce 2 2 2 – – – Krążowniki lekkie 22 282 322 212 103 62 Lidery 19 19 35 12 6 6 Niszczyciele 127 134 145 86 62 46 Okręty podwodne: duże 65 75 69 30 27 25 średnie 103 90 122 93 44 44 małe 64 46 56 78 60 47 Razem 432 424 492 330 209 174 1. W tym ukończone po 1942 r. według pierwotnego projektu. 2. W tym 6 krążowników typu Kirow (projekty 26 i 26bis). 3. W tym 5 krążowników typu Kirow (projekty 26 i 26bis).

28 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Józef Wiesław Dyskant Tekst

Japoński krążownik pancerny (szkolny) Izumo zakotwiczony w Szanghaju. Na oryginale fotografii strzałkami zaznaczono boje sieci przeciwtorpedowych. Fot. zbiory Arthur D. Baker III

część I Wojna na wodach chińskich w pierwszym okresie konfliktu z Japonią (lipiec 1937 – wrzesień 1939)1

Wprowadzenie (finansowych, materiałowych i ludz- 4 lotniskowców i 2 transportowców Wojna domowa w Chinach sprzy- kich) oraz nadwyrężając ekonomikę wodnosamolotów, 12 krążowników jała realizacji japońskich planów japońską. ciężkich, 23 lekkich i 5 szkolnych (sta- podboju. Po opanowaniu Mandżurii Celem strategicznym ekspedy- re krążowniki pancerne), 107 niszczy- i utworzeniu tam marionetkowe- cji miało być rozbicie armii chińskiej cieli, 60 okrętów podwodnych oraz go cesarstwa Japonia kontynuowa- (1,9 mln ludzi, 1500 armat, 100 czoł- 72 jednostek specjalnych i pomocni- ła swój marsz w głąb Chin, zajmu- gów i 500 samolotów)2, opanowa- jąc wiosną 1935 r. Prowincje Czahar nie głównych centrów polityczno- 1. Faktycznie działania na rozlewiskach rzek i Hopei. Jednak wobec narastającego administracyjnych (Pekin, Nankin, chińskich trwały aż do 9.IX.1945 r., a na wodach przybrzeżnych (morskich) do kwietnia 1944 r. sprzeciwu społeczeństwa, wspartego Szanghaj, Hankou i Kanton), utwo- (tylko przez marynarkę wojenną Chin). buntem 51 armii kuomintangowskiej rzenie na podbitych terenach nowe- 2. Stanowiło to łącznie 169 dywizji i 47 sa- i uwięzieniu gen. Czang Kai-szeka go marionetkowego państwa i zmu- modzielnych brygad piechoty, 12 dywizji kawalerii i 19 samodzielnych pułków artylerii, ale tylko (grudzień 1936 r.). Kuomintang i ko- szenie Czang Kai-szeka do kolejnych 71 dywizji i 10 brygad piechoty, dywizja kawale- munistyczna partia Chin podpisały ustępstw polityczno-ekonomicz- rii oraz całość broni pancernej i lotnictwa, a tak- że część floty wojennej i artylerii, podlegały rzą- 10.02.1937 r. Porozumienie o prze- nych. Przewidywano przeprowadze- dowi centralnemu, a pozostała reszta guberna- rwaniu wojny domowej i wspól- nie dwóch operacji zaczepnych: si- torom prowincji, bez zgody których nie można nej walce przeciw agresorowi. łami Armii Kwantuńskiej z terenu było użyć ich w walce. Chińska dywizja piechoty (DP) liczyła 9,5 tys. ludzi (bez artylerii organicz- Zaniepokojony tym rząd tokijski po- Mandżurii w kierunku Pekin-Kajfeng nej), a chińska armia polowa (3 dywizje piechoty, stanowił zatem podjąć przeciwko oraz siłami marynarki wojennej z re- pułk kawalerii, pułk artylerii) 35 tys. ludzi. „nieposłusznym Chińczykom” eks- jonu Szanghaju na Nankin-Hankou. W 1937 r. armia japońska posiadała 24 dywizje piechoty (z których 16 w Chinach i 5 w Man- pedycję karną, którą ze względu na W działaniach wzięły udział flo- dżukuo) oraz 16 pułków lotniczych (585 samolo- słabość własnej ekonomiki i silną ty wojenne obu przeciwników, przy tów). Japońska dywizja piechoty liczyła 25,2 tys. ludzi i 92 działa, mogła więc z powodzeniem opozycję wewnętrzną, zamierzano czym słaba flota chińska miała nie- walczyć z chińską armią polową. W latach 1936- przeprowadzić niemal błyskawicz- wielkie szanse na sukces wobec zaj- 1937 prowadzono również doświadczenia orga- nie, aby „incydent” chiński rozstrzy- mującej 3 miejsce w świecie floty ja- nizacyjne z 3 rodzajami nowych dywizji o skła- dzie: 9 tys. ludzi (dla wysp macierzystych, z bata- gnąć w ciągu kilku tygodni. Lecz pońskiej. Ta ostatnia, o globalnej wy- lionem czołgów), 21,4 tys. ludzi (dla Mandżukuo, wbrew oczekiwaniom wojna prze- porności ponad 1100 tys. ton (z tego z 2 batalionami czołgów i 4 dywizjonami artyle- ciągnęła się na kilka lat, pochłania- 900 tys. ton w okrętach bojowych), rii) oraz 14-17 tys. ludzi (dla Chin, o strukturze batalionowej z kompaniami czołgów i szwadro- jąc większość rezerw państwowych składała się z 9 okrętów liniowych, nami kawalerii).

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 29 Wojna na wodach chińskich 1937-1939 czych (pjp); w budowie znajdowały się riami komunikacyjnymi wiodącymi glownych w dorzeczu Jangtse wyno- dalsze 34 okręty i pjp (w tym 2 okrę- w głąb kraju, a wobec słabo rozwi- siła w tym okresie ponad 17 000 km. ty liniowe, 2 lotniskowce i 3 transpor- niętej sieci kolejowej i drogowej sta- W odległości 70 km od ujścia, nad towce wodnosamolotów, 3 krążowni- nowiły dla napastnika doskonałe li- Huangpu prawym dopływem Jangtse, ki lekkie, 17 niszczycieli, okręt podnie zaopatrzenia, a dla napadniętego leży Szanghaj, a w odległości 240 km wodny i 6 pjp). Japońska marynarka dogodne drogi wypadowe i odwroto- – Nankin ówczesna stolica Chin. handlowa posiadała 2564 duże stat- we. Biorąc zatem pod uwagę rozle- Sikiang, druga żeglowna rzeka chiń- ki o poj. brutto 4 475 000 RT (6,7% głość wód chińskich, Połączona Flota ska o długości 2129 km i powierzchni tonażu światowego w 1937 r). Pod zostałaby w całości zaangażowana do dorzecza 437 km2, uchodzi do Morza względem organizacyjnym Cesarska działań wojennych; wydawało się jed- Południowochińskiego licznymi odno- Marynarka Wojenna podzielona była nak prawdopodobne, że ograniczą się gami. W delcie łączy się ona z rzeka- na: tzw. Połączoną Flotę (grupują- one do wód śródlądowych ze względu mi Pej-kiang i Tung-kiang w Czukiang cą najwartościowsze okręty), bryga- na obrane przez dowództwo japoń- (rzeka Perłowa); u jej ujścia położony dy obrony wybrzeża, eskadry ochro- skie kierunki operacyjne: Szanghaj- jest Kanton (Guangzhou), największy ny baz morskich oraz eskadry szkol- Nankin-Hankou (a zatem wzdłuż rze- port Chin południowych i stolica pro- ne. Główną siłę uderzeniową sta- ki Jangtse) oraz Kanton (delta Rzeki wincji Kuantung3. nowiła Połączona Flota adm. Nagano Perłowej-Czukiang). Logicznie bo- Do działań na tych rzekach obie Osami (jednocześnie dowódca 1. flo- wiem rozumując słaba flota chińska, strony walczące nie posiadały „sen- ty), składająca się z 3 flot operacyj- aby nie zostać całkowicie zniszczo- su stricto” flotylli rzecznych, gdyż że- nych – 1. Liniowej, bazującej w Yoko- ną w swoich bazach morskich, mu- glowność obu sprzyjała wykorzysta- suce; 2. Rozpoznawczej (wiceadm. siała uchodzić w górę rzek, gdyż na niu tu jednostek morskich. Istniały Yoshida Zengo), bazującej w Sasebo nich miała jakieś szanse przetrwania. jednak pewne ich zawiązki. Japonia i 3. Chińskiej (wiceadm. Hasegawa Kigoshi), bazującej w Ryojunie (dawny Port Artur) i Dairenie, na półwy- spie Liaotung; pozostałe bazy to: Kure, Maizuru, Ominato, Hokodate (wyspy macierzyste), Kilung i Ta- kao (Formoza), Mako (Peskadory), Chichidżima (w. Bonin), Chinkai (Korea), Saipan (Mariany), Korror (Palau) oraz Yap, Ponape i Truk (Karoliny). Moc bojowa Połączonej Floty polegała na jej nasyceniu lot- nictwem (1080 samolotów i wodno- samolotów, a dalszych 400 w budowie), zaokrętowanych na jednostkach pływających (450 maszyn) oraz sta- cjonującym w bazach: Kusumigaura, Opama, Tatejama, Kisaradsu, Chińska kanonierka Yung Hsiang w końcowym okresie swojej służby. Tamobe, Ominato, Sasebo, Omura, Fot. zbiory Tomasz Walczyk Kagoshima, Maizuru, Hiro i Saeki. Słabością floty cesarskiej była za- Tym bardziej że mogła przez to wes- utrzymywała dla ochrony policyj- leżność od importu paliw płynnych przeć własne nieliczne siły rzeczne, no-celnej koncesji międzynarodowej (przeważnie z Indii Holenderskich), a żeglowność obu wielkich rzek chiń- w Szanghaju (w skład niej wchodzi- których roczne zapotrzebowanie się- skich, takie działania w pełni umożli- ła dzielnica Hongkiu, w której znaj- gało 4 mln ton. wiała. dowały się banki i przedsiębiorstwa Stanowiące morski teatr działań Jangtse-kiang (5701 km dłu- japońskie) lokalny zespół okrętów – wojennych wody chińskie, choć nie- gości, powierzchnia dorzecza 11 eskadrę, dowodzoną przez kontr- zbyt oddalone od baz japońskich 1,72 mln km2) uchodzi do Morza adm. Tanimoto. W 1937 r. składała (czas przejścia od 1 do 3 dób), rozcią- Wschodniochińskiego deltą o długo- się ona oprócz 3 niszczycieli i kano- gały się jednak na przestrzeni około ści 330 km, której główne ramiona nierki morskiej również z 8 kanonie- 11 tys. km (od granicy z Mandżukuo stanowią Pej-kou i Czangciang-kou. rek rzecznych zbudowanych w latach do granicy z Indochinami); co więcej: Przy szerokości nurtu w biegu środ- 1911-1929 o wyporności 50-305 ton, wybrzeże ich było dobrze ukształto- kowym 400-800 m., a w dolnym powane, z licznymi zatokami, archipe- nad 2 km, żeglowna jest na długo- 3. Huangho, druga co do długości rzeka chiń- lagami niewielkich, często bezimien- ści 2800 km i dostępna dla statków ska, uchodząca do Morza Żółtego (dł. 4670 km, nych wysepek oraz dogodnymi por- oceanicznych aż do Hankou (obec- pow. dorzecza 532 tys. km2), choć połączona tami i przystaniami. Do morskiego nie Wuhan). Pływy morskie (różni- z Jangtse tzw. Wielkim Kanałem, nie była wy- korzystywana do żeglugi. Przyczyną była częsta Teatru Działań Wojennych (TDW) na- ca poziomu wód 10-40 m.) sięgają na zmiana koryta i liczne progi na obszarach lesso- leżało włączyć również wielkie rze- 750 km w głąb lądu, przy czym najniż- wych (w 1 m3 rzeka niosła do 34 kg zawiesiny ki chińskie, które ze względu na swą sze stany wód występujące w okresie lessowej, co powodowało w dolnym biegu wznoszenie się koryta), stąd konieczność budowy tam żeglowność były prawdziwymi arte- styczeń-luty. Łączna długość dróg że- i wałów p.powodziowych.

30 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Wojna na wodach chińskich 1937-1939

1929 r.) 218 dużych statków towaro- i około 400 szkolnych lotnictwa chiń- wo-pasażerskich o brutto 319 224 RT, skiego. Bazowały one na lotniskach a także około 30 tys. dżonek i kutrów wokół siedzib okręgów wojennych: żaglowych (sampanów)7. Kanonierki Kanton (prowincja Kuangtung), chiński zostały zbudowane w latach Czujang (Kiangsi), Hsiangjang 1911-1932 i przy wypornościach 90- (Hupei), Hsiaokan (Hupei), Kuangte 210 ton oraz prędkościach 9-15 wę- (Czekiang), Nanczang (Kiangsi), złów, uzbrojone były w 1 armatę mor- Nanking (Kiangsu), Pengpu (Anhuei), ską 57-102 mm lub 1 haubicę 87 mm Hsiangan vel Sian (Szansi) oraz lot- oraz w 1-2 armaty uniwersalne 37- nisku Szien Cziao (akademia lot- 40 mm i 3-6 ckm. W okresie wojny nicza w Hangczou). Już w trakcie mogły jednakże na obie rzeki wpłynąć wojny zbudowano sieć nowych lot- siły główne floty chińskiej, zastępując nisk, zwłaszcza w rejonie Szanghaju, z powodzeniem flotyllę rzeczną, któ- Hankou i Nanningu oraz wzdłuż rej związki ze względu na wspomnia- trasy dostaw samolotów rosyjskich ne wyżej rozproszenie organizacyj- z Sary Oziek do Lancżou (prowin- ne nie mogły być wykorzystane do jej cje Czinghai i Sinkiang). Do działań Admirał Czen Szao-Kuan (w środku), sformowania. na rzekach zmobilizowano też cywil- dowódca marynarki chińskiej Z początkiem konfliktu chińska ny tabor pływający (jako pomocnicze Fot. zbiory Józef Wiesław Dyskant marynarka wojenna (dowódca adm. stawiacze min i transportowce). Czen Szao-kuan, jednocześnie do- Przeciw flocie chińskiej admirali- prędkości 15-16 węzłów i uzbrojeniu wódca I eskadry (tzw. floty nankiń- cja japońska wydzieliła 3. Flotę wi- w 1-2 armaty uniwersalne 76-80 mm skiej) podzielona była na 4 eskadry ceadm. Hasegawy (stary krążownik oraz w 4-5 ckm. Operacyjnie podlega- bojowe (2 podległe rządowi central- pancerny Izumo, 3 krążowniki lek- ła ona dowódcy 3. Floty. nemu, 2 gubernatorom prowincji kie, 9 niszczycieli, 2 kanonierki mor- Z kolei chińskie siły rzeczne Kuantung i Szantung) i eskadrę szkol- skie), której rejonem operacyjnym w 1937 r. składały się z 12 kanonie- ną. Liczyły łącznie 2 nowe i 6 sta- miało być dorzecze Jangtse, a kiedy rek, podporządkowanych pod wzglę- rych krążowników lekkich (pan- okazało się, że opór chiński jest sil- dem operacyjnym dowódcom eskadr cernopokładowych), 6 starych tor- bojowych i szkolnych (według moich pedowców, 27 kanonierek morskich, 4. Dyskant J., Konflikty i zbrojenia morskie ustaleń 4 kanonierki w IV Eskadrze 22 dozorowce, 11 ścigaczy torpedo- 1918-1939, Gdańsk 1983, s. 389. i 2 w Eskadrze Szkolnej)4 oraz guber- wych, 2 transportowce wodnosamo- 5. Np. w prowincji Czekiang dysponowała natorom niektórych prowincji jako lotów oraz 13 pjp o ogólnej wyporno- ona 3 kanonierkami; Weyer’s Taschenbuch der 5 Kriegsflotten 1938, s 55. policja wodna , straż celna, jednostki ści 59 034 ton standard; w budowie 6. Flagowym okrętem flotylli monopolu sol- monopolu solnego6 itp. Stacjonowały znajdowały się 4 okręty (3 stawiacze nego była kanonierka Hai Czo (eks-brytyjski min, dozorowiec). Ich działania mo- eskortowiec Pentstemen, uczestnik I wojny świa- one głównie w Szanghaju i Kantonie. towej); ibid., s. 53. Pozostałymi bazami floty chińskiej gło wspierać około 30 wodnosamo- 7. Hsu Long-hsuen, Chang Ming-kai, History były: Fuczou, Tsingtao, Weihaiwei, lotów i amfibii lotnictwa morskiego of the Sino-Japanese War (1937-1945), Taipei 1971, s. 172-173 (dalej HSJW) także Dyskant J., Amoy (Siamen), Taku, Czifu i Suatou. (z czego 8 zaokrętowanych), na ogól- op.cit., s. 389-390, gdzie zamieszcza podział or- Chińska handlowa posiadała (stan na ną liczbę 284 samolotów bojowych ganizacyjny floty chińskiej.

Krążownik Ning Hai był jednym z najnowocześniejszych okrętów marynarki chińskiej. Fot. „Ships of the World”

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 31 Wojna na wodach chińskich 1937-1939

przy nabrzeżach dzielnicy Hongkiu (koncesja międzynarodowa)8. Jednak podejmując operacje wojenne przeciw Chinom, Japończycy musieli uwzględnić obecność w portach chińskich flot i garnizonów woj- skowych innych mocarstw, które w myśl zawartych układów bilateral- nych strzegły tu swoich własnych in- teresów. Stacjonowały one w pię- ciu miastach koncesyjnych: Kantonie (koncesja brytyjska i francuska), Amoy (koncesja międzynarodowa – amerykańsko-brytyjsko-francusko-ja- pońska), Hankou (koncesja francuska i japońska), Szanghaju (koncesja francuska i międzynarodowa – ame- rykańsko-brytyjsko-japońska) i Tiensi- ni (koncesja brytyjska, francuska, ja- pońska i włoska) oraz w trzech en- klawach terytorialnych: Hongkongu (brytyjska), Makau (portugalska) i Kuangczouwan (francuska). Wielka Brytania utrzymywała tam 3 ze- społy operacyjno-taktyczne: Zespół Floty w Chinach (bazujący w Hong- kongu i Singapurze) oraz 2 flotyl- Krążownik Izumo, który stał się później celem brawurowego ataku chińskich kutrów le rzeczne – Flotyllę Jangtse z bazą torpedowych. Fot. „Ships of the World” Szanghaju (13 kanonierek rzecznych) i Flotyllę Sikiangu z bazą w Kanto- niejszy niż oczekiwano, wsparła ją ciu silnego i dobrze wyszkolonego nie (5 kanonierek rzecznych). Zespoły 2. Flota wiceadm. Yoshidy (lotnisko- lotnictwa morskiego (253 samolo- Stanów Zjednoczonych to tzw. Flota wiece Kaga, Ryujo i Hoshô, 5 cięż- ty i wodnosamoloty) oraz lotnictwa Azjatycka (bazująca w Manili), któ- kich i 1 lekki krążownik, 15 niszczy- wojsk lądowych (2700 maszyn). Tym rej część niszczycieli detaszowa- cieli, 37 okrętów podwodnych, trans- bardziej że aby powiększyć ich zano do Czifu i Fuczou oraz rzeczna portowiec wodnosamolotów, sta- sięg operacyjny, przebazowano je do Flotylla Jangtse z bazą w Szangha- wiacz min i 4 okręty pomocnicze). baz położonych w pobliżu wybrze- ju (6 kanonierek), z której wysłano do Poza lotniskowcami i okrętami pod- ży chińskich – Ryojun i Dairen (pół- Kantonu jako stacjonera kanonierkę wodnymi pozostałe okręty mogły wysep Liaotung), Mako (Peskadory), Mindanao. Z kolei Francja skierowa- wpłynąć na dolne i środkowe biegi Kilung i Takao (Formoza), a także do ła na wody chińskie większość swo- rzek i działać aktywnie, przy wspar- Szanghaju, gdzie stały na Huangpu ich Sił Morskich Dalekiego Wschodu; były to: zespół okrętów morskich (ba- Japońskie kanonierki rzeczne typy Seta na śródlądowych wodach chińskich na zujący w Szanghaju, Hankou i Ta- początku lat 30-tych. Fot. „Ships of the World” ku), rzeczną Flotyllę Jangtse z bazą w Czungkingu (4 kanonierki) i stacjonera w Kantonie – kanonierkę rzecz- ną Argus. Włochy reprezentował tzw. Zespół Wschodnioazjatycki (ba- zujący w Taku), w którego składzie znajdowała się kanonierka rzeczna Ermanno Carlotto, a Portugalię – kanonierka rzeczna Macau. Kanonierki białych mocarstw zostały zbudowane w latach 1908-1934 i przy wypor- nościach 39-639 ton oraz prędkości 11-16 węzłów uzbrojone były w 1- 2 armaty morskie 37-152 mm lub 1 haubicę 94 mm, w 1-2 armaty uniwersalne 37-76 mm oraz 2-11 ckm. Pełniąc w Chinach wyłącznie służbę

8. HSJW, s. 253; Dyskant J., op.cit., s. 386- 387.

32 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Wojna na wodach chińskich 1937-1939 policyjną (kontynuacja „polityki ka- Rys. Przemysław Federowicz nonierek”) zespoły rzeczne państwa trzecich nie prezentowały poważniej- szej siły bojowej, do czego przyczyni- ło się też słabe wyszkolenie załóg, któ- rych morale nie zawsze odpowiadało wymogom (zwłaszcza w zespołach amerykańskich)9. Jak przewidywano, wobec przewagi floty i lotnictwa japońskiego, przy znikomym własnym oraz prawie nie istniejącej OPL baz i portów, dowództwo chińskie postanowiło duże okręty wycofać w górę Jangtse i Sikiangu (poza zasięg samolotów), a przeciwnika nękać wypadami ku- trów torpedowych oraz wspierać ar- tylerią kanonierek własne oddzia- ły walczące w pasie nadrzecznym. Dlatego po incydentach zbrojnych w Lukouciao (7 lipca) i Hungjao (9 sierpnia), które sprowokowały wybuch konfliktu, rozpoczęto zatapia- nie technicznie niesprawnych stat- ków handlowych i starych okrętów wojennych w Kiangyin na Jangtse (160 km powyżej Szanghaju)10, w Szanghaju na Huangpu (w pobli- żu koncesji francuskiej) oraz u uj- ścia Czukiang pod Kantonem jako zapór nawigacyjnych, aby udarem- nić okrętom japońskim ruch w górę rzek. Poza zaporą w Kiangyin wycofano też okręty I i II oraz części III i Szkolnej Eskadry (łącznie 3 krą- żowniki lekkie oraz kilkanaście kanonierek i patrolowców), pozostawia- jąc w rejonie Szanghaju na Huangpu kilkanaście patrolowców i kutrów obie strony wprowadziły do bitwy lot- rodowej oraz okręty i transportowce torpedowych. Z zatopionych okrę- nictwo. 3. Floty na redzie Wusungu i powta- tów zdemontowano armaty, ustawia- Przeciw skoncentowanym w rejo- rzając ten nalot po południu (31 bom- jąc kilka baterii nadbrzeżnych na ponie Nankin-Szanghaj 92 samolotom bowców). Zrzut bomb ze względu na dejściach do zapory. chińskim, Japończycy skierowali 2 dy- silne zachmurzenie nastąpił „na śle- Działania wojenne przyszło za- wizjony lotniskowców (Ryujo, Hoshô po” (przez chmury), stąd tylko nie- tem toczyć przede wszystkim na wo- i Kaga – łącznie 102 samoloty bom- znaczne uszkodzenia niszczyciela i ka- dach śródlądowych, choć Połączona bowe i myśliwskie) i transportowiec nonierki japońskiej (kilku rannych) Flota prowadziła je także na Morzach wodnosamolotów Kamoi (12 wodno- i znaczne straty wśród ludności cywil- Wschodnio- i Południowochińskim, samolotów rozpoznawczych; ponad- nej koncesji międzynarodowej, gapią- realizując zadania związane z bloka- to 12 wodnosamolotów rozpoznaw- cej się na walki powietrzne (1740 za- dą wybrzeża oraz operacjami desan- czych znajdowało się na pokładach bitych, 1873 rannych). Bombami ob- towymi. Wojna morska rozpoczęła się krążowników 3. Floty. Do rejonu walk rzucono także, choć bezskutecznie, jednak działaniami na Jangtse. (po przechwyceniu chińskich lot- krążownik brytyjski Cumberland oraz nisk polowych) planowano przerzu- japoński Izumo, którego 2 wodnosa- Bitwa o Szanghaj cić również z baz w Kisaradsu i Ka- moloty podjęły walkę z Chińczykami Dnia 11 sierpnia z okrętów 3. Floty noya 1. flotyllę powietrzną (71 bom- wysadzono na nabrzeżach dzielnicy bowców i myśliwców). Zamierzone 9. Dyskant J., op.cit., s. 391-392. 10. Pod Kiangyin zatopiono 5 starych krą- Hongkiu 4-tysięczny desant piecho- na 14 sierpnia uderzenia na pozycje żowników, 2 trasnportowce wodnosamolotów, ty morskiej, który wraz ze stacjonują- chińskie wstrzymano jednak do cza- 5 kanonierek morskich i 4 rzeczne oraz 35 stat- cym w koncesji międzynarodowym 2- su poprawy pogody (nad Morzem ków (brutto 63 800 RT) i 185 dżonek, wypełnio- nych kamieniami. Świadczyłoby to o wielkiej de- tysiecznym tzw. oddziałem lądowym Wschodniochińskim szalał tajfun). speracji dowództwa chińskiej obrony rzecznej, marynarki miał opanować aglomera- Wykorzystali to Chińczycy, których gdyby nie fakt, że większość z nich jako przesta- cję szanghajską. Walki o miasto roz- 29 bombowców zaatakowało rano rzała została już wycofana ze służby. Dyskant, op.cit. s. 394 (na podstawie materiałów uzyska- poczęły się 13 sierpnia, przy czym desant japoński w koncesji międzyna- nych od J. Meistera).

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 33 Tekst

Japoński lotniskowiec Ryujo był aktywnym uczestnikiem walk w 1937 roku. Fot. zbiory Shizuo Fukui uszkadzając jeden bombowiec; dru- Yangczou i Suczou (21 bombowców) ła być nocna pora oraz zgranie w cza- giego zestrzelił wodnosamolot z krą- 1. flotylla powietrzna straciła kolej- sie samego ataku z natarciem wojsk żownika Sendai. Na pomoc walczą- ne 4 bombowce (3 zestrzelone, jeden chińskich, co miało odwrócić uwagę cym wysłano 18 bombowców z lot- rozbity przy lądowaniu). W dniach przeciwnika od rzeki. Do ataku wy- nisk Formosy (1. flotylla powietrzna), 15-16 sierpnia do walk włączyły się znaczono 4 ścigacze torpedowe (2 bu- które zaatakowały lotniska chińskie wreszcie samoloty i wodnosamoloty dowy brytyjskiej po 14 ton i prędkości Kwangteh i Hungchiao. Natknęły z 3 lotniskowców japońskich i Kamoi, 46 węzłów oraz 2 budowy włoskiej po się tam niespodziewanie na 28 my- atakując lotniska w rejonie Szanghaju 18 ton i prędkości 43 węzły), uzbrojo- śliwców chińskich i po stracie 3 ma- i Hangcżou, ponosząc jednak dotkli- ne w 2 wyrzutnie torped 450 mm i 2- szyn powróciły nocą na Formosę. we straty np. w nalotach na lotnisko 4 ckm. 16 sierpnia o godz. 20.00 opu- Nazajutrz 14 bombowców 1. flotyl- Tsaoerth oraz Hangcżou lotniskowiec ściły one przystań w Nantao, lecz je- li powietrznej zaatakowało lotnisko Kaga stracił 13 maszyn. Z kolei w ata- den z nich trzeba było wycofać z akcji w Nanczang, a 20 następnych stolicę kach na pozycje japońskie w rejonie z powodu awarii silników napędo- Chin Nankin. Ta druga grupa została Szanghaju Chińczycy stracili 4 samo- wych. Ścigacze przeszły niezauważo- rozbita przez myśliwce chińskie i po loty, zaś 17 sierpnia jeden. Doszło też ne aż do ujścia Suczou (lewy dopływ zestrzeleniu 4 maszyn i uszkodzeniu do ataku torpedowego na dokuczli- Huangpu) i po zwrocie w prawo ru- 6, przepędzone. 16 sierpnia, w cza- wy okręt flagowy 3. Floty, krążownik szyły w szyku czołowym z prędkości sie ataków na lotniska w Czuyang, Izumo. Zakotwiczony na Huangpu 40 węzłów, na zakotwiczony w odle- (naprzeciw konsulatu japońskiego) głości mili Izumo. Około 20.30 osła- Jeden z chińskich ścigaczy torpedowych ostrzeliwał on systematycznie pozycje niające krążownik niszczyciele japoń- biorących dział w ataku na Izumo. chińskie, dlatego dowództwo obro- skie otworzyły ogień zaporowy, uzy- Fot. Maritime National Museum ny Szanghaju postanowiło zniszczyć skując szereg trafień, jednak ścigacze go za pomocą ścigaczy torpedowych. zdołały z odległości 300 m. wystrze- Było to przedsięwzięcie ryzykowne, lić swoje torpedy, zanim same zosta- gdyż atakować przyszło na wąskiej ły zniszczone (dwa zatonęły po bezpo- (około 1000 m szerokości) rzece, po- średnich trafieniach, trzeci na pełnej przecinanej mostami, na częściowo prędkości rozbił się o kamienne na- zablokowanym torze wodnym (łącz- brzeże) Z wystrzelonych torped tylko nie 26 zatopionych statków i dżonek, 2 ugrzęzły w rozwieszonej przy bur- w 3 rzędach), pod ogniem nie tylko tach Izumo sieci przeciwtorpedowej, okrętów, ale i japońskich baterii polo- przy czym jedna eksplodowała uszka- wych. Okolicznością sprzyjającą mia- dzając burtę krążownika; jego remont trwał do 23 sierpnia11. Kanonierka Ta Tung zatopiona przez Japończyków 11 sierpnia 1937 roku Japończycy, aby przyśpieszyć upa- w Szanghaju. Fot. zbiory Tomasz Walczyk dek Szanghaju, wysadzili w okre-

11. Dyskant J., op.cit, s. 395-396 (na podstawie artykułu J.G. Wojny morskie 1937- 1938 „Przegląd Morski” 1938, z. 108), także Wywerka-Prekurat T., Wykaz stanu największych flot wojennych w latach 1918-1939, [w] Dyskant J., op.cit., s. 523. Natomiast HSJW, s. 254, podaje, że atak wykonały 2 ścigacze torpedowe, z któ- rych kuter Shih No 102 wystrzelił 2 torpedy i trafiony w maszynownię wywrócił się i zatonął przy nabrzeżu Bundu. Warto dodać tu, że chińskie ści- gacze torpedowe miały numer taktyczny poprzedzony przedrostkiem „Kuai” lub „Shih”; z do- stępnej mi dokumentacji wnika, że ścigacze torpedowe biorące udział w walkach mają numer poprzedzony przedrostkiem „Shih”, natomiast zamawiane zagranicą przedrostek „Kuai” (?).

34 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Wojna na wodach chińskich 1937-1939 sie 23 sierpnia – 1 września kilka desantów powyżej miasta (rejon Lutsia-Liuhe), opanowując szereg izolowanych od siebie odcinków wybrzeża oraz wyspę Czungming u ujścia Jangtse, na której zbudowano dwa lotniska polowe. Z nich wła- śnie oraz z zakotwiczonego w rejonie Wunsungu lotniskowca Kaga samoloty japońskie bombardowały okolice aglomeracji szanghajskiej. 22 sierpnia na pokładach 4 pan- cerników oraz 5 ciężkich i 6 lekkich krążowników, pod eskortą niszczycieli przerzucono w rejon na pół- noc od Szanghaju i desantowano 2 dywizje piechoty i brygadę gwar- dii tzw. Szanghajskiego Korpusu Ekspedycyjnego. Desant przykrywa- Kanonierka Chu Yu zatopiona została jako element zapory nawigacyjnej na Jangtse ło z powietrza 14 wodnosamolotów 8 października 1937 roku. Fot. zbiory Tomasz Walczyk wystrzelonych z katapult okrętowych, które wykonały 27 lotów bojowych. (25 sierpnia) i okręt hydrograficz- w niej przejście dla okrętów 3. Floty; W tym czasie myśliwce z Kagi i Ry- ny Chiao Jih (26 sierpnia). Rajdy lot- 25 października został tam zatopio- ujo osłaniające desant z powietrza nicze nasiliły się z końcem września, ny, uszkodzony wcześniej, krążow- zestrzeliły 9 samolotów chińskich kiedy w głąb ujścia Jangtse wpłynęły nik Ying Suei, z którego z zdemon- lotniskowce Hoshô i Ryujo. 20 wrze- towanych armat (2 kalibru 152 mm, śnia ich samoloty uszkodziły bronią- 2‑102 mm) utworzono tzw. morski ze- ce zapory w Kiangyin krążowniki Pin spół artylerii. Słabe lotnictwo chiń- Hai i Ying Suei (przy stracie 5 ma- skie (jeszcze 30-40 samolotów) uni- szyn), a w trzy dni potem, atakując kało walk powietrznych, atakując zespołem 60-70 samolotów zatopiły przede wszystkim okręty przeciwni- krążownik Ping Hai i bliźniaczy Ning ka – 23 sierpnia uszkodziło ono w re- Hai (przy stracie 4 maszyn). Z kolei jonie Szanghaju niszczyciel, a 7 wrze- atakując grupami po 10-16 maszyn śnia 2 dalsze. Płetwonurkowie chińscy lotnicy japońscy zniszczyli w dniach 26 września – 8 października w rejo- 12. Wagner R., Chiny 1931-41. Preludium do nie tejże zapory kolejne okręty chiń- Pearl Harbor; Gdańsk 1995, s. 16-18 oraz zeszyt skie – 3 torpedowce (Chieng Kang, HSJW s. 255-256, ale dane te są niezbyt dokład- Hu Peng, Hu Ngo), 2 kanonierki (Yi ne. Najbardziej wiarygodne wydają się ustale- nia J. Malinowskiego: 22.09 atak w 3 nalotach Hsieh, Chu Yu) i okręt hydrograficz- 34 bombowców i mysliwców japońskich (utra- ny Chian Tien, tracąc zaledwie 2 ma- ta 5 maszyn), 23.09 w 3 nalotach 58 maszyn 12 (utrata 4), 25.09 nalot 9 maszyn (bez strat); J. szyny . Nieustannie bombardowano Malinowski – Krążowniki lekkie typu Ning Hai, również samą zaporę, aby wykonać „Okręty Wojenne” numer specjalny 3/1999.

Japońska barka desantowa typu Daihatsu z zaopatrzeniem dla walczących wojsk. Wpółzatopiony krążownik Ning Hai po Fot. zbiory Arthur D. Baker III japońskim nalocie. Fot. „Ships of the World”

(23 sierpnia), zaś samoloty 1. flotylli powietrznej atakowały kilkakrotnie Nankin i Nanczang, niszcząc kilkana- ście (?) maszyn chińskich przy stracie jednej własnej. Ta sama flotylla ude- rzyła 31 sierpnia na Kanton – w walkach straciła jeden samolot, niszcząc 2 przeciwnika. W sierpniu 1937 r. Chińczycy zestrzelili łącznie 63 samoloty japońskie i uszkodzili 10 okrętów, tracąc 27 maszyn własnych (dane oficjalne); Japończycy przyznali się do 29 strąconych maszyn, które w czasie walk zatopiły torpedowiec Hu Jiang (8 sierpnia), kanonierkę Jung Chien

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 35 Wojna na wodach chińskich 1937-1939 rozpoczęli również podwodną dzia- łalność dywersyjną. Podczepianymi minami własnej konstrukcji zniszczyli 7 września nabrzeże Mitsui w dzielnicy Hongkiu, a 28 września uszkodzili ponownie krążownik Izumo oraz 2 statki i 4 barki towarowe tam sto jące13. Mimo niemal całkowitego zniszczenia eskadr chińskich oraz zdoby- cia panowania w powietrzu walki o Szanghaj przeciągały się. Dopiero przeprowadzone pod osłoną okrę- tów 2. Floty, w dniach 5-9 listopa- Ming Sang był jednym z 4 bliźniaczych chińskich statków zbudowanych w latach 1933-1934. Fot. zbiory Tomasz Walczyk da 1937 r., desantowanie 50-tysięcz- nej armii gen. Janagawy w Zatoce Hangcżou (120 km na płd. zach. od Szanghaju i niebezpieczeństwo okrą- żenia od południa i zachodu wojsk chińskich broniących Szanghaju zmusiły dowództwo kuomintangow- skie do opuszczenia miatsa 12 listopada i obsadzenia nowej linii obron- nej Czapu-Fenging-Tsiading. W czasie ewakuacji zatopiono na Huangpu kuter torpedowy i 11 dozorowców, któ- re ocalały z nalotów, z kilku zaś ku- trów dozorowych utworzono na je- Tai Ping wraz z bliźniaczym Changte, zbudowane w latach 1924-1925, obsługiwały ziorze Taihu zespół okrętów, który linię pasażersko-towarową do Australii. Fot. zbiory Tomasz Walczyk po przejściu frontu prowadził na ty- łach japońskich działania partyzanc- zapory nawigacyjnej. Jednak nastą- kę rzeczną Ladybird (1 zabity, 3 ran- kie14. Choć operacja szanghajska za- piło to w ciągu 3 dni i zwolnienie ru- nych). Ostrzelano także stojące na ko- kończyła się sukcesem taktycznym, chu okrętów japońskich zaważyło na twicach (rejon Wuhu-Hohsien) ka- a częściowo i operacyjnym (w stocz- przebiegu operacji. Nie opanowały nonierki brytyjskie Bee, Scarab i Cric- niach szanghajskich wpadły w ręce one bowiem na czas rejonów prze- ket (bez trafień). Ataki te tłumaczono japońskie znajdujące się w remon- praw przez Jangtse i wojska chiń- „pomyłkami” pilotów, jednak, jak się cie lub w budowie 2 stawiacze min skie, unikając okrążenia, mogły bez wydaje, właściwym ich celem było typu Tung i 6 dozorowców typu Ning) przeszkód wycofać się na lewy brzeg „zniechęcenie” białych mocarstw do przyniosła jednak fiasko planów ja- rzeki, pozostawiając na prawym je- wtrącania się w sam konflikt oraz po- pońskim – nie doprowadziła do znisz- dynie oddziały osłonowe i garnizon derwanie ich prestiżu w oczach chiń- czenia armii chińskich i nie zmusiła Nankinu. Zmasowane naloty lotni- czyków. Istotnie oba państwa broniąc rządu kuomintangowskiego do kapi- cze na przeprawy nie dały spodziewa- tegoż prestiżu (i własnych interesów tulacji. Rozstrzygnięcie miała zatem nych efektów, tym bardziej że do walk w Chinach) zażądały oficjalnych prze- przynieść kolejna operacja nankiń- powietrznych włączono od 1 grud- prosin, a USA również odszkodowa- ska, do której przeznaczono dwie gru- nia zakupione w ZSRR, 23 myśliwce nia w terminie dwunastodniowym, py armijne (180 000 ludzi), wspierane I-16 i 27 bombowców SB z załogami grożąc w przypadku odmowy „poprzez okręty 3. Floty i lotnictwo. radzieckimi (ochotnicy). W ciągu ty- ważnymi konsekwencjami”. Akcja ta godnia walk zestrzeliły one 20 samo- pohamowała na pewien czas „pomył- Zdobycie Nankinu lotów japońskich, tracąc 2. Co więcej: ki” japońskie15. Wojska chińskie w rejonie stolicy li- naloty na przeprawy doprowadziły do czyły około 300 000 ludzi pozbawio- ostrych zatargów dyplomatycznych, 13. HSJW, s. 254. nych jednak ciężkiej artylerii i lotnic- gdyż rozgorączkowani napastnicy 14. Były to doraźnie przystosowane do walk twa (tylko 20 samolotów). Dlatego dopuścili się ataków na okręty ob- jednostki transportowe i łodzie motorowe (żaglo- nie zamierzały toczyć generalnej bi- cych mocarstw, kiedy te ewakuowa- we?) np. Ping Ming, Chieh Sheng i Ning Tai, które przez okres roku zatopiły podobno ponad 20 róż- twy o stolicę, lecz po zadaniu prze- ły swoich obywateli z Nankinu w gó- nych łodzi przeciwnika; HSJW s. 256. Ponadto ciwnikowi możliwie dużych strat opu- rę Jangtse. Pamiętnym dniem stał się nad ranem 13.11. ścigacz torpedowy Shih No 181 dokonał wypadu w dół Jangtse, strzelając ścić miasto i wycofać się na lewy (pół- 12 grudnia, kiedy lotnictwo japońskie 2 torpedy do zakotwiczonych pod Chinchikang nocny) brzeg Jangtse. Zacięte wal- zatopiło w rejonie Hohsien amerykań- okrętów japońskich. Torpedy ugrzęzły jednak ki rozpoczęły się już 12 listopada, ską kanonierkę rzeczną Panay wraz w piaskach mielizny, a ścigacz został zniszczony ogniem artylerii; HSJW, s. 254. a właściwa operacja – w dziesięć dni z 3 eskortowanymi przez nią zbiorni- 15. Rząd USA zażądał w formie ultyma- później. Przy wsparciu 3. Floty zdo- kowcami (łącznie 4 zabitych, 74 ran- tywnej odszkodowania za zatopione jednostki byto 4 grudnia Kiangyin, rozpoczy- nych) a w Wuhu statek brytyjski oraz 2 214 007 dolarów, które Japończycy wypłacili tuż przed terminem upływu ultimatum, Dyskant nając forsowanie znajdującej się tu uszkodziło drugi i brytyjską kanonier- J., op.cit., s. 405-407.

36 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Wojna na wodach chińskich 1937-1939

Rys. Przemysław Federowicz

Nankin zdobyty został 13 grud- Blokada wybrzeży chińskich nie między oboma państwami wal- nia po czterodniowych walkach, że Niezaangażowane w działaniach czącymi nie było stanu wojny. Rejon zaś części jego garnizonu udało się na wodach wewnętrznych jednost- blokady rozciągał się na przestrzeni wycofać za rzekę, Japończycy wzię- ki 2. Floty rozpoczęły ciągłą penetra- ponad 3700 km, od Suatou na połu- li tylko 2 tys. jeńców. Rząd chiń- cję wybrzeży chińskich, opanowując dniu do punktu położonego 185 km ski ewakuował się do Czungkingu, desantami pobliskie wyspy i wysepki. na północ od Szanghaju (na północy). przenosząc tam stolicę kraju, a ma- Posunięcia te tłumaczono konieczno- Blokada miała obejmować wyłącz- jąc nadal zachowana armię, nie re- ścią walki z kontrabandą materiałów nie żeglugę chińską, choć dopuszcza- zygnował z dalszej walki. Tak więc wojennych; kontrolowano też żeglugę no możliwość kontroli statków innych poza efektami politycznymi opera- choć jeszcze nieoficjalnie. Wobec na- państw do kontroli ładunku, przy cja nankińska zakończyła się fia- rastającego oporu chińskiego, a przez czym Japończykom miało przysługi- skiem. Rozwścieczona tym soldate- to braku perspektyw na szybkie za- wać prawo „pierwokupu”. Ponieważ ska japońska urządziła rzeź ludności kończenie konfliktu, rząd japoński żadnego z „białych” mocarstw nie po- Nankinu, mordując w ciągu pięciu zdecydował się jednak na ogłoszenie wiadomiono o tym oficjalnie, spodzie- dni ponad 42 tys. mieszkańców oraz z dniem 27 sierpnia 1937 r. ścisłej blo- wano się ich sprzeciwu, zwłaszcza dopuszczając się rabunków i gwał- kady wybrzeży Chin, aby odciąć do- USA, z którymi liczono się bardzo ze tów przy milczącej aprobacie naczel- stawy sprzętu i zaopatrzenia dla ar- względu na import surowców strate- nego dowództwa (w ciągu następ- mii i ekonomiki chińskiej. W świetle gicznych. Kiedy jednak protest USA nych 6 miesięcy zginęło koło 200 tys. prawa międzynarodowego bloka- ograniczył się tylko do oświadczenia, mieszkańców miasta). da ta była bezprawna, gdyż formal- że Chiny i Japonia ponoszą w jedna-

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 37 Wojna na wodach chińskich 1937-1939

Stary krążownik chiński Chao Ho, który tak dzielnie walczył z japońską eskadrą 14 września 1937 roku. Fot. zbiory Tomasz Walczyk kowym stopniu odpowiedzialność za santowe na wybrzeżu, wzmocnio- i Wenczou (na płd. od Szanghaju), straty handlu amerykańskiego wsku- no ją 19 września eskadrą wiceadm. Hakczou (rejon Hongkongu), Kimoy tek blokady, rząd mikada powziął de- Toyody Norituke (lotniskowiec Ryujo, (rejon Amoy) i 3 bezimienne w re- cyzję o rozwinięciu jej na całe wy- 2-3 krążowniki lekkie, 10-12 niszczy- jonie Makao. Piechota morska wy- brzeże chińskie (z wyłączeniem por- cieli) z przeznaczeniem do działań lądowała również na Hajnanie oraz tów Tsingtao i Hongkong). Z dniem w rejonie południowym kontroli że- zajęła leżące u brzegów Indochin 5 września 1937 r. wprowadzono za- glugi, zwłaszcza operacji desanto- Wyspy Paracelskie na co Francja od- tem dwa tzw. rejony kontroli żeglugi – wych w obszarze ujścia Czukiangu. powiedziała protestem dyplomatycz- północny, od granicy z Mandżukuo do Naczelnym dowódcą japońskich sił nym oraz wzmocniła 4 krążownika- północnej granicy rejonu właściwej morskich na wodach chińskich został mi i 2 okrętami podwodnymi swój ze- blokady, i południowy – od Suatou do wiceadm. Kiyoshi Hasegawa. spół okrętów w Chinach. Obawiając granicy Indochin. Jednocześnie do- Dnia 11 września uznał bloka- się konfliktu z „białymi” mocar- konano nowego podziału zadań i re- dę rząd brytyjski, a w trzy dni potem stwami, Japonia wycofała w stycz- jonów operacyjnych obu flot japoń- rząd amerykański, co niejako uprawo- niu 1938 r. swoje wojska z Hajna- skich. Rejonem operacyjnym 3. Floty mocniło posunięcia japońskie. Teraz nu i Wysp Paracelskich, wzmogła za został rejon ścisłej blokady oraz rze- już oficjalnie w ramach walki z kon- to kontrolę statków państw trzecich, ka Jangtse jako podstawowy teatr trabandą, kontrolowano i zatrzymy- zwłaszcza w rejonie Hongkongu, a jej działań wojennych (TDW), na któ- wano statki i dżonki oraz zajmowano lotnictwo morskie bombardowało rym miała wykonywać swoje zdania desantami kolejne punkty na wybrze- Hajnan, Kanton, a nawet należącą do we współdziałaniu z wojskami lądo- żu chińskim, zmierzając tworzyć tam Brytyjczyków linię kolejową Kaulung wymi. Rejonem operacyjnym 2. Floty bazy lotnicze. 7 września zajęto wyspy – Kanton, którędy – jak tłumaczono były oba rejony kontroli żeglugi, a że Pratas i Lingting (rejon Hongkongu), – przewożono materiały wojenne dla prowadziła ona również operacje de- a w ciągu października – Hutou Chin.

I-58 był jednym z licznych okrętów podwodnych biorących udział w blokadzie chińskich wybrzeży. Fot. „Warship International”

38 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Wojna na wodach chińskich 1937-1939

Przeciw blokadzie japońskiej flo- rzeniu z I‑60 (nocą) I‑63 wraz z ca- cji Szantung, ale jej gubernator bez ta chińska niewiele mogła na ra- łą załogą (81 ludzi plus miniaturo- walki wycofał się z podległymi woj- zie przedsięwziąć; dochodziło tylko wy OP). OP użyto również do zwal- skami terytorialnymi do prowincji do sporadycznych ataków lotnictwa czania chińskiej żeglugi kabotażowej Henan, pozostawiając półwysep szan- i okrętów na zespoły okrętów bloka- (małe statki i dżonki rybackie). Do tuński Japończykom. Znajdowały się dowych. Do największego starcia do- marca 1939 r. zatopiły one łącznie tam 3 bazy morskie: Czifu (Jantaj), szło 14 września pod Kantonem, kie- z nawodnymi okrętami blokadowymi Weihaiwei (Weihai) i Tsingtao (Quin dy podchodzący do fortyfikacji cie- 628 dżonek i sampanów z ok. 10 tys. dao), w których bazowały okręty III śniny Humen zespół floty japońskiej rybaków (podobno w 1937 r. Chiny Eskadry (tzw. flota północna podle- (krążownik Yubari, 3 niszczyciele) posiadały 29 190 dżonek i sampa- gła gubernatorowi Szantungu). Dwie został ostrzelany przez patrolujące nów o szacunkowej pojemności brut- pierwsze były już przez nią opuszczo- ten akwen krążownik Chao Ho i ka- to 5 840 949 RT). Blokada japońska, ne Tsingtao zaś, jedyny formalnie nie nonierkę Hai Chow (z eskadry kan- choć prowadzona stosunkowo mały- blokowany port chiński, ochraniany tońskiej); do walki włączyły się rów- mi siłami (średnio 1 okręt na 25 km był przez zespół kanonierek. Do grud- nież baterie nadbrzeżne cieśniny wybrzeża), naraziła jednak handel nia 1937 r. okręty 2. Floty dwukrotnie oraz 3 bombowce chińskie. W czasie chiński na poważne straty i spowo- próbowały wedrzeć się do portu z de- 40 minutowej potyczki wybuchł po- dowała, że dostawy broni i zaopatrze- santem na pokładach i dwukrotnie żar na jednym z niszczycieli, zaś trafiony w rufę Hai Chow miał straty w ludziach. Po wzięciu niszczyciela na hol Japończycy odpłynęli w rejon wysp Ling-ting-yang. Starcie wywo- łało odwetowe naloty japońskie (z lot- niskowców Ryujo i Hoshô); przeprowadzone między 16 września a 7 paź- dziernika spowodowały, poza zbom- bardowaniem miasta zatopienie krą- żownika Chao Ho, kanonierek Hai Chow, Fu Ou, kanonierek rzecznych Chiang Ta, Chiang Ku, Hai Ku, Hai Ou, Hai Fu, dozorowca Wu Feng i hul- ka Fu An, przyczym załogi ich po- niosły znaczne straty. W walkach powietrznych Chińczycy stracili 17 sa- molotów, Japończycy 5. Do działań patrolowych i blokado- Japońska baza okrętów podwodnych Taigei, która brała aktywny udział w walkach, wych dowództwo Połączonej Floty wraz z bliźniaczym Chogei. Fot. zbiory Jarosław Malinowski użyło dużych okrętów podwodnych, przydzielając we wrześniu t.r. do 3. nia musiały odbywać się drogami lą- baterie nadbrzeżne odparły te próby. Floty – 1. flotyllę okrętów podwod- dowymi, które zaczęto budować nie W październiku rozbrojono częścio- nych (OP) w składzie 7 jednostek (I‑1 szczędząc sił i środków. wo 3 kanonierki Kiang Heng, Kiang – I‑7), z bazami pływającymi Taigei Li i Yung Hsiang oraz stary torpedo- i Chogei. Stacjonowała ona w rejonie Zajęcie baz na Półwyspie Szantung wiec Tung An (8 armat 37 mm, broń Hongkongu aż do kwietnia 1938 r., Drugim rejonem operacyjnym maszynowa), formując 2 baterię arty- wspierając od 30 października ogniem wojsk japońskich był obszar Pekinu, lerii nadbrzeżnej i 2 pociągi pancer- swej artylerii (1 – 2 armaty 127- gdzie zgodnie z porozumieniem bi- ne. Od 21 października rozpoczęły 140 mm) desanty japońskie w rejonie lateralnym stacjonował garnizon ja- one zacięte walki z wysadzonym pod Kantonu i Rzeki Perłowej. Ponadto poński. To tu w nocy z 7 na 8 lipca Haiczou (na płd. zach. od Tsingtao) w różnego rodzaju akcjach bojowych na moście Marco Polo w Lukouciao desantem japońskim, który choć prze- (desantowych i blokadowych) uży- (12 km od miasta) wywołano incy- rwał połączenia bazy z zapleczem, jej to w okresie listopad 1937‑grudzień dent zbrojny, rozpoczynając konflikt samej nie opanował (doszło wtedy do 1938 co najmniej 21OP z różnych flo- wojenny z Chinami. Po opanowaniu starć z 2 japońskimi pociągami pan- tylli, np. w operacji desantowej w Za- 30 lipca Pekinu, a następnego dnia cernymi). Aby zatarasować dostęp toce Hangczou wzięło udział 12 OP Tientsinu i Taku (zatopiono tu dozo- do zatoki i portu dowództwo chiń- (I‑59 – I‑70) ostrzeliwując miejsca de- rowiec Hai Yen), wzmocnione posił- skie zatopiło w pośpiechu 25 grud- santowania (każdy uzbrojony w ar- kami z Mandżukuo, wojska japońskie nia 3 wymienione wyżej kanonierki matę 100-120 mm), zaś w blokadzie (około 40 tys. ludzi, 150 czołgów i sa- i torpedowiec oraz 3 statki handlowe wybrzeży centralnych i południowych mochodów pancernych, 120-150 sa- (w tym Tin Hai używany jako kano- Chin (z bazy Mako na Peskadorach) molotów) ruszyły wzdłuż linii kolejo- nierka pomocnicza). dalszych 9 OP (I‑56 – I‑58, I‑71 – I‑74, wych Pekin-Paotou, Tientsin-Suczou Niedokładnie wykonana zapo- Ro‑33 – Ro‑34); poniesiono przytem i Pekin-Czangczou w głąb Chin. ra została jednak łatwo sformowana pierwszą stratę kiedy 02.02.1939 r. Oddziały nacierające na Suczou osią- 10 stycznia 1938 r. przez bazy pływa- w cieśninie Bungo zatonął po zde- gnęły w październiku granice prowin- jące OP Chogei i Jingei, eskortowane

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 39 Wojna na wodach chińskich 1937-1939 przez krążownik lekki Isuzu, na po- 70 kg i 5 po 15 kg), obsadzonych Japończycy uderzyli na Fuczou, sto- kładach których znajdowały się od- ochotnikami radzieckimi (dowódca licę prowincji (na północ od Amoy, działy desantowe piechoty morskiej, kpt. F. Połynin) dokonało nalotu na w estuarium Rzeki Ming), ostrzeli- które nazajutrz opanowały Tsingtao. Formozę. Zbombardowało bazę lot- wując i bombardując 23 maja podej- Weihaiwei zajęto zostało od stro- niczą w Taihoku i portw Shincziku, ścia do niej. W czasie nalotów na es- ny lądu, natomiast Czifu opanował niszcząc ponad 40 samolotów, hanga- tuarium Ming zostały zatopione do- desant morski, który wylądował tam ry oraz trzyletni zapas paliw płynnych zorowce Fu Ning, Cheng Ning i Su 3 lutego 1938 r. (bez strat własnych). Podobną wy- Ning oraz ciężko uszkodzona kano- Po upadku Tsingtao zasadniczy cię- prawę przeprowadzono nocą z 19 na nierka Chu Tai (sztrandowała się, żar blokady przeniesiono na południe 20 maja, kiedy klucz bombowców SB potem zniszczona). Koncesja na w. Chin, gdzie u ujścia Czukiangu leżały (dowódca ppłk. Siui Huań-szeń) prze- Kulangsu została zablokowana; jed- 2 porty, przez które płynęły teraz do- leciał nad Nagasaki, Sasebo i Osaką nocześnie zablokowano koncesję stawy sprzętu – Hongkong i Kanton. zrzucając milion ulotek wzywających francuską i międzynarodową w Szan- Nie mogąc uderzyć bezpośrednio na „naród japoński do zaprzestania agre- ghaju oraz francuską, brytyjską i wło- brytyjski Hongkong, Japończycy kon- sji na naród chiński”. Jednak naloty ską w Tientsinie16. Rząd tokijski mo- tynuowali bombardowanie linii kole- te, w związku z ofensywą japońską na tywował te krokiem stwierdzeniem, jowej Kaulung-Kanton (największy Hankou, wkrótce przerwano. że koncesje stały się siedliskiem party- nalot 13 stycznia 1938 r. – 166 samo- Kontynuując blokadę wybrzeży do- zantki chińskiej oraz miejscem prze- lotów, przerwa w ruchu kilkanaście wództwo Połączonej Floty podjęło ładunku kontrabandy wojennej. W tej dni), natomiast Kanton usiłowali spa- działania w cieśninie Fukien (między sytuacji, obawiając się rozszerze- raliżować, wysadzając na przełomie Formozą a prowincją Fukien), ata- nia blokady na wybrzeże indochiń- stycznia i lutego kolejne desanty na kując jej porty i próbując opanować skie, rząd francuski podjął zdecydo- podejściach do niego od strony morza położoną w estuarium rzeki Jiulońg, wane kroki ostrzegawcze. 21 czerwca (wyspy Wungkun i Tongwan oraz port ufortyfikowaną bazę Amoy (wyspa 10 okrętów Marine Nationale wpły- Nantou). Jednocześnie, aby udarem- Siamen), z koncesją międzynarodo- nęło na wody Hainanu, udaremnia- nić dostawy poprzez Jangtse, ogło- wą na sąsiedniej wyspie Kulangsu. jąc Japończykom wysadzenie plano- szono 18 stycznia 1938 r. zamknięcie 10 maja 1938 r. zespół 11 okrętów ja- wanego desantu, a 4 lipca 1938 r. wy- żeglugi na rzece dla statków państw pońskich, wspieranych przez 18 sa- sadzono pod osłoną kanonierek wła- trzecich, co stanowiło uderzenie molotów, zbombardował północną sny desant na Wyspach Paracelskich przede wszystkim w tranzyt brytyjski część Siamen, umożliwiając uchwy- (u wejścia na Zatokę Tonkińską). i amerykański. Chińczycy uruchomi- cenie jej przez desanty, wysadzone na Wywołało to konflikt dyplomatycz- li już jednak nowe trasy dostaw przez 20 barkach motorowych. Następnego ny – jednak Japończycy wobec zaan- Indochiny (koleją Haifong-Hanoi- dnia kolejny desant lądował na połu- gażowania gros sił w operacji hanko- Lào Cai), a dalej koleją Kunming- dniowych podejściach do fortecy (po- uskiej i planowaniu ataku na Kanton Lancżou) oraz bezpośrednio z ZSRR łudniowy brzeg estuarium Jiulońg), – ustąpili. (mostem powietrznym Sary Oziek- zaś 3 niszczyciele i 2 kanonierki, pod Lancżou). Dzięki „mostowi”, którym osłoną 20 samolotów uderzyły bezpo- (ciąg dalszy nastąpi) przerzucano bezpośrednio samolo- średnio na okrążoną bazę, która po ty, odradzało się zwolna lotnictwo wyczerpaniu amunicji padła 13 maja; 16. Nie należy mylić tych zadań z faktem wprowadzenia wojsk japońskich na tereny kon- chińskie. Już 23 lutego 28 bombow- jej załoga po zniszczeniu umocnień cesyjne, co nastąpiło rok później (patrz tekst za- ców SB (każdy z 10 bombami: 6 po wycofała się do Czangczou. Z kolei sadniczy).

Japoński niszczyciel Ikazuchi eskortujący transportowce wojska, widoczne na dalszym planie, 1938 r. Fot. zbiory Arthur D. Baker III

40 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE (Rosja) „Droga życia” dla „szczurów Tobruku” Siergiej Patianin

Brytyjska kanonierka Aphis na tle północnoafrykańskiego wybrzeża. Fot. Imperial War Museum

W dziejach II wojny światowej Tobruk zajmuje szczególne miejsce dla Brytyjczyków. Stał (Wielka Brytania i Francja) o półno- się on symbolem oporu Aliantów w Afryce Północnej. Wielonarodowy garnizon twier- cy 10 czerwca 1940 roku. Po zaled- dzy położonej między piaskami pustyni a morzem wytrzymał 242 dni oblężenia. Przez wie kilku dniach Francja de facto wy- cały ten czas zaopatrzenie dla oblężonych docierał na okrętach Royal Navy. Ta męczą- szła z wojny, jednak to wydarzenie ca i niebezpieczna operacja zyskała wśród brytyjskich marynarzy określenie „Bieg do nie miało w praktyce żadnego wpły- Tobruku” (Tobruk Run), jednak nie znalazła swego właściwego todbicia w praca histo- wu na sytuację w Cyrenajce i otacza- ryków. Poza tym poznanie brytyjskich doświadczeń i porównanie ich podobnymi radzie- jących ją wodach. W okresie pierw- ckimi operacjami, stanowi bogaty materiał dla wszelkiego rodzaju analiz. szych 3 miesięcy aktywność obu stron ograniczała się w zasadzie do spora- Znajdujący się na południowym Do momentu rozpoczęcia wojny na dycznych wypadów, ostrzału z morza brzegu naturalnej zatoki Tobruk był Śródziemnomorskim Teatrze Działań i nalotów lotnictwa. Dopiero 13 wrze- drugim pod względem wielkości mor- Wojennych w Tobruku bazowały sto- śnia 1940 wojska włoskie pod dowódz- skim portem w Cyrenajce, a najwięk- sunkowo nieliczne siły włoskiej floty twem marsz. Rodolfo Graziani ruszyły szym w jej wschodniej części – między – dywizjon niszczycieli, grupa okrę- na wschód. Natarcie trwało 5 dni, za- Aleksandrią, która była główną bazą tów podwodnych, szereg jednostek jęto Es Sollum, Sidi Barrani i przesu- brytyjskiej Floty Śródziemnomorskiej pomocniczych oraz stary krążownik nięto się jeszcze 25 km, po czym Włosi i włoskim Benghazi. W wiekach śred- pancerny San Giorgio – przebudowa- przystąpili do umacniania się na zaję- nich port cieszył się złą sławą jako ny na pływającą baterię artyleryjską tych pozycjach. Brytyjczycy wycofali przystań muzułmańskich piratów, pa- i przeciwlotniczą Bardzo szybko ak- się do Mersa Matruh, zaś między prze- nujących na Morzu Śródziemnym. tywne działania brytyjskich sił nawod- ciwnikami powstał pas „ziemi niczyjej” Później trafił we władanie Imperium nych i lotnictwa zmusiły Włochów do o szerokości około 130 km. Działania Ottomańskiego, zaś w roku 1911 w cza- wycofania swych okrętów z Tobruku, znów zamarły aż do grudnia. sie wojny włosko-tureckiej został zaję- który jednak nadal pełnił ważną rolę Nie bacząc na chwilowe niepowo- ty przez oddziały włoskie, które wtar- w zaopatrywaniu stacjonujących we dzenia, dowódca brytyjskich wojsk gnęły do Libii. Od tej pory Tobruk stał wschodniej Cyrenajce oddziałów wojna Bliskim Wschodzie gen. Archibald się ważną bazą włoskiej marynarki skowych. Wavell, który nadal wyrażał opi- wojennej. Miasto wiele na tym zyska- Aby nie zmęczyć czytelników „mor- nię negatywną opinię o wartości bo- ło : stacjonował 10‑tysięczny garnizon skiego” w końcu czasopisma perype- jowej wojsk włoskich i ich taktyce, i osiedliło się w nim wielu włoskich ko- tiami wojsk lądowych w Północnej przy pierwszej nadarzającej się oka- lonistów. Zbudowano kościół katolicki, Afryce w latach 1940‑1944, ograniczy- zji postanowił zmienić sytuację na hotel, liczne budynki administracyjne my się jedynie do przedstawienia pod- swoją korzyść. 8 grudnia 1940 woj- mieszczące urzędy, koszary, a w cza- stawowych wydarzeń, które doprowa- ska pod dowództwem gen. Richarda sach rządów Mussoliniego imponują- dziły w końcu do długotrwałego ob- O’Connor, liczące około 31 tys. żoł- cy gmach regionalnej siedziby partii lężenia wojsk alianckich w twierdzy. nierzy, ruszyły do kontrnatarcia. faszystowskiej. W odległości 4 km na Oficjalnie Włochy znalazły się w sta- Operacja pod kryptonimem „Compas” południe od miasta powstało lotnisko. nie wojny z zachodnimi aliantami zaplanowana jako rajd przeciwko nie-

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 41 „Droga życia” dla „szczurów Tobruku” przyjacielskiemu zgrupowaniu w re- lotniska na Sycylii i otrzymał zadanie w twierdzy silne zgrupowanie wojsk, jonie libijsko-egipskiej granicy, szyb- prowadzenie działań bojowych w Pół- które miało zagrażać jego tyłom. ko zmieniła się w tryumfalny pochód nocnej Afryce. Pierwsze niemieckie Tobruk został dobrze umoc- brytyjskiej armii. W ciągu zaledwie eskadry zostały przerzucone na li- niony jeszcze przez Włochów. 3 dób rozbito 5 dywizji włoskiej ar- bijskie lotniska na przełomie stycz- Twierdzę okrążały dwie linie obrony. mii. Do 20 grudnia czołowe brytyjskie nia i lutego 1941 roku. Dla dowodze- Zewnętrzna biegła w odległości oko- oddziały pancerne zablokowały nad- nia tymi jednostkami sformowano do- ło 15 km od miasta i przypomina- morską twierdzę Bardija, która pad- wództwo lotnicze „Afrika”. ła kształtem półokrąg opierający się ła 5 stycznia 1941 r. Dwie doby póź- Do działań na pustyni Niemcy sfor- swymi krańcami o morze. Linię tę niej rozpoczęło się oblężenie Tobruku. mowali korpus ekspedycyjny składa- tworzył łańcuch 128 punktów oporu Panowanie na morzu, które zapew- jący się z 2 dywizji, który otrzymał na- z ukryciami dla żołnierzy i przygoto- niała Flota Śródziemnomorska pod zwę „Deutsche Afrika Korps” – DAK. wanymi stanowiskami artylerii oraz dowództwem adm. Andrew Brown Dowództwo korpusu objął gen Erwin broni maszynowej. Łączna długość li- Cunningham, nie dało Włochom żad- Rommel, który zyskał sławę jednego nii wynosiła około 50 km. Przed linią nej szansy na zorganizowanie zaopa- z lepszych taktyków II wojny świa- znajdował się rów przeciwczołgowy, trywania garnizonu twierdzy. 22 stycz- towej. Gdy pierwsze pododdziały wystawiono jeże przeciwczołgowe, nia 1941, po krótkim szturmie Tobruk Korpusu zostały wyładowane 14 lute- rozciągnięto zasieki z drutu kolczaste- został zdobyty przez oddziały austra- go w Trypolisie, generał sam przejął go oraz rozmieszczono pola minowe. lijskiej 6 DP. dowodzenie zarażając swym entuzja- Odcinki między punktami oporu były Wojska O’Connor kontynuowały zmem oddziały. Rozpoczęte 31 mar- także zabezpieczone zasiekami i pola- natarcie. 30 stycznia została zdoby- ca natarcie, które zakładało tylko mi minowymi. Na tyłach, w odległo- ta Derna, a 8 lutego Benghazi. Tym ograniczone cele, szybko przerodzi- ści od 1 do 5 km za linią znajdowały samym w ciągu 2 miesięcy nielicz- ło się w zwycięski marsz. 3 kwietnia się pozycje artylerii polowej i ppanc. ne oddziały brytyjskie przesunęły Brytyjczycy opuścili Benghazi, a już Druga linia obrony łączyła stare forty się o prawie 800 km, rozbiły 2 wło- 12-tego czołowe oddziały niemieckie znajdujące się w odległości 5‑6 km na skie armie liczące razem 10 dywizji. zajęły bez wystrzału Bardija. Tym sa- zachód i południe od portu. Wzięto do niewoli ponad 130 tys. żoł- mym w czasie 2 tygodni Niemcy zaję- Trudno się zatem dziwić, że pró- nierzy i oficerów, zdobyto 380 czoł- li całe terytorium, którego opanowa- by wzięcia Tobruku z marszu gów i 845 dział przy nieznacznych nie zajęło Brytyjczykom 2 miesiące. w dniach 13-14 kwietnia nie powio- stratach własnych wynoszących: Na tyłach pozostał jedynie okrążony dły się. Starannie przygotowany atak 475 zabitych, 1373 rannych i 55 za- garnizon Tobruku, dokąd odeszły od- 30 kwietnia nie przyniósł sukcesu wo- ginionych. Zarówno nacierający jak działy australijskiej 9 DP. bec twardego oporu Australijczyków i niemieccy eksperci nie mieli wąt- Decyzję o utrzymaniu Tobruku do i znacznej siły ogniowej twierdzy. pliwości, że Brytyjczycy byli w sta- ostatniego żołnierza podjął Wavell W tych walka, które trwały do 4 maja, nie zająć całą Trypolitanię, co da- 10 kwietnia. Zajmując twierdzę garnizon Tobruku stracił 59 zabitych, wało szansę na całkowite wyparcie Brytyjczycy przecięli nadmorską szo- 355 rannych i 383 zaginionych, tym- Włochów z Północnej Afryki. W dniu sę, wiązali istotne siły przeciwnika i za- czasem niemieckie straty wynosi- 10 lutego 1941 rząd brytyjski po- grażali jego tyłom, a tym samym prze- ły odpowiednio 115, 359 i 128 ludzi, stanowił nieoczekiwanie przerwać szkadzali w dalszym marszu Rommla a włoskie 152, 215 i 85. W rezultacie dalsze natarcie w Libii i przerzu- do Egiptu. Dyrektywa premiera i mi- tych prób Niemcy zrezygnowali ze cił większą część najlepszych wojsk nistra obrony z dnia 14 kwietnia szturmów, ograniczając się do blokado Grecji. Rezerwy, środki transpor- 1941 mówi: „utrzymanie Tobruku na- dy twierdzy. tu oraz lotnictwo, które miały zostać leży traktować jako operację obronną. przydzielone siłom O’Connor zatrzy- Sam Tobruk zaś należy uznać za umoc- * * * mano w Egipcie. nione przedmoście lub rejon wyjścio- Siły zamknięte w Tobruku – Niepowodzenia włoskiego sojusz- wy dla prowadzenia operacji przeciwko „Szczury Tobruku”, jak nazywano ich nika w Afryce wzbudziły głęboką tro- liniom komunikacyjnym przeciwni- po obu stronach linii frontu, składa- skę w Berlinie. W takiej sytuacji poka”. Do tego czasu garnizon twierdzy ły się z około 31 tys. żołnierzy i ofi- móc mogły tylko zdecydowane dzia- otrzymał wzmocnienie w postaci do- cerów którymi dowodził australijski łania. W dniu 11 stycznia 1941 OKW starczonej morzem 18 BP z australij- gen. Leslie Morshead. Kluczową rolę przyjęło dyrektywę No 22, która uzna- skiej 7 DP. Nie bacząc na naloty lot- w obronie twierdzy odgrywała au- ła „za niezbędną z punktu widzenia nicze, minowanie portu i okolicznych stralijska 9 DP, 18 BP oraz 18 indyj- strategicznego, politycznego i psycho- wód, do Tobruku morze z Aleksandrii ski pułk kawalerii. Wsparcie ognio- logicznego pomoc Niemiec dla sojusz- docierało wszystko, co niezbędne do we obrońcom zapewniały 4 pułki ar- ników w basenie Morza Śródziemnego, prowadzenia obrony. tylerii polowej i ppanc, a także licz- gdzie Brytyjczycy wprowadzili do ak- Rommel sądził, że obserwowa- ne zdobyczne działa włoskie, których cji przeważające siły”. W związku z tą ny z brzegu ruch statków jest niczym obsługę stanowili naprędce przeszko- dyrektywą postanowiono sformo- innym jak ewakuacją Brytyjczyków leni piechurzy. W Tobruku znajdo- wać i przerzucić do Libii zgrupowa- z Tobruku do Egiptu. W tym przeko- wał się batalion samochodów pan- nie składające się z broni pancernej naniu utwierdzały niemieckiego do- cernych i zbiorcza brygada pancerna. oraz artylerii ppanc i plot. równocze- wódcę świeże wspomnienia o Dun- Twierdza posiadała rozbudowany sys- śnie x Korpus Lotniczy Luftwaffe zo- kierce. On nie mógł sobie wyobrazić, tem obrony plot, ponieważ w cza- stał jeszcze w grudniu przesunięty na że przeciwnik celowo pozostawił sie odwrotu z Cyrenajki, właśnie do

42 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE „Droga życia” dla „szczurów Tobruku”

Tobruku trafiła większość dział plot. z opuszczanych lotnisk, a inne baterie dostarczono morzem. W połowie kwietnia artyleria plot. liczyła 88 luf (28 średniego i dużego kalibru, 17 au- tomatycznych kal. 40 mm Bofors i 43 zdobyczne włoskie Breda auto- matyczne kal. 20 mm). Artyleria za- pewniała pewną obronę portu, dzię- ki czemu Brytyjczycy mogli z niego korzystać przy dowozie zaopatrzenia oraz ewakuacji rannych i jeńców. Oficjalna brytyjska historiografia datuje rozpoczęcie blokady Tobruku Włoskie bombowce nurkujące Ju 87B z 239 eskadry. Fot. „Storia Militare” na 12 kwietnia 1941 roku. W okresie 242 dni sytuacja garnizonu zależa- w nocy i także w ciemnej porze doby lów wzywały grupy uderzeniowe, ła od możliwości jego zaopatrywania wejść do Tobruku. O ile z jakiejś przy- składające się z kilku (do 4) eskadr przez Royal Navy. Ta niebezpieczna czyny okazało się to niemożliwe do bombowców nurkujących. i męcząca praca została powierzo- zrealizowania, jednostki mogły schro- Bliskość nieprzyjacielskich lotnisk na Eskadrze Przybrzeżnej (Inshore nić się w Mersa-Matruh. zmuszały brytyjskie okręty do przeby- Squadron) – różnorodnemu zespo- We wspomnianym okresie Niemcy wania w twierdzy, która była celem łowi, składającemu się z niszczycieli, nie dysponowali jeszcze własnymi siła- nieprzerwanych nalotów lotniczych. starych kanonierek rzecznych, trałow- mi morskimi na Morzu Śródziemnym, Odległość między Aleksandrią a Tobru- ców, uzbrojonych trawlerów i zmo- tak więc transporty zaopatrzenia mo- kiem wynosiła 300 Mm ( trasa okrętów bilizowanych szkunerów. Eskadrą gli zwalczać jedynie przy użyciu lot- było nieco dłuższa). Promień działania Przybrzeżną dowodził kmdr Albert L. nictwa. Zadanie to spadło na sztab bombowców nurkujących Ju 87 z peł- Poland. Sytuację komplikował dodat- „fliegerführer Afrika” gen. Stefana nym ładunkiem bomb wynosił około kowo fakt, że większość niszczycieli Frehlich Fröhlich. Do rozpoczęcia ob- 200 Mm, zaś dwusilnikowych Ju 88 – przydzielonych wcześniej Eskadrze, lężenia Tobruku znajdujące się w jego około 400 Mm. Oznaczało to, że okręty była zaangażowana w ochronę kon- dyspozycji siły uderzeniowe składały mogły być celem dla lotnictwa bombo- wojów z wojskiem i techniką do się z jednej grupy bombowej (III/LG wego praktycznie na całej trasie. Sam Grecji. W połowie kwietnia Poland 1), dwóch grup bombowców nurkują- Tobruk był również stale bombardowa- dysponował jedynie 2 jednostkami cych (III/StG 1 i II/StG 2)1, do których ny. Wg danych B. Morgana, w kwiet- tej klasy (Vendetta i Waterhen), a tak- dołączyła eskadra dwusilnikowych niu Niemcy przeprowadzili 73 naloty że 3 kanonierkami (Ladybird, Gnat myśliwców (8/ZG 26).W rachunku na twierdzę, w maju – 99, w czerwcu i Aphis) Poza tym w Tobruku znajdo- uwzględnić trzeba również lotnictwo – 14, w lipcu – 138 i w sierpniu 1432. wało się kilka uzbrojonych trawlerów włoskie. Co prawda, wszystkie ataki W okresie między 11 kwietnia a 24 - i jednostek wielorybniczych pełnią- bombowe na okręty przeprowadzone czerwca same tylko bombowce nur- cych funkcję trałowców. Większość z lotu poziomego przez stacjonującą kujące przeprowadziły nie mniej niż z nich pełniła służbę pod banderą w Libii 5 Eskadrę Powietrzną, zakoń- 46 nalotów (959 samolotowylotów). Związku Południowo-Afrykańskiego. czyły się niepowodzeniem, ale nur- W początkowej fazie oblężenie Opublikowane przez brytyjską kowce – „tuffatori” osiągnęły pewne Anglicy nie mogli zapewnić tak okrę- Admiralicję dane nie zawierają szcze- sukcesy. Jeszcze w lutym do Benghazi tom jak i twierdzy ochrony lotniczej. gółowych informacji o organizacji została przebazowana 96-Gruppo Znajdujący się w Tobruku 73 dywi- zaopatrzenia. Można przypuszczać, (236 i 237 eskadry), uzbrojona w nie- zjon stracił w wyniku niemieckich że ze sztabu Eskadry Przybrzeżnej , mieckie bombowce nurkujące Ju 87B. nalotów znaczącą część swoich mieszczącego się w Tobruku, wysyła- W początkach maja dołączyła do nich „Hurricane” i został ewakuowano zapotrzebowanie określające cha- 239 eskadra, której piloci uzyskali ny. Dowódca RAF na Środkowym rakter i ilość niezbędnych ładunków, spore doświadczenie w czasie nalo- Wschodzie gen. A. Longmore uważał, kierowano ruchem jednostek na po- tów na Maltę i w kampanii greckiej. że wszelkie próby utrzymywania sa- dejściach do twierdzy oraz pracami Później pewną liczbę samoloto-wylo- molotów w Tobruku doprowadzą tyl- służb portowych, trałowców, a tak- tów przeciwko okrętom na liniach zako do niepotrzebnych strat maszyn. że uzgadniano z siłami lotniczymi opatrzeniowych przeprowadziły tak- Sama twierdza znajdowała się 80 mil ich przykrycie z powietrza w czasie że włoskie samoloty torpedowe. za linią frontu, praktycznie na skraju pokonywania trasy. Przydział jedno- Zwalczanie przerywających się do promienia działania myśliwców ba- stek do wykonywania zadań trans- twierdzy okrętów i statków nie było zujących na lotniskach egipskich. portowych, poza tymi, które wcho- nie jedynym zadaniem postawionym dziły w skład Eskadry Przybrzeżnej, niemiecko-włoskiemu lotnictwu na 1. sztab oraz 7 i 8 eskadry grupy znajdo- znajdował się w kompetencjach Floty Śródziemnomorskim TDW, stąd też wały się w Afryce Północnej od 10 kwietnia do 23 maja. 17 czerwca zmieniała je I/StG 1 kpt Śródziemnomorskiej. Okręty wycho- prowadzone było w formie codzien- Paula Hozzela. dziły z Aleksandrii z takim wylicze- nych działań. Samoloty zwiadowcze 2. dane źródeł odbiegają nieco od oficjal- niem czasowym, aby przejść najbar- przeprowadzały okresowo loty nad nych informacji Admiralicji, jednak pozwalają poprawnie ocenić aktywność niemieckiego lot- dziej niebezpieczny odcinek trasy morzem i w przypadku wykrycia ce- nictwa.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 43 „Droga życia” dla „szczurów Tobruku”

Główne ognisko wojny w base- całej Floty Śródziemnomorskiej, na głości 40 Mm na północ od twierdzy nie Morza Śródziemnego w kwiet- trasie tobruckiej lotnictwo zatopi- 239 eskadra kpt. Giuseppe Cenni zaniu – maju 1941 znajdowało się na ło 6, a uszkodziło dalszych 5 statków atakowała zmierzający z Aleksandrii Bałkanach i w Grecji. Tam też były i okrętów różnych klas. Większość do Tobruku konwój składający się ze skierowane podstawowe siły brytyj- z nich padła ofiarą bombowców nur- zbiornikowca Helka (3471 BRT), slu- skiej floty. W związku z tym dosta- kujących, przy czym nie tylko nie- pa Grimsby oraz uzbrojonego trawle- wa ładunków dla Tobruku prowa- mieckich, ale i włoskich. Po nie bar- ra. W wyniku ataku zatopiono zbiorni- dzona była głównie przez jednostki dzo udanym debiucie 96 grupy pod kowiec i uszkodzono slup. Ten ostatni pomocnicze, które działały w poje- Tobrukiem Mahlke zmienił porzą- został następnie zatopiony przez eska- dynkę lub korzystając z przypadkowej dek bojowy. W instrukcji do następ- drę nurkowców 3/Stg 1 oblt Bruno eskorty. „Jednostki zaopatrzenia – pi- nej akcji napisano: „Porządek ataku: Dilley. sze S. Roskill – nie posiadały ochro- sztab III/StG 1‑7 eskadra – „tuffatori” Poza wymienionymi, 7 maja w cza- ny myśliwskiej, bowiem bazy brytyj- – 8 eskadra” W rezultacie Włosi wci- sie nalotu na Tobruk zatonął trałowiec skiego lotnictwa znajdowały się da- śnięci między dwie niemieckie eska- Stoke, 24 maja jego los podzielił dry- leko na wschodzie. To prowadziło do dry musieli powtarzać manewry tak- fter Aurora II, zaś 29 maja uzbrojo- ciężkich strat w wyniku działania nie- tyczne bardziej doświadczonych pi- ny trawler Sindonis. Uszkodzone zo- przyjacielskich bombowców. Tym nie lotów Luftwaffe, co znacznie pod- stały niszczyciel Greyhound uzbro- mniej, w kwietniu dostarczano co- niosło ich skuteczność. jone trawlery Swana i Falk oraz ka- dziennie około 400 t ładunków, zaś W dniu 4 maja w czasie ataków nonierka Gnat. Wszystkie straty po- małe jednostki różnych typów, korzy- sekcji Ju 87 ze składu III/StG 1 uzy- niesione przy zaopatrywaniu Tobruku stając z osłony nocy, przewoziły w obu skano bezpośrednie trafienie w stoją- w maju 1941 można określić możliwe kierunkach (z Aleksandrii do Tobruku cy w porcie statek szpitalny Karapara. do zniesienia, zwłaszcza jeśli porów- i odwrotnie) znaczną liczbę żołnie- 12 maja stał się tragicznym dniem nać je z rezultatami Bitwy o Kretę. rzy”. W rzeczywistości efekt działań dla kanonierki Ladybird (kmdr por. Zadanie zaopatrzenia twierdzy flota Luftwaffe nie był aż tak tragiczny, jak Blackburn). Artylerzyści niewielkie- wypełniła w pełni: okręty dostarczy- to pisze Roskill. W tym okresie lotnic- go okrętu odparli 47 ataków nurkow- ły do oblężonego Tobruku 1688 żoł- two miało wiele innych zadań, dlate- ców. Siły były jednak zbyt nierówne nierzy i oficerów, a w odwrotnym kiego też w kwietniu 1941 z jednostek – trafiona 2 bombami kanonierka po- runku wywiozły 5918 ludzi, w tym zaopatrujących Tobruk, Niemcy zato- szła na dno u wejścia do portu Tobruk. jeńców. Dostarczono 1688 t ładun- pili jedynie 2 transportowce. Ponad lustrem wody znalazło się je- ków, co oznaczało 84 t/na dobę i prze- Pierwszą stratę Brytyjczycy ponie- dyne ocalałe działo kal. 76 mm kano- wyższało nieco minimalne codzien- śli 18 kwietnia. Wczesnym rankiem nierki, które „walczyło” jeszcze rok, ne potrzeby garnizonu wynoszące 12 bombowców nurkujących ze skła- aż do chwili zajęcia Tobruku przez 70 t. Szczególnie istotne było przyby- du III/StG 1 pod dowództwem kpt. Niemców. Artylerzystów dowożo- cie 3 czerwca zbiornikowca Pass of Helmuta Mahlke wyleciała w rejon no kutrem na wpół zatopiony okręt, Balmaha, który dostarczył benzynę Es-Sollum aby zaatakować „okręt li- z którego otwierali ogień. wystarczającą przy oszczędnym zuży- niowy ostrzeliwujący pozycje wojsk lą- Nie gorsze od swoich niemiec- ciu na miesiąc. dowych”. Na miejscu piloci wykryli kich kolegów były włoskie „tuffatori”. duży okręt szybko oddalający się od Ciekawe, że Włosi stosowali w bar- 3. w wielu publikacjach podaje się błędnie, że brzegu. Wg ich relacji jednostka mia- dzo efektywny sposób bombardowa- ofiarą nalotu padł monitor Terror, który w rze- ła po 2 wieże artyleryjskie na okrą- nie „topomasztowe”. 25 maja w odle- czywistości zatonął jeszcze 18 lutego. głych platformach na dziobie i rufie. Wszystkie bomby zrzucone przez Brytyjska kanonierka Ladybird krótko przed zatopieniem. Fot. „Storia Militare” pierwsze 3 klucze trafiły w cel lub spadły w pobliżu jego burt. Jednostka szybko zatonęła, tak że czwarty klucz nie znalazł już celu dla swoich bomb. Po powrocie do bazy Mahlke wysłał do sztabu „fligerführer Afrika” meldunek: „O godz. 11.15 okręt wojenny lub transportowiec o wyporności około 8000 t został zatopiony na północny wschód od Es-Sollum”3. W rzeczywistości ofiarą niemieckich nurkowców padł zmierzający do Tobruku uzbrojony transportowiec Fiona (2190 BRT). Dziesięć dni później, 29 kwietnia przy wejściu do portu w Tobruku zo- stała zatopiona jednostka pomocnicza Chakla (3081 BRT). W ciągu następnego miesiąca, któ- ry stał się jednym z najcięższych nie tylko dla obrońców twierdzy, ale dla

44 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE „Droga życia” dla „szczurów Tobruku”

Ciężkie straty poniesione w toku Bitwy o Kretę poważnie osłabi- ły pozycję Brytyjczyków na morzu. W początkach czerwca 1941 r. brytyjska Flota Śródziemnomorska dyspo- nowała (bez jednostek znajdujących się w remoncie) 2 okrętami liniowy- mi, 2 krążownikami, w krążownikiem plot., 17 niszczycielami, 2 szybkimi stawiaczami min, 4 slupami i 8 kor- wetami. Rozpoczęcie operacji przeciwko siłom francuskim w Syrii za- angażowało wszystkie znajdujące się w dyspozycji adm. Cunningham krą- żowniki i większą część niszczycieli. W rezultacie na trasie tobruckiej wy- Włoskie bombowce SM-79, pomimo drewnianej konstrukcji, okazały się bardzo korzystać można było jedynie garst- udanymi samolotami torpedowymi. Fot. „Storia Militare” kę okrętów. Niszczyciele i niewielkie jednostki pomocnicze działały z mak- Nowy system organizacji prze- ły masy wody. Dowódcę okrętu kmdr symalnym nasileniem, wykonując ko- wozów pozwolił w istotny sposób por M.S. Tomas podmuch wybuchu lejne „wypady” do oblężonej twierdzy. ograniczyć straty: między 29 maja wyrzucił na odległość 50 m. W ciągu Nieliczne statki eskortowane przez a 24 czerwca na trasie tobruckiej nie kilku następnych minut Auckland po- slupy i uzbrojone trawlery dokonywa- utracono żadnego okrętu ani stat- szedł na dno. Straty wyniosły 35 zabi- ły nieregularnych rejsów, przy czym ku. Jednak pewne rodzaje ładunków, tych i 50 rannych. ich wyładunek można było przepro- przede wszystkim paliwo, którego Pozostałe jednostki konwoju do wie- wadzać jedynie nocą. brak szczególnie ostro odczuwał gar- czora odpierały jeszcze ataki prowa- „Niemieckie lotnictwo – konstatu- nizon, nie mogły być transportowa- dzone z lotu poziomego, lecz o godz. je Roskill – nie zdołało wyrządzić istotne okrętami w wystarczającej ilości 19.00 „Stukasy” pojawiły się zno- nych szkód okrętom adm. Cunningham i wymagały specjalistycznych środ- wu. Tym razem atak przeprowadzo- i jego bazom, jednak poważnie naruszy- ków transportu. Powróciła kwestia no trzema falami. Dwa nurkowce zo- ło dowóz zaopatrzenia do Tobruku mo- wznowienia ruchu konwojów, na- stały zestrzelone przez artylerzystów rzem z wykorzystaniem statków handlo- wet niewielkich. Taką próbę podję- Parramatta, który szczęśliwie powró- wych. Do zadań transportowych trzeba to 23 czerwca, gdy z Aleksandrii wy- cił do Aleksandrii z 162 ocalałymi roz- było skierować szybkie okręty wojenne”. szedł zbiornikowiec Pass of Balmaha bitkami z Auckland. Pass of Balmaha W dniu 7 czerwca adm. Cunningham eskortowany przez slupy Auckland został poważnie uszkodzony w rezul- musiał czasowo wstrzymać ruch wol- i Parramatta oraz transportowiec za- tacie bliskich upadków bomb, jed- nobieżnych jednostek i wykorzystać do opatrzenia Antiklia pod eskortą slu- nak nocą dotarł do Tobruku na holu dostaw zaopatrzenia do Tobruku wypa Flamingo. Nie udało się zapewnić niszczyciela Waterhen. Cudem ocalały łącznie niszczyciele, których prędkość osłony myśliwskiej konwojów, a spra- Antiklia został skierowany do Mersa- pozwalała pokonać większą część trasy wę komplikował jeszcze dodatkowo Matruh. Następną próbę przeprowa- pod osłoną ciemności. Przewidywano, fakt, że zbiornikowiec nie mógł roz- dzono po 3 dniach, gdy z Aleksan- że powrót do wcześniejszego sposobu wijać prędkości przekraczającej 6 wę- drii przybył Parramatta, zaś RAF zna- zaopatrywania garnizonu możliwy bę- złów. W dniu 24 czerwca o godz. lazł kilka myśliwców dla zapewnienia dzie, gdy RAF zapewni osłonę myśliw- 14.30 znajdujące się 20 Mm na pół- ochrony konwoju. Tym razem jednak ską konwojom. nocny wschód od Tobruku zespoły popsuła się pogoda, wysoka fala ogra- W związku z tym do dyspozycji do- zostały zaatakowane przez bombow- niczyła prędkość statku do zaledwie wódcy Eskadry Przybrzeżnej prze- ce nurkujące II/StG 2 mjr Waltera 4 węzłów, wobec czego z nadejściem kazano 10 australijską flotyllę nisz- Enneccerusa świtu transportowiec obrał powrotny czycieli (kmdr Henry Waller). W jej W czasie ataku nurkowce rozdzie- kurs. Parramatta doszedł do Tobruku, składzie znajdowały się 4 jednostki: liły się na 3 zespoły. O godz. 14.36 ob. skąd następnej nocy wraz z uzbrojo- Stuart, Waterhen, Vendetta i Voyager, feldfebel Hubert Pöltz uzyskał bez- nym trawlerem Southern Maid odpro- do których później dołączył Vampire, pośrednie trafienie w slup Auckland. wadził do Aleksandrii rozładowany Defender, Decoy i Dainty. Poczynając Bomba trafiła w rufę, powodując eks- zbiornikowiec Pass of Balmaha. od 18 czerwca niszczyciele rozpo- plozję bomb głębinowych i wywołując W końcu miesiąca poniesiono dal- częły wykonywać parami nocne rej- silny pożar. Okręt zwolnił bieg i prze- sze straty. 29 czerwca do Tobruku wysy między Aleksandrią a Tobrukiem. chylił się na lewą burtę. Uszkodzenia szła kolejna para niszczycieli Waterhen Poza niszczycielami w połowie czerw- okazały się poważne, ale nie przesą- i Defender. Około godz. 20.00 w od- ca kmdr Poland dysponował 3 slupa- dzały jeszcze o losie jednostki. Około ległości 100 Mm od końca trasy mi, 2 kanonierkami oraz szeregiem godz. 15.29 nastąpiła wewnętrzna okręty zostały zaatakowane przez niewielkich jednostek pomocniczych eksplozja (wg świadków w kotłow- 17 bombowców nurkujących, z któ- (zmobilizowanych trawlerów, jedno- ni slupa), powodując powstanie wy- stek wielorybniczych oraz szkune- rwy w pokładzie i prawej burcie 4. zwycięstwo to zaliczył na swoje konto II/ rów). przez którą do wnętrza kadłuba runę- StG 2 mjr Waltera Enneccerusa.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 45 „Droga życia” dla „szczurów Tobruku” rych 10 było niemieckich, a pozosta- myśliwce Me 110 i G.50). Tym razem Przeprowadzona w tym czasie pró- łe 7 należało do włoskiej 239 eskadry. jednak RAF zapewnił zmierzającym ba przerwania blokady Tobruku przez Właśnie włoskiemu lotnikowi uda- do Tobruku jednostkom silną osło- uderzenie lądowe od strony Egiptu ło się uzyskać bezpośrednie trafienie nę myśliwską siłami dywizjonów nr (operacja „Battleaxe”) nie powiodła w Waterhen (kmdr ppor. Swain), w re- 73, 250, 274 oraz 1 południowo-afry- się. Natarcie rozpoczęło się 15 czerw- zultacie czego okręt wstrzymał bieg. kańskiego. Osłona zdołała rozbić bo- ca, nie zdołało jednak przełamać nie- Defender (kmdr ppor. Fernfield) zdjął jowy porządek atakujących i zestrze- mieckich linii obrony. W rezultacie po załogę z uszkodzonej jednostki zało- lić 2 Messerschmitty za cenę 2 wła- dwóch dniach walk linia frontu wró- gę i wziął powrotny kurs, jednak wraz snych myśliwców. Oba transportowce ciła w zasadzie do poprzedniego prze- z nadejściem zmroku powrócił by szczęśliwie osiągnęły Tobruk, choć biegu. Za niepowodzenie operacji gen. wziąć „porzucony” niszczyciel na hol. Flamingo i Cricket zostały uszkodzone. Wavell zapłacił utratą stanowiska. Obeszło się bez strat, jednak jednost- Na pierwszym bliskie upadki bomb W dniu 5 lipca 1941 dowódcą brytyj- ki nie udało się już uratować, z powo- spowodowały awarię siłowni, a dru- skich sił na Bliskim- Wchodzie został du silnych przecieków Waterhen za- gi bezpośrednie trafienie w kotłow- gen. Claude Auchinleck, który wcze- tonął 30 czerwca 1941 o godz. 01.50. nię pozbawiło kanonierkę napędu5. śniej dowodził wojskami w Indiach. Przeciążony Defender powrócił do W nocy Flamingo wziął kanonierkę „Dla oblężonego Tobruku – pisze polski Aleksandrii. „Szczury Tobruku” zosta- na hol i odstawił do Aleksandrii, jed- historyk Zbigniew Kwiecień – zmiana ły bez kolejnej „porcji” zaopatrzenia, nak z uwagi na skalę uszkodzeń okrę- dowodzącego wojskami oznaczała, że jednak już następnego dnia, nie batu już nie remontowano, a wykorzy- wszelkie nadzieje na szybkie przerwanie cząc na silne naloty, do twierdzy uda- stywano jedynie w charakterze pły- blokady odeszły w siną dal, jednak rów- ło się dostarczyć ponad 2000 t ładun- wającej baterii plot. nocześnie obrońcy twierdzy wierzyli, że ków. Wyniki miesiąca były w pełni sa- dowództwo w Kairze nie wyda im roz- Wieczorem 29 czerwca Mersa- tysfakcjonujące dla Brytyjczyków – kazu o poddaniu Tobruku”. Matruh opuścił drugi konwój, skła- do twierdzy dostarczono 1900 lu- dający się z transportowców Antiklia dzi, a ewakuowano 5148, zaś wiel- (ciąg dalszy nastąpi) i Miranda pod eskortą slupa Flamingo, kość dostaw zaopatrzenia wzro- kanonierki Cricket oraz uzbrojonego sła do 97 ton na dobę. Okręty Floty Tłumaczenie z języka rosyjskiego trawlera Southern Isle Po południu Śródziemnomorskiej nadal ponosiły Maciej S. Sobański 30 czerwca zespół był atakowany straty w wyniku działania lotnictwa przez znaczne siły nieprzyjacielskie- nieprzyjaciela, jednak wielkość strat 5. zwycięstwo to zaliczyły na swoje konto go lotnictwa (około 60 bombowców na trasie tobruckiej uległa zmniejsze- włoskie bombowce nurkujące 239 eskadry kpt. Ju 87 i Ju 88 eskortowanych przez niu. Cenni. FOTOKOLEKCJA

Niemiecki krążownik ciężki Admiral Hipper krótko po wcieleniu do służby. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz

46 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Historia włoskich lotniskowcówTekst Część III – spóźnione przebudowy

Tomasz Walczyk

Aquila w ciekawym ujęciu. Fot. Aldo Fraccaroli

„Aquila” – realizacja długich starań 36, a nawet maksymalnie 51 samolo- powiedni. Wykazały to zarówno pró- Decyzja o szybkim wprowadzeniu tów. Ostatecznie gotowy projekt z po- by modelu przeprowadzone w base- do służby lotniskowca wyszła od sa- czątku 1942 r. zachował sporo cech, nie jak i opinie ekspertów powołanych mego Mussoliniego oraz Szefa Sztabu dwóch wcześniejszych planów prze- przez armatora, którzy stwierdzili Marynarki Wojennej, na skutek do- budowy. podczas prób stoczniowych, że przy znanych 28 marca 1941r., klęsk koło W ramach przebudowy okrętu na- prędkości 21,4 w. tworzą się bardzo Gaudo i pod Matapanem. W lipcu leżało zmodyfikować kadłub poprzez wysokie fale w części dziobowej. 1941 r. podsekretarz ds. marynarki utworzenie na dolnych pokładach Problem wydłużonego, cylindrycz- po zatwierdzeniu decyzji o konwersji hangaru, zbiorników paliwa lotnicze- nego kadłuba został rozwiązany przez transatlantyku Roma na lotniskowiec, go, magazynów amunicji, utworzenie dodanie tzw. „bąbli” (wł. controcare- zlecił szefowi biura projektów mary- przedziałów wodoszczelnych odpor- ne), które eliminowały problemy za- narki Sigismondi rozpoczęcie przebu- nych na silne uszkodzenia poniżej li- kłócenia opływu wody a poprzeczny dowy zgodnie z projektem przygoto- nii wodnej, oraz dodanie pokładu lot- przekrój w kształcie „torby” dobrze wanym miesiąc wcześniej przez gen. niczego. Dla uzyskania zwiększonej zabezpieczał kadłub przed torpeda- inż. Gustavo Bozzoni. z 21 do 30 węzłów prędkości, nale- mi, i stawiał mniejszy opór w wodzie. We wrześniu 1941 r. podjęto de- żało zmodyfikować przekrój kadłuba Po dodaniu nowych elementów szero- cyzję by zamiast uproszczonej wer- oraz zainstalować nowy zespół napę- kość maksymalna jednostki wzrosła sji według projektu Bozzoni, dokonać dowy. z 25,2 m do 28,4 m, a po kolejnej mo- przebudowy jednostki na pełnowar- dyfikacji projektu do 29 m. tościowy lotniskowiec ze zdolnoś- Modyfikacja kadłuba Dla dalszej poprawy dzielności mor- cią ponownego przyjmowania na po- Kadłub okrętu miał wystarczają- skiej i lepszego opływu wody wokół ka- kład samolotów a przede wszystkim cą długość do uzyskania prędkości dłuba dodano nowy, skośnie nawisający ze znacznie zwiększoną ich liczbą do 30 węzłów, ale jego kształt był nieod- dziób, wydłużając równocześnie pod-

Planowane dane taktyczno-techniczne „Aquila” Wyporność 23 500 tn; 27 800 t ppw Wymiary 207,40 m (pp), 232,50 m (maks.) x 30,05 m (lw)/ 26 m (pokład) x 7,30 m (norm.) 4 zespoły turbin parowych typu Belluzzo z przekładnią redukcyjną. Napęd 8 kotłów wodnorurkowych typu R.M. 140 000 KM (maks. 151 000 KM), 3660 ton ropy; zasięg 5500 Mm/18w.; 1580 Mm/29 w. 8 x 135 mm L/45, 12 x 65 mm L/54, 132 x 20 mm L/65 Uzbrojenie 2 katapulty, 36 samolotów (maks. 51) Opancerzenie 70-80 mm (pancerz poziomy okolic zbiorników paliwa i amunicji) Okręt: 65 oficerów, 1110 marynarzy Załoga Personel lotniczy: 43 oficerów, 202 lotników

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 47 Historia włoskich lotniskowców

Nowe parametry kadłuba zamontowanie śrub przeznaczonych dla okrętów typu Capitani Romani, na 231,40 m/207,25 m/202,40 m Długość (maks./lw/pp) znajdujący się w tym czasie w basenie Szerokość (maks./lw) 30,05 m/29,00 m stoczniowym w Genui lotniskowiec. Wyporność maks. normalna 27 800 t Właściwe śruby miały być zamontowane w momencie końcowego wypo- Zanurzenie przy wyporności maks. normalnej 7,39 m sażania jednostki. Wyporność na z obciążeniem próbnym 26 700 t Również 8 kotłów planowanych do Prędkość dla ww. wyporności 29,5/30 w. zainstalowania, pochodziło z komple- tu przygotowanego dla okrętów typu Wysokość metacentryczna poprzeczna 2,80 m Capitani Romani. Każdy z czterech zespołów tur- Porównanie śrub bin składał się z jednej turbiny wyso- kociśnieniowej i dwóch niskociśnie- Typ Capitani Romani Aquila niowych ustawionych równolegle, Ilość śrub 3 4 z przekładnią prostą. Para dostarcza- Średnica (m) 4,20 3,90 na do turbin o temperaturze 320 stopni miała ciśnienie 26 kg/cm2. Skok śruby zewn. (m) 5,05 3,80 Szef biura projektów inż. Modugno Skok śruby wewn. (m) - 3,65 zaproponował zgrupowanie wszyst- Ilość obrotów przy 29 w. - 301 kich kotłów i turbin obsługujących każdy z wałów napędowych w jed- Ilość obrotów przy 30 w. - 313 nym pomieszczeniu. Miało to ułatwić Ilość obrotów przy 42 w. 310 - ich kontrolę i konserwację, uprościć system przewodów rurowych każ- stawę pod pokład lotniczy. Z podobnych Nowy zespół napędowy został pozy- dego rodzaju (dla pary, wody, ropy względów przebudowie miała ulec skany stosunkowo łatwo, zważywszy itp.), ograniczyć ilość zestawów chło- również rufa, która od nasady steru bie- na ogólne problemy związane z do- dzących i wentylacyjnych, poprawić gła lekkim skosem do góry, zastępując stawami sprzętu. W tym okresie czę- warunki pracy obsługi. Nowy sys- jej tradycyjny kliprowy kształt. Po mo- ściowo wstrzymano program budo- tem miał umożliwić również szyb- dyfikacjach nowe parametry kadłuba wy serii krążowników typu Capitani ką i skuteczną reakcję w przypadku przedstawia powyższa tabela. Romani. Maszyny dla dwóch jedno- awarii, gdyż zgrupowane kotły i tur- stek, których konstrukcję wstrzyma- biny znajdowały się pod bezpośred- Zespół napędowy no (Cornelio Silla, Paolo Emilio) były nią kontrolą tego samego zespołu za- Próby basenowe przeprowadzo- już prawie gotowe. Każdy z zespołu łogi. ne w styczniu 1942 r. wykazały, że dla turbin napędowych był przewidzia- Takie rozwiązanie było możliwe uzyskania prędkości 29 węzłów przy ny dla mocy 53 150 KM przy obro- i potrzebne na jednostce posiadającej wyporności 26 700 ton niezbędna jest tach na wale 310 obr./min (prędkość tak duże pomieszczenia, gdzie każdy moc 132 660 KM. Dla prędkości o pół 42 w.) Dla lotniskowca potrzebne były zespół maszynowy mógł działać nie- węzła większej przy wspomnianej wy- jednak większe śruby (patrz tabela zależnie od pozostałych. Niepotrzebne porności wymagana moc wynosiła wyżej). było wydawanie poleceń pomiędzy 140 000 KM, natomiast dla uzyska- Dla przeprowadzenia prób na ma- poszczególnymi pomieszczeniami, nia maksymalnej prędkości 30 w. ze łej prędkości, sprawdzających zacho- wystarczało że każdy mógł się komu- wzmocnionym ciągiem maszyn moc wanie się okrętu a także przetesto- nikować z centralą dowodzenia. powinna wynosić 151 000 KM (po wania nowego zespołu napędowego, Poszczególne przedziały maszy- 37 750 KM na każdy wał). zdecydowano się na prowizoryczne nowe były oddzielone od siebie po- dwójnymi grodziami wodoszczelny- Aquila w trakcie budowy. Widoczny komin oraz wieża szybu komunikacyjnego mi, które zapewniały większą sztyw- pomostu dowodzenia. Fot. zbiory E. Molinari ność kadłuba i łatwiejszą ocenę wo- doszczelności danego przedziału. Kontrolę szczelności można było przeprowadzić poprzez wypełnie- nie wodą przestrzeni pomiędzy nimi. Podwójny system zapobiegał także równoczesnemu zalaniu dwóch są- siednich przedziałów w przypadku zniszczenia grodzi. Przy wyporności maksymalnej 27 800 ton, normalny zapas paliwa wynosił 2800 ton. Zasięg operacyjny miał wynosić 4150 mil przy 18 węzłach i 1210 mil przy 29 wę- złach. Maksymalny zapas paliwa wy-

48 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Historia włoskich lotniskowców nosił 3660 ton przy którym wypor- ność wzrastała do 28800 ton, zasięg do 5500 mil przy 18 węzłach, oraz 1580 mil przy 29 węzłach.

Opancerzenie Podstawą ochrony przed uszko- dzeniami była solidność i zwartość konstrukcji i udoskonalony system przedziałów wodoszczelnych. Kadłub został wyposażony w 18 grodzi wodoszczelnych całkowicie z nim zinte- growanych, z tego 11 grodzi było po- dwójnych. Część grodzi dochodziła do pokładu „C” a inne do pokładu „D”. Ochrona przed uszkodzenia- mi poniżej linii wodnej spoczywa- ła na „bąblach” dodanych do kadłu- ba. Podwójne dno kadłuba zostało Ciekawe ujęcie wyspy Aquila w gąszczu sieci maskujących. Fot. zbiory Erminio Bagnasco wypełnione do linii wodnej, zbrojonym betonem o grubości od 40 do Wyposażenie lotnicze gle prowadziła budowę lotniskowca 80 cm zależnie od chronionej strefy, Samoloty na lotniskowcu Aquila Graf Zeppelin. co było koncepcją nowatorską. Aquila miały mieć do dyspozycji pokład lot- Poniżej pokładu lotniczego znaj- była pierwszym okrętem chronionym niczy o długości 211,60 m i szeroko- dował się hangar o wymiarach zbrojonym betonem. Próby basenowe ści maksymalnej 25,20 m. Znajdował 160 x 18 m. Podzielony był na czte- wykazały dużą skuteczność tego sys- się on 16,20 m ponad lustrem wody ry części za pomocą parawanów temu, nie został on jednak zweryfi- i 23,50 m powyżej stępki. wzdłużnych. kowany w rzeczywistych warunkach Do startu miały służyć 2 kata- Samolotem branym początkowo bojowych. Należy dodać że rozwiąza- pulty na sprężone powietrze typu pod uwagę był dwumiejscowy samo- nie to było bardzo ekonomiczne, gdyż „Demag” produkcji niemieckiej. Był lot myśliwsko-bombowy Fiat G50bis w tym czasie stal była materiałem de- to wynik wymiany doświadczeń ze A/N. Prototypowy egzemplarz został ficytowym w odróżnieniu od zbrojo- stroną niemiecką, która równole- oblatany 3 października 1942 r. (nr nego betonu. Tradycyjny pancerz o grubości 60- Dane samolotu Fiat G50 bis A/N 80 mm, został zainstalowany w re- (m) 7,79 jonie zbiorników paliwa oraz komór Długość amunicyjnych. Pokład pancerny nie Rozpiętość (m) 12,38 był brany pod uwagę. Jedynie obszar Masa (stan lekki) (kg) 2390 steru był chroniony cienkim pancerzem poziomym grubości 30 mm. Napęd 1-14 cyl. silnik Fiat 74 RC38 Moc (KM) 840 Uzbrojenie Pułap (m) 19 730 Podobnie jak w przypadku nowego zespołu napędowego, część uzbro- Prędkość (km/godz) 473 jenia miała pochodzić z niedokoń- Zasięg (km) 675 czonych krążowników typu Capitani 4 km 12,7 mm Breda-Safat Uzbrojenie Romani. Uzbrojenie miało składać 2 bomby 250 kg się z 8 armat 135 mm L/45, w ośmiu jednolufowych wieżach. Ustawione zostały po dwa na 4 platformach, Projektowany wygląd samolotu Fiat G50bis A/N. Rys. „Storia Militare” wzdłuż pokładu lotniczego przed i za wysepką. Planowane do zainstalowania 12 działek 65 mm L/54, zosta- ło w trakcie prac zastąpionych przez nowszy model 65 mm L/64. Były one rozstawione pojedynczo na 12 platformach, symetrycznie wzdłuż pokła- du lotniczego; 6 w kierunku dziobu (po 3 na burtę), a dalsze 6 w kierunku rufy. 132 działka 20 mm miały być rozmieszczone w 22 sześciolufowych zespołach, z tego sześć umieszczono na wysepce.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 49 Historia włoskich lotniskowców

dodanie wzmocnionej bierać jedną 500 kg bombę tlenową. części z zainstalowany- Następnym był Re 2001 OR (nr seryj- mi karabinami maszyno- ny MM9921), również posiadał hak wymi. hamulcowy oraz wydłużoną nasadę Ostatecznie wybra- koła ogonowego. Dla samolotu zapro- no jednak inny samolot, jektowano specjalną, małą 600 kg tor- Reggiane Re 2001 „Falco pedę (silurotto = torpedka). II” który opracowano Kolejna wersja Re 2001 GV była w kilku wariantach jako wersją szturmową wyposażoną samolot pokładowy dla w bombę 630 kg, skonstruowaną na Aquila a także Sparviero. bazie łuski pocisku 381 mm z działa Samolot Re 2001 OR. Fot. „Storia Militare” W tej wersji co najmniej pancerników! W odróżnieniu od innych wersji, nie posiadał dwóch km- ów w skrzydle, a nasada koła ogono- Dane samolotu Reggiane 2001 wego pozostała taka jak w modelu se- Długość (m) 7,75 ryjnym. Rozpiętość (m) 11 Dwa samoloty tej wersji zostały użyte podczas bitwy w połowie sierp- Wysokość (m) 3,15 nia 1942 r. odnotowując trafienie lot- Masa (pusty) (kg) 2460 niskowca Victorious, jednak bomba Napęd 1 silnik Alfa Romeo R.A. 1000 Monsone nie eksplodowała. Sposób zrzucania bomby był nietypowy: samolot scho- Moc (KM) 1175 dził z pułapu 4000-5000 metrów do Pułap 11 000 m wysokości 200 m i podczas lotu poziomego zwalniał bombę w odległo- Prędkość (km/godz.) 563 ści około 80 metrów od celu; bomba Zasięg 1100 km miała tor zbliżony do wystrzelonego 2 km Breda-SAFAT 12,7 mm, 2 km 7,7 mm, do 500 kg bomb pocisku. Uzbrojenie (wersja Re 2001 OR: 2 km 12,7 mm, 1 torpeda 600 kg) Zgodnie z projektem Aquila miała zabierać 51 samolotów typu Reggiane seryjny MM5988). Oryginalną cechą dwa egzemplarze zostały wyposażo- 2001: 20 umocowanych na pokła- tego samolotu były dwa haki hamują- ne w haki hamujące. Kolejny model dzie lotniczym, 31 w hangarze, z te- ce, zamocowane po bokach kadłuba. to samolot myśliwsko-bombardujący, go 15 zawieszonych na stropie hanga- Skrzydła zostały powiększone przez oznaczony Re2001 G, który mógł za- ru. O umieszczeniu dodatkowych sa-

Wyspa Aquila na fotografii z maja 1945 roku. Opuszczony dziobowy podnośnik lotniczy na którym leży Fot. zbiory Achille Rastelli osłona dalocelownika. W prawym górnym rogu widoczne szyny katapulty, maj 1945 roku. Fot. zbiory Achille Rastelli

50 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Historia włoskich lotniskowców molotów zawieszonych pod dachem hangaru, zdecydowała konieczność zapewnienia niezbędnej, do prowadzenia skutecznych działań operacyjnych, ilości samolotów. W przypadku skonstruowania samolotu ze składa- nymi skrzydłami, planowano zwięk- szenie ich ilości do 66 sztuk.

Nadbudówka – wysepka Nadbudówka – wysepka na okręcie była umieszczona na prawej burcie. Posiadała pomost dowodzenia z wie- żą dalmierza i masztem zawierają- cym dalocelownik. Na szczycie masztu znajdowała się podwójna antena radaru „Gufo” do wykrywania celów nadwodnych i powietrznych. Za pomostem znajdował się komin o aero- dynamicznym kształcie z odprowa- dzeniem dla ośmiu kotłów.

Ocena projektu Próba siłowni Aquila wykonana 23 kwietnia 1943 roku. Fot. zbiory Erminio Bagnasco Chociaż marynarka włoska nie była jedyną, która dokonała przebu- materiałów a także ze względu na zło- z wyznaczonym terminarzem w grud- dowy statku pasażerskiego na lotni- żoność przebudowy. Przyspieszeniu niu Aquila miała być ukończona, a na skowiec, to najbliższą analogię moż- nie pomagała także współpraca z ma- początku 1944 r. osiągnąć pełną goto- na znaleźć tylko w przypadku dwóch rynarką niemiecką, która miała trud- wość bojową. japońskich okrętów lotniczych Hiyô ności przy budowie swojego lotni- W momencie zawarcia 8 września i Junyô przebudowanych z liniowców skowca Graf Zeppelin. rozejmu między Włochami a pań- Kashiwara Maru oraz Izumo Maru. W listopadzie 1942 r. okręt będą- stwami alianckimi, okręt nie nadawał W obu przypadkach chodziło o stwo- cy w trakcie wyposażania został tra- się jeszcze do samodzielnego wyjścia rzenie lotniskowca floty na bazie ka- fiony odłamkami bomb lotniczych bu- z portu. Dzień później został uszko- dłuba statku handlowego. Trudno jest rzących i zapalających. Odnotowano dzony i zdewastowany, a następnie dokonać pełnego porównania, gdyż nieznaczne uszkodzenia pokładu lot- opuszczony przez swoją załogę przy jednostki japońskie doczekały się za- niczego i burt. Chociaż uszkodzenia Nabrzeżu Libijskim. stosowania bojowego w odróżnieniu nie były poważne, przyczyniły się jed- od Aquila. Włoski lotniskowiec miał nak do opóźnienia prac wyposażenio- Rozkaz: Zniszczyć „Aquila” !!! być o 6 węzłów szybszy i prawdopo- wych. Historia okrętu a właściwie kolejne dobnie miał lepszą ochronę podwod- Żeby zabezpieczyć okręt przed ko- próby jego zniszczenia przez obie wal- ną. Z dużym prawdopodobieństwem lejnymi atakami postanowiono go czące strony pozostaje do końca nie można stwierdzić, że projekt był opty- zamaskować przed oczami obser- wyjaśniona i może być przedstawio- malnym rozwiązaniem powstałym na watorów alianckich. Przy rufie zana jedynie jako wersja prawdopodob- bazie kadłuba statku handlowego. cumowano niedokończony kadłub na, zawierająca wiele wątpliwości. krążownika Cornelio Silla, który był Wynika to zarówno z wielkiego zamie- Budowa jednym z „dawców” turbin dla lotni- szania jakie panowało w ostatnich la- Pracami nad przebudową statku skowca. Prawdopodobnie wtedy okręt tach wojny na terenie portu w Genui, pasażerskiego Roma na lotniskowiec otrzymał kamuflaż, który jest już wi- animozji pomiędzy Brytyjczykami Aquila (pol. orzeł) podjęła się stocznia doczny na zdjęciu z początku 1943 r. a Włochami, a także pomiędzy samy- Ansaldo w Genui. Po usunięciu zbęd- Wiosną 1943 r. okręt stał zakotwi- mi Włochami, często o podłożu oso- nego wyposażenia kabin oraz wszyst- czony przy Nabrzeżu Etiopskim, z po- bistym jak to miało miejsce wśród by- kiego co nie było przydatne w eks- kładem pokrytym płótnem maskują- łych członków X Flottiglia MAS. ploatacji jednostki jako lotniskowca, cym. Przed kwietniem zrezygnowano Jesienią 1943 r. okręt był przesu- okręt w momencie rozpoczęcia prze- z maskowania i kadłub krążownika nięty w okolice Nabrzeża Rubattino. budowy miał wyporność całkowitą Cornelio Silla odholowano. W tym Niemcy nie planowali kontynuacji bu- 21 000 ton, rozłożoną następująco: czasie Aquila była gotowa w ok. 90% dowy i po demontażu najcenniejszego kadłub – 13 450 ton, zespół napędowy (wewnątrz w ok. 70%). wyposażenia i uzbrojenia, odholowa- – 4160 ton, wyposażenie – 3350 ton, W lipcu 1943 r. prace nad wykoń- li Aquila od nabrzeża wyposażenio- inny sprzęt – 40 ton. czeniem były na tyle zaawansowane, wego stoczni Ansaldo. Wiosną 1944 r. Budowa przebiegała wolno ze że podjęto próby uruchomienia ko- okręt znajdował się niedaleko bazy względu na niewydolność przemysłu, tłów i przeprowadzenia prób maszy- niemieckich okrętów desantowych. zbyt obciążonego produkcją wojen- nowych. Próby na pełnym morzu mia- 16 czerwca 1944 r. Aquila zosta- ną, innymi priorytetami w dostawach ły się zacząć w październiku. Zgodnie ła prawdopodobnie uszkodzona

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 51 Aquila (wygląd projektowany) Rys. Jerzy Lewandowski Historia włoskich lotniskowców podczas amerykańskiego nalotu na lat po wojnie pojawiały się różne gło- Poprosił on por. Chavase o umożli- Genuę. Problematyczne jest czy wi- sy byłych partyzantów, którzy z ko- wienie jednostce udziału w jakiejkol- doczne na fotografiach uszkodzenia lei mówili u usunięciu ładunków wy- wiek akcji przeciwko Niemcom. wynikały ze wspomnianego bombar- buchowych by zapobiec zatopieniu Przed przystąpieniem do działań dowania. Najbardziej widoczna wy- okrętu w newralgicznym punkcie ge- dokonano starannego rozpoznania rwa w „bąblu” torpedowym mogła nueńskiego portu. wywiadowczego. Do Livorno dotarł być wynikiem akcji omówionej w dal- Prawdopodobnie jedyną pewną ak- z pomocą partyzantów, pracownik szej części artykułu. cją była operacja pod kryptonimem stoczni Ansaldo, który dla dodania so- Zapewne po tym ataku lotnisko- „Toast”. Autor operacji, porucznik bie autorytetu przedstawił się alian- wiec został odholowany w okolice Frank L. Goldsworthy z ochotniczej tom jako ...oficer. Również w Livor- nabrzeża Canzio. Ta część portu była rezerwy Royal Navy zaczął pracę dla no dokonano przeglądu fotografii lot- przez Niemców niewykorzystywana wywiadu w 1942 r. Większą część niczych portu. Wtedy właśnie por. i by ją zabezpieczyć przed ewentual- pracy spędził w Gibraltarze, gdzie za- Goldsworthy poinformował koman- nymi atakami ruchu oporu lub alian- poznał się z operacjami X Flottiglia dora Ernesto Forza, włoskiego do- tów została zaminowana. MAS przeprowadzonymi przeciw że- wódcę planowanego ataku o krypto- W ciągu ostatnich dni okupacji gludze alianckiej w rejonie tej bazy. nimie operacji: „Toast”. Kmdr Forza Genui panował chaos i trudno jest Na początku 1945 r. por. Goldsworthy zdecydował o miejscu wejścia do por- ustalić dokładny przebieg zdarzeń, pracował w Kwaterze Nr 1 Sił Spec tu od strony wschodniej, gdzie stan w tym również niemieckie plany za- jalnych w Sienie. Alianccy planiści sieci zabezpieczających był nienajlep- topienia okrętu w celu zablokowania przygotowujący się do zajęcia portu szy; odrzucił równocześnie inne przej- portu. Pojawiające się we wcześniej- w Genui zdawali sobie sprawę, że po- ście które wyglądało zbyt dobrze i jak szych źródłach informacje o planach tężny kadłub niedokończonego lotni- podejrzewał, mogło być pułapką. zatopienia okrętu dla zablokowa- skowca idealnie nadaje się do zablo- 18 kwietnia 1945 r. o godz. 18.45 nia wschodniego wejścia do portu kowania portu. Właśnie jednostka port w Livorno opuścił zespół nazwa- nie znajdują potwierdzenia. Bardziej w Sienie otrzymała zadanie zorgani- ny Forzamento del Porto di Genoa – prawdopodobny wydawał się zamiar zowania ataku od strony lądu. Grupa Zespół Wtargnięcia do Portu w Ge- zatopienia okrętu gdziekolwiek, aby miała się wedrzeć na okręt i dokonać nui, złożony z kutra torpedowego mógł stanowić utrudnienie w urucho- jego zniszczenia, zanim Niemcy zdą- MS74 (dow. por. Pietro Carimanti) ho- mieniu portu. żyliby wykorzystać go do zablokowa- lującego motorówkę szturmową typu Według jednej z wersji okręt miał nia Genui. Wykonawcami mieli być MTSM, oraz eskorty w postaci nisz- zostać uszkodzony w wyniku działal- włoscy partyzanci, ci jednak katego- czyciela Legionario z dwiema MTSM ności partyzantów. Pierwszymi rosz- rycznie stwierdzili, że kontrola portu na pokładzie oraz brytyjskiego kutra czącymi sobie tytuł do akcji sabota- choć jest słaba to jednak na tyle sku- artyleryjskiego MGB 177 (por. rez. żowej byli robotnicy stoczni Ansaldo, teczna by uniemożliwić akcję ze stro- B.H.T.J. Smith) sprawującego nad- którzy zaminowali okręt by unieru- ny lądu. zór radarowy nad akcją. Motorówki chomić go na miejscu postoju i za- Jako alternatywa pozostawał atak typu MTSM zostały zabrane by po zapobiec przypuszczalnemu zabloko- ze strony morza. Płetwonurkowie kończeniu operacji podjąć płetwonur- waniu wschodniego wejścia do por- z Royal Navy w tym czasie zajęci byli ków. Na pokładzie każdego z MTSM tu. Robotnicy należący do tajnej or- pracami nad oczyszczaniem portów znajdowały się podwodne pojazdy, ganizacji S.A.P. (Squadre d’Azione we Francji, Belgii i Holandii, zdecy- dla których wyznaczono dwie zało- Partigiana) mieli podłożyć dużą bom- dowano się więc wykorzystać walczą- gi. Pierwsza w składzie ppor. Nicola bę gdy okręt był wyposażany przy cych po stronie alianckiej Włochów. Conte i st. nurek Evelino Marcolini, Nadbrzeżu Etiopskim. Akcja kiero- Po kapitulacji w 1943 r. członko- druga w składzie kadet Girolamo wana przez majora Richardsona, wie X Flottiglia MAS podzielili się Manisco i st. nurek Dino Varini. z bliżej nieznanej misji alianc- na szereg frakcji. Część gotowa była O godz. 21.12 zespół dotarł w okolice kiej została przedstawiona Komisji walczyć po stronie aliantów, część po Genui i niszczyciel Legionario opuścił Ratowniczej Portu w Genui przez stronie Niemców, inni pragnęli wyco- obie MTSM z pojazdami na ich pokła- prawnika Giovanni Trombette w dniu fać się z wojny a jeszcze inni byli nie- dzie. Następnie motorówki były holo- 25 lipca 1949 r. Według dowódcy zdecydowani. W czerwcu 1944 r. zo- wane przez MGB 177 i MS 74. Narodowego Komitetu Wyzwolenia stał przeprowadzony włosko-brytyjski Pół godziny przed północą dwa Północnych Włoch (C.N.L.A.I.) gene- atak na La Spezie, celem zniszcze- podwodne pojazdy rozpoczęły samo- rała Martinengo-Durante akcja miała nia unieruchomionego od 1943 r. krą- dzielne podejście do portu. 24 minuty miejsce 21 kwietnia 1945 r. Brakuje żownika ciężkiego Bolzano. Atak był po północy pojazd zespołu Manisco- jednak dowodów jak i świadków mo- jednak przeprowadzony przez brytyj- Varini zepsuł się w odległości około gących potwierdzić to zdarzenie, jest skich płetwonurków na brytyjskich 800 metrów od falochronu i został za- natomiast sporo wątpliwości. Przede pojazdach podwodnych, tzw. „rydwa- topiony przez załogę. Obaj płetwonur- wszystkim w kwietniu 1945 r. okręt nach” (ang. chariot) będących ko- kowie za pomocą specjalnych lamp nie znajdował się już przy Nabrzeżu pią włoskich jednostek. Taki właśnie skontaktowali się z jedną z MTSM, Etiopskim. Zachowane fotografie po- sprzęt miał zostać użyty do operacji która podjęła ich z wody. Tym samym kazują jedynie wspomniane uszko- przeciw Aquila. W tym mniej więcej nie doszło do podłożenia ładunku pod dzenie „bąbla” przeciwtorpedowe- czasie kwaterę w Sienie odwiedził je- część rufową lotniskowca. go na skutek wybuchu zewnętrznego. den z członków włoskiego zespołu płe- Pozostała dwójka kontynuowała Na marginesie należy dodać, że wiele twonurków, kadet Girolamo Manisco. atak nie wiedząc co się stało z drugą

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 53 Historia włoskich lotniskowców

grupa ta najprawdopodobniej zało- żyła na okręcie ładunki wybuchowe. Nieliczne sprawne barki desantowe miały przeholować okręt w stosow- ne miejsce. Obawy przed zbliżają- cymi się oddziałami alianckimi oraz partyzantami sprawiły, że ludzie dzia- łali w ogromnym pośpiechu. Gdy detonator nie zadziałał, szybko wycofali się na barkach do pirsu Guardiano i zaokrętowali się na zbiornikowiec Sterope, który został przez nich zatopiony w celu zablokowania wschodniego wejścia do portu. Do eksplozji ładunków nie doszło gdyż przewody zostały bądź przecię- te, bądź też rozłączone. Goldsworthy przypisuje to anonimowym pracow- nikom stoczni, członkom ruchu oporu. Jest to jednak podważane przez Aquila w ładnym ujęciu z 1945 roku. Na tej fotografii dobrze jest widoczne włoskich historyków z E. Bagnasco uszkodzenie bąbla okrętu. Fot. „Warship International” na czele, który opierając się na re- załogą. Conte i Marcolini dotarli do Goldsworthy wyrwę w prawobur- lacjach (często sprzecznych) z ak- Aquila o godzinie 01.15. Według re- towym „bąblu” oraz lekki przechył cji sabotażowych ruchu oporu, gdzie lacji przekazanej przez Contego po- na prawą burtę tłumaczą skutkiem mowa jest tylko o wnoszeniu i wy- rucznikowi Goldsworthy, płetwonur- wybuchu podłożonego ładunku, noszeniu min z pokładu Aquila, i nie kowie próbowali jak zwykle umieścić którego eksplozję potwierdził nie- wspomina się nic o fakcie uszkodze- ładunek na boku kilu, ale ponieważ miecki oficer przesłuchiwany przez nia przewodów. W grę wchodzi jed- go nie było i wszędzie znajdowali Goldsowrthy’ego w Genui po zajęciu nak możliwość sabotażu dokonane- gładkie poszycie, Conte zdecydował jej przez aliantów. Włoscy historycy go przez... Austriaków. W ostatnich pozostawić ładunek na dnie basenu poddają to w wątpliwość, argumen- dniach wojny znajdująca się w Ge- portowego pod częścią dziobowa. tując że tylko jeden świadek odnale- nui grupa austriackich inżynierów Ładunek znalazł się zatem około ziony niedługo po zdarzeniu potwier- miała jakoby dokonać serii akcji sa- 6 metrów pod dnem okrętu w pozycji dzający wybuch, to za mało. botażowych by zdobyć względy alian- lekko przesuniętej na prawo, w sto- 24 kwietnia 1945 r. na rozkaz ad- tów. Niewykluczone, że to właśnie oni sunku do osi okrętu. Po opuszczeniu mirała Doenitza, by zablokować port uszkodzili przewody połączeniowe do pojazdu na dno, Conte nastawił za- w Genui bez niszczenia jego infra- detonatorów. palnik z opóźnieniem 6-godzinnym struktury, z nadzieją że port będzie (godzina wybuchu 07.30) po czym jeszcze odzyskany w przyszłości, do- Po wojnie niepostrzeżenie obaj płetwonurko- wódca bazy kmdr Max Berninghaus 24 kwietnia okręt został zna- wie wycofali się bezpiecznie w rejon, zarządził zatopienie statków i okrętów leziony przez aliantów unoszący gdzie zostali podjęci przez MTSM. dla blokady zachodniego i wschod- się na wodzie. Ustawiony był przy Czy nad ranem 19 kwietnia do- niego wejścia do portu. Aquila miała wejściu z awanportu do Basenu szło do eksplozji? Toczy się nad tym prawdopodobnie zablokować przej- Latarniowego, z dziobem na falochro- w dalszym ciągu dyskusja. Historycy ście między awanportem a basenem nie a rufą na nabrzeżu. Na początku brytyjscy, a przede wszystkim por. Latarniowym. Wieczorem z 23 na maja. Ze względu na obawy, że port 24 kwietnia okręt jest zaminowany nie zdecydowano się Widok uszkodzonych bąbli przeciwtorpedowych Aquila. został obsadzony na użycie holowników i okręt został Fotografia z 1945 roku. Fot. „Warship International” przez grupę mają- przesunięty ręcznie linami przez licz- cą dokonać zatopie- ne rzesze pracowników portowych. nia, poprzez otwar- Port w Genui wraz ze znajdującymi cie zaworów den- się w nim jednostkami został przeka- nych. Dotarcie do zany przez aliantów, władzom wło- kingstonów w ciem- skim 16 czerwca 1945 r. W tym mo- ności i przy niezna- mencie Aquila znajdowała się blisko nym rozkładzie po- Nabrzeża Bettolo, z lekkim przechy- mieszczeń, być łem na prawą burtę. może nawet częścio- W tym okresie nie było mowy wo zalanych po ak- o remoncie okrętu i dokończe- cji włoskich płetwo- niu jego budowy. Dekretem Rządu nurków, w tych wa- Tymczasowego z 13 maja 1947 r., runkach było nie- Aquila została skreślona z listy floty realne. Dlatego też z datą 8 września 1943 r. Informacja

54 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Historia włoskich lotniskowców

Kadłub Aquila w La Spezia w 1951 roku, zapewne przed rozpoczęciem złomowania. Fot. U.S. Navy o tym fakcie została opublikowana Aquila eks-Roma dokonała żywota pisany Sparviero nie może przedsta- w numerze 14 „Dziennika Rządowego w stoczni złomowej w La Spezia, ro- wiać tej jednostki według realizowa- na rok 1947”. zebrana między 1951-1952, kończąc nego projektu. We wspomnianym ry- ostatecznie pierwszy etap w historii sunku, okręt zachowywał swoje daw- Roma – reaktywacja? włoskich lotniskowców. ne nadbudówki do wysokości pokładu Przez pewien czas wydawało się łodziowego, tymczasem zachowane że to jeszcze nie koniec historii tego „Sparviero” – nieznany okręt zdjęcie Sparviero pokazuje, że nad- okrętu. Po wojnie marynarka handlo- Historia przebudowy drugiego li- budówki zostały usunięte do wysoko- wa Włoch, która poniosła duże straty niowca na lotniskowiec nie jest tak ści górnego pokładu. Ponadto wspo- pilnie potrzebowała statków pasażer- bogata, ale zaskakująco mało pozna- mniany plan pokazuje okręt z jedną skich, szczególnie wobec wzmożone- na zważywszy na wielkość okrętu. katapultą, tymczasem miał on posia- go ruchu emigranckiego. W związku W lipcu 1942 r. podjęto starania prze- dać dwie. z tym pojawiły się plany rekonwer- budowy Augustus na bliźniaczą jed- sji Aquila na statek pasażerski z no- nostkę Aquila. Okręt nazwany naj- Projekt przebudowy Sparviero wymi silnikami, które miały być za- pierw Falco (pol. sokół), następnie Jak już wspomniano wcześniej zna- instalowane na Roma w czasie pla- Sparviero (pol. krogulec) wobec opóź- ne są jedynie nieliczne szczegóły prze- nowanej w roku 1940 modernizacji. nienia w budowie Aquila i pilnej po- budowy okrętu. Kadłub miał zacho- W dostępnych źródłach brak infor- trzeby wprowadzenia lotniskowca do wać swój kształt z prostą dziobnicą macji czy statek miałby ponownie służby od września tego samego roku, i kliprową rufą. W miejsce nadbu- stać się luksusowym liniowcem pasa- miał być przebudowany według pro- dówek miał być zbudowany hangar żerskim czy raczej skromnie wyposa- gramu szybkiej konwersji na lotnisko- przykryty pokładem lotniczym połą- żonym statkiem emigranckim. wiec eskortowy. Jako punkt wyjściowy czone ze sobą 2 windami. Czy pomost W 1949 r. jednostka została prze- posłużył projekt z 1936 r., jednakże na dowodzenia miał znajdować się pod holowana do La Spezia i podjęto ba- początku lub też w trakcie prac został pokładem lotniczym w części dziobo- dania stanu kadłuba. Wyniki okaza- on zmodyfikowany. Do tej pory nie wej, jak wskazuje niedokończona nad- ły się niepomyślne, gdyż okazało się jest znany żaden plan okrętu ukazu- budówka wzniesiona w części dziobo- niemożliwe usunięcie zbrojonego be- jący go w wersji finalnej. Pojawiający wej kadłuba, czy też na pokładzie jako tonu z podwójnego dna. Ostatecznie się czasem w publikacjach plan pod- tzw. wysepka, nie jest wiadome.

Dane taktyczno-techniczne „Sparviero” Wyporność 28 000 t Wymiary 202,43 (lw), 216,35 (maks.) x 25,24 (lw) x 9,20 m śred. Napęd 4 x 6 cyl. silniki wysokoprężne MAN, 4 śruby, 28 000 KM, 18 w. 6 x 152 mm, 4 x 102 mm (pierwszy wariant ?) Uzbrojenie 8 x 135 mm L/45 (8 x I), 24 x 20 mm L/65 (4 x VI), 35 samolotów (ostateczny wariant) Opancerzenie Poziomy 60-80 mm Załoga ?

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 55 Historia włoskich lotniskowców

Dekretem Rządu Tymczasowego Sparviero w dniu 21 grudnia 1945 r. został skreślony z listy floty z datą 8 września 1943 r. co zostało opublikowane w „Dzienniku Rządowym” nr 35 na rok 1946. W 1946 wrak okrętu został podniesiony i w kwietniu 1948 r. sprzedany na złom. Złomowanie od- było się dopiero w 1951 r.

Nowa droga Złomowanie dwóch niedokoń- czonych lotniskowców zakończy- ło pierwszy etap w historii włoskich lotniskowców. Potrzeba było blisko 30 lat, w czasie których pojawiły się okręty z pokładem lotniczym dla ze- społów śmigłowców, zanim na wodach Morza Śródziemnego pojawiły się dwa lotniskowce z czerwono-bia- Niedokończony lotniskowiec Sparviero, czyli liniowiec Augustus po demontażu ło-zieloną banderą. Ale to już inna hi- masztów i nadbudówek. Stan na koniec 1942 roku. Fot. zbiory Erminio Bagnasco storia...

Zespół napędowy, złożony z silni- ca 1942, od września według projek- Bibliografia ków wysokoprężnych miał pozostać tu szybkiej konwersji. W październiku 1. Cernuschi E., Il progetto Roma, „Storia niezmieniony. Przewody komino- (lub listopadzie) 1942 r. przystąpio- Militare”, Novembre 1997. we miały mieć swoje wyloty wzdłuż no do prac nad Sparviero w stoczni 2. Cheseneau R., Aircraft Carriers of the World, obu burt. Więcej starań poświecono Ansaldo w Genui. W kwietniu 1943 r. 1914- to the Present, London 1992. ochronie części podwodnej. Podobnie prace zostały wstrzymane gdy zapo- 3. Gorgerini G., Nani A., Le Navi di linea Italiane jak na Aquila został dodany system trzebowanie na lotniskowiec eskorto- 1861-1969, Roma 1969. „bąbli” przeciwtorpedowych z licz- wy znikło wraz z niemal kompletnym 4. Grossman M., The Allied Assault on Aquila. nym podziałem na grodzie wodosz- ustaniem ruchu transportowego do Operation Toast, „Warship International” 2,1990. czelne. portów Afryki Północnej. 5. Haws D., Merchant Fleeets, Italia 1881-2001, 8 września 1943 r. opuszczony ka- Hereford 2001. Uzbrojenie dłub, pozbawiony nadbudówek został 6. Rastelli A., Bagnasco E., The Sinking of the Planowane uzbrojenie okrętu pier- przejęty przez Niemców, 5 paździer- Italian Aircraft Carrier Aquila. A Controversial wotnie miał składać się z 6 armat nika 1944 r. (lub 25 września?) ka- Question, „Warship International 1,1990. 152 mm oraz 4 dział 102 mm. Według dłub Sparviero został zatopiony jako 7. Williams D., Wartime disasters at Sea, Somerset projektu ze stycznia 1943 r. okręt miał część blokady wschodniego wejścia 1997. być uzbrojony w 12 dział 135 mm do portu w Genui razem z niedokoń- 8. Materiały z forum dyskusyjnego Betasom – XI L/45 w pojedynczych zespołach, po- czonym krążownikiem Cornelio Silla. Flottiglia. chodzących zapewne z dostawy dla krążowników typu Capitani Romani Resztki kadłuba Sparviero w maju 1945 roku blokujące wejście do portu w Genui. oraz 12 działek 65 mm L/64 plot. Fot. zbiory Achille Rastelli

Wyposażenie lotnicze Według niektórych źródeł pokład lotniczy miał mieć długość 182,88 m. Do startu samolotów przewidziane były dwie katapulty. Ilość samo- lotów do końca nie została ustalona. Była ona uzależniona od dostępne- go w danym momencie typu samolotu. Podobnie jak w przypadku Aquila brane pod uwagę były Fiat G50bis a następnie Reggiane Re 2001.

Budowa Statek znajdujący się od 23 maja 1940 r w Trieście, został przejęty przez marynarkę w lipcu 1940 r., a następnie odholowany do Genui. Przebudowa na lotniskowiec została zarządzona 7 lip-

56 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciel Bailey (DD-492), identyczne wyglądał pełniący rolę jednostkiTekst Jarosław Palasek kierowania lądowaniem Swanson (DD-443). Fot. zbiory Arthur D. Baker III

Amerykańskie okręty dowodzenia Część VIb – jednostki kierowania lądowaniem

Oprócz małych okrętów zbudowa- folk, skąd pod koniec października Północnej. Wczesnym rankiem 8 li- nych lub przystosowanych do bezpo- 1942 roku został skierowany do Fe- stopada niszczyciel dotarł do Fedha- średniego kierowania lądowaniem, dhala w Maroku, gdzie wziął udział la, gdzie z jego pokładu koordynowa- zarówno podczas operacji desan- w operacji „Torch” – inwazji w Afryce no lądowanie jednostek desantowych. towych II Wojny, jak i w latach po- Północnej. Po dotarciu w dniu 7 listo- Swanson ostrzeliwał także francuskie wojennych, w roli takich jednostek pada do miejsca lądowania z pokładu baterie nadbrzeżne, a później uczest- były także wykorzystywane niszczy- niszczyciela kierowano falami jedno- niczył w starciu z niszczycielami fran- ciele. Wśród nich znajdowały się za- stek desantowych, a następnie pozo- cuskimi, które usiłowały zaatakować równo niszczyciele floty i niszczyciele stający u przylądka Blondin Murphy transportowce Sprzymierzonych. eskortowe, jak też będące eks-niszczy- wspierał ogniem swej artylerii wojska W roli okrętu dowodzenia Swanson cielami szybkie stawiacze min oraz na brzegu. Podczas gwałtownej wy- był później wykorzystywany na Pa- szybkie transportowce desantowe. miany ognia z baterią artylerii nad- cyfiku. W dniu 7 stycznia 1944 roku Ze względu na niemożność dotarcia brzeżnej z Sherkhi, okręt został tra- niszczyciel został odwołany ze służby do kompleksowych danych niemożli- fiony w rufową maszynownię, co spo- konwojowej na Atlantyku i dołączył wa jest przy tym identyfikacja wszyst- wodowało śmierć trzech i rany dwu- do jednostek 7 Floty. Od 3 do 7 marca kich, wykorzystywanych w ten spo- dziestu sześciu członków jego załogi. wschodził w skład zespołu zapewnia- sób jednostek tej klasy. W dalszej czę- Dzięki intensywnym wysiłkom drużyn jącego wsparcie dla lądowania koło ści artykułu przedstawiono więc kil- przeciwawaryjnych pozostał w linii Seeadler Harbor, a 22 kwietnia za- ka z tych, o których informacje znaj- przyczyniając się wraz z innymi jed- okrętowani na jego pokładzie do- dują się w powszechnie dostępnych nostkami wsparcia do uciszenia dział wódcy Armii i Marynarki Wojennej źródłach. na przylądku Blondin. Murphy pozo- Stanów Zjednoczonych kierowali lą- stał u wybrzeży Fedhala do 9 listopa- dowaniem koło Hollandii na Nowej Niszczyciele floty da, kiedy to odpierał atak nieprzyja- Gwinei. Następnie Swanson wspie- Jednym z okrętów tej klasy wyko- cielskiego lotnictwa, po czym odszedł rał lądowanie na wyspie Noemfoor rzystywanym do kierowania lądowa- na remont do Bostonu. w dniu 2 lipca, a później ponow- niem był należący do typu Gleaves Kolejnym z niszczycieli biorącym nie pełnił rolę okrętu dowodze- niszczyciel floty Murphy (DD-603). udział w operacji „Torch” jako okręt nia podczas lądowania w rejonie Po zakończeniu prób morskich w za- kierowania lądowaniem był nale- Sansapor na Nowej Gwinei w dniu toce Casco i okresie służby eskorto- żący do tego samego typu Swanson 30 lipca 1944 roku. Po okresie służ- wej na szlaku do Halifax w Nowej (DD-443). W październiku 1942 roku by w osłonie 38 Szybkiego Zespołu Szkocji, Murphy dołączył do Central- okręt zakończył szkolenie w zatoce Lotniskowców, którego samolo- nej Grupy Uderzeniowej Zachodnich Chesapeake i wszedł w skład floty in- ty min. brały udział w zatopieniu ja- Morskich Sił Operacyjnych w Nor- wazyjnej kierującej się w stronę Afryki pońskiego superpancernika Musashi,

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 57 Amerykańskie okręty dowodzenia pod koniec 1944 roku niszczyciel zo- nia niszczyciel przeszedł na atol Wotje W lądowaniu na Marianach brał stał oddelegowany na wody Wysp gdzie bombardował umocnienia lą- także udział niszczyciel tego samego Mariańskich. Na początku następne- dowe. Dwa dni później MacDonough typu Stevens (DD-479), który w dniu go roku, Swanson pełnił służbę patro- powrócił na Kwajalein wchodząc 10 września 1944 roku dołączył lową oraz okrętu ostrzegania radiolo- w skład zespołów transportujących do 77 Zespołu Operacyjnego. Pięć dni kacyjnego i jednostki ratowniczej dla siły okupacyjne wysp Roi i Namur, później, w czasie kiedy transportow- zestrzelonych lotników na wodach po czym na wodach Wysp Marshalla ce wyładowywały oddziały desanto- pomiędzy Iwo Jima i Saipan. Służył pełnił rolę jednostki ostrzegania ra- we oraz ich wyposażenie, okręt pa- także kilkakrotnie jako jednostka szta- diolokacyjnego. trolował wody wokół wyspy, po czym bowa dla dowódców zespołów okrę- Kolejnym niszczycielem floty wyko- odszedł do Zatoki Humboldta eskor- tów. rzystywanym w roli okrętu dowodze- tując transportowce australijskiej Podczas lądowania na leżącej w ar- nia był Drayton (DD-366), który wziął marynarki wojennej Manoora oraz chipelagu Aleutów wyspie Attu, do ro- udział w inwazji na wyspę Los Negros Kanimiola. Na Morotai niszczyciel li jednostki kierującej lądowaniem w archipelagu Wysp Admiralicji. wyszedł ponownie w dniu 19 wrze- oddziałów desantowych został wy- W dniu 29 lutego 1944 roku okręt śnia, po czym pełnił służbę patrolową znaczony należący do typu Farragut dotarł tam z oddziałami desantowy- oraz jednostki ostrzegania radioloka- niszczyciel floty MacDonough (DD- mi na pokładzie, a po rozpoczęciu cyjnego. Od 25 września na pokładzie 351). W nocy poprzedzającej lądo- lądowania pozostał u brzegów wy- Stevens’a był zaokrętowany oficer kie- wanie jednostka zderzyła się jed- spy aby zapewnić wsparcie ognio- rujący lądowaniem jednostek desan- nak w gęstej mgle z szybkim sta- we. Cztery dni później Drayton prze- towych, którą to służbę niszczyciel wiaczem min Sicard (DM-21) i nie wiózł z zatoki Milne kolejnych żoł- pełnił do pierwszych dni październi- była w stanie wziąć udziału w de- nierzy dla wzmocnienia sił na brze- ka. W dniu 3 października okręt opu- sancie. Do 23 września 1943 roku gu, po czym pełnił rolę jednostki do- ścił Morotai i wraz z niszczycielem MacDonough był remontowany wodzenia oficera kierującego ru- Lang (DD-399) skierował się do Zato- w stoczni marynarki Mare Island, chem jednostek desantowych na Wy- ki Humboldta. a pierwszą operacją inwazyjną na Pa- spach Admiralicji. Służbę tą peł- cyfiku, w której okręt wziął czynny nił do 12 marca 1944 roku, kiedy to Szybkie stawiacze min i szybkie udział był desant na Wyspy Gilberta. ostrzeliwał wyspę Peleliu. Następnie transportowce desantowe W dniu 20 listopada 1943 roku nisz- eskortował konwój okrętów desanto- Spośród pozostawionych w służ- czyciel dotarł do wyspy Makin, gdzie wych czołgów płynący do Seeadler bie po zakończeniu I wojny świato- z jego pokładu kierowano ruchem jed- Harbor na wyspie Manus, po czym wej amerykańskich niszczycieli gład- nostek desantowych. Po zakończeniu odszedł na Nową Gwineę. kopokładowych, dwadzieścia dwa tej fazy operacji okręt wszedł na wo- Innym z niszczycieli floty, które okręty typów Wickes i Clemson zostały dy laguny i ostrzeliwał umocnienia w czerwcu 1944 roku brały udział pod koniec lat trzydziestych ubiegłego japońskie. Kolejną operacją inwa- w lądowaniu na Marianach był wieku przebudowane na szybkie sta- zyjną, podczas której MacDonough Ringgold (DD-500) należący do ty- wiacze min noszące sygnatury „DM-”. pełnił rolę jednostki koordynują- pu Fletcher. Podczas inwazji na Gu- Wśród nich znajdował się min. Sicard cej była przeprowadzona w styczniu am, z jego pokładu koordynowano (DM-21)1, który podczas lądowania 1944 roku operacji „Flintlock” – in- lądowanie dwudziestu trzech począt- wazja na Wyspy Marshalla. Podczas kowych fal jednostek desantowych. 1. Noszący uprzednio sygnaturę DD-346, zbudowany w 1920 gładkopokładowy niszczy- tej operacji okręt kierował myśliw- Następnie, we wrześniu tego roku ciel typu Clemson, przebudowany w 1937 ro- cami stanowiącymi osłonę pierw- Ringgold wspierał swym ogniem lą- ku na szybki stawiacz min. Pierwotnie: 1190 ts/ szej grupy transportowców desantu dowanie na wyspie Morotai w archi- 1308 ts; 95,8/94,5 x 9,4 x 3,0 m; 27 000 KM; 35 w; 4 x 102 mm, 1 x 76 mm, 12 wt 533 mm, na atol Kwajalein. W dniu 29 stycz- pelagu Północnych Moluków. 114 osób załogi.

Niszczyciele floty pełniące rolę jednostek kierowania lądowaniem Okręt Wprowadzony Wycofany Skreślony Stocznia Wodowany Nazwa Sygn. Typ do służby ze służby z listy floty MacDonough DD-351 Farragut Boston Navy Yard 22.08.1934 15.03.1935 22.10.1945 20.12.1946* Drayton DD-366 Mahan Bath Iron Works, Bath 26.03.1936 01.09.1936 09.10.1945 20.12.1946* Swanson DD-443 Gleaves Charleston Navy Yard 02.11.1940 29.05.1941 10.12.1945 01.03.1971 Stevens DD-479 Fletcher Charleston Navy Yard 24.06.1942 01.02.1943 02.07.1946 01.12.1972 Federal Shipb. Ringgold DD-500 Fletcher 11.11.1942 30.12.1942 14.07.1959** 01.10.1974 & Dry Dock, Kearny Bethlehem Steel Corp., Murphy DD-603 Gleaves 29.04.1942 23.07.1942 09.03.1946 1969 Staten Island

* Data sprzedaży na złom. ** Wypożyczony flocie Republiki Federalnej Niemiec, w której pełnił służbę jako Z-2. W dniu 18.09.1981 roku został przekazany Marynarce Wojennej Grecji gdzie służył jako Kimon. Złomowany w 1993 roku.

58 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie okręty dowodzenia

Podstawowe dane taktyczno techniczne niszczycieli floty pełniących rolę okrętów kierowania lądowaniem Typ --- Farragut Mahan Gleaves Fletcher Wyporność: – standardowa 1358 1488 1839 2325 – pełna ts 2064 2103 2395 2924 Wymiary: dł całk. x szer. x zan. m 104,01 x 10,44 x 3,53 104 x 10,67 x 3,76 106,17 x 11,00 x 3,76 114,73 x 12,07 x 3,76 Kotły: --- 2 x Yarrow 2 x Babcock & Wilcox 4 x Babcock & Wilcox 4 x Babcock & Wilcox Turbiny: --- 2 x Curtis 2 x General Electric 2 x Westinghouse 2 x General Electric Moc maszyn: KM 42 800 49 000 50 000 60 000 Prędkość: w 36,5 36,5 35,0 38,0 Zasięg: Mm/w 6500/12 6500/12 6500/12 6500/15 5 x 127, 4 x 12,7, 5 x 127, 4 x 12,7, 5 x 127, 6 x 12,7, 5 x 127, 4 x 28, Uzbrojenie: mm 8 wt 533 8 wt 533 10 wt 533 4 x 20; 10wt 533 Załoga: --- 160 158 208 273 na leżącej w archipelagu Aleutów wy- okręt zakończył w dniu 21 grudnia 44 jednostki) i Crosley (łącznie 51 jed- spie Attu został wyznaczony do peł- udając się na kotwicowisko koło przy- nostek) okręty nie różniły się prak- nienia roli jednostki kierującej lądo- lądka Sudest. tycznie konfiguracją4. Ich wyporność waniem oddziałów desantowych. Pod koniec działań wojennych standardowa wynosiła 1422 tony, W dniu 24 kwietnia 1943 roku okręt na Pacyfiku, szybkie transportowce a pełna 1852 tony. Kadłuby okrętów opuścił San Francisco i osłaniając desantowe APD- były wykorzystywa- miały długość na linii wodnej 91,44 m konwój transportowców wojska skie- ne także jako okręty wsparcia działań i całkowitą 93,27 m oraz szerokość rował się ku Aleutom. W nocy poprze- rozpoznawczych prowadzonych przez 11,28 m i zanurzenie 3,84 m przy wy- dzającej lądowanie jednostka zderzyła małe jednostki pływające oraz wspar- porności pełnej. W konfiguracji szyb- się jednak w gęstej mgle z manewru- cia grup płetwonurków przygotowują- kiego transportowca były uzbrojone jącym niszczycielem MacDonough cych miejsca lądowania. Rozpoznanie w działo uniwersalne kalibru 127 mm (DD-351), po czym wziąwszy swo- przeznaczanych do wysadzania de- L/38 w pojedynczej wieży, trzy po- ją ofiarę na hol musiała odholować santów plaż wymagało bowiem spe- dwójne stanowiska przeciwlotniczych ją do Adak i odejść na remont do San cjalnego wyposażenia nawigacyjne- działek 40 mm Bofors oraz sześć, po- Francisco. Więcej szczęścia Sicard go, które mogło być wykorzystywane jedynczych działek 20 mm Oerlikon, miał podczas lądowania na kolej- także do kierowania jednostkami lą- a także dwie wyrzutnie bomb głębi- nej wyspie z archipelagu Aleutów – dującymi. Oprócz wspomnianych wy- nowych. Układ napędowy okrętów Kiska. W czasie tej operacji, która żej, znajdujących się jeszcze wówczas stanowiły dwie turbiny produkcji miała miejsce w dniach 15-18 sierp- w służbie jedenastu szybkich transpor- General Electric lub Westnighouse zania 1943 roku, z jego pokładu z powo- towców przebudowanych ze starych silane z dwóch, walczakowych kotłów dzeniem kierowano jednostkami de- niszczycieli gładkopokładowych, kon- produkcji Babcock & Wilcox albo santowymi przewożącymi na brzeg wersji na szybkie transportowce zo- Combustion Engineering. Maszyny oddziały armii amerykańskiej i kana- stało poddanych kilkadziesiąt współ- o mocy 12 000 KM poprzez przekład- dyjskiej. czesnych amerykańskich niszczycieli nię elektryczną napędzały dwie śruby, Począwszy od 1940 roku dwadzie- eskortowych biorących udział w dzia- nadając okrętom prędkość 23 węzłów. ścia sześć niszczycieli typów Wickes łaniach wojennych. Już pod koniec Dzięki zapasowi paliwa wynoszącemu i Clemson, które pozostawały jeszcze 1943 roku sytuacja na Atlantyku zo- 353 tony jednostki mogły przebywać w służbie lub rezerwie w niezmienio- stała bowiem opanowana w takim do 5000 Mm przy 12 węzłach. Załogę nej konfiguracji przedwojennej, zosta- stopniu, że zdecydowano o zmianie morską okrętów stanowiło 12-15 ofi- ło do 1943 roku sukcesywnie przebu- przeznaczenia po pięćdziesięciu nisz- cerów oraz 189-192 podoficerów dowanych na szybkie transportowce czycieli eskortowych typów Buckley i marynarzy. W konfiguracji szybkiego desantowe. Wśród nich znajdował się i Rudderow, przy czym przeznaczo- transportowca desantowego jednost- Noa (APD-24)2. Jako jednostka kon- no dla nich sygnatury odpowiednio: ki mogły przewozić do 170 m3 amu- troli lądowania okręt działał podczas od APD-37 do APD‑86 oraz od APD‑87 3 inwazji na Nową Gwineę w 1943 ro- do APD‑136 . W końcowym okresie 2. Również należący do typu Clemson, zbu- ku. W dniu 5 grudnia transportowiec wojny, szybkie transportowce desan- dowany w 1921 roku eks-niszczyciel o sygnatu- rze DD-343, przebudowany na szybki transpor- opuścił Espiritu Santo na Nowych towe wyparły wykorzystywane do kie- towiec desantowy w okresie od sierpnia do wrze- Hebrydach i skierował się na miejsce rowania lądowaniem jednostki prze- śnia 1943 roku. desantu. Z pokładu Noa, poruszające- budowane ze ścigaczy okrętów pod- 3. Spośród tych okrętów dwa: APD-41 i APD- 58 zostały zatopione zanim je przebudowano. go się u wybrzeża Nowej Gwinei po- wodnych. 4. Jednostkom przebudowanym z niszczy- między Buna i przylądkiem Cretin ko- Określane odpowiednio jako szyb- cieli eskortowych typu Buckley pozostawiono ordynowano lądowanie małych jed- kie transportowce desantowe wojska ich oryginalny kształt znacznie wyższego pomostu bojowego, co było w zasadzie jedynym ich nostek desantowych. Służbę w tej roli typów: Charles Lawrance (ostatecznie wyróżnikiem.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 59 Amerykańskie okręty dowodzenia

Główne daty związane ze służbą niszczycieli eskortowych DE przebudowanych w okresie wojny na szybkie transportowce wojska APD i wykorzystywanych w okresie powojennym do kierowania lądowaniem LPR Niszczyciel eskortowy Przeklasyfikowany Położenie Typ Stocznia Wodowanie W służbie na szybki Sygnatura stępki Nazwa Sygnatura transportowiec Norfolk Navy Yard, Laning DE-159 Buckley 23.04.1943 04.07.1943 01.08.1943 24.11.1944 APD-55 Portsmouth Norfolk Navy Yard, Barber DE-161 Buckley 27.04.1943 30.05.1943 10.10.1943 23.10.1944 APD-57 Portsmouth Philadelphia Navy Yard, Ruchamkin DE-228 Rudderow 14.02.1944 15.06.1944 16.09.1945 Podczas budowy APD-89 Filadelfia Philadelphia Navy Yard, Kirwin DE-229 Rudderow 14.02.1944 15.06.1944 04.11.1945 17.07.1944 APD-90 Filadelfia Bethlehem Shipyard, Ringness DE-590 Rudderow 23.12.1943 05.02.1944 25.10.1944 17.07.1944 APD-100 Hingham Bethlehem Shipyard, Knudson DE-591 Rudderow 23.12.1943 05.02.1944 25.11.1944 17.07.1944 APD-101 Hingham Diachenko Bethlehem Steel, (eks-Alex DE-690 Rudderow 18.07.1944 15.08.1944 08.12.1944 Podczas budowy APD-123 Quincy Diachenko) Horace A. DE-691 Rudderow Bethlehem Steel, Quincy 03.08.1944 12.09.1944 21.12.1944 Podczas budowy APD-124 Bass Defoe Shipbuilding, Begor DE-711 Rudderow 06.03.1944 25.05.1944 14.03.1944 Podczas budowy APD-127 Bay City Cook DE-714 Rudderow Defoe Shipbuilding, Bay City ? ? ? Podczas budowy APD-130 Defoe Shipbuilding, Balduck DE-716 Rudderow 17.06.1944 27.10.1944 07.05.1945 Podczas budowy APD-132 Bay City Defoe Shipbuilding, Weiss DE-719 Rudderow 04.10.1944 14.02.1945 07.07.1945 Podczas budowy APD-135 Bay City Beverly W. Dravo Corp., DE-722 Rudderow 05.01.1944 04.03.1944 25.06.1945 17.07.1944 APD-119 Reid Pittsburgh Consolidated Shipbuilding, Hollis DE-794 Buckley ? 11.09.1943 25.01.1944 24.01.1945 APD-86 Orange nicji, 98 m3 ładunków i 28 m3 ma- za pomocą specjalnie w tym celu za- nicyjnych oraz czterech spakowanych teriałów pędnych oraz zabierać od- instalowanych żurawików systemu haubic. Przeznaczeniem szybkich dział wojska liczący 12 oficerów oraz Wellin. Dodatkowo, jednostki otrzy- transportowców wojska było przede 150 podoficerów i szeregowców. Jako mały na rufach wsparte na masztach wszystkim przewożenie i desantowa- transportowce oddziałów przygoto- kratownicowych dwa bomy, które słu- nie oddziałów komandosów oraz ich wania miejsc lądowania, eks-nisz- żyły do przeładunku lekkich pojaz- wsparcie na brzegu zwłaszcza pod- czyciele eskortowe mogły przewozić dów. Konstrukcja pokładów okrętów czas przygotowania plaż do lądowa- 14 oficerów oraz 100 podoficerów w ich częściach rufowych umożliwia- nia głównych oddziałów operacji am- i żołnierzy. Do ich przewożenia na ląd ła przewożenie sześciu półciężarówek fibijnych. Dodatkowo, ze względu służyły cztery kutry LCVP transpor- o ładowności 250 kg, dwóch o ładow- na swoje uzbrojenie przeciwpodwod- towane na śródokręciu i wodowane ności 1000 kg, czterech wózków amu- ne (także pozostawione na niektórych

Główne daty związane ze służbą niszczycieli eskortowych Okręt Położenie Służba jako niszczyciel Skreślenie Sprzedaż Wodowanie W służbie Nazwa Sygnatura stępki kierowania lądowaniem* z listy floty na złom Raby DE/DEC-698 07.06.1943 03.09.1943 07.12.1943 02.11.1949-27.12.1957 01.06.1968 18.07.1969 Cronin DE/DEC-704 19.10.1943 05.01.1944 05.05.1944 13.09.1950-27.12.1957 01.06.1970 16.12.1971** Frybarger DE/DEC-705 08.11.1943 25.01.1944 18.05.1944 13.12.1950-27.12.1957 01.12.1972 27.11.1973

* W tym także okresy w rezerwie. ** Zatopiony jako okręt-cel u wybrzeży Florydy

60 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie okręty dowodzenia

Niszczyciel eskortowy Hodges (DE-231) był bliźniakiem Kirwin (DE-229). Fot. zbiory Arthur D. Baker III okrętach hydrolokatory ) mogły peł- miast dział 76 mm i działek 28 mm Niszczyciel eskortowy Cronin po- nić zadania eskortowe w czasie przej- były uzbrajane w dwa działa uniwer- czątkowy okres swej służby wojen- ścia zespołów desantowych do rejo- salne kalibru 127 mm L/38 w dwóch nej spędził na Atlantyku i Morzu nów koncentracji i lądowania. wieżach oraz dwa podwójne stanowi- Śródziemnym, po czym został przeba- ska przeciwlotniczych działek 40 mm zowany na Ocean Spokojny. Do końca Niszczyciele eskortowe Bofors. Układ napędowy niszczycie- wojny okręt pełnił służbę konwojo- Na przełomie lat czterdziestych li typu Buckely stanowiły dwie tur- wą na wodach filipińskich, a także i pięćdziesiątych ubiegłego wieku biny o mocy 12 000 KM produkcji chińskich, koreańskich i japońskich. w Stanach Zjednoczonych na okrę- General Electric, które poprzez prze- Po zakończeniu działań wojennych ty kierowania lądowaniem zostało kładnię elektryczną napędzały dwie niszczyciel przeszedł na wschodnie przeklasyfikowanych kilka niszczy- śruby. Prędkość okrętów wynosiła wybrzeże Stanów Zjednoczonych, cieli eskortowych wykorzystywanych 23 węzły, a ich zasięg 6000 Mm przy gdzie 31 maja 1946 roku został w tej roli w końcowym okresie wojny. 12 węzłach. Załogę jednostek stano- przeniesiony do floty rezerwowej. W dostępnych autorowi źródłach wy- wiło 186 ludzi. Po przeklasyfikowaniu na niszczy- mienione są trzy jednostki tej podkla- Pierwszy z wykorzystywanych ciel eskortowy kontroli lądowania sy: Raby (DE-698), Cronin (DE-704) do kierowania lądowaniem niszczy- w dniu 13 września 1950 roku i przy- oraz Frybarger (DE-705). Wszystkie cieli eskortowych – Raby swą służbę wróceniu do służby w dniu 9 lutego one należały do typu Buckely i zo- wojenną spędził na Pacyfiku wcho- 1951 roku, Cronin operował z Nor- stały zbudowane w latach 1943- dząc w skład zespołu do zwalcza- folk biorąc udział w wielu ćwicze- 1944 w stoczni Defoe Shipbuilding nia okrętów podwodnych operują- niach na Atlantyku, w śród których w Bay City w stanie Mississippi. Ich cego na Wyspach Salomona i Ad- było wspólne szkolenie z okrętami wyporność standardowa wynosiła miralicji. Następnie pełnił służbę kon- podwodnymi w marcu 1953 roku 1422 tony, a pełna 1852 tony. Kadłuby wojową na wodach otaczających koło Key West na Florydzie. W dniu okrętów miały długość na linii wod- Guam i Okinawę. Po zakończeniu 24 września tego samego roku jednej 91,44 m i całkowitą 93,27 m działań wojennych okręt pozostał nostka została ponownie wycofana oraz szerokość 11,28 m i zanurze- na Dalekim Wschodzie działając ze służby i 4 grudnia 1953 roku prze- nie 3,43 m przy wyporności pełnej. przez pierwsze dwa lata na wodach niesiona do rezerwy w Green Cove W pierwotnej konfiguracji niszczycie- japońskich i chińskich, a później tak- Springs w stanie Floryda. le eskortowe typu Buckely były uzbro- że na Środkowym Pacyfiku i Hawa- Trzeci ze wymienionych wyżej jone w trzy działa kalibru 76 mm jach. Po przeklasyfikowaniu w dniu niszczycieli eskortowych – Frybarger L/50, poczwórne stanowisko prze- 2 listopada 1949 roku na niszczyciel pierwszy okres swej służby wojennej ciwlotniczych działek kalibru 28 mm, kontroli lądowania, Raby został prze- spędził eskortując konwoje na Morzu osiem, pojedynczych działek 20 mm bazowany do Norfolk, skąd operując Śródziemnym. Następnie został prze- Oerlikon oraz potrójną wyrzutnie tor- przez kolejne trzy i pół roku wykony- bazowany na Ocean Spokojny gdzie ped kalibru 533 mm. Ich uzbroje- wał zadania na wodach Wschodniego do końca wojny pełnił służbę konwo- nie przeciwpodwodne stanowiły wy- Wybrzeża oraz Karaibów. W dniu jową na wodach Filipin, Karolinów rzutnia pocisków głębinowych „jeż” 24 września 1953 roku okręt został i Wysp Salomona, a później także ko- oraz dwie wyrzutnie i osiem miotaczy wycofany ze służby czynnej i włączo- reańskich i chińskich. Po zakończeniu bomb głębinowych. W późniejszym ny w skład St. James River Atlantic działań wojennych niszczyciel prze- okresie wojny niektóre z okrętów za- Reserve Fleet. szedł na wschodnie wybrzeże Stanów

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 61 Amerykańskie okręty dowodzenia

tych ubiegłego wieku. Wtedy to bowiem ważyły się losy włączenia ich do programu modernizacji FRAM II, albo rozpoczęcia wieloletniego programu budowy jednostek tej podklasy. Oprócz pełnienia roli jednostek kontroli lądowania szybkie transportowce wojska były bowiem wartościowy- mi okrętami desantowymi, zwłasz- cza dla pododdziałów sił specjalnych, w której to roli w szczególny sposób zasłużyły się podczas wojny w Ko- rei. Ostatecznie, w ramach programu FRAM II przebudowano siedem szybkich transportowców: APD-60, - 89, -90, -119, -123, -130 i -135 typów Charles Lawrance i Crosley. Okręty otrzymały powiększoną nadbudówkę w części dziobowej, w której mieściła się centrala dowodzenia operacji desantowych, a także nowoczesne urzą- Ruchamkin (LPD-89) w konfiguracji szybkiego transportowca wojsk na początku lat dzenia radioelektroniczne włącznie 60-tych. Fot. U.S. Navy z systemem przeciwdziałania WLR-1. We wczesnych latach powojen- Zjednoczonych, gdzie 30 czerwca ne jednostki kierowania lądowaniem, nych, w roli jednostek kierowania lą- 1947 roku został przeniesiony do floty tj. niszczyciele eskortowe DEC, eskor- dowaniem incydentalnie były także rezerwowej. Po przywróceniu do służ- towce PCEC oraz ścigacze PCC były wykorzystywane okręty innych klas. by w dniu 6 października 1950 roku sukcesywnie zastępowane w tej roli Na początku lat pięćdziesiątych ubie- i przeklasyfikowaniu na niszczy- przez szybkie transportowce desan- głego wieku, znajdował się kilkakrotnie ciel eskortowy kontroli lądowania towe wojska. W odróżnieniu od po- wśród nich mały okręt-baza wodnosa- w dniu 13 grudnia tego samego roku, przedników na okrętach tych było molotów Shelikof (AVP-52). Podczas Frybarger odbył szkolenie w nowej roli bowiem więcej przestrzeni dla repre- ćwiczeń w prowadzeniu operacji am- na Morzu Karaibskim po czym został zentantów lądowych służb taktycz- fibijnych przyjmował on na swój po- przebazowany do San Diego w Kali- no-logistycznych, którzy działali jako kład dowódców różnych zespołów fornii. Przez kolejny rok jako jednost- doradcy oficerów marynarki kieru- okrętów desantowych wraz z ich szta- ka kontroli lądowania okręt brał udział jących lądowaniem. Pozostawione bami. Stępkę Shelikof, okrętu nale- w ćwiczeniach operacji desantowych, w służbie po zakończeniu działań wo- żącego do typu Barnegat6, położono a także w szkoleniu słuchaczy szkoły jennych, a następnie czasowo prze- w dniu 20 września 1942 roku w La- hydrolokacji z San Diego. Pomiędzy niesione do rezerwy, szybkie transpor- ke Wshington Shipyard w Houghton 6 marca i 2 października 1952 roku towce wojska typów Charles Lawrance w stanie Waszyngton. Okręt wodo- Frybarger działał w składzie 7 Floty i Crosley, były wówczas standardowo wano w dniu 31 stycznia następnego operującej na Dalekim Wschodzie, pa- uzbrojone w pojedyncze działo uni- roku i wprowadzono do służby w dniu trolując wody wokół Okinawy oraz bio- wersalne kalibru 127 mm L/38 oraz 7 kwietnia 1944 roku. Jednostka mia- rąc udział w ćwiczeniach amfibijnych trzy podwójne działka przeciwlot- ła wyporność lekką 1794 tony i peł- u wybrzeży Japonii i składając wizyty nicze kalibru 40 mm i sześć działek ną 2794 tony. Jej kadłub miał długość w szeregu jej portach. Na wodach da- przeciwlotniczych kalibru 20 mm, 94,99 , szerokość 12,52 m i zanurze- lekowschodnich niszczyciel ponownie a także jedną lub dwie wyrzutnie nie 4,12 m. Uzbrojenie okrętu stano- pełnił służbę od 1 września 1953 roku bomb głębinowych. Ich środki prze- wiły dwa działa uniwersalne kalibru do 5 czerwca 1954 roku. Podczas prawowe stanowiły dwie barki LCPR 127 mm L/38, jedno poczwórne i dwa tej tury okręt brał udział w ćwicze- i dwie LCVP. Jednostki wykorzysty- podwójne stanowiska działek kalibru niach operacji desantowych na wy- wane jako transportowce oddziałów 40 mm Bofors oraz cztery podwójne brzeżach Okinawy, koło Inchon w Ko- przygotowujących miejsca lądowania stanowiska działek 20 mm Oerlikon. rei, Chigasaki w Japonii oraz wyspach miały zdemontowane dźwigi, a na ru- Napęd jednostki stanowiły dwa silniki Bonin. W dniu 9 grudnia 1954 roku fach dodatkowe poczwórne stanowi- wysokoprężne General Motors o mo- Frybarger został wycofany ze służby ska działek przeciwlotniczych kalibru cy 6048 KM, które pracowały na dwie i przeniesiony do rezerwy. 40 mm. śruby nadając jej prędkość 18,6 wę- W dniu 27 grudnia 1957 roku Okręty wykorzystywane do kon- zła. Załoga okrętu liczyła 215 osób. wszystkie trzy znajdujące się w rezer- troli lądowania otrzymały sygnatu- wie jednostki zostały ponownie prze- ry „LPR”5. Ta dodatkowa funkcja 5 Wynikająca z zasady oznaczania amery- kańskich okrętów desantowych sygnatura „LPD” klasyfikowane na niszczyciele eskor- okrętów spowodowała, że niektóre była bowiem używana jako oznaczenie transportowe. z szybkich transportowców desanto- towców desantowych-doków. Począwszy od 1953 roku wszyst- wych zostały pozostawione w służ- 6. Krótki opis techniczny jednostek typu Barnegat zawarty jest w IV części artykułu kie pozostawione w służbie specjal- bie do wczesnych lat siedemdziesią- („OW” 5/2005).

62 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie okręty dowodzenia

Główne daty związane z powojenną służbą szybkich transportowców wojska APD jako jednostek kontroli lądowania LPR Okręt Skreślenie z listy Typ W służbie jako LPR Sprzedaż na złom Nazwa Sygnatura floty Laning APD/LPR-55 Charles Lawrence 01.01.1969 01.03.1975 30.09.1975 Barber APD/LPR-57 Charles Lawrence ? 27.11.1968* ? Hollis APD/LPR-86 Charles Lawrence 01.01.1969 01.09.1974 01.07.1975 Ruchamkin APD/LPR-89 Crosley 01.01.1969 24.11.1969** 1980 Kirwin APD/LPR-90 Crosley 01.01.1969 15.09.1974 11.08.1975 Ringness APD/LPR-100 Crosley 01.07.1969 15.09.1974 01.07.1975 Knudson APD/LPR-101 Crosley 01.07.1969 15.07.1972 10.01.1975 Beverly W. Reid APD/LPR-119 Crosley 01.07.1969 15.09.1974 18.08.1975 Diachenko APD/LPR-123 Crosley 01.01.1969 15.09.1974 01.06.1975 Horace A. Bass APD/LPR-124 Crosley 01.01.1969 15.09.1974 11.08.1975 Begor APD/LPR-127 Crosley 01.01.1969 15.05.1975 06.12.1976 Cook APD/LPR-130 Crosley ? ? ? Balduck APD/LPR-132 Crosley 01.01.1969 15.07.1975 06.12.1976 Weiss APD/LPR-135 Crosley 01.01.1969 15.09.1974 24.06.1976 * Przekazany Meksykowi 30.09.1975, otrzymał nazwę Coahuila (B-7), brak informacji o jego dalszych losach. ** Przekazany Kolumbii otrzymał nazwę Cordoba (DT-15), skreślony z listy jej floty 31.10.1977.

Mały okręt-baza wodnosamolo- kiedy to został wycofany w Filadel- i sprzedano greckiemu armatorowi tów Shelikof początkowo pełnił służbę fii i przekazany flocie rezerwowej Panagiotis Kokkinos z Pireusu, któ- na Pacyfiku przewożąc najpierw czę- Atlantyku. Shelikof ponownie zo- ry przebudował ją na statek pasażer- ści zamienne i zaopatrzenie pomię- stał przywrócony do służby w dniu ski. Noszący kolejne nazwy: Myconos, dzy Guam, Ulithi i Saipan, a następ- 3 stycznia 1952 roku w Philadel- Artemis, Artemis K, i Golden Princess nie brał udział w operacji „Iceberg” phia Naval Shipyard. W grudniu statek pływał na wodach greckich – inwazji na Okinawę. Wraz z zakoń- 1954 roku okręt ponownie wycofano do stycznia 1981 roku, kiedy to zato- czeniem wojny okręt został przebazo- i przekazano Atlantic Reserve Fleet, nął w sztormie koło Perama. wany na Ocean Atlantycki gdzie peł- Texas Group. Jednostkę skreślono nił służbę do 16 marca 1947 roku z listy floty w dniu 1 maja 1960 roku (ciąg dalszy nastąpi) FOTOKOLEKCJA

Amerykański krążownik lekki Cincinnati (CL-6) opuszczający Navy Yard w Nowym Jorku, 7 lipca 1942 roku. fot. zbiory Arthur D. Baker III

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 63 Tekst Jarosław Cichy część II

Jednostki z pierwszej serii produkcyjnej na ćwiczeniach. Fot. zbiory Witalij Kostriczenko

Ścigacze okrętów podwodnych typu

„Kronstadt” (Projekt 122bis)

Wszystkie jednostki projektu 122bis 09.04.1947, nr stocz. 438, skreślony BO-192 (od 27.12.1956 - MPK- zbudowane zostały w Stoczni Nr 20.01.1960. 192) poł. stęp. 25.10.1947, wod. 340 im. A.M. Gorkiego w Zielenodol- BO-184 (od 27.12.1956‑MPK- 19.04.1948, nr stocz. 447, skreślony sku. Jeśli nie podano inaczej, wszyst- 184) poł. stęp. 20.02.1947, wod. 13.01.1961. kie jednostki skreślone ze składu Floty 09.04.1947, nr stocz. 439, skreślony BO-193 (od 27.12.1956 - MPK- przekazane zostały Działowi Mienia 20.01.1960. 193) poł. stęp. 25.02.1948, wod. Rezerwowego OFI. BO-185 (od 27.12.1956‑MPK- 24.04.1948, nr stocz. 448, skreślony BO-270 (od 16.10.1956 r. – PS-6) 185) poł. stęp. 15.02.1947, wod. 20.01.1960. położenie stępki 30.06.1945, wodo- 09.04.1947, nr stocz. 440, skreślony BO-194 (od 27.12.1956‑MPK- wany 27.04.1946, nr stoczniowy 367, 12.11.1959. 194) poł. stęp. 29.04.1948, wod. skreślony ze składu Floty 21.01.1960. BO-186 (od 25.09.1948‑BO-441, od 28.11.1948, nr stocz. 449, skreślony BO-171 (od 27.12.1956‑MPK- 19.09.1957‑PSKR-410, od 1972‑PSKR- 20.01.1960. 171) poł. stęp. 30.06.1945, wod. 21, od 26.5.1972‑UTS-367) poł. stęp. BO-195 (od 27.12.1956‑MPK- 28.04.1946, nr stocz. 368, skreślony 07.1947, wod. 09.1948, nr stocz. 441, 195) poł. stęp. 30.04.1948, wod. ze składu Floty 13.01.1961. skreślony 23.12.1993. Zatonął przy 13.12.1948, nr stocz. 450, skreślony BO-172 (od 27.12.1956‑MPK-172, nabrzeżu w Ust-Dwińsku (obecnie 20.01.1960. od 31.03.1958‑BRN-47) poł. stęp. dzielnica Rygi). BO-196 (od 27.12.1956‑MPK- 29.09.1945, wod. 28.04.1946, nr BO-187 (od 27.12.1956‑MPK- 196) poł. stęp. 18.07.1948, wod. stocz. 379, skreślony 18.06.1959. 187) poł. stęp. 24.07.1947, wod. 21.03.1949, nr stocz. 451, skreślony BO-173 (od 27.12.1956‑MPK-173, 24.04.1948, nr stocz. 442, skreślony 20.01.1960. od 31.03.1958‑BRN-48) poł. stęp. 20.01.1960. BO-197 (od 26.11.1949‑BO- 29.11.1945, wod. 27.04.1946, nr BO-188 (od 27.12.1956‑MPK- 452, od 19.09.1957‑PSKR-401) poł. stocz. 380, skreślony 21.05.1959. 188) poł. stęp. 15.09.1947, wod. stęp. 12.09.1948, wod. 24.08.1949, BO-174 do BO-180 planowane 24.04.1948, nr stocz. 443, skreślony nr stocz. 452, skreślony 08.1949, do budowy, nr stocz. 381-387, zdjęte 12.09.1959. 26.11.1949 przekazany Morskim z budowy 23.07.1946. BO-189 (od 27.09.1948‑BO-444, Siłom Pogranicza MSW Okręgu BO-181 (od 21.08.1950‑BO-436, od od 19.09.1957‑PSKR-411) poł. stęp. Leningradzkiego. 19.09.1957‑PSKR-409, od 1972‑PSKR- 01.1948, wod. 09.1948, nr stocz. 444, BO-198 (od 26.11.1949‑BO- 20, od 26.05.1972‑UTS-366) poł. stęp. skreślony 07.10.1948. 453, od 19.09.1957‑PSKR-402) poł. 20.10.1946, wod. 27.04.1947, nr stocz. BO-190 (od 27.12.1956‑MPK- stęp. 5.09.1948, wod. 12.03.1949, 436, skreślony 13.09.1993. 190) poł. stęp. 22.11.1947, wod. nr stocz. 453, skreślony 08.1949, BO-182 (od 27.12.1956‑MPK- 24.04.1948, nr stocz. 445, skreślony 26.11.1949 przekazany Morskim 182) poł. stęp. 25.10.1946, wod. 20.01.1960. Siłom Pogranicza MSW Okręgu 27.04.1947, nr stocz. 437, skreślony BO-191 (od 27.12.1956‑MPK- Leningradzkiego. 12.09.1959. 191) poł. stęp. 14.12.1947, wod. BO-199 (od 27.12.1956‑MPK- BO-183 (od 27.12.1956‑MPK- 24.04.1948, nr stocz. 446, skreślony 199) poł. stęp. 23.10.1948, wod. 183) poł. stęp. 31.12.1946, wod. 25.11.1957. 02.04.1949, nr stocz. 454, skreślony

64 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”

13.01.1961, 26.01.1961 przekazany Klubowi Młodych Marynarzy w Le- ningradzie. BO-200 (od 27.12.1956‑MPK- 200) poł. stęp. 23.01.1949, wod. 07.04.1949, nr stocz. 455, skreślony 12.04.1963. BO-201 (od 27.12.1956‑MPK- 201) poł. stęp. 21.01.1949, wod. 11.04.1949, nr stocz. 456, skreślony 12.04.1963. BO-247 (od 27.12.1956‑MPK- 247) poł. stęp. 19.02.1949, wod. 19.04.1949, nr stocz. 457, skreślony 12.04.1963. BO-248 (od 27.12.1956‑MPK-248) poł. stęp. 25.03.1949, wod. 08.1949, nr stocz. 458, skreślony 27.07.1960. BO-249 (od 27.12.1956‑MPK- 249) poł. stęp. 08.04.1949, wod. 22.06.1949, nr stocz. 459, skreślony Jeden ze ścigaczy Floty Bałtyckiej, lata 50-te. Fot. zbiory Siergiej Bałakin 27.07.1960. BO-250 (od 27.12.1956‑MPK- stocz. 463, skreślony 02.11.1962. BO-272 (od 27.12.1956‑MPK-272) 250) poł. stęp. 14.04.1949, wod. BO-254 (od 27.12.1956‑MPK- poł. stęp. 12.08.1949, wod. 30.09.1949, 01.07.1949, nr stocz. 460, skreślony 254, od 02.02.1961‑BRN-3) poł. stęp. nr stocz. 467, skreślony 19.06.1961, 13.01.1961. 24.06.1949, wod. 31.08.1949, nr przekazany Czarnomorskiej Kompanii BO-251 (od 21.08.1950‑BO-461, stocz. 464, skreślony 02.11.1962. Żeglugowej. od 19.09.1957‑PSKR-412) poł. stęp. BO-255 (od 18.07.1951‑BO- BO-273 (od 27.12.1956‑MPK- 09.05.1949, wod. 19.06.1949, nr stocz. 465, od 19.09.1957‑PSKR-422, od 273) poł. stęp. 03.09.1949, wod. 461, skreślony 21.08.1950, przekaza- 15.10.1960‑MPK-267) poł. stęp. 01.11.1949, nr stocz. 468, skreślony ny Morskim Siłom Pogranicza MBP 11.07.1949, wod. 11.09.1949, nr 07.06.1961. Okręgu Litewskiego. stocz. 465, skreślony 09.07.1963, BO-274 (od 27.12.1956‑MPK- BO-252 (od 27.12.1956‑MPK- 22.08.1963 przekazany Klubowi 274) poł. stęp. 23.09.1949, wod. 252, od 02.02.1961‑BRN-1) poł. stęp. Młodych Marynarzy w Jałcie. 04.12.1949, nr stocz. 469, skreślo- 19.05.1949, wod. 04.08.1949, nr BO-271 (od 18.07.1951‑BO- ny 12.04.1960, skreślony 14.05.1960, stocz. 462, skreślony 02.11.1962. 466, od 19.09.1957‑PSKR-428, od przekazany Komitetowi DOSAAF BO-253 (od 27.12.1956‑MPK- 15.10.1960‑MPK-110) poł. stęp. w Kijowie. 253, od 02.02.1961‑BRN-2) poł. stęp. 26.07.1949, wod. 25.09.1949, nr BO-275 (od 27.12.1956‑MPK- 06.06.1949, wod. 28.08.1949, nr stocz. 466, skreślony 30.07.1965. 275) poł. stęp. 13.10.1949, wod.

BO-277 w trakcie prób odbiorczych. Fot. zbiory P.I. Kaczur

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 65 Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”

20.12.1949, nr stocz. 470, skreślony 31.03.1950, nr stocz. 478, skreślo- nr stocz. 486, skreślony 05.02.1958, 01.04.1961. ny 13.01.1961, 19.06.1961 prze- przekazany Polsce. BO-276 (od 27.12.1956‑MPK-276, kazany Czarnomorskiej Kompanii BO-292 (od 27.12.1956‑MPK- od 04.61‑Gafiel) poł. stęp. 25.10.1949, Żeglugowej. 292) poł. stęp. 12.06.1950, wod. wod. 28.12.1949, nr stocz. 471, BO-284 (od 27.12.1956‑MPK- 13.08.1950, nr stocz. 487, skreślony 13.01.1961, skreślony 06.02.1961, 284) poł. stęp. 03.03.1950, wod. 24.01.1963, przekazany Indonezji . przekazany Głównemu Zarządowi 15.04.1950, nr stocz. 479, skreślony BO-293 (od 27.12.1956‑MPK- Geologii i Zasobów Naturalnych przy 13.01.1961. 293) poł. stęp. 20.06.1950, wod. Radzie Ministrów ZSSR. BO-285 (od 27.12.1956‑MPK- 13.08.1950, nr stocz. 488, skreślony BO-277 (od 27.12.1956‑MPK-277) 285) poł. stęp. 14.03.1950, wod. 24.01.1963, przekazany Indonezji. poł. stęp. 13.11.1949, wod. 29.01.1950, 31.05.1950, nr stocz. 480, skreślony BO-294 (od 27.12.1956‑MPK- nr stocz. 472, skreślony 07.07.1961, 13.01.1961. 294) poł. stęp. 15.07.1950, wod. skreślony 01.09.1961, przekazany BO-286 (od 27.12.1956‑MPK- 20.08.1950, nr stocz. 489 , skreślony Klubowi Młodych Marynarzy w Le- 286) poł. stęp. 27.03.1950, wod. 24.01.1963, przekazany Indonezji. ningradzie. 03.06.1950, nr stocz. 481, skreślony BO-295 (od 27.12.1956‑MPK-

Jednostka szkolna Poljarnyj (eks BO-931), fotografia z lat 60-tych. Fot. zbiory Siergiej Bałakin

BO-278 (od 27.12.1956‑MPK- 09.07.1963, 24.08.1963 przeklasyfiko- 295) poł. stęp. 15.07.1950, wod. 278) poł. stęp. 29.11.1949, wod. wany na statek szkolny Trudowyje re- 28.08.1950, nr stocz. 490, skreślony 09.02.1950, nr stocz. 473, skreślony zierwy. 13.01.1961. 07.06.1961. BO-287 (od 27.12.1956‑MPK- BO-296 (od 27.12.1956‑MPK- BO-279 (od 04.05.1950‑BO-474, 287) poł. stęp. 06.04.1950, wod. 296, od 15.09.1957‑Zręczny) poł. od 19.09.1957‑PSKR-413) poł. stęp. 06.06.1950, nr stocz. 482, skreślony stęp. 24.07.1950, wod. 01.09.1950, 14.12.1949, wod. 01.08.1950, nr stocz. 07.07.1961. nr stocz. 491, skreślony 05.02.1958, 474, skreślony 15.10.1960, przekaza- BO-288 (od 27.12.1956‑BO-483, przekazany Polsce. ny Zarządowi Gospodarki. od 19.09.1957‑PSKR-434) poł. stęp. BO-297 (od 27.12.1956‑MPK- BO-280 (od 04.05.1950‑BO- 18.04.1950, wod. 30.09.1950, nr 297) poł. stęp. 02.08.1950, wod. 475, od 19.09.1957‑PSKR-403, stocz. 483, skreślony 19.07.1950, prze- 09.09.1950, nr stocz. 492, skreślony od 15.10.1960‑MPK-230, od kazany Morskim Siłom Pogranicza 07.06.1961. 09.08.1965‑BRN-6) poł. stęp. Okręgu Azerbejdżańskiego. BO-298 (od 27.12.1956‑MPK-298, od 20.12.1949, wod. 01.08.1950, nr BO-289 (od 27.12.1956‑MPK- 08.1960‑Leningrad, od 1961‑Polarnik, stocz. 475, skreślony 10.08.1967. 289) poł. stęp. 04.04.1950, wod. następnie znów Leningrad) poł. stęp. BO-281 (od 04.05.1950‑BO-476, 19.06.1950, nr stocz. 484, skreślony 12.08.1950, wod. 15.09.1950, nr stocz. od 19.09.1957‑PSKR-433) poł. stęp. 08.07.1963. 493, 15.07.1960 przekazany Klubowi 04.01.1950, wod. 15.09.1950, nr BO-290 (od 19.07.1950‑BO- Młodych Marynarzy w Moskwie, skre- stocz. 476, skreślony 1968, przekaza- 485, od 19.09.1957‑PSKR-435, ślony 19.08.1960. ny Zarządowi Gospodarki. od 05.01.1970‑MPK-355, od BO-299 (od 27.12.1956‑MPK-299) BO-282 (od 27.12.1956‑MPK- 02.07.1971 UTS-86) poł. stęp. poł. stęp. 23.08.1950, wod. 30.9.1950, 282) poł. stęp. 08.02.1950, wod. 23.05.1950, wod. 10.10.1950, nr nr stocz. 494, skreślony 19.01.1961. 21.03.1950, nr stocz. 477, skreślony stocz. 485, skreślony 16.11.1995. BO-300 (od 27.12.1956‑MPK- 07.06.1961. BO-291 (od 27.12.1956‑MPK- 300) poł. stęp. 02.09.1950, wod. BO-283 (od 27.12.1956‑MPK- 291, od 15.09.1957‑Zwinny) poł. 07.10.1950, nr stocz. 495, skreślony 283) poł. stęp. 14.02.1950, wod. stęp. 03.06.1950, wod. 10.08.1950, 24.01.1963, przekazany Indonezji.

66 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Jeden ze ścigaczy Floty Północnej w swojej ustronnej bazie, początek lat 60-tych. Fot. zbiory Siergiej Biereżnoj

BO-334 (od 27.12.1956‑MPK- stęp. 10.02.1951, wod. 29.03.1951, 27.05.1951, nr stocz. 510, skreślony 334) poł. stęp. 14.09.1950, wod. nr stocz. 506, skreślony 05.02.1958, 26.06.1964. 15.10.1950, nr stocz. 496, skreślony przekazany Polsce. BO-349 (od 27.12.1956‑MPK-349) 24.01.1963, przekazany Indonezji. BO-345 (od 27.12.1956‑MPK-345, poł. stęp. 01.04.1951, wod. 07.06.1951, BO-335 (od 19.06.1951‑BO- od 13.01.1970‑OS-270) poł. stęp. nr stocz. 511, skreślony 26.06.1964. 497, od 19.09.1957‑PSKR-404, od 21.02.1951, wod. 31.03.1951, nr BO-350 (od 27.12.1956‑MPK- 15.10.1960‑MPK-231) poł. stęp. stocz. 507, skreślony 04.11.1970. 350, od 31.07.1963‑BRN-4) poł. stęp. 22.09.1950, wod. 09.06.1951, nr BO-346 (od 27.12.1956‑MPK- 10.04.1951, wod. 23.06.1951, nr stocz. 497, skreślony 12.04.1963. 346, od 29.09.1967‑OS-180, od stocz. 512, skreślony 04.03.1964. BO-336 (od 19.06.1951‑BO- 08.07.1971‑UTS-124) poł. stęp. BO-351 (od 27.12.1956‑MPK- 498, od 19.09.1957‑PSKR-405, od 03.03.1951, wod. 06.04.1951, nr stocz. 351) poł. stęp. 19.04.1951, wod. 15.10.1960‑MPK-233) poł. stęp. 508, skreślony 22.04.1958, przekazany 11.07.1951, nr stocz. 513, skreślony 28.09.1950, wod. 09.06.1951, nr Albanii. Zwrócony 29.09.1967 w skład 30.09.1967, przekazany Kaspijskiemu stocz. 498, skreślony 12.04.1963. Floty Czarnomorskiej i 26.01.1998 Klubowi Młodych Strażaków. BO-337 (od 27.12.1956‑MPK- przeklasyfikowany w stację szkolno- BO-352 (od 27.12.1956‑MPK- 337, od 14.01.1970‑OS-64) poł. stęp. treningową w zatoce Strieleckoj. 352) poł. stęp. 28.04.1951, wod. 10.10.1950, wod. 28.12.1950, nr BO-347 (od 27.12.1956‑MPK- 28.07.1951, nr stocz. 514, skreślony stocz. 499, skreślony 04.07.1973. 347, od 15.09.1957‑Groźny) poł. stęp. 06.02.1961, przekazany Instytutowi BO-338 (od 27.12.1956‑MPK- 31.03.1951, wod. 25.05.1951, nr stocz. Naukowo-Badawczemu Nr 753. 338) poł. stęp. 24.10.1950, wod. 509, skreślony 05.02.1958, przekaza- BO-353 (od 27.12.1956‑MPK- 31.12.1950, nr stocz. 500, skreślony ny Polsce. 353) poł. stęp. 07.05.1951, wod. 31.07.1963. BO-348 (od 27.12.1956‑MPK- 27.07.1951, nr stocz. 515, skreślony BO-339 (od 27.12.1956‑MPK- 348) poł. stęp. 21.03.1951, wod. 26.12.1956. 339) poł. stęp. 14.11.1950, wod. 24.01.1951, nr stocz. 501, skreślony Przejście „Północną drogą morską” jednego ze ścigaczy na Daleki Wschód, lata 26.06.1964. 50-te. Fot. zbiory Anatolij N. Odajnik BO-340 (od 27.12.1956‑MPK- 340) poł. stęp. 21.10.1950, wod. 16.02.1951, nr stocz. 502, skreślony 28.02.1961. BO-341 (od 27.12.1956‑MPK- 341) poł. stęp. 11.01.1951, wod. 03.03.1951, nr stocz. 503, skreślony 30.07.1965. BO-342 (od 27.12.1956‑MPK- 342) poł. stęp. 20.01.1951, wod. 13.03.1951, nr stocz. 504, skreślony 22.12.1966. BO-343 (od 27.12.1956‑MPK- 343) poł. stęp. 01.02.1951, wod. 21.03.1951, nr stocz. 505, skreślony 22.12.1966. BO-344 (od 27.12.1956‑MPK- 344, od 15.09.1957‑Wytrwały) poł.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 67 Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”

Jeden ze ścigaczy w Zatoce Kolskiej, początek lat 50-tych. Fot. zbiory P.I. Kaczur

BO-354 (od 27.12.1956‑MPK- wod. 16.10.1951, nr stocz. 526, skre- 11.02.1952, nr stocz. 534, skreślony 354) poł. stęp. 17.05.1951, wod. ślony 24.08.1967, przekazany Klubowi 09.08.1965. 06.08.1951, nr stocz. 516, skreślony Młodych Marynarzy w. Astrachaniu. BO-374 (od 27.12.1956‑MPK- 26.06.1964. BO-366 (od 23.9.1952‑BO- 374, od 1964 - El Fayoum) poł. stęp. BO-356 (od 27.12.1956‑MPK-356, 527, od 19.09.1957‑PSKR-414, 12.12.1951, wod. 01.03.1952, nr stocz. od 10.02.1967‑BRN-203) poł. stęp. od 15.10.1960‑MPK-236, od 535, skreślony 09.08.1963, przekaza- 29.05.1951, wod. 19.08.1951, nr 31.01.1962‑PSKR-461) poł. stęp. ny Egiptowi. stocz. 517, skreślony 29.08.1972. 19.09.1951, wod. 29.11.1951, nr stocz. BO-375 (od 12.08.1956‑BO- BO-357 (od 27.12.1956‑MPK- 527, skreślony 10.08.1970, przekaza- 536, od 19.09.1957‑PSKR-439, od 357) poł. stęp. 06.04.1951, wod. ny Zarządowi Gospodarki. 15.10.1960‑MPK-203) poł. stęp. 01.09.1951, nr stocz. 518, skreślony BO-367 (od 23.9.1952‑BO- 23.12.1951, wod. 12.03.1952, nr 18.09.1967. 528, od 19.09.1957‑PSKR-415, stocz. 536, skreślony 13.05.1966. BO-358 (od 27.12.1956‑MPK- od 15.10.1960‑MPK-239, od BO-376 (od 12.8.1956‑BO- 358) poł. stęp. 26.06.1951, wod. 31.01.1962‑PSKR-462) poł. stęp. 537, od 19.09.1957‑PSKR-440, od 10.09.1951, nr stocz. 519, skreślony 25.09.1951, wod. 17.12.1951, nr stocz. 15.10.1960‑MPK-223) poł. stęp. 26.06.1964. 528, skreślony 10.08.1970, przekaza- 29.12.1951, wod. 17.03.1952, nr BO-359 (od 27.12.1956‑MPK- ny Zarządowi Gospodarki. stocz. 537, skreślony 26.06.1964. 359) poł. stęp. 15.07.1951, wod. BO-368 (od 23.9.1952‑BO- BO-377 (od 12.08.1956‑BO- 15.09.1951, nr stocz. 520, skreślony 529, od 19.09.1957‑PSKR-416, 538, od 19.09.1957‑PSKR-441, od 09.08.1965. od 15.10.1960‑MPK-243, od 15.10.1960‑MPK-225) poł. stęp. BO-360 (od 27.12.1956‑MPK- 31.01.1962‑PSKR-463) poł. stęp. 14.01.1952, wod. 25.04.1952, nr 360) poł. stęp. 28.07.1951, wod. 04.10.1951, wod. 20.12.1951, nr stocz. 538, skreślony 26.06.1964. 22.09.1951, nr stocz. 521, skreślony stocz. 529, skreślony 07.1969, przeka- BO-378 (od 27.12.1956‑MPK- 03.10.1960, przekazany Morskiemu zany Zarządowi Gospodarki. 378) poł. stęp. 24.01.1952, wod. Klubowi DOSAAF ZSSR. BO-369 (od 23.9.1952‑BO-530, 27.04.1952, nr stocz. 539, skreślony BO-361 (od 27.12.1956‑MPK- od 19.09.1957‑PSKR-406) poł. stęp. 12.03.1966. 361, od 26.06.1964‑OS-35) poł. stęp. 18.10.1951, 30.12.1951, nr stocz. BO-379 poł. stęp. 01.02.1952, wod. 04.08.1951, wod. 25.09.1951, nr 530, skreślony 05.1969, przekazany 03.07.1952, nr stocz. 540, skreślony stocz. 522, skreślony 27.08.1965. Zarządowi Gospodarki. 26.07.1955, przekazany Chinom. BO-362 (od 27.12.1956‑MPK- BO-370 (od 27.12.1956‑MPK- BO-380 poł. stęp. 14.02.1952, wod. 362) poł. stęp. 14.08.1951, wod. 370) poł. stęp. 30.10.1951, wod. 29.04.1952, nr stocz. 541, skreślony 30.09.1951, nr stocz. 523, skreślony 31.12.1951, nr stocz. 531, skreślony 26.07.1955, przekazany Chinom. 09.07.1963. 09.08.1965. BO-381 (od 27.12.1956‑MPK- BO-363 (od 27.12.1956‑MPK- BO-371 (od 27.12.1956‑MPK-371) 381) poł. stęp. 23.02.1952, wod. 363) poł. stęp. 22.08.1951, wod. poł. stęp. 13.11.1951, wod. 17.01.1952, 26.06.1952, nr stocz. 542, skreślony 04.10.1951, nr stocz. 524, skreślony nr stocz. 532, skreślony 22.12.1966. 09.08.1965. 13.05.1966. BO-372 (od 12.8.1956‑BO- BO-382 (od 27.12.1956‑MPK-382) BO-364 (od 27.12.1956‑MPK-364, 533, od 19.09.1957‑PSKR-438, od poł. stęp. 10.03.1952, wod. 28.6.1952, od 26.06.1964‑OS-36) poł. stęp. 1951 , 15.10.1960‑MPK-220) poł. stęp. nr stocz. 543, skreślony 24.01.1963, wod. 10.10.1951, nr stocz. 525, skre- 24.11.1951, wod. 25.01.1952, nr przekazany Indonezji. ślony 27.08.1965. stocz. 533, skreślony 13.05.1966. BO-383 (od 27.12.1956‑MPK-383, BO-365 (od 27.12.1956‑MPK-365, BO-373 (od 27.12.1956‑MPK- od 1964 - El Manufien) poł. stęp. od 1967‑RUS-6) poł. stęp. 31.08.1951, 373) poł. stęp. 30.11.1951, wod. 23.03.1952, wod. 14.07.1952, nr stocz.

68 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”

544, skreślony 21.01.1963, przekaza- Pogranicza KGB Zachodniego 12.09.1952, wod. 13.01.1953, nr stocz. ny Egiptowi. Okręgu Wojskowego. 564, skreślony 27.02.1987. BO-384 (od 27.12.1956‑MPK-384) BO-393 poł. stęp. 10.07.1952, wod. BO-404 (od 10.09.1953‑BO-565, poł. stęp. 04.04.1952, wod. 17.06.1952, 06.10.1952, nr stocz. 554, skreślony od 19.09.1957‑PSKR-442) poł. stęp. nr stocz. 545, 27.12.1956 przeniesio- 26.07.1955, przekazany Chinom. 02.10.1952, wod. 16.02.1953, nr stocz. ny do podklasy małych ścigaczy op. BO-394 (od 27.12.1956‑MPK- 565, skreślony 10.09.1953, przekaza- BO-385 (od 27.12.1956‑MPK- 394) poł. stęp. 16.07.1952, wod. ny Morskim Siłom Pogranicza Okręgu 385) poł. stęp. 14.04.1952, wod. 14.09.1952, nr stocz. 555, skreślony Karelo-Fińskiego. W 1954 r. przepro- 12.06.1952, nr stocz. 546, skreślony 23.11.1960, przekazany Albanii. wadzony na Daleki Wschód i włączo- 09.08.1965. BO-395 poł. stęp. 24.07.1952, wod. ny w skład Okręgu Pogranicznego BO-386 (od 27.12.1956‑MPK- 25.09.1952, nr stocz. 556, skreślony Oceanu Spokojnego. 386, od 14.01.1970‑OS-67) poł. stęp. 26.07.1955, przekazany Chinom. BO-405 (od 21.08.1953‑BO-566, 30.04.1952, wod. 10.07.1952, nr BO-396 poł. stęp. 30.07.1952, wod. od 19.09.1957‑PSKR-417) poł. stęp. stocz. 547, skreślony 04.07.1973. 01.10.1952, nr stocz. 557, skreślony 24.10.1952, wod. 12.02.1953, nr BO-387 (od 27.12.1956‑MPK-387, 26.07.1955, przekazany Chinom. stocz. 566, skreślony 07.1971, przeka- od 19.09.1957‑PSKR-452) poł. stęp. BO-397 poł. stęp. 05.08.1952, wod. zany Zarządowi Gospodarki. 10.05.1952, wod. 24.07.1952, nr stocz. 13.10.1952, nr stocz. 558, skreślony BO-406 (od 12.10.1953‑BO- 548, skreślony 19.05.1957, przekaza- 26.07.1955, przekazany Chinom. 567, od 19.09.1957‑PSKR-429, od ny Morskim Siłom Pogranicza KGB BO-398 (od 27.12.1956‑MPK-398) 15.10.1960‑MPK-113) poł. stęp. Okręgu Leningradzkiego. poł. stęp. 13.08.1952, wod. 19.10.1952, 29.10.1952, wod. 11.03.1953, nr BO-388 (od 27.12.1956‑MPK- nr stocz. 559, skreślony 26.06.1964. stocz. 567, skreślony 30.10.1965. 388) poł. stęp. 20.05.1952, wod. BO-399 (od 27.12.1956‑MPK- BO-407 (od 12.10.1953‑BO-568, od 02.08.1952, nr stocz. 549, skreślony 399) poł. stęp. 20.08.1952, wod. 19.09.1957‑PSKR-423, od 15.10.1960 22.05.1958, przekazany Albanii. 05.11.1952, nr stocz. 560, skreślony MPK‑270, od 29.09.1967‑OS-179, BO-389 (od 27.12.1956‑MPK- 18.09.1967. od 20.04.1972‑UTS-291) poł. stęp. 389) poł. stęp. 31.05.1952, wod. BO-400 (od 27.12.1956‑MPK- 17.11.1952, wod. 16.03.1953, nr 10.08.1952, nr stocz. 550, skreślony 400) poł. stęp. 22.08.1952, wod. stocz. 568, skreślony 04.08.1973. 22.05.1958, przekazany Albanii. 22.10.1952, nr stocz. 561, skreślony BO-408 (od 20.10.1953‑BO- BO-390 (od 27.12.1956‑MPK-390, 26.06.1964. 569, od 19.09.1957‑PSKR-443, od od 19.09.1957‑PSKR-453) poł. stęp. BO-401 (od 27.12.1956‑MPK- 15.10.1960‑MPK-228) poł. stęp. 19.06.1952, wod. 16.08.1952, nr 401) poł. stęp. 29.08.1952, wod. 25.11.1952, wod. 11.04.1953, nr stocz. 551, skreślony 06.1970, przeka- 28.12.1952, nr stocz. 562, skreślony stocz. 569, skreślony 26.06.1964. zany Zarządowi Gospodarki. 12.03.1966. BO-409 (od 27.12.1956‑MPK- BO-391 (od 27.12.1956‑MPK-391, BO-402 (od 27.12.1956‑MPK- 409, od 14.01.1970‑OS-71) poł. stęp. od 19.09.1957‑PSKR-454) poł. stęp. 402, od 26.12.1967‑UTS-181) poł. 06.12.1952, wod. 30.03.1953, nr 28.06.1952, wod. 29.08.1952, nr stocz. stęp. 03.09.1952, wod. 03.11.1952, stocz. 570, skreślony 04.07.1973. 552, skreślony 10.08.1970, przekaza- nr stocz. 563, 27.12.1956 przeniesio- BO-410 (od 27.12.1956‑MPK-410) ny Zarządowi Gospodarki. ny do podklasy małych ścigaczy op., poł. stęp. 19.12.1952, wod. 10.04.1953, BO-392 (od 27.12.1956‑MPK- 19.09.1967 przeklas. w stację szkol- nr stocz. 571, 27.09.1968, skreślo- 392, od 19.09.1957‑PSKR-455) poł. no-treningową w Granitowym a od ny 26.12.1968, przekazany Klubowi stęp. 07.07.1952, wod. 06.09.1952, 01.07.1997 w Polarnym. Młodych Marynarzy w Kimrze. nr stocz. 553, skreślony 19.05.1957, BO-403 (od 27.12.1956‑MPK-403, BO-411 (od 27.5.1955‑Czujny) poł. przekazany Morskim Siłom od 09.09.1965‑UTS-17) poł. stęp. stęp. 06.01.1953, wod. 11.04.1953,

Jeden ze ścigaczy drugiej serii produkcyjnej. Fot. zbiory P.I. Kaczur

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 69 Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt” nr stocz. 572, skreślony 25.06.1955, BO-422 (od 27.12.1956‑MPK- 18.10.1953, nr stocz. 592, skreślony przekazany Polsce. 422) poł. stęp. 12.05.1953, wod. 30.01.1967. BO-412 (od 27.5.1955‑Nieugięty) 01.08.1953, nr stocz. 583, skreślony BO-432 (od 27.12.1956‑MPK-432) poł. stęp. 17.01.1953, wod. 09.04.1953, 18.09.1967. poł. stęp. 13.8.1953, wod. 28.10.1953, nr stocz. 573, skreślony 25.06.1955, BO-423 (od 27.12.1956‑MPK-423, nr stocz. 593, skreślony 16.03.1967. przekazany Polsce. od 19.09.1957‑PSKR-459) poł. stęp. BO-433 (od 27.12.1956‑MPK- BO-413 (od 27.12.1956‑MPK- 12.06.1953, wod. 09.08.1953, nr stocz. 433) poł. stęp. 22.08.1953, wod. 413) poł. stęp. 13.02.1953, wod. 584, 30.05.1957, skreślony 19.09.1957, 06.11.1953, nr stocz. 594, skreślony 03.07.1953, nr stocz. 574, skreślony przekazany Morskim Siłom Pogranicza 27.09.1968. 26.07.1964. KGB Okręgu Azerbejdżańskiego. BO-434 (od 27.12.1956‑MPK-434, BO-414 (od 27.12.1956‑MPK- BO-424 (od 27.12.1956‑MPK- od 21.10.1968‑UTS-303) poł. stęp. 414) poł. stęp. 25.02.1953, wod. 424) poł. stęp. 30.06.1953, wod. 27.08.1953, wod. 02.11.1953, nr 30.06.1953, nr stocz. 575, skreślony 17.08.1953, nr stocz. 585, skreślony stocz. 595, 20.04.1992 zatonął w Lii- 24.04.1970. 01.12.1958, przekazany Indonezji. nachamari. BO-415 (od 27.12.1956‑MPK- BO-425 (od 27.12.1956‑MPK- BO-435 (od 27.12.1956‑MPK- 415) poł. stęp. 09.03.1953, wod. 425, od 19.09.1957‑PSKR-457, 435) poł. stęp. 01.09.1953, wod. 28.06.1953, nr stocz. 576, skreślony od 15.10.1960‑MPK-130, od 30.11.1953, nr stocz. 800, skreślony 27.09.1968. 26.06.1964‑OS-37) poł. stęp. 13.05.1966. BO-416 (od 27.12.1956‑MPK- 01.07.1953, wod. 29.08.1953, nr BO-436 (od 27.12.1956‑MPK- 416) poł. stęp. 20.03.1953, wod. stocz. 586, skreślony 28.04.1965. 436) poł. stęp. 15.10.1953, wod. 24.06.1953, nr stocz. 577, skreślony BO-426 (od 27.12.1956‑MPK- 12.12.1953, nr stocz. 801, skreślony 13.05.1966. 426) poł. stęp. 19.07.1953, wod. 25.07.1972. BO-417 (od 27.05.1955‑Zawzięty) 04.09.1953, nr stocz. 587, skreślony BO-437 (od 27.12.1956‑MPK- poł. stęp. 27.03.1953, wod. 17.06.1953, 01.12.1958, przekazany Indonezji. 437) poł. stęp. 29.09.1953, wod. nr stocz. 578, skreślony 25.06.1955, BO-427 (od 27.12.1956‑MPK- 28.12.1953, nr stocz. 802, skreślony przekazany Polsce. 427) poł. stęp. 01.07.1953, wod. 24.07.1970, przekazany Komitetowi BO-418 (od 27.5.1955‑Zwrotny) poł. 16.09.1953, nr stocz. 588, skreślony DOSAAF w Leningradzie. stęp. 04.04.1953, wod. 19.06.1953, 01.12.1958, przekazany Indonezji. BO-438 (od 27.12.1956‑MPK- nr stocz. 579, skreślony 25.06.1955, BO-428 (od 27.12.1956‑MPK- 438) poł. stęp. 09.10.1953, wod. przekazany Polsce. 428, od 19.09.1957-PSKR‑458, 08.01.1954, nr stocz. 803, skreślony BO-419 (od 27.12.1956‑MPK-419) od 15.10.1960‑MPK-135, od 27.09.1968. poł. stęp. 15.04.1953, wod. 15.07.1953, 26.06.1964‑OS-38) poł. stęp. BO-439 (od 27.12.1956‑MPK- nr stocz. 580, skreślony 15.10.1978, 08.07.1953, wod. 23.09.1953, nr 439) poł. stęp. 19.10.1953, wod. przekazany Żdanowskiemu Klubowi stocz. 589, skreślony 18.09.1965. 15.01.1954, nr stocz. 804, skreślony Morskiemu DOSAAF. BO-429 (od 27.12.1956‑MPK- 27.09.1968. BO-420 (od 27.12.1956‑MPK- 429) poł. stęp. 21.08.1953, wod. BO-440 (od 27.12.1956‑MPK- 420) poł. stęp. 22.04.1953, wod. 01.10.1953, nr stocz. 590, skreślony 440) poł. stęp. 24.10.1953, wod. 19.07.1953, nr stocz. 581, skreślony 01.12.1958, przekazany Indonezji. 30.01.1954, nr stocz. 805, skreślony 27.11.1965. BO-430 (od 27.12.1956‑MPK- 23.04.1970. BO-421 (od 27.12.1956‑MPK- 430, od 19.09.1957‑PSKR-456, od BO-446 (od 27.12.1956‑MPK-446, 421, od 08.1968‑Zarja) poł. stęp. 15.10.1960‑MPK-127) poł. stęp. od 13.01.1970‑BRN-229) poł. stęp. 25.04.1953, wod. 28.07.1953, nr stocz. 28.09.1953, wod. 13.10.1953, nr 05.11.1953, wod. 05.02.1954, nr 582, skreślony 01.08.1968, przeka- stocz. 591, skreślony 26.06.1964. stocz. 806, skreślony 04.11.1970. zany Jarosławskiej Flotylli Młodych BO-431 (od 27.12.1956‑MPK- BO-447 (od 27.12 1956‑MPK-447, Marynarzy im. F.F. Uszakowa. 431) poł. stęp. 05.08.1953, wod. od 20.03.1962‑PSKR-465) poł. stęp. 18.11.1953, wod. 12.02.1954, nr Jednostka szkolna Zarja (eks BO-421) w 1994 roku. Fot. Witalij Kostriczenko stocz. 807, skreślony 07.1969, przekazany Zarządowi Gospodarki. BO-448 (od 27.12.1956‑MPK-448, od 15.07.1971‑UTS-102) poł. stęp. 01.12.1953, wod. 23.02.1954, nr stocz. 808, skreślony 07.07.1994. BO-449 (od 27.12.1956‑MPK- 449) poł. stęp. 12.12.1953, wod. 28.02.1954, nr stocz. 809, skreślony 13.05.1966. BO-450 (od 27.12.1956‑MPK-450) poł. stęp. 19.12.1953, wod. 11.03.1954, nr stocz. 810, 27.03.1960 przekazany Albanii i 23.11.1960 skreślony ze skła- du Floty. BO-451 (od 27.12.1956‑MPK-451, od 15.07.1971‑UTS-105) poł. stęp.

70 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”

Jeden ze ścigaczy na paradzie w Leningradzie, lata 50-te. Okręt posiada miotacze RBU-1200. Fot. zbiory P.I. Kaczur

31.12.1953, wod. 29.03.1954, nr BO-462 (od 27.12.1956‑MPK- 15.11.1954, wod. 31.01.1955, nr stocz. stocz. 811, skreślony 07.07.1994. 462) poł. stęp. 12.08.1954, wod. 908, skreślony 13.05.1966. BO-452 (od 27.12.1956‑MPK- 30.09.1954, nr stocz. 832, skreślony BO-473 poł. stęp. 11.1954, nr stocz. 452) poł. stęp. 16.01.1954, wod. 22.06.1962, przekazany Kubie. 909, skreślony 07.05.1955, przeka- 08.04.1954, nr stocz. 812, skreślony BO-463 (od 27.12.1956‑MPK- zany Chinom, budowa dokończona 23.04.1970. 463, od 27.06.1966‑OS-93) poł. stęp. w Guangzhou. BO-453 (od 27.12.1956‑MPK- 26.07.1954, wod. 06.07.1955, nr BO-474 (od 27.12.1956‑MPK- 453) poł. stęp. 25.01.1954, wod. stocz. 833, skreślony 11.12.1968. 474) poł. stęp. 04.12.1954, wod. 15.04.1954, nr stocz. 813, skreślony BO-464 (od 27.12.1956‑MPK- 15.02.1955, nr stocz. 910, skreślony 23.04.1970. 464) poł. stęp. 20.08.1954, wod. 31.10.1958. BO-454 (od 27.12.1956‑MPK-454) 12.10.1954, nr stocz. 900, skreślony BO-475 (od 27.12.1956‑MPK- poł. stęp. 17.05.1954, wod. 30.7.1954, 22.06.1962, przekazany Kubie. 475) poł. stęp. 18.12.1954, wod. nr stocz. 824, skreślony 24.07.1969. BO-465 (od 27.12.1956‑MPK- 23.02.1955, nr stocz. 911, skreślony BO-455 (od 27.12.1956‑MPK- 465) poł. stęp. 31.08.1954, wod. 31.10.1958. 455) poł. stęp. 26.05.1954, wod. 29.10.1954, nr stocz. 901, skreślony BO-476 (od 31.08.1955‑BO- 08.08.1954, nr stocz. 825, skreślony 22.06.1962, przekazany Kubie. 912, od 19.09.1957‑PSKR-432, 17.11.1960, przekazany Instytutowi BO-466 (od 24.01.1956‑V3) poł. od 15.10.1960‑MPK-120, od Naukowo-Badawczemu Nr 3 ds. ra- stęp. 10.09.1954, wod. 13.11.1954, 13.01.1970‑OS-216) poł. stęp. dioelektroniki przy Radzie Ministrów nr stocz. 902, skreślony 24.01.1956, 30.12.1954, wod. 08.03.1955, nr ZSSR. przekazany Rumunii. stocz. 912, skreślony 04.11.1970. BO-456 (od 27.12.1956‑MPK- BO-467 (od 26.07.1955‑BO- BO-477 (od 27.12.1956‑MPK- 456) poł. stęp. 04.07.1954, wod. 903, od 19.09.1957‑PSKR-439, od 477) poł. stęp. 12.01.1955, wod. 17.08.1954, nr stocz. 826, skreślony 15.10.1960‑MPK-116) poł. stęp. 17.03.1955, nr stocz. 913, skreślony 13.05.1966. 20.09.1954, wod. 10.12.1954, nr 27.09.1968. BO-457 (od 27.12.1956‑MPK- stocz. 903, skreślony 20.03.1968. BO-478 poł. stęp. 01.1955, nr stocz. 457) poł. stęp. 15.06.1954, wod. BO-468 (od 27.12.1956‑MPK- 914, skreślony 05.1955, przekazany 24.08.1954, nr stocz. 827, skreślony 468) poł. stęp. 02.10.1954, wod. Chinom, budowa dokończona w Gu- 13.05.1966. 18.12.1954, nr stocz. 904, skreślony angzhou. BO-458 (od 27.12.1956‑MPK-458, 31.10.1958. BO-479 (od 27.12.1956‑MPK- od 13.01.1970‑BRN-230) poł. stęp. BO-469 (od 27.12.1956‑MPK- 479) poł. stęp. 25.01.1955, wod. 21.06.1954, wod. 31.08.1954, nr 469) poł. stęp. 14.10.1954, wod. 30.03.1955, nr stocz. 915, skreślony stocz. 828, skreślony 04.11.1970. 31.12.1954, nr stocz. 905, skreślony 02.06.1962, przekazany Kubie. BO-459 (od 27.12.1956‑MPK-459, 23.04.1970. BO-480 (od 27.12.1956‑MPK-480, od 20.03.1962‑PSKR-466) poł. stęp. BO-470 (od 27.12.1956‑MPK- od 15.07.1971‑UTS-119) poł. stęp. 05.07.1954, wod. 09.09.1954, nr 470) poł. stęp. 27.10.1954, wod. 02.02.1955, wod. 13.04.1955, nr stocz. 829, skreślony 06.1970, przeka- 13.01.1955, nr stocz. 906, skreślony stocz. 916, skreślony 01.09.1994. zany Zarządowi Gospodarki. 23.04.1970. BO-155 (od 27.12.1956‑MPK- BO-460 (od 27.12.1956‑MPK-460, BO-471 (od 27.12.1956‑MPK- 155) poł. stęp. 15.02.1955, wod. od 22.12.1966‑OS-111) poł. stęp. 471) poł. stęp. 01.11.1954, wod. 16.04.1955, nr stocz. 917, skreślony 17.07.1954, wod. 18.09.1954, nr 24.01.1955, nr stocz. 907, skreślony 22.06.1962, przekazany Kubie. stocz. 830, skreślony 29.08.1972. 27.09.1968. BO-157 (od 01.1956‑V1) poł. stęp. BO-461 (od 27.12.1956‑MPK-461) BO-472 (od 11.08.1955‑BO- 29.03.1955, wod. 15.06.1955, nr stocz. poł. stęp. 30.07.1954, wod. 25.09.1954, 908, od 19.09.1957‑PSKR-431, od 922, skreślony 24.01.1956, przekaza- nr stocz. 831, skreślony 13.05.1966. 15.10.1960‑MPK-118) poł. stęp. ny Rumunii.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 71 Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”

Jednostka szkolna Junyj Siewastopoliec (eks BO-931) w latach 70-tych. Fot. Witalij Kostriczenko

BO-159 (od 27.12.1956‑MPK- 814, skreślony 1955, przekazany 25.09.1969‑BRN-22) nr stocz. 819, 159) poł. stęp. 26.06.1955, wod. Morskim Siłom Pogranicza KGB 15.10.1960 przeniesiony do podkla- 07.10.1955, nr stocz. 932, skreślony Okręgu Pogranicznego Oceanu sy małych ścigaczy op., skreślony 22.06.1962, przekazany Kubie. Spokojnego. 25.09.1969, przeklas. w statek straż- BO-160 (od 27.12.1956‑MPK- BO-815 (od 1955‑PSKR-445) nr niczy. 160, od 06.1957 - Nr 95, później stocz. 815, skreślony 1955, przeka- BO-820 (od 1955‑PSKR-450, od BO-281) poł. stęp. 05.08.1955, wod. zany Morskim Siłom Pogranicza 13.01.1970‑BRN-228) nr stocz. 820, 17.10.1955, nr stocz. 934, skreślony KGB Okręgu Pogranicznego Oceanu skreślony 13.01.1970, przeklas. w sta- 13.07.1957, przekazany Bułgarii. Spokojnego. tek strażniczy. BO-161 (od 01.1956‑V2) poł. stęp. BO-816 (od 1955‑PSKR-446, od BO-821 (od 1955‑PSKR‑451, 13.04.1955, wod. 23.07.1955, nr stocz. 15.10.1960‑MPK-212) nr stocz. 816, od 15.10.1960‑MPK-217, od 924, skreślony 24.01.1956, przekaza- 15.10.1960 przeniesiony do podklasy 20.3.1962‑PSKR-451) nr stocz. 821, ny Rumunii. małych ścigaczy op. skreślony 1962, przekazany Morskim BO-162 (od 27.12.1956‑MPK- BO-817 (od 1955‑PSKR-447) nr Siłom Pogranicza. 162, od 06.1957 - Nr 95, później stocz. 817, skreślony 1955, przeka- BO-822 (od 1955‑PSKR-436) nr BO-282) poł. stęp. 14.08.1955, wod. zany Morskim Siłom Pogranicza stocz. 822, skreślony 1955, przeka- 20.10.1955, nr stocz. 935, skreślony KGB Okręgu Pogranicznego Oceanu zany Morskim Siłom Pogranicza 13.06.1957, przekazany Bułgarii. Spokojnego. KGB Okręgu Pogranicznego Oceanu BO-163 (od 27.12.1956‑MPK- BO-818 (od 1955‑PSKR-448, od Spokojnego. 163, od 10.09.1964‑OS-39) poł. stęp. 15.10.1960‑MPK-206) nr stocz. 818, BO-823 (od 1955‑PSKR-437) nr 14.08.1955, wod. 20.10.1955, nr 15.10.1960 przeniesiony do podklasy stocz. 823, skreślony 1955, przeka- stocz. 936, skreślony 04.11.1970. małych ścigaczy op. zany Morskim Siłom Pogranicza BO-814 (od 1955‑PSKR-444) BO-819 (od 1955‑PSKR‑449, KGB Okręgu Pogranicznego Oceanu poł. stęp. 07.10.1954, nr stocz. od 15.10.1960‑MPK-210, od Spokojnego.

Inne ujęcie Junyj Siewastopoliec charakteryzacji na kontrtorpedowiec Swirepyj dla celów filmowych – 1977 rok. Fot. Witalij Kostriczenko

72 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”

BO-918 (od 1955‑PSKR-424, od czalno-konstrukcyjnych przy budowie, okrętu wynosiła 29,4 węzła, zosta- 15.10.1960‑MPK-280) nr stocz. 918, uzbrojeniu i wyposażeniu okrętów wo- ła ona później potwierdzona na pró- 15.10.1960 przeniesiony do podklasy jennych”. Wykonawcami tej uchwały bach. Pełna wyporność powiększyła małych ścigaczy op. mającej na celu m.in. „stworzenie pro- się do 380 t. BO-920 (od 1955‑PSKR-418) nr totypu okrętowej turbiny gazowej o mo- Prace przy projekcie przeciągały stocz. 920, skreślony 1955, przeka- cy 8000‑10 000 KM dla ścigaczy okrę- się z powodu niekompletnych i nie- zany Morskim Siłom Pogranicza tów podwodnych”, wyznaczono Biuro równomiernych dostaw, między in- KGB Okręgu Pogranicznego Oceanu CKB-340 Ministerstwa Przemysłu nymi części pomp, pulpitu zdalnego Spokojnego. Okrętowego, Zakład Produkcji sterowania turbiną i mechanizmów BO-921 (od 1955‑PSKR-407) nr Generatorów Ministerstwa Przemysłu napędowych. Dopiero na przeło- stocz. 921, skreślony 1955, przeka- Maszynowego i Politechnikę w Char- mie lat 1959‑1960 ukończono pra- zany Morskim Siłom Pogranicza kowie. Próby projektowanej doświad- ce montażowe i w roku 1960 okręt KGB Okręgu Pogranicznego Oceanu czalnej turbiny zaplanowano na III przeszedł próby a następnie został Spokojnego. kwartał 1952 r. przekazany flocie do próbnej eks-

Okręt doświadczalny MPK-163 z zabudowaną turbiną gazową UGTU-2. Fot. zbiory P.I. Kaczur

BO-925 (od 1955‑PSKR-408) nr Zadanie opracowania turbiny gazo- ploatacji. Rezultaty tych prób zo- stocz. 925, skreślony 1955, przeka- wej UGTU-2 zlecono Charkowskiemu stały później częściowo wykorzy- zany Morskim Siłom Pogranicza Zakładowi Produkcji Generatorów, stane przy opracowaniu turbin ga- KGB Okręgu Pogranicznego Oceanu z zamiarem wykorzystania jej na zowych dla okrętów ZOP projektów Spokojnego. okrętach ZOP projektu 159. Do prób 159 i 204. Jednakże prace projek- BO-926 (od 1955‑PSKR-419) nr okrętowych i eksploatacyjnych tur- towe nad tymi jednostkami, rozpo- stocz. 926, skreślony 1955, przeka- biny UGTU-2 zaplanowano, będący częte w roku 1956 zakładały użycie zany Morskim Siłom Pogranicza w budowie ścigacz BO-163 (nr stocz. innych turbin gazowych, opracowy- KGB Okręgu Pogranicznego Oceanu 936), który w miejsce rufowego silni- wanych przez specjalnie stworzone Spokojnego. ka typu 9D miał mieć zainstalowaną do ich budowy Biuro „Maszprojekt” BO-930 (od 1955‑PSKR- turbinę gazową o mocy 10 000 KM. i Zakład Produkcji Turbin w Nikoła- 425, od 15.10.1960‑MPK-105, od Wstępny projekt techniczny do- jewie, co spowodowało zaprzestanie 13.01.1970‑OS-215) nr stocz. 930, świadczalnego okrętu, Biuro CKB- prac nad turbiną UGTU-2. 15.10.1960 przeniesiony do podklasy 340 opracowało w lipcu 1956 r., pró- małych ścigaczy op. by stoczniowe jednostki planowano Doświadczalny duży ścigacz okrętów BO-931 (od 1955‑PSKR-426, od na III kwartał 1957 r. podwodnych z instalacją hydro- 15.10.1960‑MPK-108) poł. stęp. Lokalizacja turbiny gazowej wyma- odrzutową systemu SNIŁ-1 09.07.1955, wod. 25.09.1955, nr stocz. gała znacznych zmian konstrukcyj- Na podstawie wspólnego projek- 931, skreślony 25.04.1956, przekaza- nych, powiększenia długości rufowe- tu Ministerstwa Transportu i Budo- ny Morskim Siłom Pogranicza KGB go przedziału maszynowego o 1,1 m, wy Maszyn Ciężkich ZSSR i Głów- Okręgu Azerbejdżańskiego. W latach rozmieszczenia w przedziale stero- nodowodzącego Marynarki Wojennej 60-tych przekazany Sewastopolskiej wym dwóch maszyn sterowych, zdję- Nr Z/00992/0010 z dnia 01.02.1954 r. Młodzieżowej Flotylli Morskiej i prze- cia rufowego działka 37 mm, zmiany „O podniesieniu prędkości i wzmoc- mianowany na Junyj siewastopoliec. rozlokowania uzbrojenia przeciwpo- nieniu uzbrojenia przeciw okrętom dwodnego i innego wyposażenia. Po podwodnym powstających dużych Okręty doświadczalne przebudowie kadłub doświadczalne- ścigaczy okrętów podwodnych projek- Doświadczalny duży ścigacz (nr go okrętu na bazie projektu 122bis, tu 122bis”, Biuro CKB-340 wspól- stoczniowy 936) z turbiną gazową w porównaniu z seryjnym przedłużo- nie ze Specjalnym Laboratorium UGTU-2 no o 4,4 m. Naukowo-Badawczym Nr 1 w kwiet- W roku 1950 przyjęto uchwałę Przy średnicy śruby środkowej niu – maju 1954 r. przygotowało pro- Rady Ministrów ZSSR Nr 4/45-1752ss 2,3 m i śrub burtowych 1,2 m, mak- jekt zwiększenia prędkości okrętów „O zatwierdzeniu planu prac doświad- symalna obliczeniowa prędkość projektu 122bis. Miano to uzyskać

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 73 Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt” poprzez wymianę jednostki napędo- okrętu. Turbosprężarka gazowa przy rzystanie okrętu projektu 122bis (nr wej na silniejszą (typ M-503 albo 30D) pomocy przewodów gazowych łączy- stocz. 936), na którym pracowała tur- lub umieszczenia na okręcie silni- ła się z dwoma turbinami hydroak- bina gazowa. Dokumentację przebu- ków odrzutowych. Wstępne badania tywnymi, położonymi pod kadłubem dowy ścigaczy Biuro CKB-340 opra- potwierdziły możliwość zwiększenia i częściowo wbudowanymi w niego. cowało w grudniu 1963 r. maksymalnej prędkości okrętu do 24 - Turbiny miały średnicę 1,9 m i dłu- W 1964 r. MPK-163 (były BO-163) 25 węzłów poprzez zastosowanie hy- gość 5 m. Na pokładzie okrętu (w ru- przeszedł wewnętrznymi droga- droaktywnej turbiny z turbosprężar- fowej części) udało się rozmieścić mi wodnymi z Morza Czarnego do kami gazowymi. Do przeprowadzenia podstawowy osprzęt, zrezygnowaw- stoczni im. A.M. Gorkiego w Ziele- prób jednostki napędowej i sprawdze- szy z instalowania jednego działka nodolsku. Przezbrojenie okrętu po- nia właściwości żeglownych, reko- 37 mm na rufie. legało na zainstalowaniu komplek- mendowano budowę eksperymental- Projekt techniczny ukończono w li- su stacji hydrolokacyjnej „Szełon”, nego okrętu na bazie seryjnego du- stopadzie 1954 r. W następnym roku składającej się z właściwej stacji hy- żego ścigacza. stocznia Nr 340 zakończyła wyposa- drolokacyjnej, urządzenia podnoszą- Ministerstwo Przemysłu Okrę żanie ścigacza BO-463 (nr stocz. 833) co-opuszczającego z systemem auto- towego na podstawie decyzji Rady i przekazała go dla odbycia prób na matycznego kierowania, specjalnego Ministrów ZSSR Nr 1972-914ss z dnia Morze Kaspijskie. Próby zakończono kontenera w którym umieszczono 18.09.1954 wydało zarządzenie o bu- w roku 1956, po czym ścigacz przeka- stację „Szełon”, stację MG-26, syste- dowie doświadczalnego dużego ściga- zano Marynarce Wojennej. my stabilizacji S-4, kabel-linę do pod- cza OP projektu 122bis (nr stocz. 833), Zdobyte doświadczenie, pozwoliło noszenia i opuszczania kontenera, z turbiną hydroaktywną i przekazanie Biuru CKB-340 zaprojektować w ro- specjalnego niskoszumnego napędu go do prób w III kwartale 1955 r. ku 1958, a następnie rozpocząć budo- DG-200 zamontowanego w dźwię- We wstępnym projekcie w charak- wę serii małych okrętów ZOP projek koszczelnej kabinie. Do umiesz- terze turbosprężarki gazowej zastoso- tu 204 z wykorzystaniem turbiny hy- czenia kompleksu „Szełon” zdjęto wano dwa lotnicze silniki odrzutowe droaktywnej. z okrętu instalację turbiny gazowej, typu AŁ-7, lecz w roku 1954 silniki te uzbrojenie artyleryjskie i przeciwpo- był jeszcze w stadium dopracowania, Eksperymentalny okręt dwodne. w związku z czym wykorzystano, pro- projektu 122bis dla prób stacji Urządzenie podnosząco-opuszcza- dukowany seryjnie silnik odrzutowy hydrolokacyjnej „Szełon” jące z systemem automatycznego kie- typu AM-3. Biuro CKB-340 w roku 1959 rozpo- rowania zapewniało: Lokalizacja turbiny wymagała jed- częło prace doświadczalno-konstruk- − opuszczenie kontenera ze sta- nak dokonania przebudowy kadłu- cyjne przy opracowaniu opuszczano- cją hydrolokacyjną „Szełon” na głębo- ba. Przeprowadzone próby ślizgowe podnoszonej stacji hydrolokacyjnej kość do 150 m modeli w laboratorium Centralnego dużej mocy dla okrętów ZOP projek- − utrzymanie kontenera na zada- Instytutu Aero-hydrodynamiki, usta- tu 1121 (następnie 1141) i projektu nej głębokości z odchyleniem od linii liły optymalną długość doświadczal- 1124. Do roku 1963 zakończono pra- pionowej nie przekraczającym 30°, nego okrętu na 53,9 m. W ten sposób ce nad kontenerem stacji hydroloka- przy stanie morza do 4 stopni kadłub, w porównaniu z seryjnym po- cyjnej i mechanizmem podnosząco- − podnoszenie kontenera pod kil większono o 4,4 m. Równocześnie po- opuszczającym. okrętu zostawiono jednostkę napędową z trze- Do przeprowadzenia prób stocz- − utrzymanie kontenera na specj ma silnikami wysokoprężnymi 9D. niowych i okrętowych doświadczal- alnych podporach Silnik odrzutowy AM-3 zainstalo- nej stacji hydrolokacyjnej „Szełon”, − określenie położenia kontenera wano na pokładzie w części rufowej Biuro CKB-340 proponowało wyko- w stosunku do położenia okrętu po każdym cyklu „opuszczanie-podno- Ścigacz BO-463 w trakcie prób z instalacją hydro-odrzutową systemu SNIŁ-1. szenie”. Fot. zbiory P. I. Kaczur W 1967 r. próby kompleksu stacji „Szełon” zakończono, osiągając za- sięg wykrywania okrętów podwodnych do 40 mil a następnie został on wprowadzony na uzbrojenie jednostek ZOP projektu 1124. Okręt MPK- 163 przemianowano na OS-39 i od 1967 r. znajdował się w składzie Floty Czarnomorskiej jako jednostka do- świadczalna. W roku 1969 na podstawie rozkazu Głównodowodzącego Floty kompleks hydrolokacyjny „Szełon” zdemontowano z okrętu i zamontowano na jednostce pomoc- niczej Marynarki Wojennej Swijaga, a okręt OS-39 przekazano na złom.

(ciąg dalszy nastąpi)

74 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Zvonimir Freivogel (Niemcy) BfZ Fot. Danijel Frka (Chorwacja) TA 36 , i był TA także inaczej uzbrojony. Spada ) był siostrzanym okrętem TA 38 (eks TA „Stella Polare” krótka służba pod banderą Kriegsmarine

Pod koniec sierpnia 2001 roku mie 16 jednostek. Chodziło przy tym tów na Maltę)3, wszystkie inne zosta- w Chorwacji na wschodnim wybrze- o jednostki ulepszonego typu Spica ły zdobyte niegotowe, i miały wzmoc- żu Istrii doszło do katastrofy ekolo- o wyporności standardowej liczącej nić niemieckie siły morskie na Morzu gicznej, która przestraszyła w równej 797,15 ton, ich wyporność pełna wy- Śródziemnym. W niemieckich rękach mierze władze i turystów, a przy tym nosiła około 1120 ton. Okręty mia- uzbrojenie przeciwlotnicze zmieniało przypomniała, że pod powierzchnią ły długość 82,26 m, szerokość 8,6 m się z okrętu na okręt, często 3 wyrzut- Adriatyku znajduje się jeszcze dużo i zanurzenie 2,8 m. Były napędza- nie torped w jednym aparacie były wraków z różnych epok, z tego kil- ne 2 turbinami parowymi o łącznej poświęcane dla wzmocnienia uzbro- ka z materiałem pędnym w zbiorni- mocy 22 000 KM (16 176 kW) i osią- jenia przeciwlotniczego. kach. Dywan ropy, który zagroził pla- gały maksymalną prędkość 31,5 wę- Po włoskim wyjściu z sojuszu mu- żom turystycznego miasteczka Rabac zła. Ich uzbrojenie miało obejmo- siano strzec włoskich i przez Włochów i innym położonym w pobliżu miej- wać 2 działa 100 mm L/47, 2 działka zajętych – teraz zagrożonych wy- scowościom, pochodził z niemieckie- 37 mm L/54 i 10 działek 20 mm, jak brzeży – przed alianckimi desanta- go torpedowca, który zatonął wiosną też 6 wyrzutni torped 450 mm w 2 pomi i operacjami. Da Adriatyku jeszcze 1944 roku na minie1. Historia okrętu, trójnych aparatach. Do tego miały w maju 1943 roku została ustano- który pod nazwą Stella Polare został one 2 wyrzutnie bomb głębinowych wiona 11 Flotylla Ochrony Wybrzeża zamówiony przez włoską Królewską i były przystosowane do postawie- (11. Küstenschützflottille) z bazą Marynarkę Wojenną (Regia Marina), nia 28 min. Liczba załogi wynosiła w Trieście. Z niej została w grudniu aby po włoskim zawieszeniu broni 158 osób. Sześć jednostek zostało za- 1943 roku 11 Flotylla Ubezpieczenia jesienią 1943 roku zostać ukończo- mówionych w stoczni Ansaldo w Ge- (11. Sicherungsflottille), która jednak nym dla niemieckiej Kriegsmarine na nui, sześć dalszych w Cantieri Riuniti początkowo miała do dyspozycji bar- Adriatyku i oddanym do służby jako dell’Adriatico w Trieście i jeszcze czte- TA 36 – odpowiada zastępczo wielu ry w Cantiere Navale di Quarnaro we 1. Branko Suljic/Danijel Frka, Nafta potekla niemieckim jednostkom na Adriatyku Fiume, obecnej chorwackiej stoczni nakon 57 godina, [w:] „Novi List“, Rijeka, 29. i Morzu Śródziemnym, które stopnio- 3. Maj w Rijece2. Tylko jedyny okręt – August 2001, s. 24-25. 2. Fraccaroli, Aldo, Italian Warships of World wo zginęły w walce z przeważającym zbudowany w Genui Ariete – w sierp- War II, Ian Allan, London 1968, s. 85-88. wrogiem. niu 1943 roku został oddany do służ- 3. Włoska marynarka nie mogła zatrzy- Stella Polare należała do włoskie- by we włoskiej marynarce wojennej mać także tego okrętu, w 1949 roku w ramach odszkodowań wojennych został on wydany go typu Ariete, który obejmował w su- (i miał miesiąc później ujść do alian- Jugosławii i otrzymał nazwę Durmitor.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 75 „Stella Polare” – krótka służba pod banderą Kriegsmarine dzo mało jednostek. Starsze torpe- eks-Niobe) i torpedowca TA 21 (eks- ry. W ciągu dwóch następnych nocy dowce, które nie mogły ujść, uległy Insidioso) zostały „oczyszczone” niszczyciele Troubridge i Tumult bom- sabotażowi włoskich załóg, nowo bu- z powstańców (przedsięwzięcie bardowały wyspę Korčula (Curzola). dowane jednostki w stoczniach mu- „Wolkenbruch 2” – „Oberwanie chmu- Ataki niszczycieli Tumult i Tenacious siano dopiero ukończyć i uzbroić. ry 2”, obejmujące operacje w Istrii dotyczyły miejscowości Pedaso i Re- Stopniowo oddawano do służby wię- i na chorwackim wybrzeżu). Podczas canati na południe od Ankony w no- cej jednostek, tak 1 marca 1944 roku dalszych operacji, jak przedsięwzię- cy z 1 na 2 lutego, Tumult i Teazer z 11 Flotylli Ubezpieczenia zosta- cie „Herbstgewitter” („Jesienna bu- ostrzelały wyspę Hvar (Lessina) i Ko- ła 11 Dywizja Ubezpieczenia (11. rza”, w Dalmacji), „Landsturm” rčula w nocy z 4 na 5 lutego, i jeszcze Sicherungsdivision) z 1. i 2 Flotyllą („Pospolite ruszenie”, na Półwyspie raz Korculę 12 lutego. W nocy z 21 na Eskortową (Geleitflottille)4. Dowódcą Peljesac), „Delphin” (na obszarze 22 lutego brytyjskie kutry artyleryjskie 11 Flotylli Ubezpieczenia był między Zadarem a Szybenikiem), (Motor Gunboats – MGB) dokonały kmdr ppor. rezerwy Jürgen von „Herbstgewitter 2-5” (na wyspach wypadu w kierunku Primosten w po- Kleist. Po ustanowieniu 11 Dywizji dalmatyńskich)7 zajęto dalsze obsza- bliżu Szybeniku i 27 lutego brytyjskie Ubezpieczenia kmdr ppor. von ry, które po włoskiej kapitulacji zosta- niszczyciele Tumult i Troubridge bom- Kleist otrzymał dowództwo 2 Flotylli ły wyzwolone przez partyzantów8. Na bardowały znów Korčulę10. Eskortowej, a dowództwo 11 Dywizji końcu tych przedsięwzięć tylko wyspa Jednocześnie jugosłowiańscy par- Ubezpieczenia dostał kmdr por. Walter Vis jeszcze pozostała w rękach party- tyzanci i brytyjscy komandosi prze- Berger (od 1 listopada 1944 roku zantów. Wykorzystywali oni do swych prowadzili z wyspy Vis napady na wy- awansowany na kmdra). Po nim w lu- operacji także wyspy Dugi Otok, spy zajęte przez Niemców. Były ocze- tym 1945 roku nastąpił kmdr por. Kornat (w archipelagu o tej samej kiwane dalsze takie akcje, tak były po- Friedrich-Karl Birnbaum, a w mar- nazwie) i Lastovo. Poza tym byli oni ważne rozważania i plany, aby za- cu 1945 roku kmdr por. Wilhelm energicznie wspierani przez aliantów. Ambrosius5. Alianckie samoloty operowały z lot- 4. Szczegółowe zestawienie jednostek 11 Flotylli/Dywizji Ubezpieczenia zob. tak- Stępkę pod Stella Polare położo- nisk w południowych Włoszech i ata- że: Zvonimir Freivogel, Die Versenkung des no jeszcze 1 kwietnia 1942 roku we kowały połączenia morskie wzdłuż Torpedobootes TA 45 in der Adria, [w:] „Schiff Fiume, wodowanie nastąpiło 11 lipca dalmatyńskiego wybrzeża. Także bry- und Zeit”/“Panorama maritim“ Nr. 41, 1995, s. 21-28. 1943 roku, rozpoczęcie służby – już tyjskie niszczyciele z 24 Flotylli z Ba- 5. Friedrich-Karl Birnbaum/Carlheinz pod niemiecką banderą jako TA 36 (TA ri były aktywne na środkowym i po- Vorsteher, Auf verlorenem Posten – Die 9. Torpedoboots-Flottillen, Motorbuch Verlag, = Torpedoboot Ausland – Torpedowiec łudniowym Adriatyku. Wkrótce bry- Stuttgart 1987, s. 200-203. z zagranicy) – 13 stycznia 1944 roku. tyjskie kutry torpedowe stacjonowały 6. Gröner, Erich, Die deutschen Kriegsschiffe Dawny Stella Polare był przy tym dru- w porcie Komiza na wyspie Vis i mo- 1815-1945, tom 2: „Torpedoboote, Zerstörer, Schnellboote, Minensuchboote, Minenräumboote, gą jednostką typu Ariete, która została gły zakłócać niemiecki ruch mor- Bernard & Graefe Verlag, Bonn 1999, s. 124- oddana do służby w Kriegsmarine na ski. Jakby wrogiej przewagi nie było 125. Adriatyku. Przed nią przejęto 8 stycz- za dużo, mogło przyjść jeszcze gor- 7. Isaič, Vladimir, Jadransko pomorsko vo- jiste u politickoj i vojnoj strategiji Treceg Reicha nia 1944 roku TA 37 (eks-Gladio) dla sze, także 4 francuskie krążowniki (1934.-1945), praca doktorska, Sveuciliste u Za- 11 Flotylli Ubezpieczenia6. Może war- torpedowe z 10 Dywizjonu Lekkich grebu, Fakultet politickih znanosti, Zagreb 1999, s. 110 i następne. to zauważyć, że wszystkie okręty typu Krążowników (właściwie duże nisz- 8. Vasiljevič, Jovan, Obracun na Jadranu, Ariete miały zostać ochrzczone albo czyciele typu Le Fantasque) zostały Lykos, Zagreb 1962, s. 104 i następne. nazwami gwiazd (i gwiazdozbiorów), wyłączone do operacji na Adriatyku 9. Przy większości nazw miejscowości i wysp została użyta obecna nazwa w języku danego jak np. Arturo, Ariga, Eridano, albo i miały operować z włoskich portów. państwa, do tego w nawiasach jest wymienio- różnych broni, jak Alabarda, Balestra, W nocy z 15 na 16 stycznia 1944 na nazwa historyczna (w większości pochodze- Gladio. Podczas ukończenia okręty roku port w Dürres (Durazzo)9 został nia włoskiego). 10. Rohwer, Jürgen/Hümmelchen, Gerhard, zostały wyposażone w różne niemiec- ostrzelany przez brytyjskie niszczy- Chronology of the War at Sea 1939-1945, Greenhill kie albo włoskie uzbrojenie przeciw- ciele eskortowe Blackmore i Ledbu- Books, London 1992, s. 257. lotnicze, zależnie od tego, co właśnie było do dyspozycji. TA 36 przy odda- Jedyna znana fotografia TA 36 (eks-Stella Polare) wykonana przed operacją minowania. waniu do służby otrzymał 2 działa Fot. Württenbergische Landesbibliothek/Bibliothek für Zeitgeschichte (BfZ), Stuttgart 100 mm, 6 wyrzutni torped 450 mm w 2 potrójnych aparatach, 4 dział- ka 37 mm (podwójne i 2 pojedyncze), jak też 10 działek 20 mm (poczwór- ne, 2 podwójne i 2 pojedyncze). Do tego był komplet bomb głębinowych dla obu wyrzutni i okręt mógł stawiać miny. Pierwszym aktywnym jednostkom 11 Flotylli Ubezpieczenia wkrót- ce po rozpoczęciu służby powierzo- no pierwsze zadania. W listopadzie 1943 roku północnoadriatyckie wyspy przy wsparciu starego krążowni- ka Niobe (eks-Cattaro, eks-Dalmacija,

76 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE „Stella Polare” – krótka służba pod banderą Kriegsmarine atakować i zająć Vis (przedsięwzięcie ty francuskie w nocy z 15 na 16 mar- „Freischütz” – „Wolny strzelec”). Jednak ca – znów bezskutecznie – przepłynęły nie można było do tego wyłączyć tylu wzdłuż dalmatyńskiego wybrzeża. oddziałów i okrętów, ponieważ jedno- Dlatego chciano ograniczyć możliwe cześnie przygotowywano konwój z Pu- obszary operacyjne wrogich okrętów li (Pola) do Pireusu (przedsięwzięcie przez dodatkowe pola minowe. Już „Frechdachs”). także wsparcie lotnic- 15 marca TA 20 (eks Audace) postawił twa dla operacji przeciw Visowi nie miny na południe od Ankony (opera- było zapewnione. Tak „Freischütz” zo- cja „Läufer” – „Biegacz”), na północ- stał przesunięty na później (najpierw nym Adriatyku było przewidziane dal- na 17., potem na 31 marca 1944 roku), sze stawianie min. Na południe od a w końcu nigdy nie przeprowadzo- Rijeki (włoska Fiume) były już wło- ny. Natomiast operacja „Frechdachs” skie pola minowe, dalsze chciano po- miała odbyć się w bezksiężycowej nocy stawić w Kvarner (włoski Quarnero, z 29 lutego na 1 marca 1944 roku11. akwen między Istrią a wyspą Cres – Doszło do „chrztu ogniowego” dawne- przyp. tłum.), aby zagrodzić dojazdy go Stella Polare. do Rijeki13. Konwój miał obejmować pier- Tak 18 marca 1944 roku z Triestu wotnie 2 transportowce, Kapitän wyruszył niemiecki zespół, aby posta- Diederichsen (eks Sebastiano wić pole minowe na wschód od Istrii. Venier, 6311 BRT) i Citta di Tunisi Na czele płynął TA 36 pod dowódz- (5419 BRT), ale ten ostatni z powo- twem kmdra ppor. von Kleista, do- Krzyż na mapie, w pobliżu Przylądka du awarii maszyn pozostał w Puli. wódcy 2 Flotylli Eskortowej, za nim Brestova, pokazuje przybliżone miejsce Tak Diederichsen wypłynął 29 lutego TA 20 i TA 21 z UJ 205 i stawiaczem utraty TA 36. Fot. zbiory Zvonimir Freivogel o godzinie 18.00 ubezpieczany przez min Kiebitz (eks-Ramb III). Była to torpedowce TA 36 i TA 37, ścigacze pierwsza operacja Kiebitza w tej roli. go i podał bardziej południową pozy- okrętów podwodnych UJ 201 i UJ Ponieważ nie posiadał on żyrokompa- cję utraty. To zeznanie zostało odpar- 205 (dawne włoskie korwety Egeria su, TA 36 miał przejąć nawigację. Gdy te tym, że wysłany z Rijeki na miej- i Colubrina), jak też przez kutry trało- został opłynięty Kamenjak (skrajnie sce utraty patrolowiec wykrył więk- we R 188, R 190 i R 191. południowy punkt Istrii), TA 36 popły- szą ilość ropy na powierzchni morza Przeciwna strona była widocznie nął naprzód, aby jeszcze za dnia za- w pobliżu dzisiejszego portu Brestova o mającej nastąpić operacji dobrze znaczyć bojami pozycję przyszłego i tam zasadnie spodziewał się wra- poinformowana: jeszcze 4 godziny pola minowego. ku. Ta pozycja znajdowała się około przed wypłynięciem konwoju z Pu- Ja się wydaje, TA 36 udał się za da- 7 mil morskich bardziej na północ od li francuskie niszczyciele Le Terrible leko na północ, i znajdował się w po- podanej przez szefa flotylli, wewnątrz i Le Malin opuściły Manfredonię (na bliżu Przylądka Masnjak, na północ już znanego i wrysowanego na ma- północny zachód od Bari – przyp. od Zatoki Plomin, gdzie około godzi- pach morskich włoskiego pola mino- tłum.), aby schwytać niemieckie okrę- ny 17.00 wszedł na minę14. Ta detono- wego. Tak to był niedający powodu do ty przed północno-zachodnim krań- wała pod przednią komorą amunicyj- nieporozumienia błąd w nawigacji, cem wyspy Dugi Otok. Tam przyby- ną i rozerwała okręt na 2 części. Obie który doprowadził do utraty TA 36. ły około godziny 20.00, skręciły na zatonęły w ciągu 2 minut i zabra- Oficjalne miejsce utraty jest określa- kurs północno-zachodni, aby oko- ły w głębiny 46 niemieckich maryna- ne na 45° 07’ N/014° 21’ E, rzeczywi- ło godziny 22.00‑w pobliżu wyspy Ist rzy15. Według relacji kmdra ppor. von stą pozycją wraku jest 45° 08’ N/014° (Isto) – uchwycić konwój w zasięgu Kleista ocalała część załogi była zdy- 13’ E16. swych radarów. W wynikłej po tym scyplinowana i opuściła okręt bez pa- Kmdr ppor. von Kleist podczas eks- walce Kapitän Diederichsen został za- niki. Jedni płynęli do odległej o około plozji został ciężko ranny. Został on topiony ogniem artylerii Le Terrible. 500 metrów brzegu, inni rozbitkowie wysłany do szpitala, gdzie pozostał Ścigacz okrętów podwodnych UJ zostali uratowani przez pozostałe jed- do września 1944 roku. Tak nie po- 201 pad ofiarą torpedy Le Malin, TA nostki zespołu. Tak zakończyła się wrócił on więcej na swoje stanowisko 37 odniósł ciężkie uszkodzenia w ma- po nieco ponad 2 miesiącach służba (także nie na miejsce szefa 1 Flotylli szynowni i musiał zostać zaholowany Stella Polare pod niemiecką banderą. Eskortowej, na które był przewidy- z powrotem do Puli, tylko TA 36 pozo- Po łagodnym przebiegu pierwszego stał nietknięty12. zadania pod koniec lutego, gdzie po- Także po katastrofie konwojo- został nieuszkodzony, koniec „szczę- 11. Vasiljevič, Obracun na Jadranu, s. 119 i na- stępne. wej nastąpiły dalsze wrogie ataki na śliwego okrętu” nadszedł nagle i nie- 12. Rohwer/Hümmelchen, Chronology..., s. Adriatyku. Francuskie niszczycie- oczekiwanie. 263. 13. Rohwer/Hümmelchen, Chronology..., s. le Le Terrible i Le Fantasque między Zaraz po stracie TA 36 dowódca sił 264, 266. 2 a 4 marca miały niewykryte prze- morskich Adriatyku (Admiral Adria), 14. Według Grönera Die deutschen prowadzić operację u wybrzeża Istrii, wiceadm. Joachim Lietzmann, roz- Kriegssschiffe, tom 2, s. 124, okręt zatonął oko- ło godziny 20.25. nie napotykając przy tym niemiec- kazał dokładne śledztwo w wypadku. 15. Gröner, Die deutschen Kriegsschiffe, tom kich jednostek. Brytyjskie niszczyciele Kmdr ppor. von Kleist twierdził, że 2, s. 124. Tenacious i Troubridge 8 marca bom- okręt musiał wejść na dryfującą minę 16. Frka, Danijel/Mesic, Jasen, Geheimnisse der Adria, Tauchführer für Wracktaucher in der bardowały znów Korčulę, a oba okrę- – która zerwała się z pola minowe- kroatischen Adria, Adamic, Rijeka 2002, s. 60.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 77 „Stella Polare” – krótka służba pod banderą Kriegsmarine

zwyczaj dobrze zachowana, przede wszystkim dlatego, że dokładna pozycja wraku długo pozostawała nieznana. Tak „łowcy skarbów” nie mogli go splądrować. Miejsce złamania znajduje się bezpośrednio przed mostkiem, na wysokości przedniego dzia- ła 100 mm. Kadłub został tam prze- dzielony jak ciosem siekiery. Sam mostek jest uszkodzony, a jego dach zo- stał zerwany, na pozostałościach znaj- dują się sieci rybackie. Nad mostkiem stoi podstawa dalmierza dla artylerii głównej, sam dalmierz leży na dnie morza obok wraku. Komin i maszt ze stengami sygnałowymi pozostały nieuszkodzone, w bok od komina wi- dzi się lufy obu pojedynczych działek Tylne działo 100 mm ze swoją osłoną wygląda jak abstrakcyjna figura. Fot. Danijel Frka 37 mm. Za kominem znajduje się po- czwórne działko 20 mm (Flak 38), za wany), może też za karę za nieszczę- było utrudnione przez niedokładną tym na śródokręciu obie trzyrurowe ście. Dowództwo nad 1. i 2 Flotyllą pozycję. Dopiero po odkryciu wpi- wyrzutnie torped (w których ciągle Eskortową objął kmdr ppor. Friedrich- sów o różnicach w podaniu pozy- znajdują się torpedy), a na tylnej nad- Wilhelm Thorwest, który również miał cji w dzienniku bojowym dowódcy budówce tylne działo 100 mm, które mało szczęścia, ponieważ już 1 listo- sił morskich Adriatyku, można było – widocznie podczas tonięcia – obró- pada tego samego roku zginął z torpe- w 1997 roku zanurkować na właści- ciło się na dziób. Jego lufa jest skiero- dowcem TA 20 koło wyspy Pag w wal- wej pozycji. Pierwszymi gośćmi po wana ku górze, jak też lufy większości ce z brytyjskimi niszczycielami eskor- ponad 50 latach byli nurkowie Danijel działek przeciwlotniczych. Podwójne towymi Avon Vale i Wheatland. Frka i Dorian Mohorovič. Powtórzyli działko 37 mm Breda znajduje się na oni swoje nurkowania w następnych pokładzie głównym z tyłu nadbudów- * * * latach, aż w 2001 roku także publicz- ki, w bok od tego można znaleźć oba Zatopiony torpedowiec pozostał nie została zwrócona uwaga na wrak podwójne działka 20 mm Breda. Na przez wiele lat zapomniany na dnie przez wypływającą ropę. rufie nadal stoi nieuszkodzony maszt morza. Chorwaccy nurkowie zna- Tylna część TA 36 leży na głęboko- flagowy. li jego historię i chcieli ją zbadać, co ści między 45 a 65 metrów i jest nad- Po wymienionym wyżej zanieczysz- czeniu plaż ropą ustalono, że ropa po- Obie lufy podwójnego działka 37 mm Breda na rufie w międzyczasie prawie się chodzi z długiej na około 15 metrów zrosły. Fot. Danijel D. Frka części dziobowej zatopionego torpedowca, która leży oddalona o 150- 200 metrów na zachód od części rufowej i jest przechylona na bok. Miejsce wycieku znajdowało się w wylo- tach napełnieniowych zbiornika, któ- ry prawdopodobnie został osłabiony przez korozję. Szkoda została prowizorycznie usunięta, wylot napełnienio- wy uszczelniony, ale jakiś czas później ropa znów wyciekła. Przypuszczano, że jakiś ciekawski nurek chciał spraw- dzić, jak uszczelnienie trzyma. Drugi dywan ropy nie dopłynął do wybrze- ża, dzięki prądowi został on odpędzo- ny na otwarte morze. W końcu zapro- ponowano kilka rozwiązań, jak moż- na uniknąć takich wypadków. Były rozważania, czy albo podnieść dziób albo wypompować ropę. Były także propozycje wysadzenia dziobu w powietrze (!), co z pewnością spowo- dowałoby jeszcze większą katastrofę ekologiczną. W końcu miejsce prze- łamania uszczelniono betonem i do- strzeżono, że było to najprostsze roz-

78 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE „Stella Polare” – krótka służba pod banderą Kriegsmarine

Podstawa dalmierza jest obrośnięta gąbkami i inną fauną morską. Fot. Danijel D. Frka wiązanie. Dziób jest dla nurków mało interesujący, jest nadzieja, że reszta ropy (dokładna ilość jest nieznana, może chodzić od kilkuset litrów do kilku ton) przez to zostanie zamknię- ta w zbiorniku. Ponieważ część rufowa wraku jest w tak dobrym stanie (może cho- dzić o najlepiej zachowany wrak na Adriatyku) i torpedowiec powi- nien zostać uznany za grób wojenny, jest zamiar ustanowienia nadzo- ru Ministerstwa Kultury (Chorwacji – przyp. tłum.), aby zapobiec niekon- trolowanym nurkowaniom, możli- wym plądrowaniom jak też dalszemu wyciekowi ropy17. Resztki TA 36 są bez instrumentów względnie trudne do odnalezienia, tak że jest nadzieja, iż przez to pozostają one dalej ukryte i strzeżone. Podczas ostatniej na razie wizyty jesienią 2005 roku TA 36 został sfilmowany dla telewizyjnego serialu dokumentalnego „Siła morza” („Sila mora”). Przeźroczysta woda umożli- wiła także doskonałe fotografowanie mimo względnie dużej głębokości.

Tumaczenie z języka niemieckiego Rafał Mariusz Kaczamrek

17. Frka/Mesič, Geheimnisse der Adria..., s. 62-67. Komin jest także jeszcze dobrze zachowany. Fot. Danijel Frka

Polecamy najnowszą monografię z serii „Okręty Wojenne numer specjalny 17” (Była seria „Okręty świata”)

• Miękka lakierowana okładka U-booty typu VII • 72 strony + dwie rozkładówki Geneza, opis konstrukcji, budowa z 4 planami w skali 1:150 • 6 plansz kolorowych Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 79 • 35 fotografii czarno-białych Autor Przemysław Federowicz • 55 rysunków, liczne tabele Tekst Maciej S. Sobański część II

Korweta rakietowa Laksamana Tun Abdul Jamil typu Assad, 07.12.2005. wszystkie fotografie w artykule Hartmut Ehlers

Marynarka Wojenna Malezji

Trzon lekkich sił uderzeniowych flo- zapewniając maksymalną prędkość oraz radar AESN Orion RTN-10X. ty Malezji stanowi 12 okrętów rakie- 37 węzłów. Zapas paliwa wynoszą- Jednostki dysponują sonarem kadłu- towych trzech różnych typów, w tym cy 126 t pozwala na osiąganie zasię- bowym STN Atlas Elektronik ASO 84- jednego typu korwet oraz dwóch ty- gu 2300 Mm/18 węzłach i odpowied- 41 oraz środkami walki elektronicz- pów kutrów rakietowych. nio 1200 Mm/31 węzłach. Moc elek- nej. Cztery korwety rakietowe typu trowni pokładowych 720 kW. Załoga korwet rakietowych liczy Assad czy jak chcą tego inni Wadi Uzbrojenie jednostek stanowi 6 wło- 56 ludzi, w tym 11 oficerów, zaś ich M’ragh19 zostały zbudowane we wło- skich przeciwokrętowych pocisków autonomiczność wynosi 15 dób20. skiej stoczni Fincantieri Muggiano rakietowych „Otomat” Mk 2 Block IV Korwety rakietowe typu Assad two- w Wenecji (Włochy) w latach o zasięgu do 150 km i głowicy bojowej rzą Dywizjon nr 24. 1982‑1984 na zamówienie Iraku, jed- o wadze 200 kg w dwóch trójkontene- Kutry rakietowe są okrętami zdecy- nak w związku z iracką agresją na rowych zestawach. Obronę plot. za- dowanie mniejszymi. Pierwszy typ ku- Kuwejt i ogłoszeniem embarga na do- pewnia czteroprowadnicowy system trów rakietowych stanowią 4 jednost- stawy broni, zarekwirowały je władze „Albatros” z pociskami plot. „Aspide” ki szwedzkiego typu Spica-M21, zbu- Włoch. Okręty przez lata czekały na o zasięgu 18,5 km i głowicy bojowej dowane w latach 1977-1979 w Karls- nabywców by ostatecznie w dwóch ważącej 33 kg. Artylerię reprezentu- kronavarvet w Karlskronie (Szwecja). transzach w latach 1997‑1999 trafić je 1 uniwersalne działo kal. 76 mm Wyporność standardowa okrętów wy- pod banderę malezyjską. L/62 OTO-Melara Super Rapid oraz nosi 240 t, a pełna 270 t przy wymia- Wyporność standardowa kor- 1 podwójnie sprzężone działo plot. rach 43,6 x 7,1 x 2,4 m. Napęd stano- wet wynosi 630 t, a pełna odpowied- kal. 40 mm L/70 OTO-Breda Dardo. nio 705 t przy długości całkowitej ka- Do zwalczania okrętów podwodnych 19. są to: Laksamana Hang Nadim (134), dłuba 62,3 m, szerokości 9,3 m i za- służą 2 potrójne wyrzutnie ILAS- Laksamana Tun Abdul Gamil (135), Laksamana nurzeniu 2,8 m. Napęd stanowią 3 torped pop kal. 324 mm. Muhammad Amin (136) i Laksamana Tun Pusman (137). 4 silniki wysokoprężne MTU 20 V Wyposażenie elektroniczne obej- 20. wg Combat Fleet..., załoga korwet li- 956 TB 92 o łącznej mocy chwilowej muje radar nawigacyjny Kelvin- czy 51 ludzi, a ich autonomiczność wynosi tyl- 24 400 KM, a stałej 20 400 KM, któ- Hughes 1007, radar dozoru powietrz- ko 5 dób. 21. są to: Handalan (3511), Perkasa (3512), re pracując na 4 śruby napędowe, nego i nawodnego AESN RAN-12 LX Pendikar (3513) i Gempita (3514).

80 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Marynarka Wojenna Malezji wią 3 silniki wysokoprężne MTU 16 V 538 TB 91 o łącznej mocy 9.180 KM, które zapewniają aktualnie maksy- malną prędkość 34,5 węzła. Zapas paliwa wynoszący 80 t pozwala na osią- ganie zasięgu 1850 Mm przy pręd- kości ekonomicznej 14 węzłów. Moc elektrowni pokładowych 200 kW22. Uzbrojenie składa się z 4 przeciw- okrętowych pocisków rakietowych typu „Exocet” MM 38 w pojedynczych kontenerach startowych, 1 uniwersalnego działa kal. 57 mm L/70 Bofors SAK 57 Mk 1, 1 działa plot. kal. 40 mm L/70 Bofors oraz 2 pojedynczych km-ów kal. 7,62 mm. Wyposażenie elektroniczne obejmuje radar nawigacyjny Kelvin-Hughes 1007 system kierowania ogniem ra- Kuter rakietowy Serang typu Combattante II A 4 L, 07.12.2005. kietowym CelsiusTech 9LV 200 Mk 2 oraz środki walki elektronicznej. przy wymiarach 51 x 9,56 x 2,85 m. Elektronika pokładowa obejmu- Załoga liczy 39 ludzi, w tym 5 ofi- Napęd stanowią 2 silniki wysoko- je radar nawigacyjny Kelvin-Hughes cerów. prężne MTU 16 V 396 TC 82 o łącz- 1007 i sonar Thales TSM2022. Kutry rakietowe typu Spica-M two- nej mocy 2600 KM, które zapewnia- Załoga trałowców liczy 45 ludzi, rzą Dywizjon nr 2. ją maksymalną prędkość 16 węzłów. w tym 5 oficerów, zaś ich autono- Drugą grupę kutrów rakietowych Trałowce posiadają również 2 po- miczność wynosi 14 dób. tworzą 4 starsze jednostki francuskie- mocnicze pędniki elektryczne o mo- Kadłuby okrętów wykonane są go typu Combattante II A 4 L23, zbu- cy 240 KM, które pozwalają osiągać z włókien szklanych. Tworzące dowane w latach 1971‑1973 przez prędkość 7 węzłów w czasie trałowa- Dywizjon nr 26 jednostki stacjonują stocznię CMN Cherbourg (Francja). nia. Dzięki wynoszącemu 46 t zapaso- po 2 w Lumut i Labuan. Wyporność standardowa tych okrę- wi paliwa okręty dysponują zasięgiem Marynarka wojenna Malezji dyspo- tów wynosi 234 t, a pełna 265 t przy 2000 Mm/12 węzłach i 1800 Mm/ nuje również zespołem jednostek de- wymiarach 47 x 7,1 x 2,5 m. Napęd 14 węzłach. Moc elektrowni pokłado- santowych. Największym okrętem tej stanowią 4 silniki wysokoprężne MTU wych 1000 kW. klasy jest Sri Inderapura (1505) zbu- MB 870 o łącznej mocy 14 000 KM, Uzbrojenie stanowi pojedyncze które zapewniają maksymalną pręd- działo plot. kal. 40 mm L/70 Bofors 22. wg „Combat Fleet..., moc siłowni wyno- kość 36,5 węzła. Zapas paliwa wy- L70. Okręt jest wyposażony w system si 10 800 KM, a moc elektrowni pokładowych 400 kW. noszący 39 t pozwala na osiąganie wykrywania min Ibis V, dwa zdalnie 23. są to: Perdana (3501), Serang (3502), zasięgu 1800 Mm/15 węzłach i odpo- sterowane pojazdy podwodne PAP- Ganas (3503) i Ganyang (3504). wiednio 800 Mm/25 węzłach. 104, które mogą operować na głębo- 24. są to: Mahamiru (11), Jerai (12), Ledang (13) i Kinabulu (14). Uzbrojenie obejmuje 2 przeciw- kości do 300 m oraz trał mechaniczny 25. wg Combat Fleet... wyporność standardo- okrętowe pociski rakietowe typu Oropesa Mk 4. wa trałowców jest wyższa i wynosi 578 t. „Exocet” MM 38 w pojedynczych kontenerach startowych, 1 uniwersalne Niszczyciel min Jerai typu Lerici, 07.12.2005 działo kal. 57 mm L/70 Bofors SAK 57 Mk 1 i 1 działo plot. kal. 40 mm L/70 Bofors L70. Wyposażenie elektroniczne obejmuje radar nawigacyjny Kelvin- Hughes 1007, radar dozoru powietrznego i nawodnego Thales Triton THD 1040 i radar Thales Pollux. Załoga jednostek liczy 30 ludzi, w tym 4 oficerów. Kutry rakietowe typu Combattante II A 4 L tworzą Dywizjon nr 1. Obronę przeciwminową floty za- pewniają aktualnie 4 trałowce wło- skiego typu Lerici24, zbudowane w stoczni Intermarina w Sarzana i La Spezia (Włochy) w latach 1981‑1985. Wyporność standardowa okrę- tów wynosi 470 t25, a pełna 610 t

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 81 Marynarka Wojenna Malezji

największe to Jerong?29 zbudowane w latach 1975‑1977 przez stocz- nię Hong Leong-Lürssen w Butter- worth. Ich wyporność standardowa wynosi 210, a pełna 255 t przy długo- ści 44,9 m ,szerokości 7,0 m i zanurzeniu 2,5 m. Napęd stanowią 3 silniki wysokoprężne o łącznej mocy 10 800 KM, które zapewniają mak- symalną prędkość 32 węzłów. Zasięg wynosi 2000 Mm/15 węzłach i odpowiednio 700 Mm/31,5 węzła. Moc elektrowni pokładowej 384 kW. Uzbrojenie patrolowców składa się z 1 działa uniwersalnego kal. 57 mm L/70 Bofors SAK 57 Mk 1 oraz działa plot. kal. 40 mm L/70 Bofors, a elek- Patrolowiec Kukup (eks-Panah) typu Vosper 103, 07.12.2005. tronika obejmuje radar nawigacyjny Kelvin-Hughes 1007. dowany w latach 1970-1971 w stocz- nostek LCM26, zbudowanych w la- Załoga patrolowców liczy 36 ludzi, ni National Steel Shipbuilding San tach 1965‑1970 przez De Havilland w tym 5 oficerów. Patrolowce wypo- Diego (USA) jako Spatanburg County Marine Australia. Ich wyporność sażone są w stabilizatory płetwowe LST 1192, a przejęty przez flotę ma- standardowa wynosi 24 t, a pełna 56 t oraz wyrzutnie rakiet oświetlających. lezyjską w roku 1995. Jest to okręt przy wymiarach 17,1 x 4,4 x 1,2 m. Okręty typu Jerong stacjonują w San- desantowy do przewozu czołgów Dwa silniki wysokoprężne o łącznej dakan na Borneo. typu Newport Jego wyporność stan- mocy 340 KM, zapewniają prędkość Aktualnie w służbie pozostaje jesz- dardowa wynosi 4970 t, a pełna od- 10 węzłów, a zasięg przy tej pręd- cze 17 patrolowców typu Vosper powiednio 8450 t przy długości ka- kości sięga 130 Mm. Jednostki, któ- „103-stopowy”30, które mają w przy- dłuba 159,2 m (z wysięgnikami ram- rych ładowność wynosi 30 t, posiada- szłości zostać zastąpione przez bu- py 171,3 m), szerokości 21,8 m i za- ją uzbrojenie w postaci pojedynczego dowane korwety typu Meko-A-100. nurzeniu 1,8 m (dziób) i 5,3 m (rufa). działka plot. kal. 20 mm. Patrolowce Vosper powstały w stocz- Napęd stanowi 6 silników wysoko- Drugą grupę stanowi 9 ku- ni Vosper Ltd. W Portsmouth (Wielka prężnych Alco 16-251 o łącznej mocy trów LCVP27 zbudowanych w roku Brytania) w trzech transzach w latach 16 500 KM, które pracując na 2 śru- 1974 przez rodzimą stocznię Hong 1964‑196731. by pozwalają rozwijać maksymalną Leong-Lürssen w Butterworth. Ich Ich wyporność standardowa wy- prędkość chwilową 22 węzły, a stałą wyporność standardowa wyno- nosi 96 t, a pełna 109 t przy wy- 20 węzłów. Zapas paliwa wynoszący si 15 t, a pełna 30 t przy wymiarach miarach 31,4 x 6,0 x 1,7 m. Napęd 1750 t zapewnia zasięg 14 500 Mm 15 x 4,4 x ? m. Napęd stanowią pęd- stanowią 2 silniki wysokopręż- przy prędkości ekonomicznej 14 wę- niki wodno odrzutowe, napędza- ne Bristol-Siddeley lub Maybach złów. ne przez 2 silniki wysokoprężne, któ- MD 655/18 (w zależności od tran- Uzbrojenie stanowi artyleryjski re zapewniają maksymalną prędkość szy) o łącznej mocy 3550 KM, któ- zestaw plot. kal. 20 mm „Phalanx” 17 węzłów. Jednostki mogą zabierać re zapewniają maksymalną prędkość Mk 15 oraz 2 pojedyncze wkm-y 35 żołnierzy i dysponują uzbrojeniem 27 węzłów. Zasięg wynosi 1400 Mm kal. 12,7 mm. Wyposażenie elektro- w postaci 1 działka plot. kal. 20 mm. przy prędkości ekonomicznej 14 wę- niczne obejmuje radary LN-65 oraz Trzecią grupę stanowi 15 ku- złów32. Raytheon SPS-67, a także dwie sze- trów LCP28 zbudowanych w la- ścioprowadnicowe wyrzutnie celów tach 1965‑1966 przez De Havilland pozornych Mk 36 RBOC. Australia. Ich wyporność pełna wynosi 26. są to: LCM 1, LCM 2, LCM 3, LCM 4 i LCM 5. Załoga jednostki liczy 186 ludzi, 19 t przy wymiarach 14,6 x 4,3 x 1 m. 27. są to: RCP 1, RCP 2, RCP 3, RCP 4, RCP 5, w tym 12 oficerów. Dwa silniki wysokoprężne Cummins RCP 6, RCP 7, RCP 8 i RCP 9. Okręt może transportować 430 żoł- o łącznej mocy 400 KM zapewniają 28. są to: LCP 1, LCP 2, LCP 3, LCP 4, LCP 5, LCP 6, LCP 7, LCP 8, LCP 9, LCP 10, LCP 11, LCP nierzy i 2000 t ładunku, w tym 500 t kutrom prędkość 16 węzłów.. 12, LCP 13, LCP 14 i LCP 15. do którego wyładunku na nieprzygo- Z uwagi na swoje położenie geo- 29. są to: Jerong (3505), Todak (3506), Paus towany brzeg służy rampa dziobo- graficzne, ukształtowanie terytorium (3507), Yu (3508), Baung (3509) i Pari (3510). 30. są to: Kris (34), Sundang (36), Badek (37), wa o długości 34,2 m i udźwigu 75 t. i charakter silnie rozczłonkowane- Renchong (38), Tombak (39), Lembig (40), Panah w skład wyposażenia pokładowe- go wybrzeża, ważnym komponen- (42), Kerambit (43), Beladau (44), Kelewang(45), Rentaka (46), Sri Perlis (47), Sri Johor (49), Sri go wchodzi lądowisko dla śmigłow- tem marynarki wojennej Malezji są Sabah (3144), Sri Sarawak (3145) Sri Negri ców o powierzchni 242 m², 2 dźwi- patrolowce, choć trzeba równocze- Sembilan (3146) i Sri Melaka (3147). gi o udźwigu 10 t oraz 3 kutry LCVP śnie zaznaczyć, ze większość jedno- 31. z różnych przyczyn ze służby wycofano: Sri Kegah (3138), Sri Pahang (3141), Sri Perak i 1 LCP. stek tej klasy pozostaje w składzie po- (3140), Sri Selangor (3139), Sri Lelantan (3142), Mniejsze jednostki desantowe zo- licji i służby celno-akcyzowej. Sri Trengganu (3143) i Serampang (41). stały niejako „przypisane” do sił lą- Patrolowce malezyjskiej floty nale- 32. w przypadku patrolowców o numerach taktycznych 3144, 3145, 3146 i 3147 zasięg wy- dowych. Należy tu wymienić 5 jed- żą do trzech różnych typów, z których nosi 1660 Mm/14 węzłach.

82 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Marynarka Wojenna Malezji

Uzbrojenie patrolowców składa się z 2 pojedynczych dział plot. kal. 40 mm L/70 Bofors oraz 2 pojedynczych km-ów kal. 7,62 mm, zaś wypo- sażenie elektroniczne obejmuje radar nawigacyjny Decca 616. Załoga liczy 23 ludzi, w tym 3 ofi- cerów. Patrolowce typu Vosper wchodzą w skład trzech Dywizjonów nr 12, nr 13 i nr 14. Jednostki o numerach taktycznych „36”, „42” i „3145” zostały w sierpniu 2005 r. oddelegowane do nowo utworzonej National Maritime Enforcement Agency, nadzorującej strefę wód przybrzeżnych, zaś kolejne – „40”, „43”, „44” i „47” skierowano do wykonywania zadań o charakterze szkoleniowym. W składzie floty znajduje się rów- Szybki patrolowiec Tempur 31 typu CB 90H, 08.12.2005. nież 17 szybkich wielozadaniowych kutrów typu CB 9OH33, zbudowa- Marynarka wojenna Malezji dys- 6000 KM, które zapewniają maksy- nych przez Dockstarvarvet w Szwecji ponuje również zespołem jednostek malną prędkość 16,5 węzła. Zapas w latach 1998‑2000. Ich wyporność pomocniczych, które zabezpieczają 1350 t paliwa umożliwia osiąganie standardowa wynosi 13 t, a pełna działanie bojowego trzonu floty. zasięgu 4000 Mm/15 węzłach34. Moc 20 t przy wymiarach 15,9 x 3,8 x 1 m. Największymi jednostkami tego elektrowni pokładowych 1200 kW. Napęd wodno-odrzutowy składa się zespołu są 2 niemal bliźniacze okrę- Uzbrojenie składa się z 1 uniwersal- z 2 silników wysokoprężnych Volvo- ty wsparcia logistycznego (zaopa- nego działa kal. 57 mm L/70 Bofors Scania TAMD 163 P, o łącznej mocy trzeniowe) – Sri Indera Sakti (1503) SAK 57 Mk 1 oraz 2 pojedynczych 1500 KM oraz 2 pędników KaMeWa oraz Mahawangsa (1504). Pierwszy działek plot. kal. 20 mm GAM-BO1, FF 410, które zapewniają maksymal- z okrętów został zbudowany w roku ną prędkość 45 węzłów. Zapas pa- 1980 przez stocznię Bremer-Vulkan liwa 2,5 t pozwala osiągnąć zasięg w Bremie (Niemcy). Jego wyporność 33. są to: Tempur 1, Tempur 11, Tempur 12, Tempur 13, Tempur 14, Tempur 15, Tempur 21, 240 Mm przy 30 węzłach. Uzbrojenie standardowa wynosi 1800 t, a pełna Tempur 22, Tempur 23, Tempur 24, Tempur 32, stanowi pojedynczy km kal. 7,62 mm, 4300 t przy długości kadłuba 100 m, Tempur 33, Tempur 34 Tempur 41, Tempur 42, a wyposażenie elektroniczne radar szerokości 15 m i zanurzeniu 4,8 m. Tempur 43 oraz Tempur 44. 34. wg Combat Fleet... zasięg obu jednostek nawigacyjny Furuno, zaś załoga liczy Napęd stanowią 2 silniki wysokopręż- zaopatrzeniowych wynosi 14 000 Mm przy pręd- 3 ludzi. ne Deutz S/BMV 6540 o łącznej mocy kości 15 węzłów.

Transportowiec Sri Indera Sakti, 18.05.2005.

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 83 Marynarka Wojenna Malezji

Deutz-MWM SBV 8 M628 o łącznej mocy 4760 KM, które zapewniają jednostce, dysponującej również pędni- kiem dziobowym Schottel, maksy- malną prędkość 16 węzłów. Zasięg 6000 Mm przy prędkości ekonomicznej 10 węzłów. Moc elektrowni pokła- dowych 1800 kW. Wyposażenie elektroniczne obejmuje 2 radary nawigacyjne oraz sonar STN Atlas Elektronik Fansweep and Hydrosweep, umożliwiający szybkie opracowywanie dokładnych map podwodnych. Załoga liczy 96 ludzi, w tym 12 oficerów. Projekt jednostki powstał w Niem- czech, skąd pochodzi też spora część Okręt hydrograficzny Mutiara, 05.10.2003. wyposażenia. Wyposażenie pokłado- we jednostki obejmuje dwa 8-tonowe a elektronika pokładowa obejmu- Podobnie rzecz ma się z wyposaże- dźwigi na rufie, 2 łodzie pomiarowe, je 2 radary nawigacyjne Decca oraz niem elektronicznym i uzbrojeniem 2 łodzie robocze oraz 2 o konstrukcji optoelektroniczny system kierowania jednostki, tyle tylko, że to ostatnie zo- półsztywnej. ogniem Matra Defense Naja. stało wzmocnione przez zamonto- Starszy z okrętów hydrograficz- Załoga liczy 140 ludzi, w tym wanie 4 pojedynczych km-ów kal. nych, a właściwie oceanograficz- 14 oficerów, zaś autonomiczność wy- 7,62 mm. na jednostka badawcza, powsta- nosi 60 dób. Załoga zaopatrzeniowca liczy ła w stoczni w Butterworth w roku Jednostka może transportować 129 ludzi, w tym 14 oficerów, zaś 1978. Jej pełna wyporność wynosi do 1800 t różnych ładunków, w tym pomieszczenia mieszkalne umożli- 1905 t przy wymiarach 71 x 13 x 4 m. 1300 t paliwa i 200 t wody. Dysponuje wiają dodatkowe zakwaterowanie Napęd stanowią 2 silniki wysoko- lądowiskiem dla śmigłowca i 15-to- 151 osób. prężne Deutz SBA-12 M-528 o łącz- nowym dźwigiem pokładowym. Jednostka przystosowana jest do nej mocy 4000 KM35, które zapew- Pomieszczenia mieszkalne umożli- przewozu 410 t amunicji, zaś pozosta- niają prędkość 16 węzłów. Zasięg wiają dodatkowe zakwaterowanie łe możliwości przewozowe i wyposa- 4500 Mm/16 węzłach. 75 osób, a na pokładzie pojazdowym żenie pokładowe nie odbiegają zasad- Uzbrojenie obejmuje 2 podwójnie można przewozić 600 żołnierzy. niczo od standardu Sri Indera Sakti. sprzężone działka plot kal. 20 mm Drugi z okrętów wsparcia logi- Flota dysponuje 2 dużymi jed- L/70 Oerlikon Mk 24, a wyposażenie stycznego został zbudowany w stocz- nostkami hydrograficznymi, są elektroniczne 2 radary nawigacyjne ni Korea Tacoma w Masan (Republika to Perantau (153) i Mutiara (152). Decca 1226 i Decca 1229. Załoga li- Korei) w roku 1983. Wyporność stan- Pierwszy z okrętów powstał w ro- czy 156 ludzi, w tym 13 oficerów. dardowa okrętu wynosi 1800 t, a peł- dzimej stoczni Hong Leong-Lürssen Okręt dysponuje lądowiskiem dla na 5000 t przy długości 103 m, szero- w Butterworth w latach 1996‑1998. śmigłowca i jest wyposażony w 6 nie- kości 15 m i zanurzeniu 5 m. Układ Jego wyporność standardowa wy- wielkich kutrów hydrograficznych. napędowy stanowi powtórzenie roz- nosi 1800 t, a pełna 2000 t przy wy- Działania floty zabezpieczają rów- wiązania zastosowanego na pokła- miarach 67,8 x 13,3 x 4 m. Napęd nież różnego typu kutry. Na pierw- dzie Sri Indera Sakti. stanowią 2 silniki wysokoprężne szym miejscu należy wymienić zbudowane w roku 2001 przez stocz- Szybki transportowiec wojska Sri Tiga, 08.12.2005. nię PSC-NDSB w Lumut jednostki Sri Gaya (331) i Sri Tiga (332). Wyporność pełna, posiada- jących wykonane ze stopów alumi- nium kadłuby jednostek wynosi 116 t przy wymiarach 37,5 x 7 x 2,5 m. Napęd wodno-odrzutowy porusza- ny przez 2 silniki wysokoprężne MAN 2842 LE 408 o łącznej mocy 2000 KM zapewnia maksymalną prędkość 25 węzłow. Załoga kutrów liczy 8 ludzi, zaś zdolność przewozo- wa to 200 pasażerów.

35. wg Combat Fleet..., siłownia składa się z tylko 1 silnika wysokoprężnego, a jej moc to 2000 KM.

84 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Marynarka Wojenna Malezji

Nie są znane bliższe dane dotyczące parametrów taktyczno-technicznych kutrów transportowych Kempong, Kuramah, Mangkasa, Patak, Selar i Te - puruk. Transport ładunków zapewnia- ją także jednostki typów Lang Siput oraz Jernih36 Pierwsze zbudowane w roku 1980 przez stocznię Penang Shipyard, mają wyporność 630 t przy wymiarach 48,4 x 10,5 x 4 m, zaś 2 silniki wysokoprężne Caterpillar D 3408 o łącznej mocy 700 KM, zapew- niają prędkość 9 węzłów. Drugi typ powstał w latach 1977‑1978 w stoczni Brooke Holownik floty Penyu, 30.09.2003. Dockyard Malaisie. Wyporność jednostek wynosi 290 t przy długości 38 m dysponuje Królewska Policja, której Pozostałe jednostki patrolowe kla- i zanurzeniu 1,4 m. Napęd stanowią personel w części morskiej, liczy bli- syfikowane są jako kutry, przy czym 2 silniki wysokoprężne Caterpillar D sko 2100 funkcjonariuszy. Jednostki 15 z nich to kutry większe, a pozosta- 343 T o łącznej mocy 730 KM, które te operując na wodach wewnętrznych łych 48 zaliczane jest do mniejszych. zapewniają prędkość 8 węzłów. Mogą i w strefie przybrzeżnej wykonując Wśród kutrów większych dwa typy one transportować ładunek o masie przede wszystkim zadania o charakte- – Sri Gaya40 i Alor Setar41 mają bar- 170 t względnie 240 t słodkiej wody. rze porządkowym i dozorowym,. sta- dzo podobną charakterystykę, choć Zespół sił pomocniczych marynar- nowiąc tym samym istotne uzupełnie- pierwsze powstały w Butterworth, ki wojennej Malezji dysponuje jeszcze nie sił marynarki wojennej Malezji. a drugie w Singapurze. W obu przy- jednostką transportową Meleban oraz Największymi jednostkami policyj- padkach wyporność pełna wynosi dwoma jednostkami pożarniczymi nej „floty” jest 14 patrolowców typu 92 t przy wymiarach 28 x 5,4 x 1,6 m o wyporności 400 t – Badang 1 (A21) Lang Hitam39, zbudowanych w latach i odpowiednio 27,3 x 5,8 x 1,5 m. i Badang 2 (A22). 1980-1983 przez malezyjską stocznię Jednostki posiadają identyczny układ Do szkolenia podstawowego mor- w Butterworth. Wyporność standar- napędowy składający się z 2 silni- skich specjalistów floty służy żaglo- dowa jednostek wynosi 188 t, a pełna ków wysokoprężnych MTU o łącz- wy okręt szkolny – brygantyna Tunas 220 t przy wymiarach 38,5 x 7 x 3,2 m. Samudera, zbudowana w latach Dwa silniki wysokoprężne MTU o łącz- 36. są to odpowiednio: Lang Siput i Lang 1988‑1989 przez Brooke Yachts w Lo- nej mocy 9000 KM zapewniają mak- Tiram oraz Jernih i Terijah. westoft (Wielka Brytania). Wyporność symalną prędkość 34 węzły. Zasięg 37. są to: Lang Kangok, Lang Hindek i Lang Kepak. pełna jednostki wynosi 240 t, a dłu- wynosi 1100 Mm/16 węzłach i odpo- 38. są to: Tunda Satu 1 (1), Tunda Satu 2 (2) gość całkowita 44 m, w tym kadłu- wiednio 550 Mm/31,5 węzła. i Tunda Satu 3 (3). 39. są to: Lang Hitam (PZ 1), Lang Malam (PZ ba 35 m, szerokość 7,8 m i zanu- Uzbrojenie patrolowców skła- 2), Lang Lebah (PZ 3), Lang Kuik (PZ 4), Balong rzenie 4 m. Napęd pomocniczy sta- da się z 1 działa plot. kal. 40 mm (PZ 5), Berlian (PZ 6), Kurita (PZ 7), Serangan nowią 2 silniki wysokoprężne Perkins L/70 Bofors, 1 działka plot. kal. 20 mm Batu (PZ 8), Harinan Bintang (PZ 9), Harinan Belang (PZ 11), Harinan Akar (PZ 12), Perangan 4M 200 T1 o łącznej mocy 370 KM. L/70 oraz 2 km-ów kal. 7,62 mm, zaś (PZ 13), Mersuji (PZ 14) i Alu-Alu (PZ 15). Maksymalna prędkość pod żagla- wyposażenie elektroniczne obejmu- 40. są to: Sri Gaya (PX 25), Sri Kudat (PX 26) mi dochodzi do 14 węzłów, a na sil- je radar nawigacyjny Kelvin-Hughes i Sri Tawau (PX 27). 41. są to: Alor Setar (PX 19), Kota Bahru (PX nikach do 9 węzłow. Moc elektrowni 14/9. Załoga liczy 27 funkcjonariuszy, 20),Kuala Trengganu (PX 21), Johore Bahru (PX pokładowej 80 kW. Wyposażenie elek- w tym 3 oficerów. 22), Sri Menanti (PX 23) i Kuching (PX 24). troniczne obejmuje radar nawigacyjny Racal – Decca. Załoga żaglowca li- Patrolowiec Amanah (eks-Lang Lamam) typu Lang Hitam, 08.12.2005. czy 27 ludzi, w tym 6 oficerów oraz 24 kursantów. Marynarka wojenna dysponuje 14 różnymi holownikami, w tym 3 przybrzeżnymi typu Lang37, zbu- dowanymi w latach 1981‑1982 oraz 3 portowymi typu Tunda Satu38, pochodzącymi z lat 1978‑1979. Z pozostałych jednostek tej klasy Penyu (4) eks-Salvigilant oraz Kupang (7) pełnią funkcję holowników ratow- niczych. Jak już wspomniano wcześniej, cał- kiem sporym zespołem jednostek patrolowych różnych typów i wielkości

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 85 Marynarka Wojenna Malezji

Trzecim typem większych kutrów patrolowych jest Sangitan42-. zbudowany przez stocznię Penang Shipyard w latach 1980‑1983. Wyporność peł- na jednostek wynosi 114 t przy wymiarach 29 x 6 x 1,7 m. Napęd sta- nowią 2 silniki wysokoprężne Paxman-Valenta o łącznej 8000 KM, które zapewniają prędkość do 36 wę- złów. Zasięg wynosi 1200 Mm przy prędkości 24 węzły. Uzbrojenie składa się z 2 pojedynczych działek plot kal. 20 mm L/90 Oerlikon GAM-BO1 oraz 2 km-ów kal. 7,62 mm, zaś elektro- nikę reprezentuje radar nawigacyjny. Załoga liczy 18 funkcjonariuszy, w tym 4 oficerów. Patrolowiec Siangin (eks-Bahtera Jerai) typu Vosper, 07.12.2005. Wśród mniejszych kutrów patrolowych najliczniej reprezentowany jest typ SM 465 zbudowany w latach 1992‑1993 w liczbie 23 sztuk, typ 7,5- metrowy z lat 1990‑1991‑12 jednostek oraz najnowszy, bo powstały w latach 2001‑2002 typ Penyengat – kolejne 10 kutrów. Również wcale pokaźną, bo liczą- cą 90 niewielkich jednostek patrolowych i inspekcyjnych flotyllą dysponuje druga paramilitarna instytucja Malezji – Królewska Służba Celna i Akcyzy. Wśród wspomnianych największe są kutry patrolowe typu Vosper43, zbudowane w latach 1982‑1984 przez stocz- nię Malaysian SE w Pasir Gudang. Wyporność standardowa tych jednostek wynosi 100 t, a pełna 143 t przy Patrolowiec Johan typu Pembanteras, 30.09.2003. wymiarach 32,4 x 7,2 x 1,8 m. Napęd stanowią 3 silniki wysokoprężne, w tym nej mocy 2460 KM, które zapewniają muje 2 pojedyncze działka plot. kal. 2 Paxman-Valenta i 1 Cummins o łącz- prędkość do 25 węzłów. Zasięg wyno- 20 mm, a elektronika radar nawiga- nej mocy 4575 KM, co pozwala rozwi- si od 750 Mm do 1050 Mm przy pręd- cyjny Furuno. Załoga liczy 18‑19 funk- nąć maksymalną prędkość 27 węzłów. kości 15 węzłów. Uzbrojenie obej- cjonariuszy, w tym 2 oficerów. Zasięg 2000 Mm/8 węzłach i odpowiednio 1200 Mm/10 węzłach. Uzbrojenie Patrolowiec Camar 8, 30.09.2003. kutrów składa się z 1 działka plot. kal. 20 mm i 2 pojedynczych km-ów kal. 7,62 mm, a elektronika obejmuje radar nawigacyjny Kelvin-Hughes. Załoga składa się z 24 funkcjonariuszy. Pozostałe kutry służby celnej są zdecydowanie mniejsze, a najliczniej reprezentowane są typ 13,7-metrowy – 23 jednostki, typ Penumpas 9‑metrowy – 27 jednostek oraz Perantas – kolejne 10 jednostek. Marynarka wojenna Malezji ma do chwili obecnej zdecydowanie defen-

42. są to: Sangitan (PX 28), Sabahan (PX 29), Dungun (PX 30), Tioman (PX 31), Sri Tumpat (PX 32) i Segama (PX 33). 43. są to: Bahtera Juang (K 33), Bahtera Pulai (K 34), Bahtera N...(K 35), Bahtera Perak (K 36), Bahtera Bayu (K 37) Bahtera Hijau (K 38), Bahtera N...(K 39), Bahtera Jerai (K 40), Bahtera N...(K 41) i Bahtera N...(K 42).

86 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE Marynarka Wojenna Malezji sywny charakter, a wśród jej okrętów przeważają niewielkie wielozadanio- we jednostki przeznaczone do dzia- łania w bezpośredniej strefie przy- brzeżnej, która nadal nie należy do najbezpieczniejszych akwenów świa- ta. Budowa okrętów podwodnych świadczy jednak o tym, że flota przy- gotowuje się również do potencjalnych działań ofensywnych w przypadku zagrożenia, które może być związane z chęcią panowania nad podmorskimi bogactwami Morza Południowochińskiego. Warto przy tym zwrócić uwagę, że duży udział w dostawach nowych jednostek mają rodzime stocznie Malezji, o której przecież trudno powiedzieć by mia- ła tradycje przemysłu stoczniowego. Dzięki jednak współpracy i pomo- Małe patrolowce typu Parentas, 28.09.2003. cy ze strony stoczni europejskich po- wstają w nich nowoczesne okręty róż- Mały patrolowiec Helang Laut 3 typu Perentas w ciekawym malowaniu, 08.12.2005. nych klas, często o wysokim stopniu złożoności.

Bibliografia 1. Combat Fleet of the World 2002‑2003, pod red. A.D. Baker III, Annapolis 2002. 2. Flottes de combat 2006 pod red. B. Prezélin, Rennes 2006. 3. Hanuszek K., Mermaid – fregata trzech konty- nentów, „OW” nr 76 (2/2006). 4. Jane’s Fighting Ships 1986-87, London 1986. 5. Kowalenko W.A., Ostrumow M.N., Sprawocznik po inostrannym fłotam, Moskwa 1971. 6. Krzewiński J., Okręty wojenne świata, Warszawa 2002. 7. Sobański M.S., Nieznany konflikt Borneo 1962‑1966, „OW” nr 5/2002 (55) i nr 6/2002 (56).

REKLAMA

Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE 87 Recenzje

był drednotem typu St. Vincent, zatem jego uzbrojenie główne składa- ło się z 10 dział kal. 305 mm w 5 dwudziałowych wieżach, a nie z 2 x II 305 mm, jak głosi ramka. Najważniejszym jednak wydarzeniem pierwszej wojny światowej, Scapa Flow akwen wojennych skarbów choć doszło do niego już po zawieszeniu broni, którego skutki były od- Krzysztof Kubiak czuwalne przez cały okres międzywojenny było internowanie w Sca- format 150 x 215mm, s. 316 pa Flow między 20 a 27 listopada 1918 niemieckiej Hochseeflotte, któ- Fot. barw. 69, tab. 15, map 11, rys. 19 ra następnie 21 czerwca 1919 została zatopiona przez własne załogi Wydawnictwo „Książka i Wiedza” w akcie protestu przeciwko ustaleniom traktatu pokojowego między Warszawa 2006 r. państwami Ententy a Niemcami. cena 47,00 PLN Perypetie związane z oczyszczaniem z wraków Scapa Flow, nie dar- mo zwanego największym składem złomu na świecie, prezentuje roz- Scapa Flow dla wszystkich, którzy interesują się sprawami morski- dział III książki. Początkowo prace wydobywcze prowadzone były mi, choć zapewne nie tylko dla nich, kojarzy się z bazą morską na przy- przez firmę Cox & Danks, która dzięki zastosowaniu nowatorskich roz- słowiowym końcu świata, a raczej tylko Wielkiej Brytanii, która ode- wiązań technicznych zdołała podnieść z dna większość zatopionych grała istotną rolę w obu światowych konfliktach XX stulecia. Trudno się kontrtorpedowców, a także część okrętów liniowych i krążowników, zatem dziwić, że baza ta stała się przedmiotem popularno-naukowego nie odnosząc przy tym jednak spodziewanego sukcesu finansowego. opracowania rzeczowo prezentującego jej dzieje, bez zbędnych, a czę- W latach trzydziestych prace wydobywcze kontynuowała firma Metal sto niestety spotykanych u licznych autorów, wątków sensacyjnych. Industries Ltd., która wrak Derfflinger podniosła niemal w przededniu W roku 2006 istniejąca nadal, mimo ustrojowych przemian, a cie- wybuchu II wojny światowej w lipcu 1939. Wraki z kotwicowiska były sząca się zasłużoną sławą popularyzatora szeroko rozumianej wie- źródłem wielu dziesiątków tysięcy ton cennego złomu, który o ironio dzy, oficyna wydawnicza „Książka i Wiedza” z Warszawy, opubliko- w sporej części trafił do Niemiec! wała książkę zatytułowaną Scapa Flow akwen wojennych skarbów Rozdział IV to Orkady w okresie II wojny światowej. Choć w po- autorstwa, związanego z gdyńską Akademią Marynarki Wojennej, wszechnej świadomości okres ten kojarzy się przede wszystkim z bra- Krzysztofa Kubiaka. Autora chyba nie trzeba szerzej przedstawiać czy- wurową akcją Priena przeprowadzoną już 14 października 1939, telnikom „OW”, bowiem jego prace poświęcone współczesnym kon- w wyniku której na dno poszedł okręt liniowy Royal Oak, to jednak, wy- fliktom zbrojnym w ich aspekcie morskim były szeroko publikowane darzeń w wojennych dziejach Scapa Flow było znacznie więcej. Akcja zarówno w formie artykułów prasowych jak i książek. Warto wspo- Priena i późniejsze ataki Luftwaffe, spowodowały czasowe wyłączenie mnieć również o publikacjach związanych z nadmorskimi umocnie- bazy ze służby, jednak po wzmocnieniu jej potencjału obronnego przez niami, jakie ukazały się na łamach periodyka „Forteca”. zablokowanie wrakami wschodnich cieśnin, postawienie zapór mi- Tym razem przedmiotem zainteresowania autora stało się Scapa nowych i instalację hydrofonów, kotwicowisko powróciło do „eksplo- Flow, nie bez racji uważane za jedno z najlepszych naturalnych kotwi- atacji” już w marcu 1940. Równocześnie rozbudowana została obro- cowisk świata. W rozdziale I przedstawiono warunki naturalne i zarys na plot. łącznie z instalacją balonów zaporowych oraz artyleria nad- dziejów Orkadów, których częścią jest kotwicowisko. Warto przy tym brzeżną. Zagrożenie, jakie stwarzało niemieckie lotnictwo, zwłaszcza zwrócić uwagę, że z racji swego położenia Scapa Flow stało się miej- po opanowaniu nieodległych w końcu baz w południowej Norwegii, scem bazowania Royal Navy już w dobie wojen napoleońskich i woj- spowodowało nasycenie Orkadów bazami lotniczymi, na których sku- ny amerykańsko – brytyjskiej lat 1812‑1815. Z tego okresu pochodzą piono myśliwce, maszyny rozpoznawcze oraz szkolne, przygotowu- też najstarsze zachowane po dziś dzień zabytki architektury militar- jące pilotów do potrzeb lotnictwa morskiego. Doświadczenia działań nej – bateria Hackness oraz 2 wieże Martello (tak po prawdzie będące niemieckich sił spadochronowych w krajach Europy zachodniej i po- też umocnionym stanowiskiem artyleryjskim). Znaczenie kotwicowi- łudniowej, zwróciły uwagę na potrzebę rozbudowy obrony przeciwde- ska, bo z uwagi na absolutny brak infrastruktury trudno mówić o ba- santowej rejonu bazy. Rozbudowie uległa również infrastruktura brze- zie morskiej, wzrosło w początkach XX wieku. Opracowano wówczas gowa, w której skład weszła baza paliwowa dysponująca naziemnymi co prawda plan rozbudowy zaplecza obejmujący między innymi bate- i podziemnymi zbiornikami, zaplecze remontowe z dokami pływający- rie artylerii nadbrzeżnej oraz zapory bonowo – sieciowe i obronne pola mi i warsztatami brzegowymi. Powstało również wiele umocnionych minowe, jednak z przyczyn natury finansowej nie doszło do jego re- stanowisk, budynków mieszkalnych i magazynowych, sieć dróg i ko- alizacji. Mimo to w przededniu wybuchu I wojny światowej skoncen- lejek wąskotorowych. Największym jednak przedsięwzięciem natury trowano w Scapa Flow liczącą łącznie 96 okrętów bojowych, w tym inżynieryjno-wojskowej była budowa tzw. „Bariery Churchilla” – be- 21 okrętów i 4 krążowniki liniowe, Pierwszą Flotę. tonowo-kamiennej grobli zamykających wschodnie wejścia na kotwi- Z chwilą wybuchu światowego konfliktu zespół ten został przemia- cowisko. Rozpoczęte w roku 1941 prace doprowadziły do przegrodze- nowany na Grand Fleet i gotów był do podjęcia działań bojowych. nia cieśnin w 1943, zaś całość ukończono dopiero w maju 1945, a więc Rozdział II książki prezentuje wydarzenia, jakie rozegrały się w bazie już po zakończeniu działań wojennych w Europie. w czasie I wojny światowej. Z uwagi na zagrożenie ze strony niemiec- Liczący na przełomie lat 1942/1943 blisko 30 tys. żołnierzy garnizon kich U-bootów, które pojawiły się po raz pierwszy w rejonie Orkadów Orkadów, został od końca 1943 stopniowo zmniejszany w sposób ade- już 23 listopada 1914, podstawowym działaniem brytyjskiego dowódz- kwatny do występującego zagrożenia bazy. twa było przegrodzenie cieśnin prowadzących na kotwicowisko zapo- Demobilizacja Scapa Flow i jej powojenne dzieje są przedmiotem rami bonowo – sieciowymi oraz zablokowanie nieużywanych przez rozdziału V pracy. Garnizon wojskowy Orkadów zmniejszano bar- okręty przejść przegrodami z zatopionych specjalnie w tym celu stat- dzo szybko, wyprzedając przy okazji wiele zbędnych już elementów ków. W okresie późniejszym dołączono kontrolowane zapory minowe lądowej infrastruktury bazy. Dość powiedzieć, że ostatni obiekt Royal oraz sieć hydrofonów. Dla zabezpieczenia Scapa Flow przed niespo- Navy – baza paliwowa w Lyness została zlikwidowana w marcu 1957. dziewanym atakiem niemieckich torpedowców i kontrtorpedowców Wycofanie wojska z archipelagu oznaczało drastyczne ograniczenie na okolicznych wyspach rozlokowano 11 baterii artylerii nadbrzeżnej, dochodów miejscowej ludności i utratę podstawowych miejsc pracy. wyposażonych w działa od kal. 57 mm do kal. 152 mm oraz liczne re- Korzystne zmiany nastąpiły dopiero w latach siedemdziesiątych, gdy flektory bojowe, umożliwiające prowadzenie akcji nocnych.. O tym, że rozpoczęto eksploatację podmorskich złóż ropy naftowej nas Morzu zagrożenie minowe było całkiem realne, świadczy najlepiej fakt utraty Północnym, zaś na Orkadach umieszczono terminal z instalacjami w pobliżu Scapa Flow w styczniu 1916 pancernika (predrednota) King przeładunkowymi i składy. Edward VII oraz w czerwcu 1916 krążownika pancernego Hampshire Praca posiada staranną szatę edytorską i twardą okładkę, co umożli- z ministrem wojny marszałkiem Kitchenerem na pokładzie. Kolejnym wia jej skuteczne czytanie nawet w „polowych” warunkach podróży. okrętem utraconym, tym razem już w samej bazie, był okręt linio- W sumie praca Krzysztofa Kubiaka Scapa Flow akwen wojennych wy Vanguard, który zatonął w lipcu 1917 wskutek wybuchu amuni- skarbów to publikacja, którą nie tylko łatwo się czyta, ale można z niej cji, a precyzyjniej stanowiącego ładunek miotający kordytu w którego zaczerpnąć również wiele ciekawych i niedostępnych gdzie indziej in- składzie chemicznym zaszły niekorzystne zmiany. Warto w tym miej- formacji. Serdecznie zachęcam do jej lektury. scu zwrócić uwagę na powstały zapewne w toku korekty, błąd zawarty w ramce poświęconej tej jednostce na stronie 88 książki. Vanguard Maciej S. Sobański

88 Nr 78 (4/2006) • OKRĘTY WOJENNE