pDhIAen LibOeG n nr 3 LIPIEC-SIERPIEŃ-WRZESIEŃ 2011

GDrOGA rzymu I ścIeżKA pADwy

G Tommaso Vitale, Enrico Claps Str. 8-19 G Londyn G NIewyGODNI W ciemności słuchali muzyki, w dymie papierosowym. W panice - jakby robili coś nieprzyzwoitego - podnoszą w kręgach: Lewisham G Ewa Winnicka Str. 58-61 KuLturA żaluzje, otwierają okna G Od nadmiaru decybeli można albo G KObIety, bIeDA I AIDS G Paul Farmer oszaleć, albo wpaść w trans. Mężczyźni, raz po raz pokrzykując w ekstazie, wznoszą ręce do góry, dziewczyny wskakują na stoły i tańczą Str. 50-57 GKrajobrazy napotkane G Joakim Eskildsen G SpOłeczeńStwO Są tacy ojcowie, co zabraniają córce siedzieć na G

O G G HIStOrIA Str. 68-91 KłOpOtLIwe DzIeDzIctwO czacie, żeby jej coś złego do głowy nie weszło Niewiele L A minę się z prawdą, jeżeli powiem, że moi współcześni uważali cyganów I G Str. 108-111 G G D Miłosz Gerlich Skąd jesteście? tylko za istoty człekokształtne, a byli tacy, co wątpili, czy cyganie w ogóle mają duszę 3 Marta Godlewska, Justyna Kopańska Str. 122-127

1 DIALOG-PHENIBEN - N° 1 Redaktor naczelna Joanna Talewicz-Kwiatkowska Sekretarz redakcji Małgorzata Kołaczek Korekta Grażyna Kwiek Koncepcja i produkcja Redakcja tekstów, projekt graficzny, fotoedycja: FUNDACJA OPOWIEDZ TO – PICTURE THIS Lidia Ostałowska, Dominique Roynette, Piotr Wójcik DIALOG Przygotowanie fotografii do druku Mariusz Glejzer Drukarnia Colonel, Kraków pheniben I zespół Dariusz Kwiatkowski, Urszula Polanek, Kwartalnik StowarzyszeniaRomów w Polsce Renata Mucha, Jolanta Koral

Wydawca STOWARZySZENIE ROMóW W POLSCE Ul. Berka Joselewicza 5 32-600 Oświęcim tel./faks: 033 842 69 89 [email protected] www.stowarzyszenie.romowie.net

Kontakt www.dialog-pheniben.pl [email protected]

Zadanie jest realizowane dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji

Płatne ze środków finansowych Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego

Zadanie jest współfinansowane ze środków Województwa Opolskiego L

DIALOG A I R O T Y D

20 11 nr 3 E

Romska Poczta. Romane Liła ...... - Zaniedbane osiedle poza centrum miasta. Małżeństwo w średnim wieku mówi, że żyje się tu, jak pozwalają władze i urzędy. Pytają: „Jak NIEWYGODNI mamy żyć bez jedzenia, ciepła i pieniędzy?”. Droga Rzymu i ścieżka Padwy. Tommaso Vitale, Enrico Claps ...... - Zdani na innych, w apatii, utracili wiarę, że mają wpływ na własne życie. Demon na tej ścianie. Piotr Wójcik ...... - ❝O ich losie decydują politycy, a oni liczą się z głosem wyborców. Dam wam Romów krasnych. Przymilają się im, podejmują zwykle popularne decyzje, unikają Małgorzata Goślińska i Grzegorz Celejewski ...... - kontrowersji. Wymyślają pozorne działania, które zamiast pomóc Kosowo getto bezpaństwowców. Małgorzata Kołaczek ...... - ludziom z problemami, usuwają ich z pola widzenia. Wpadają w utarte Kobiety, bieda i AIDS. Paul Farmer ...... - schematy, które się nie sprawdzają. Doraźne, najłatwiejsze rozwiązania Londyn w kręgach. Ewa Winnicka ...... - to idealny knebel. Przecież coś się robi. Płyną pieniądze, żongluje się Umarł, nic się nie zdarzyło. statystykami. A skoro rzeczywistych efektów nie widać, winę ponoszą ci, Agnieszka Wójcińska rozmawia z Ancą Damian ...... - którzy nie potrafią się dopasować. Są niewygodni, niweczą dobre intencje. Takim ludziom poświęcamy trzeci numer „Dialogu-Pheniben”. FOTOREPORTAŻ Piszemy o romskich obozach we Włoszech i osadach na Słowacji, o bezpaństwowcach w Kosowie, o kobietach, biedzie i AIDS w Stanach, 2000, 2006. Krajobrazy napotkane. Joakim Eskildsen ...... - o londyńskich białych i czarnych ulicach i o polskim areszcie, w którym obojętność doprowadziła do śmierci młodego człowieka z Rumunii. KULTURA Profesor Tommaso Vitale i Enrico Claps z uniwersytetu w Mediolanie Gabi Jimenez. Szaman cygańskiego voodoo. Timea Junghaus ... - w artykule napisanym specjalnie dla nas przekonują, że los niewygodnych Cygańskie trąbki. Grzegorz Brzozowicz ...... - można jednak zmienić. Ale trzeba dać im możliwość współdecydowania Kłopotliwe dziedzictwo. Amerykańscy Cyganie w kinie. i zerwać z rutyną. Pokazują to na przykładach. Miłosz A. Gerlich ...... - Polecamy też esej fotograficzny Joakima Eskildsena, który w siedmiu Przyklejeni i odklejeni. Dariusz Kortko ...... - krajach przyglądał się życiu Romów i krajobrazom, jakie spotykają na Przekładaniec ...... - swej drodze. O wirtualnych randkach młodych Romów pisze Magdalena Skoroczyt ...... - Kicińska, a o tym, czy miejsce zamieszkania da się wyczytać ze strojów i fryzur - Marta Godlewska i Justyna Kopańska. Grzegorz Brzozowicz SPOŁECZEŃSTWO w brawurowym tekście opowiada, jak za sprawą umundurowanych Całowałaś się już z chłopakiem, _dior_87? Cyganów z cesarskiej armii zaczęła się historia jednej z najbardziej Magdalena Kicińska ...... - fascynujących muzycznych fuzji. Romskie sprawy na strasburskiej Skąd jesteście? Marta Godlewska i Justyna Kopańska ...... - wokandzie przybliża prawnik Piotr Turek z zespołu do spraw Misjonarz wyjechał. Bartłomiej Kuraś ...... - Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Biedacy nienawidzą biedaków...... - Zapraszamy do „Dialogu-Pheniben”. Ze strasburskiej wokandy. Piotr Turek ...... -

HISTORIA Joanna Talewicz-Kwiatkowska Cygan Marcin z rodziną. Adam Bartosz ...... - Kalendarium Stowarzyszenia 2011 ...... - So Kerdzia Stowarzyszenie 2011 ...... -

4 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 5 ROMSKA POCZTA G ROMANE LIŁA

SŁOWACJA Szef skrajnie prawicowej Najważniedyr manuś de opozycyjnej Słowackiej Partii prawicowo opozycyjno Partia Narodowej (SNS) Jan Slota na dre Słowacja (SNS) Jan Slota stronach internetowych pe ryga internetowa pheneł kaj ugrupowania wezwał do te powołyneł Romano Państwo. powołania państwa Romów. Slota pheneł kaj te kereł Według Sloty dyskusję na Romano Państwo trzeba te temat „niezależnego państwa kereł ogólnoeuropejsko debata, dla Cyganów” powinna dawa wymagineł wspłópraca poprzedzić ogólnoeuropejska międzythemytko. – Ke da ciro debata, bowiem kwestia musinas korkore te radzineł wymaga ścisłej współpracy peske – phendzia raj SNS. międzynarodowej. - Do tego Łeskre ława wywołyndzia

czasu musimy radzić sobie oburzenio dre them. Prawniki, Fot. Dimitar Dilkoff /AFP/East News sami - stwierdził szef SNS. sałenca rakirłys słowacko BUŁGARIA Opinia ta wywołała w kraju dziennikarzo sme.sk, phende Kilkunastu policjantów Fot. Michal Cizek/AFP/East News oburzenie. Prawnicy, z którymi kaj, wypheniben Slotaskro nani i Romów odniosło obrażenia rozmawiał dziennikarz hyria. CZECHY podczas rozruchów, do słowackiego portalu Pał komentarzo dre daja by których doszło w nocy z 23 na Kilkaset osób demonstrowało w Varnsdorfie Pherdo gadzie demostrynnys dre Varnsdorfie pe informacyjnego sme.sk, uznali pomangde romane działaczka 24 września we wsi Katunica na północy Czech przeciw Romom, którzy płónocna Czechy przeciwko Romedyr, gadzie phe- jednak, że wypowiedzi Sloty Słowacjatyr Denisę Havrlovą, niedaleko Płowdiwu w według nich odpowiadają za nagły wzrost prze- nen kaj perdy romedyr hadyja pes przestępczość nie noszą znamion saji stwierdzindzia, kaj Slota środkowej Bułgarii. Do stępczości w regionie. Podobne demonstracje od- dre łengro regiono. Podoba marybena sy dre Šzluk- przestępstwa. próbineł dre da sposobo te antyromskich protestów bywają się regularnie od kilku tygodni w pobli- novie, Rumburko i Novym Borze. Dre protesto ke O komentarz w tej sprawie htyłeł peske wyborcen, sałe na doszło po tym, jak mikrobus skim Šzluknovie, Rumburku oraz Novym Borze. Varnsdorfie sys sałe 500 manusia. Hełade phandyne poproszono również kamen romen dre them. należący do miejscowego W proteście w Varnsdorfie uczestniczyło około gadzienge drom ke Romano schronisko. działaczkę romską ze Słowacji Havrlova uważyneł też, kaj pał przywódcy romskiego Kiriła 500 osób. Policja zablokowała manifestantom Zalikirde duje gadzien pał rasizmo. Denisę Havrlovą, która ware kicy ciona pe Słowacja Raszkowa zabił 19-letniego drogę do zamieszkanego przez Romów schro- w rozmowie z portalem mogineł te dodział ke wybucho, mężczyznę. Kierowca pojazdu, stwierdziła, że Slota próbuje pał dawa kaj radykałowie sy niska. Zatrzymano dwie osoby podejrzane o pro- w którym znajdowali się w ten sposób pozyskać głosy coraz butyr aktywna. pagowanie rasizmu. krewni Raszkowa, nie wyborców, którzy nie życzą Dre słowacko Rada Narodowo zatrzymał się i uciekł z miejsca sobie obecności Romów w wyborendyr z 2010 berś wypadku. Po incydencie kraju. Havrlova uważa też, że zabesien enia deputowana ultranacjonalistyczna partia 23 pe 24 wrześnio ke gaw kaj jone wyligirde łes semecenca kilkuset mieszkańców wsi za kilka miesięcy na Słowacji Słowacko Partii Narodowo. Ataka zorganizowała protest Katunica nadur Płowdiwu dre kherestyr. zebrało się przed domem może dojść do wybuchu, gdyż Dawa sy skrajno prawicowo przeciw Romom i rządowi, środkowo Bułgaria. Ware kicy dzienne cine Raszkowa, obrzucając budynek radykałowie są coraz bardziej ugrupowanie najjear hyria który - ich zdaniem - nie radzi Ke antyromane protesty dogeja pomarde, siowen phandyn. kamieniami i domagając się aktywni. W słowackiej Radzie wyphennys pes pał romendyr. sobie w zwalczaniu pał dawa, syr romengro wurden Kurko pośli dre Sofia przekazania winnego. Później Narodowej od wyborów z 2010 zorganizowanej przestępczości. zamardzia 19-bersitko mursies. ultranacjonalistyczno partria dom podpalono. Doszło do roku zasiada dziewięciu Demonstranci przybyli w Kierowca da wurdeneskro na Ataka kerde protesto pe starć z policją, która deputowanych Słowackiej koszulkach z napisem zalikirdzia pes i helcija Romendyr i rajendyr, saji – wyprowadziła Raszkowa Partii Narodowej. To skrajnie „ Nie chcę żyć w cygańskim śtetostyr. Pośli dawa pherdo jone phenen – na deł peske rada z rodziną z płonącego prawicowe ugrupowanie państwie”. dziene gawestyr skedyne pes gił kaj te htyłen hyria manusien. budynku. Kilkanaście osób niejednokrotnie negatywnie kher Raszkowa, ciurdenys Hyria gadzie jawde dre gada z obu stron zostało rannych, wypowiadało się już o Ware kicy dziene hełade barenca i kamys łes te załeł. napisenca ,,Na kamaw te sześć aresztowano. zamieszkujących Słowację i Roma cine pomarde dre Puźniedyr podhaćkirde kher. dzidzieł dre romano them’’. Tydzień później w Sofii Romach. rozruchy, ke sałe dogeja raty Marys pes heładenca, pał dawa

6 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 7 Droga rzymu G Władze stolicy chciały, żeby Romowie stali się i ścieżka Padwy niewidzialni. G Czy „obozy nomadów” to rzeczywiście najlepsze rozwiązanie? Jak rządzić bez polaryzacji ak czułbyś się, gdyby się okazało, że Twój sąsiad jest Ro- G mem?” - tak brzmiało pytanie zadane przez Eurostat rok konfliktu? G Niektóre włoskie miasta znalazły na to temu, pomiędzy lutym i marcem, 26 746 obywatelom 27 krajów Unii Europejskiej, z których 1046 było narodowości sposoby, ale czy da się je zastosować gdzie indziej? włoskiej. To typowe pytanie w badaniach nad uprzedze- „Jniami i ksenofobią. Zmusza ono respondentów do uświa- G Jak mogą pomóc Romowie? domienia sobie własnych odczuć i do zanalizowania ich w celu zmierzenia tzw. poczucia komfortu (ang. comfort) względem określonej grupy. Uzys- kane dane pozwoliły na uszeregowanie krajów europejskich (od 1 do 10) Tekst: Tommaso Vitale, Enrico Claps według kryterium „komfortu”, tzn. poczucia bezpieczeństwa i akceptacji w stosunku do społeczności romskiej. W czołówce znalazły się Polska, Szwecja i Francja, natomiast na końcu uplasowały się Włochy i Republika Czeska. We Włoszech jedynie 14 proc. badanych stwierdziło, że nie miałoby nic przeciwko sąsiadom pochodzenia romskiego, a tylko 5 proc. deklarowało, iż utrzymuje kontakty z Romem lub Sinti. 70,0% 62,8% NIEWYGODNI 56,9% 60,0% 50,7% 50,0% 45,6% 44,5% 40,0% 38,7% 37,3% 30,0% 33,8% 33,4% 31,5% Nie lubię Cyganów, bo… 20,0% 30,2% 27,2% 26,2% 26,1% 10,0% 25,5% 22,2% Z przekrojowych badań przeprowadzonych przez nas w czerwcu 2007 roku 0,0% y y h h ia a Procent osób deklarujących, c c d i a wynika, iż we Włoszech Romowie i Sinti postrzegani są jako jedna grupa, ło e n n li ry W z la u a g ja a C in m g ę c i a F u tu re n k ia ia R r W ta ls tr d y w dodatku grupa niemiła: 81 proc. respondentów uznało, iż są oni niezbyt że nie chciałyby mieć Roma o G ry o s n c ia ia ja P B P u la m lg n c ja . A o ie e a n c W H N B p ra e sz F sympatyczni albo w ogóle niesympatyczni, przy czym tak radykalne opinie lub Sinti za sąsiada i zw H S co do innych migrantów wyrażało tylko 39 proc. badanych. Kiedy pomi- niemy tych, którzy zadeklarowali, że nie mają zdania na dany temat, okaże Ponadto Romowie niemal od razu wywołują u respondentów uczucie wro- się, iż zaledwie 6,7 proc. uważa wymienioną grupę za sympatyczną, co sta- gości (47 proc.) oraz kojarzą się im z marginalizacją i skrajnym ubóstwem nowi zdecydowanie mniejszy odsetek niż w badaniach osiem lat wcześniej, (35 proc.). Cygan jest też kojarzony ze złodziejem (92 proc. badanych) ży- w październiku 1999 roku. Kolejnym istotnym aspektem jest fakt, że stopień jącym z własnego wyboru w hermetycznej grupie (87 proc.) w obozach na sympatii wobec mniejszości jest wprost proporcjonalny do wykształcenia obrzeżach miast (83 proc.), który bardzo często wykorzystuje dzieci respondentów. Z wyjątkiem stosunku do Rumunów, a w szczególności z (92 proc.). Z drugiej jednak strony wielu respondentów wykazuje zrozu- wyjątkiem Romów i Sinti. W tym przypadku im wyższy poziom wykształ- mienie dla ciężkiego położenia Romów i Sinti (65 proc.), zdając sobie cenia, tym wyższe poczucie niechęci: 71 proc. respondentów, którzy ukoń- sprawę, iż, przeważnie nie z własnego wyboru, żyją w skrajnej nędzy, są czyli tylko pięć klas, zadeklarowało niechęć do Romów i Sinti, a wskaźnik marginalizowani, dyskryminowani i prześladowani. Około 73 proc. bada- ten wzrasta zatrważająco do 90 proc. wśród badanych z wyższym wykształ- nych kojarzy Romów i Sinti z poczuciem wolności (przypominając sobie ceniem. Wreszcie niechęć wobec wspomnianych grup zdaje się nie mieć niekiedy kinowy stereotyp „dzieci wiatru”) oraz z poczuciem przynależności związku z poglądami politycznymi badanych: taką niechęć deklaruje (85 proc.). Czasami Romowie budzą pozytywne skojarzenia, choć często 88 proc. centroprawicowców oraz 86 proc. lewicowców. idą one w parze z tymi negatywnymi, szczególnie u emerytów (73 proc.),

8 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 9 mieszkańców północnych Włoch (74 proc.) oraz osób o poglądach lewico- Dr Tommaso Vitale Skrajna ignorancja wobec romskiego świata oraz negatywne, wręcz wrogie wych (71 proc.). Skrajnie negatywne opinie oraz poczucie wrogości są cha- Włoski politolog i socjolog; wyobrażenia o nim sprawiają, że gagi, czyli nie-Romowie, uważają współ- rakterystyczne dla osób niedoinformowanych, tj. tych, które nie posiadają wykładowca na Università życie z Romami za problematyczne. Można tu wyróżnić trzy główne opinie: żadnej, nawet podstawowej wiedzy na temat Romów. degli Studi di Milano 1) 30 proc. badanych przyznaje, iż zaistniałe konflikty i problemy mogą w Mediolanie i na wynikać również z zachowania członków kultury dominującej, 2) 36 proc. Nie chcą Romów Nie przeszkadzają im za sąsiadów sąsiedzi Romowi e uniwersytecie Science Po respondentów uważa, że różnica pomiędzy dwoma odrębnymi kulturami Płeć w Paryżu; gościnny może być trudna do pogodzenia, co ich martwi, 3) 34 proc. badanych Mężczyźni 71,50 28,50 wykładowca na Central uznaje koegzystencję za niemożliwą i obwinia o to Cyganów. Kobiety 70,40 29,60 European University Ogółem 70,80 29,20 (Budapeszt); autor książek Wiek i artykułów na temat m.in. Uznani za wędrowców 15-24 68,90 31,10 konfliktów i zmian 25-39 65,30 34,70 społecznych w metropoliach Włoscy socjologowie postanowili zająć się kontekstualizacją badań nad 40-54 71,40 28,60 55+ 76,60 23,40 oraz segregacji grupami Romów i Sinti. W socjologii miejskiej szczególnie istotne są badania Ogółem 70,80 29,20 przestrzennej; członek Antonio Tosiego ((1994, 2008), który uwypuklił problem segregacji i odniósł Lata edukacji komitetu naukowego go do konkretnych działań lokalnych władz. Przedstawił jednocześnie kon- 15 81,7018,30 włoskiej serii wydawniczej tekst oraz dowolność wyboru w udzielaniu pomocy przez urzędników, od- 16-19 71,50 28,50 „Globalizzazione, słaniając ukryte metody działania w życiu politycznym, niezależne od tych 20+ 56,00 44,00 partezipazione, movimenti”. ogólnie przyjętych. Nowsze badania Antonelliego Cammarota (2004, 2009) Kontynuujący naukę 61,10 38,90 na temat solidarności i współdziałania romskich i nie-romskich kobiet w Ogółem 71,00 29,00 Enrico Claps niektórych miastach środkowych Włoch znacząco wzbogaciły redukcjo- Zatrudnienie Doktorant na Uniwersytecie nistyczną interpretację uprzedzeń i wrogości wobec mniejszości Sinti i Ro- Studenci 61,10 38,90 Milan-Biccoca we Włoszech. mów. Nando Sigona (2003, 2005) przedstawił historyczno-polityczne prze- Menadżerowie 61,40 38,60 Jego zainteresowania słanki tworzenia „obozów koczowników” jako jednego z narzędzi polityki Bezrobotni 62,10 37,90 naukowe koncentrują się miejskiej. Niedawno podjęto pierwsze próby analizy porównawczej instru- Samozatrudnieni 69,40 30,60 Prowadzący gospodarstwo domowe 69,60 30,40 wokół jakościowych mentów politycznych oraz ich efektów; omówimy je w dalszej części. (Vitale Inni pracownicy umysłowi 70,00 30,00 i ilościowych metod badań, 2009b). Pracownicy fi zyczni 75,10 24,90 socjologii ekonomicznej Emeryci 80,20 19,80 i rozwoju lokalnego. Druga połowa lat sześćdziesiątych przebiegała we Włoszech pod znakiem Ogółem 71,00 29,20 Społeczeństwo obywatelskie, industrializacji i mechanizacji kraju, a szczególnie północnej jego części. Orientacja polityczna polityczne uczestnictwo Pociągnęło to za sobą narastające problemy z integracją Sinti, najpierw na Lewica 66,70 33,30 i dyskryminacja to tematy Nizinie Padańskiej, a później na całym północnym wschodzie. Niektóre Centrolewica 64,20 35,80 jego publikacji. rodziny z tej grupy wędrowały przez kraj, kierując się raczej w stronę śred- Centrum 71,00 29,00 nich i małych miast niż wsi. Do tego doszła pierwsza fala migracji Romów Centroprawica 61,70 38,30 wyznania muzułmańskiego z Bośni (Horahane), która dotarła do Włoch Prawica 91,20 8,8 pod koniec lat sześćdziesiątych. Nie mieli oni żadnych kontaktów we Wło- Apolityczność 74,50 25,50 szech, nie znali języka i odmawiali przyjęcia pomocy ze strony organizacji Nieokreślona 72,80 27,20 katolickich i protestanckich, które dotychczas wspierały Romów i Sinti. Na Ogółem 70,80 29,20 przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych władze samorządowe, Religia za którymi w latach osiemdziesiątych podążyły władze regionów, wyznaczyły Ateiści, agnostycy, niewierzący 67,10 32,90 miejsca, gdzie mogły stacjonować przyczepy mieszkalne. Biurokracja wy- Określone wyznanie 71,10 28,90 myśliła tzw. obozy nomadów. Ogółem 70,80 29,20 Mają przyjaciół Romów Gwałtowane rozrastanie się takich „obozów koczowników” miało znaczący Tak 66,00 34,00 wpływ na poszczególne grupy romskie. Romowie na południu przyjęli stra- Nie 71,00 29,00 tegię bycia niewidzialnym, która w zależności od kontekstu miała lub nie Ogółem 70,80 29,20 miała wpływu na pogłębienie się poczucia alienacji i segregacji (Pontrandolfo Czują się komfortowo z sąsiadami 2004). W północno-środkowej części kraju Romowie i Sinti zostali zmuszeni o innym pochodzeniu etnicznym Nie 89,70 10,30 do osiedlenia się wraz z ludnością, z którą nie byli w żaden sposób związani. Tak 60,80 39,20 W pewnych przypadkach poczucie alienacji oraz marginalizacja doprowa- Ogółem 70,50 29,50 dziły do wzrostu przestępczości, szczególnie na obrzeżach dużych miast

10 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 11 północy Włoch. Sinti i Romowie zaczęli się dzielić na tych, którzy dawali Bibliografia: Demopolis, 2008. 1■ Używanie terminu „koczownicy” do określenia różnych grup, co sobie radę dzięki występom w cyrkach objazdowych, i tych, którzy utknęli Alietti, A. and D. Padovan. Boltanski L., Bourdieu P., prowadzi do sprowadzenia heterogenicznej „galaktyki mniejszości” w obozach. Przybycie nowej fali Romów Horahane oraz pierwszych rom- Sociologia del razzismo. La production de l’ideologie do jednej homogenicznej grupy. skich imigrantów z Polski doprowadziło do nowych lokalnych napięć. Stop- [Sociology of the Racism] dominante, Demopolis, 2■ Konotacje etniczne prowadzące do alienacji poszczególnych grup, niowo, wraz z przybywaniem do Włoch większej liczby Romów, przypie- Roma: Carocci, 2000. Parigi 2008. również na poziomie wartości. czętowany został pogląd, że pewna grupa ma być odseparowana od reszty 3■ Negacja wszelkich prób dialogu i negocjacji oraz odmowa uznania społeczeństwa. To odcięcie prowadzi do pogłębienia się uczucia segregacji, Ambrosini M., La sfida più Boltanski L., Vitale T., Una prawowitych reprezentantów tych grup. nie zapewniając w zamian żadnych korzyści. Dodatkowo wpływa ono na ardua: costruire politiche sociologia politica e morale 4■ Ciągłe ograniczanie dostępu do różnych instytucji publicznych. sposób postrzegania danej grupy przez resztę obywateli (Boltanski, Bourdieu di integrazione per (e con) delle contraddizioni, 5■ Ogólnie przyjęty fatalizm w stosunku do możliwości poprawy sy- 2008). le minoranze rom e sinte, in ,,Rassegna Italiana tuacji Romów charakteryzujący opinię publiczną. Niemniej trzeba zaznaczyć, że pomimo rozprzestrzeniania się opisanej in Osservatorio Regionale di Sociologia”, n. 1, 2006, 6■ Silna segregacja w polityce mieszkaniowej. wyżej tendencji, a co za tym idzie - uznania jej za obowiązujący model, nie per l’integrazione e la pp. 91-116. 7■ Różnice w sposobie traktowania przez administrację przedstawicieli jest ona jedynym przejawem lokalnej polityki. Przeprowadzone ostatnio multietnicità, Gli immigrati mniejszości i osób narodowości włoskiej. analizy porównawcze wykazały, że istnieją także inne sposoby normujące in Lombardia. Rapporto Cammarota A. (ed.), Rom 8■ Stwarzanie warunków zagrażających zdrowiu, które prowadzą do relacje władz ze społecznościami Sinti i Romów (Vitale 2009b). 2007, Milano, Fondazione e romnì: uomini e donne, skrócenia długości życia. W latach dziewięćdziesiątych miała miejsce nowa fala migracji, której nie- Ismu, 2008. ComunicAzione, Messina 9■ Powtarzające się ewakuacje z obozów, bez zapewnienia alternatywy. wielką część stanowili Romowie z Serbii, Kosowa i Czarnogóry, bardzo 2004. 10 ■ Rozdzielanie rodzin i małżeństw przedstawiane jako konieczność często bez dokumentów i obywatelstwa, a nawet statusu apatrydy. Nie zos- Aresu M. e L. Piasere (eds), wynikającą z trudnej sytuacji mieszkaniowej. tały podjęte żadne działania na szczeblu państwowym, żeby rozwiązać tę Italia Romaní V., Cisu, 2009. Cammarota A., Tarsia trudną sytuację. W rezultacie władze lokalne postanowiły użyć znanego Asséo H., Les Tsiganes: une T. (ed.), I rom e l'abitare Taki schemat działania ma swoje realne konsekwencje. Prowadzi również sobie sposobu - a mianowicie utworzyć obozy. Ten sam mechanizm dzia- destinée européenne, interculturale, FrancoAngeli, do ograniczenia do minimum oczekiwań społeczności romskiej oraz do łania powtórzył się w stosunku do Romów z Rumunii, którzy przybyli do Gallimard 1996. 2009. marginalizacji środowisk walczących o wolności obywatelskie dla Romów. Włoch pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Wszystkie te grupy, niezależnie Asséo, H. ,,L’avènement od swojej niezwykłej heterogeniczności, zostały umieszczone w „obozach politique des Roms Conein B., Reconnaissance et nomadów”. Ludzie, którzy nigdy wcześniej nie widzieli przyczepy, zostali (Tsiganes) et le génocide. identification: qualification Kontrargumenty automatycznie uznani za wędrowców i objęci polityką stworzoną tylko dla La construction mémorielle et sensibilité sociale, paper Romów ze względu na cechy etniczno-behawioralne. en Allemagne et en France”. presented at the Conference Determinizm schematu interpretacyjnego jest wręcz przygniatający. Niesie Analiza włoskiej polityki wobec Romów i Sinti pozwala na nową ocenę za- [The Roma Political ,,De l’inclusion: ze sobą negatywne założenie, jakoby był jedynym możliwym rozwiązaniem istniałych procesów, umożliwia identyfikację zastosowanych rozwiązań i Appearance and the reconnaissance et problemów społeczności „cygańskiej” we Włoszech. Ponadto poza impli- czynników świadczących o ich odmienności. Pozwala obnażyć fakt, że winę Genocide. Memory identification sociale en kacjami moralnymi i politycznymi ma również charakter poznawczy. za obecną sytuację ponoszą władze, a nie wynika ona z „kultury cygańskiej”, Construction in Germany and France et en Allemagne”, W 2008 roku przeprowadziliśmy rozpoznanie w zakresie alternatywnej po- „cygańskiej krwi” czy rasy. France] Le Temps des Maison Heinrich Heine, lityki wobec Romów we Włoszech w stosunku do przedstawionych wcześniej Należy więc zastanowić się, dlaczego pewne postanowienia wprowadza się Médias, no. 5, (Autumn May 23-25, 2007. charakterystyk polityki Rzymu i Mediolanu. Wnioski, do jakich udało nam w życie, jaka jest rola samorządów, jakich instrumentów używają i jakie są 2005): 78-91. się dojść, stanowią doskonałe kontrargumenty w prowadzonej dyskusji tego skutki. Należy zapytać o sposób wypracowywania konsensusu w dys- Elias, N. and J. Scotson (Vitale, Caruso 2011). kusji na temat różnych grup: Romów i Sinti, grup politycznych, większości Boltanski, L. De la critique. The Established and the społeczeństwa oraz specyficznych branż. Precis de sociologie de Outsiders: A Sociological l’emancipation. [On Enquiry into Community 1■ Przypisywanie homogenicznej tożsamości mniejszościom - tym- Criticism. Essay of Sociology Problems. London: Sage czasem w miastach Trento, Rovereto i Mantua udało się rozpoznać Prekursorzy: Mediolan i Rzym of Emancipation] Paris: Publications, 1994. różnorodność grup. Interesująca w tej kwestii jest sprawa Trezzo Gallimard, 2009. sull'Adda, gdzie przeprowadzono ankietę, która miała na celu poz- Władze Rzymu i Mediolanu starały się sprawić, aby ludność romska, nie- Boltanski, L. Distant Elster, J. Strong Feelings: nanie zróżnicowania struktury społecznej i odmienności kulturowej zależnie od tego, czy jej członkowie posiadali włoskie obywatelstwo, czy Suffering: Morality, Media Emotion, Addiction, and każdej grupy, a nawet poszczególnych rodzin. też nie, stała się jeszcze mniej zauważalna niż w innych miastach. Z badań and Politics. Cambridge: Human Behavior. przeprowadzonych w tych dwóch metropoliach w latach 2003-2007 wynika, Cambridge University Press, Cambridge: The MIT Press, 2■ Cechy przypisywane romskiej etniczności jako czynnik przyczy- że mimo różnic w poglądach politycznych władz tych miast (Mediolan - 1999. 1999. niający się do dyskryminacji - w Pizie Sinti i Romowie nie byli po- centroprawica, Rzym - centrolewica) prezentują one niemal identyczną sądzani o skłonności do przestępstw czy nielegalnych zachowań postawę względem mniejszości. Można ją scharakteryzować w 10 pun- Boltanski, L. Rendre la réalité Guillaumin, C. ,,The Specific dzięki programowi Città sottili, którym zostali objęci pozostali ktach: inacceptable. [Make Reality Characteristics of Racist obywatele. Oznacza to, że wzrost świadomości społecznej sprzyja Unacceptable] Paris: Ideology”, in Racism, Sexism lepszemu zrozumieniu odmienności innych i przynosi korzyści

12 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 13 całej społeczności. Należy również wspomnieć o programie pomocy Power and Ideology, Mazzara, B.M. Stereotipi teresująca, choć nie dotyczy bezpośrednio Włoch. To innowacyjne medycznej Monasta oraz o opiece społecznej zagwarantowanej ed. Guillaumin C. (London: e pregiudizi. [Stereotypes przedsięwzięcie podjęte przez władze Lyonu w celu zlikwidowania przez Trezzo sull'Adda, pozwalającej na zatrudnienie wykwalifi- Routledge, 1995), 29-60. and Prejudices] Bologna: slumsów na obrzeżach dużych miast. Inicjatywa ta jest ciekawa kowanej pomocy dla społeczności romskich. il Mulino, 1997. między innymi dlatego, że rozpatruje się ją w kategoriach „mniej- Jobert B. (1998), szego zła” (Boltanski, Vitale 2006). Oczywiście, samo istnienie 3■ Brak uznania organizacji romskich - w Modenie zaproszono człon- La régulation politique: Migliavacca, M. Famiglie slumsów to zjawisko negatywne, jednak wszystkie radykalne próby ków grupy Sinti do udziału w dyskusjach na temat ich sytuacji, co l’émergence d’un nouveau e lavoro. [Family and Work] rozwiązania tego problemu zakończyły się fiaskiem. Inicjatywa doprowadziło do długotrwałego i owocnego dialogu. Kolejne przy- régime de connaissance?, Milano: Bruno Mondatori, podjęta przez Lyon nie ma na celu likwidacji slumsów, ale stop- kłady takiego porozumienia można znaleźć w Mantui, Buccinasco, in Commaille J. e Jobert B., 2008. niowe poprawianie warunków w nich panujących. Settimo Torinese i Padwie, gdzie udało się na nowo przedefiniować a cura di, Les i odbudować wspólne relacje. métamorphoses de la Monasta L. (2008), 9■ Powtarzające się ewakuacje - nie są konieczne, o czym świadczą régulation politique, Paris, I pregiudizi contro gli zingari przykłady: toskański i mediolański. Nie chodzi tu tylko o sam me- 4■ Redukcja dostępnych zasobów, ograniczanie dostępu do różnych LGDJ. spiegati al mio cane, Pisa, chanizm ewakuacji, ale o to, że nie jest on tam wykorzystywany instytucji publicznych - o tym, że można inaczej, świadczy projekt BFS. jako ilustracja działań na rzecz mniejszości romskiej w medialnej regionalny Arci Toscana. W tym samym kierunku zmierza Bolonia, Lascoumes P., Le Galès P., szopce stwarzającej pozory rozwiązania problemu. Ewakuację (nie- gdzie stworzono dodatkowe miejsca pracy oraz ułatwiono uzyska- Sociologie de l’action Morning, A. ,,Toward a zbędną) można przeprowadzić z poszanowaniem godności oso- nie prawa do stałego pobytu. Dodatkowo wdrożono nową politykę publique, Armand Colin, Sociology of Racial bistej i konwencji praw człowieka. mieszkaniową, która umożliwiała wielu romskim rodzinom wy- Paris 2007. Conceptualization for the najęcie mieszkań. Pomimo braku odgórnych dyrektyw podobną 21st Century”. Social Forces 10 ■ Rozdzielanie rodzin i małżeństw przedstawiane jest jako koniecz- drogą idzie mediolański projekt Casa della carità. Co najważniejsze, Le Galès P. (2002), European 87, no. 3 (August 2009): ność wynikająca z trudnej sytuacji mieszkaniowej. Jednak władze wszystkie te projekty pomagają w uzyskaniu niezależności i chronią Cities, Oxford, Oxford 1167-92. Bolonii, Florencji i Trento organizują tymczasowe schroniska dla przed niebezpieczeństwem pułapek kredytowych. University Press. całych rodzin, a nie tylko dla pojedynczych osób, kobiet czy dzieci. Maneri, M. ,,Il panico morale Oberti, Marco (2007), ,,Social Poza tym schroniska te nie są wyspecjalizowane w zajmowaniu się 5■ Fatalizm - zadają mu kłam działania opieki społecznej w Lucatti, come dispositivo and School Differentiation in tylko Cyganami, ale wszystkimi ludźmi w potrzebie. Buccinasco, Mantui, Padwie i Wenecji, gdzie wypracowano model di trasformazione Urban Space: Inequalities wsparcia systemowego, niezależnego od nastrojów wyborczych. dell'insicurezza”. [Moral and Local Configurations”, Tak więc polityka np. Rzymu czy Mediolanu nie znajduje uzasadnienia nie Panic as a Transformational Environment and Planning tylko na poziomie konstytucyjnym, biorąc pod uwagę europejskie obost- 6■ Segregacja strukturalna w mieszkalnictwie - została zanegowana Device of Insecurity] A, 39 (1), 208-227. rzenia dotyczące praw człowieka, ale i na poziomie politycznym. Populizm przez Bolonię, gdzie zrezygnowano z tworzenia odseparowanych Rassegna Italiana di i fatalizm nieustannie obecny w wystąpieniach najróżniejszych polityków od reszty miasta dzielnic romskich, oraz przez Padwę - tam rodziny Sociologia, no. 1, Piasere L., Buoni da ridere, prowadzą do pogłębienia się segregacji i cyklicznych ewakuacji: „To nie Sinti, które chcą mieszkać obok swoich krewnych, nie są izolowane (March 2001): 5-40. gli zingari, CISU, 2006. wynika z naszej złej woli, z nimi po prostu nie da się inaczej”. i umieszczane poza miastem. Piasere, L. Popoli delle Jak pokazują przytoczone wyżej przykłady, jednak można inaczej. Oczywi- Mannoia, M. ,,Come si discariche. [People of the ście, wyboru trzeba dokonać u początków kształtowania założeń polityki 7■ Różnice administracyjne w sposobie traktowania mniejszości - za- costruisce il pregiudizio: la Dumps] Roma: CISU, 1991. na rzecz Romów i Sinti. Jak dotąd najczęściej stawia się na tworzenie „obo- sadę tę kwestionują przytoczone wyżej przykłady polityki miesz- leggenda delle Zingare zów nomadów” i przymusowe ewakuacje - te działania uchodzą za „sku- kaniowej, która nie umieszcza Romów w miejscach nienadających rapitrici” [How the Prjidice Pizzorno A., Il velo della teczne”. Co więcej, jak pokazują badania socjologiczne, wyborem tym rządzi się do zamieszkania, poza granicami miast, w izolacji od reszty is Constructed: The Legend diversità. Studi su razionalità demagogia - poszczególne frakcje polityczne zrobią i powiedzą wszystko, społeczeństwa. Nie stygmatyzuje się ich również jako nomadów, of Gypsy Womens e riconoscimento, Feltrinelli, żeby uzyskać poparcie opinii publicznej. Dlatego też podjęcie niepopularnej koczowników przyzwyczajonych do takich warunków. Realizowane Kidnapping] in Crocevia Milano 2007. decyzji wymaga odwagi (Prasad 2006). Jednak jej koszt polityczny, ekono- są także projekty mające na celu objęcie Romów opieką medyczną e trincea. La Sicilia come miczny, a nawet wyborczy nie jest tak wysoki, jak początkowo może się oraz wyrównanie szans pomiędzy młodzieżą romska i nie-romską. frontiera mediterranea, ed. Pontrandolfo S., Un secolo di wydawać. Nie są to jednorazowe inicjatywy, lecz długofalowe przedsięwzięcia Pirrone M. (Roma: XL scuola. I rom di Melfi, CISU, Dziesięć punktów, które udało się wyodrębnić na podstawie badań w Rzymie mające na celu rozwiązanie tych problemów. Editions, 2008), 111-128. Roma 2004. i Mediolanie, uwypukla cechy charakterystyczne polityki dominującej w większości włoskich miast. Ale przykłady innych miast pokazują, że można 8■ Stwarzanie warunków zagrażających zdrowiu, które prowadzą do Marradi, A. Raccontar storie. Prasad M., The Politics of je wszystkie podważyć, pozbawiając jednocześnie przypisywanej im funkcji skrócenia długości życia - istnieją jednak programy mające na celu Un nuovo metodo per Free Markets, The University naturalności czy też nieuchronności. Innymi słowy, przykłady te mogą być likwidację „obozów nomadów” oraz poprawę opieki medycznej. indagare sui valori. [Telling of Chicago Press, Chicago wykorzystane do wzbogacenia danej analizy o elementy kontekstu (patrz Wśród wielu tego typu inicjatyw jedna wydaje się szczególnie in- Stories: A New Method to 2006. Le Galès, 2002). Inquiry about Values] Roma: Carocci, 2005.

14 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 15 Szansa na sukces w regionach? Sigona N., How Can a Giorgio Bezzecchi, Maurizio Jak nas widzą i ile w tym prawdy? ,,Nomad” Be a Refugee? Pagani e Tommaso Vitale Opisane alternatywne sposoby uprawiania polityki na rzecz Romów, reali- Kosovo Roma and Labelling (eds), I rom e l’azione Aby dopełnić omówione przed chwilą badania, poprosiliśmy kilku romskich zowane z sukcesem w kilku włoskich miastach, w żaden sposób nie stanowią Policy in Italy, pubblica, Teti, 2008, liderów o komentarz w sprawie stereotypów, przez pryzmat których są po- magicznej formuły zdolnej błyskawicznie zmienić dotychczasową politykę in ,,Sociology”, n.1, 2003, pp. 7-42. strzegani, oraz o przedstawienie uprzedzeń, jakie Romowie żywią do gagi. w stosunku do Romów i Sinti. Zaprezentowane rozwiązania to wynik roz- pp. 69-79. Uzyskane w ten sposób wyniki rzucają nowe światło zarówno na relacje mów z władzami poszczególnych miast, które starają się stworzyć politykę Vitale, T. ,,Da sempre między tymi dwoma grupami, jak i na ich wzajemne postrzeganie się. integracji, biorąc pod uwagę opinię obywateli. Nie oznacza to od razu ideal- Sigona N., Locating the perseguitati? Effetti di Romowie i Sinti, z którymi rozmawialiśmy, wyróżnili trzy grupy uprzedzeń nej sytuacji, w której lokalne władze są w stanie przeprowadzić wszystkie ,,Gypsy problem”. The Roma irreversibilità della credenza wobec nich: 1) uprzedzenia, które ich zdaniem nie mają potwierdzenia w reformy bez jakichkolwiek problemów, a ich postępowanie podyktowane in Italy: Stereotyping, nella continuità storica rzeczywistości, np. „porywają dzieci, koczują, nie chcą pracować, są brudni”, jest nienaganną kulturą polityczną, poczuciem etyki zawodowej oraz wy- Labelling and Nomad dell’antiziganismo”. 2) uprzedzenia, które powinny odnosić się do jednostek, a nie całej grupy: maganiami, jakie stawia społeczeństwo. Decydenci często napotykają różne Camps, in ,,Journal of Ethnic [From Time Immemorial „wykorzystują dzieci, łamią prawo”, 3) uprzedzenia napędzane przez mniej przeszkody i ograniczenia, takie jak utrudnienia administracyjne, techniczne, and Migration Studies”, n. 4, Persecuted? lub bardziej rozpowszechnione zachowania: „nie wysyłają dzieci do szkoły, sądowe, prawne czy też niewielki budżet, które hamują ich działania. Jak 2005b, pp. 741-756. Non-Reversibility Effects kradną, żebrzą”. wynika z naszych badań, nie wszystko da się wynegocjować, co parado- of the Belief in Historical Zaczniemy od omówienia uprzedzeń zaklasyfikowanych jako fałszywe. ksalnie otwiera furtkę dla dodatkowych działań i zabiegów zarówno poli- Small, M. L. ,,How Many Continuity of Anti-Gypsyism] „Porywają dzieci” - pomimo wielu badań naukowych wykazujących błędność tykom, jak i wszystkim działaczom, których ta sprawa dotyczy. Cases do I Need? On Science Zapruder. Rivista di storia tego stwierdzenia Romowie i Sinti mówią, że właśnie ten stereotyp najczęściej Sprzeczności, z jakimi muszą zmagać się lokalne władze z powodu obecności and the Logic of Case della conflittualità sociale, na nich ciąży w codziennym życiu. Stanowi realne piętno ugruntowywane na danym terenie grup Sinti i Romów, obnażyły zupełny brak skutecznych Selection in Field-Based no 19 (June 2009a): 47-61. przez media w świadomości ludzi. „Po aresztowaniu kobiety oskarżonej o sposobów radzenia sobie z sytuacją. Co więcej, samorządy nie mogą liczyć Research”. Ethnography 10, uprowadzenie dziecka świadkowie stwierdzili, że nie są pewni, czy ona rze- na wsparcie władz wyższego szczebla. Jednakże mają swoistą wolność dzia- no. 1 (January 2009): 5-38. Vitale, T. ,,Comuni czywiście to zrobiła i że boją się Romów. To były zbiorowe halucynacje”. łania i decyzji, dzięki którym mogą rozwinąć szeroki wachlarz aktywności, (in)differenti: i ,,nomadi” „Są koczownikami” - według badanych stereotyp ten ma znaczące konsek- podejmując inicjatywy np. w zakresie edukacji, stworzenia nowych miejsc Tajfel, H. Social Groups and come ,,problema pubblico” wencje. Otóż może być on przytaczany jako uzasadnienie dla polityki two- pracy, poprawienia opieki medycznej oraz, co najważniejsze, stworzenia Identities. London: nelle città italiane” rzenia tzw. obozów koczowniczych. nowych, godziwych warunków bytowych (Pizzorno, 2007, str. 275-95). Routledge, 1998. [(In)Different Municipalities: „Są brudni” - ten stereotyp liderzy krytykowali bardzo zdecydowanie. Twier- Mogą zarówno przyspieszać, jak i opóźniać rozpoznanie problemu danej The ,,Nomads” as a ,,Public dzili, że wynika on z błędnej oceny sytuacji - gagi łączą fatalne warunki by- społeczności oraz przyczynić się do jego rozwiązania lub pogłębienia (Jobert, Thévenot, L. ,,The Plurality Problem” in Italian Cities] in towe w obozach koczowniczych czy slumsach z kulturą Romów i postrzegają 1998, p. 25). of Cognitive Formats and Rom e sinti. Storia e cronaca je za cechę tej kultury. Romowie i Sinti mają wręcz obsesję na punkcie hi- Polityka wdrażana na poziomie lokalnym zawsze jest rezultatem swoistej Engagements: Moving di ordinaria discriminazione, gieny i starają się utrzymać miejsce, w którym mieszkają, w jak największej rozgrywki pomiędzy zainteresowanymi stronami, mającymi często rozbieżne between the Familiar and eds. Cherchi R. and G. Loy czystości. interesy i różne sposoby dochodzenia swoich racji (Lascoumes, Le Galès, the Public”. European (Roma: Ediesse, Roma, „Nie chcą pracować” - Romowie i Sinti twierdzą, że stereotyp ten bazuje na 2007). Pomimo nieustannego podkreślania znaczenia rozmaitych działań Journal of Social Theory 2009b), 215-42. fakcie, iż bardzo trudno im znaleźć pracę. A to, że nie kultywują pracy w politycznych (np. prezentowania obozów jako sposobu na rozwiązanie pro- 10, no. 3 (August 2007): taki sposób, jak robią to inni, nie znaczy, że nie chcą pracować. Przeciwnie, blemu) można wskazać inne zmienne, wpływające w znaczny sposób na 409-423. Vitale, T. ,,Politique des są w stanie wiele poświęcić i włożyć niemało trudu, aby pracę znaleźć i do- dynamikę konfliktu. Po pierwsze, zachowanie polityków i osób zaangażo- évictions. Une approche brze się z niej wywiązywać. wanych w działanie na rzecz lub przeciwko mniejszościom oraz ich współ- Tosi A., 2011, ,,Le politiche pragmatique”, [Eviction Jeśli chodzi o drugą grupę uprzedzeń, badani zgodnie twierdzą, że stereotyp działanie z aparatem państwowym i mediami, po drugie, głęboko zakorze- abitative per i rom e i sinti”, Policies: A Pragmatic mówiący o wykorzystywaniu dzieci jest nieprawdziwy w przypadku więk- nione stereotypy i uprzedzenia w stosunku do Romów, które mogą, ale nie in Bonetti P., Simoni A., Approach] in Les approches szości grup. Jeśli takie zjawisko istnieje, to ma charakter marginalny i wiąże muszą być uaktywnione na arenie politycznej. Vitale T. (a cura di), pragmatiques de l’action się ze zorganizowaną przestępczością, dlatego nie można uznać go za normę. Jak się okazuje, istnieje sposób rządzenia inny niż polaryzacja konfliktu La condizione giuridica di publique, eds. Cantelli F., Jako przykład podobnej generalizacji przywołują twierdzenie, że „wszyscy pomiędzy różnymi grupami społecznymi (społecznością romską rom e sinti in Italia, Milano, Pattaroni L., Roca M. and Włosi są członkami mafii”. i nie-romską). W przypadku sporów rządy regionów czasem starają się Giuffré, pp. 791-804. J. Stavo-Debauge Bruxelles: I wreszcie grupa uprzedzeń, która ma swoje odzwierciedlenie w rzeczywis- mediować, skupiają się na długofalowych, a nie doraźnych porozumieniach. P.I.E. Peter Lang, 2009c, tości. A co najważniejsze, władze lokalne w niektórych regionach dążą do nego- Tosi A., Abitanti, il Mulino, 71-92. „Nie wysyłają dzieci do szkoły” - badani twierdzą, że jest różnica pomiędzy cjacji z samymi Romami. Nie ze względów ideologicznych, lecz przez gwa- Bologna 1994. tymi, którzy uważają szkołę za wytwór gagi, gdzie romskie dzieci czują się rancję efektywności podjętych działań oraz skuteczność polityki sprzeci- Vitale, Contestualizzare Vitale T., Caruso L., 2011, nieswojo i która wpędza je w poczucie niższości, oraz większością, która wiającej się segregacji, która nie miałaby szans powodzenia bez udziału l’azione pubblica: ricerca del ,,Ripensare le politiche a rozumie i docenia edukację, lecz nie ma dostatecznego do niej dostępu. strony romskiej (Monasta, 2008; Vitale, Caruso, 2009). consenso e varietà di livello locale dentro il quadro Dzieje się tak z powodu wysokich kosztów, dużej odległości między szkołą strumenti nelle politiche di una tutela nazionale delle a miejscem zamieszkania, dyskryminacji na poziomie instytucji i ciągłych locali per i rom e i sinti, in minoranze” , in P. Bonetti, relokacji, którym są poddawani.

16 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 17 „Kradną” - badani twierdzą, że choć twierdzenie to można uznać za praw- A. Simoni, T. Vitale (eds), La z Europy Wschodniej. Choć kolejne pokolenia w ich rodzinach kształciły dziwe, nie powinno się na jego podstawie generalizować i odnosić go do condizione giuridica di Rom się od kilkudziesięciu lat, to we Włoszech od uczestnictwa w systemie wszystkich Romów. „Kradną. To prawda. Na litość boską, nie możemy e Sinti in Italia, Giuffré, oświaty powstrzymują ich koszty książek i transportu, a także praktyki dys- ukrywać czegoś, co jest rzeczywistością; ale kradną tylko niektórzy, nie Milano, pp. 1241-60 kryminacyjne instytucji edukacyjnych: „W Rzymie są szkoły, które nie wszyscy i tylko dlatego, że są do tego zmuszeni”. Według badanych to naj- przyjmują dzieci romskich i są z tego dumne, albo takie, które wpuszczają bardziej kontrowersyjny problem, który można rozwiązać jedynie poprzez Vitale T., Caruso L., małych Romów innym wejściem niż dzieci gagi”. Zdaniem badanych za- długofalowe działania, nie tylko represyjne, ale także takie, które dopuszczają Ragionare per casi: trudnienie mediatorów kulturowych byłoby bardzo przydatne dla polep- alternatywne rozwiązania pomagające wydostać się z pułapki marginalizacji dinamiche di innovazione szenia tej sytuacji. i segregacji. nelle politiche locali con Uczestnictwo: wszyscy liderzy mocno podkreślali, że gagi nie mogą mówić w i rom e i sinti, in T. Vitale imieniu Romów, sami Romowie i Sinti powinni to robić: „Bez naszego ak- (ed.), Politiche possibili. tywnego udziału w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym nigdy nie Bez Romów się nie uda Abitare le città con i rom będzie integracji kulturowej”. Badani mieli wiele refleksji na temat historycz- e i sinti, Carocci, 2009. nych przyczyn słabości ruchu romskiego. Twierdzili, że utrwaliła się tendencja Liderzy Romów i Sinti dostrzegają różne i ściśle ze sobą powiązane kwestie delegowania obowiązku walki o ich interesy na stowarzyszenia, które działały prowadzące do trudnego położenia współbraci i sami sugerują pewne Vitale T., Claps E. and w imieniu społeczności, często nawet z pozytywnym skutkiem, ale dziś po- wyjścia z sytuacji. P. Arrigoni ,,Regards croisés. winny już tylko wspierać działania pojedynczych osób, a nie je zastępować: Sposoby mieszkania: Romowie postrzegają tak zwane „obozy nomadów” Antitsiganisme et possibilité „Teraz przyszedł czas, aby wspierać działania w ramach różnych grup”. jako wyraźny przejaw dyskryminacji. Są to miejsca zdegradowane, gdzie du vivre ensemble, Roms et Bycie obywatelami (obywatelskość?): na szczeblu krajowym muszą zostać Romowie i Sinti nie lubią i nie chcą żyć: „Gagi nie potrafią wyobrazić sobie gadjés, en Italie”. [Crossing przyjęte rozwiązania prawne i polityczne odpowiadające na najbardziej palące sytuacji, w jakiej żyją Romowie: chciałbym, żeby jakiś gage spróbował życia Glances. Anti-Gypsyism and problemy, począwszy od tragicznych przypadków bezpaństwowości. Często w obozie, nawet tylko przez jeden tydzień, aby mógł lepiej zrozumieć naszą Life Together Possibility] ludzie, którzy mieszkali we Włoszech przez lata i mają tam dzieci i wnuki, rzeczywistość. Gagi zgłaszają się do programów reality, takich jak Wyspa Etudes Tsiganes, no. 35 wedle prawa nie istnieją (podobnie zresztą jak ich dzieci i wnuki): „W tym Celebrytów, na dwa miesiące, podczas gdy Romowie mieszkają całe życie (May 2009d): 80-103. sensie, że nie zostali oni uznani za obywateli w krajach pochodzenia, mówią w takich samych warunkach i nie narzekają”. Obozy „są wynalazkami ad- tylko po włosku i romsku i nie mają żadnych dokumentów”. Kodeks cywilny ministracyjnymi”, bo „nie zostały zaplanowane razem z Romami, nie było powinien ulec zmianie, jeśli chodzi o nadawanie statusu rezydenta. Niektóre żadnej współpracy. Chodziło o to, żeby uzyskać większą kontrolę społeczną osoby urodzone w obozach nie są rezydentami, „ponieważ życie w obozie, nad koczownikami”. Żaden Rom nie ma wątpliwości, że potęgują tylko nawet jeśli jest legalny, bo to władze go stworzyły, do tego na własnych grun- marginalizację i wykluczenie: „Błędne koła nędzy. Co innego może przynieść tach, nie daje nikomu prawa do stałego pobytu”. Legalne obozowiska nie są taki obóz?”, „Niełatwo znaleźć pracę, bo nawet jak masz jasną skórę, to i traktowane jako miejsca zamieszkania, lecz punkty przejściowe. Dlatego nie tak w twoich papierach jest napisane, że mieszkasz w obozie”. Miejsce za- uznaje się ich za miejsce stałego zameldowania. Wreszcie, „jesteśmy jedyną mieszkania ściśle wiąże się z antycyganizmem i wykluczeniem, dlatego mniejszością, która nie jest prawnie uznana we Włoszech”. wielu Romów uważa, że wyrwanie się z obozów to podstawa. To też prio- Spotkania twarzą w twarz: badani uważają, że dyskryminację może pokonać rytetowa kwestia dla polityki mieszkaniowej, z tym że władze muszą wziąć jedynie wzajemne poznawanie się. Jak to osiągnąć? Poprzez tworzenie okazji pod uwagę niejednorodność grup romskich. do spotkania, dostarczanie informacji w szkołach, prowadzenie kampanii Praca: w perspektywie krótko- i średnioterminowej szczególną uwagę należy antydyskryminacyjnych na wzór kampanii informacyjnej „Dosta!” (Dość!), zwrócić na kształcenie zawodowe obok działań mających na celu powrót promowanej przez Unię Europejską: „Tak, żeby kultura Romów mogła za- do tradycyjnych umiejętności. Trzeba zaangażować Romów do projektów istnieć i tym samym dała się poznać. Żeby przeciwstawiła się dominującej związanych z zatrudnieniem i pomóc im uniezależnić się od zasiłków z wizji Romów związanej z nędzą i marginalizacją poprzez promowanie wy- opieki społecznej. „Przykładowo praca przedstawiciela handlowego będzie darzeń sztuki romskiej (muzyka, malarstwo, rzeźba, teatr) i społecznych, kul- bardzo pasować Romowi, ponieważ nawet jeśli jest zatrudniony w jakiejś turalnych, a nawet kulinarnych spotkań”. Liderzy akcentowali również ko- firmie, a więc podlega szefowi, to zawód ten polega na utrzymywaniu relacji nieczność efektywniejszego stosowania już istniejących instrumentów z ludźmi, wiąże się z ruchem oraz umiejętnościami radzenia sobie z innymi, prawnych, w szczególności w dziedzinie dyskryminacji etnicznej i rasizmu. a to przecież cechy »cygańskiego ducha«”. I jeszcze bardzo dobitnie: „Za- Wreszcie apelowali o wzmocnienie odpowiedzialności mediów za rzetelność leżność od opieki społecznej jest nie do zaakceptowania i nie można trak- przekazywanych treści. tować Romów jako osób, które mogą wykonywać tylko prace rzemieślnicze, Prowadząc badania, należy brać pod uwagę głos Romów i Sinti, zwłaszcza jeśli a nie mogą aspirować do takich profesji jak... powiedzmy lekarz”. wypowiadają się o najtrudniejszych i najbardziej wrogich opiniach na swój Uczenie się: według wszystkich badanych liderów edukacja to klucz do temat. Ten głos wydaje się interesujący nie tylko sam w sobie; dzięki niemu emancypacji kolejnych pokoleń Romów i Sinti. Dziś: „Tylko 30 proc. rom- możliwa jest też refleksja nad tym, jak wyniki badań zastosować w praktyce. skich i sintowskich dzieci we Włoszech jest zapisanych do szkoły podsta- wowej, a i one nie chodzą”. Podobnie dzieje się z dziećmi Romów przybyłych Tommaso Vitale (Sciences Po, CEE) oraz Enrico Claps (Università di Milano-Bicocca).

18 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 19 NIEWYGODNI

sady te przywodzą na myśl favele albo obozy ucieki- nierów wojennych. Przyczepy, chaty, baraki, szałasy, komórki z blachy, z dykty, z byle czego. Infrastruktury żadnej, egzystencja nędzna. Ilu Romów tak żyje, nie wiadomo, bo nikt nie wie, ilu ich jest. Z całą pewno- Ością za dużo. Niektórzy doliczyli się sześciuset osad. Coraz większych, bo rodzi się w nich mnóstwo dzieci. Jeśli cygańskie budy zbliżają się do zwykłych domów, to znak, że trzeba uciekać. Ceny nieruchomości lecą w dół, robi się niebezpiecznie, spada poziom w szkołach. Rządzi zasada apartheidu – terytorialna i społeczna. Ludzie różnych ras mają tu dwie ojczyzny. Jedną jest slums, a drugą Słowacja. Fotografie i tekst Piotr Wójcik

Kamienica Wyżna koło Koszyc

Różana Michalova i Eugen Horvath G „Moja żona jest chora, nie DemoN mamy nikogo, kiedy nam Bóg da, to mamy, jak nie, to nie. Nikt u nas na tej ścianie nie chce bywać, odkąd ukazał się demon na tej ścianie. Chcielibyśmy pomocy. Chcieliśmy sprzedać dom i pójść stąd”

20 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 21 Rankowce koło Koszyc Sadana i Jarosław Korpaszowie - czwórka dzieci G „Nasze dzieci nie mają gdzie chodzić do szkoły. Najbliższa jest 8 km od osady, ale tam nie chodzą romskie dzieci”

22 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 23 Rankowce koło Koszyc Jana Maciukova i Marek Dama z dwójką dzieci G „Nie mamy elektryczności, w nocy ciemno, potrzebujemy światła. I nie mamy wody. Jak mąż idzie do pracy, to ja muszę nosić. Chodzimy po błocie i jest brudno. Mamy mało pieniędzy, chcemy lepszego domu i izby dla dzieci”

24 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 25 Rankowce koło Koszyc Bianka i Milan z sześciorgiem dzieci G „Chcemy wody, światła i czystości. Chcemy żyć jak normalni ludzie, a nie jak przed stu laty”

26 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 27 Rankowce koło Koszyc Monika i Mirosław Dama z trójką dzieci G „Nie mamy bieżącej wody, musimy iść po wodę kilometr. Chcielibyśmy mieć dwie izby, abyśmy spali bez dzieci”

28 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 29 Kamienica Wyżna koło Koszyc Martina Horvathova i Andrej Michalo z pięciorgiem dzieci G „Chcemy elektryczności i lepszego życia. Nazywają nas demony, demony-Cyganie. Jesteśmy poniżani, nikt nam nie wierzy”

30 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 31 Spiska Nowa Wieś Zuzka i Laiko Horvathovie z trójką dzieci G „Chcielibyśmy autobusu szkolnego i cygańskiej szkoły. Dają nasze dzieci do normalnej, z białymi, a tam się nic nie nauczą. Jak biorą te pieniądze z Unii, to niech dla nas coś zrobią. Chcemy wody, ale nie dają. Mamy jedną izbę, cztery na cztery metry, nie mamy szans, ciężki żywot”

32 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 33 Spiska Nowa Wieś Sława i Jano Krysne z trójką dzieci G „Żyje nam się dobrze, na osiedlu spokój, z pracą słabo”

34 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 35 Piotr Wójcik Studiował historię Kościoła. Przed 1989 kolporter wydawnictw podziemnych, drukarz wydawnictwa Krąg, fotograf wychodzącego w drugim obiegu tygodnika Przegląd Wiadomości Agencyjnych. Po 1989 fotoreporter Gazety Wyborczej, a od 2001 do 2011 szef jej działu fotograficznego. Obecnie fotograf niezależny. Od 20 lat dokumentuje życie europejskich Romów. Autor wystawy „Warszawa – Bukareszt 1996” o Cyganach w Rumunii eksponowanej na 8 dworcach kolejowych w Polsce. W 2000 roku opublikował album fotograficzny „Cyganie z obu stron Karpat”. Redaktor albumów, kurator wystaw oraz inicjator działań artystycznych dotyczących dokumentu fotograficznego. Wykładowca fotoreportażu w łódzkiej Szkole Filmowej. Wiceprezes fundacji Opowiedz To – Picture This.

Krompachy Ana i Jozef Makulovie - mają trójkę dzieci G „Żyjemy jak nam pozwalają władze i urzędy. Przyjdzie Rom do urzędu, zaraz każą mu odejść bez niczego. Ubliżają nam. 90 procent Romów na Słowacji nie może pracować, bo nie ma dla nas pracy. Jak mamy żyć bez jedzenia, ciepła i pieniędzy? Chciałbym, aby Romowie na całym świecie byli razem”

36 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 37 NIEWYGODNI

Dam wam romów G W ciemności słuchali muzyki, w dymie papierosowym. G W panice - jakby robili coś nieprzyzwoitego - krasNych podnoszą żaluzje, otwierają okna

Tekst: Małgorzata Goślińska DIALOG-PHENIBEN - 38 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 N° 3 39 Fot. Grzegorz Celejewski yt Renaty Malikovej uderza zwykłością, jakby wróciło się nagle z Księżyca. Byt - ze słowackiego mieszkanie - to tutaj podstawa systemu, narzędzie stopniowej zmiany. Serce Jezusa, owszem, wisi na ścianie, ale rama, zdobna, z wetkniętymi zań fotogra- fiami rodzinnymi, zmatowiała i więcej świątków nie ma, Bsztuczny bukiet też tylko jeden. Meble oklejone różami - jak wszędzie - są jednak niekolorowe, a obowiązkowy telewizor naprzeciw tapczanu z nakrytą pościelą (nie reprezentacyjnej sofy i nie w centralnym miejscu) pamięta inną epokę. Na stole talerze nieumyte (nie misy z owocami), cerata nienowa i nienowy dywan, na krześle kłębek dziecięcych ubrań i wszędzie szpargały (nie, że niechlujność). Renata (nie w czym innym, jak w fartuchu) smaży właśnie ziemniaki dla dzieci i wnuków. Nie czuć tu wreszcie witryną skle- pową. Jesteśmy w pawilonie C, najniższym w hierarchii osady przy ulicy Kracian- skiej, skupiska ostatniej kategorii Romów w Dunajskiej Stredzie.

Obcym wstęp wzbroniony

Miasto kąpieliska termalnego, 50 kilometrów na południe od Bratysławy, w 80 procentach zamieszkują Węgrzy. Romowie mówią dialektem romun- gro, jest ich tu 5 tysięcy - na 25 tysięcy mieszkańców Dunajskiej Stredy i na pół miliona Romów Słowacji. Poza osadą na Kracianskiej żyją w mieście w Można sobie zaglądać do mieszkań rozproszeniu. Joszko Ravasz dzieli ich na pięć kategorii, w różnych językach szuka odpo- Wąski horyzont wieńczy błękit falowanej blachy - dach sąsiedniego maga- wiednich nazw. Intelektualiści (tych jest najmniej), živnostníci (głównie zynu. Osadę wycięto ze strefy przemysłowej na obrzeżu miasta - trzy kilo- handlarze staroci, ale też restauratorzy i sklepikarze), hudobníci (nie graj- metry od centrum - i otoczono dwumetrowym murem tak ściśle, że tuż kowie uliczni, ale muzycy w filharmoniach), (tych jest najwięcej) i wreszcie pod oknami pawilonów A i B, niemal ocierając się o parapety, przejeżdżają underclass, ci poza nawiasem. ciężarówki po załadunek i rozładunek. Joszko jako romolog i nauczyciel akademicki zalicza się do pierwszej kate- Pawilon A to blok na dziewięć rodzin, nowy, dwupiętrowy z poddaszem. gorii Romów i jest twórcą oraz koordynatorem projektu „Druga Szansa” Pawilon B, następny, podobny architektonicznie, jest szary i trzykroć lud- dla osady. niejszy. Same mieszkania nie różnią się specjalnie, jedno lub dwupokojowe Szeroką, ciężką, żeliwną bramę zamyka się o 22, obcym w ogóle wstęp z kuchnią i łazienką, poza tym że te w B mieszczą nawet po dziewięcioro wzbroniony. To dla ochrony mieszkańców - przekonuje Joszko. On jest ludzi, a w A najwyżej czworo. naszą przepustką, przewodnikiem i tłumaczem. Wie, kiedy da się tam wejść. Na bloki wychodzą gęsto osadzone okna dwukondygnacyjnego rzędu kon- - Piatok je nebezpecny - mówi, porozumiewawczo przytykając palcem nos, Na poprzedniej stronie tenerów, gdzie jednakowe jednoizbowe lokale z ubikacją mają 18 metrów jakby chciał coś wciągnąć. Ostrzega, że w osadzie zebrał ludzi dotkniętych Dunajska Streda. W budynku B. kwadratowych powierzchni. To pawilon C, gromadzący 56 rodzin. Prze- wszelkiego rodzaju patologią, jak alkoholizmus, zlodejstvo, prostitúcia, ciwne pierzeje są na tyle blisko, że można sobie zaglądać do mieszkań. Za úžera i drogy - lichwa i narkotyki. Na pytanie, czy nie jest to aby jedno z Zdewastowany budynek przy najem płaci się miesięcznie 10 euro od osoby (7 od dziecka), bez względu tych słynnych słowackich gett romskich, obrusza się. Bo nikt tam nie jest ulicy Gyulu Lorincza, z którego na pawilon. trzymany na siłę i mają nad hlavou. Dostali dach nad głową z prądem, Romowie przeprowadzili się do W październikową sobotę o 9 rano mało kto śpi, słońce podnosi się zza wodą, ogrzewaniem. Inaczej znaleźliby się na ulicy. osiedla w kontenerach. kontenerów, które rzucają cień na bloki. Spowite chłodem podwórze z be-

40 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 41 tonu za pawilonem B kończy się istną oazą z Potravinami. Joszko wpierw tam nas prowadzi, dumny z tego sklepiku spożywczego. Na dziedzińcu ściany w kolorze łososia i trawa jak rozłożony przed chwilą dywan, a w środku pełne regały i lodówki, paczki słodyczy i chipsów ułożone pod linijkę, do wyboru konserwy i napoje gazowane, żadnego alkoholu, tylko piwo. „” mają tu kupować produkty na śniadanie dla dzieci, wyprawiając je do szkoły - bo jest i świeże pieczywo; wcześniej musieli chodzić w tym celu do miasta. Przy nas kupują głównie papierosy.

Też Rom, a dobry

Organizacja osady opiera się na „filozofii romskiego myślenia”, którą tylko ktoś taki jak Joszko Ravasz, wykształcony Rom stąd, mógł rozgryźć i zasto- sować. Oto Rom nie weźmie przykładu z gadzi, nie-Roma. Mam swoją kul- turę - myśli, chociaż jej nie zna - swoją historię, - tę muzykę i te obyczaje, mentalność i język. Gadzia nie jest do mnie podobny, dość nas asymilowali. Choć tabory, zakazane, znikły ze Słowacji pół wieku temu, Rom wciąż żyje tu dniem dzisiejszym. Len Boh vie, čo bude zajtra. Tylko Bóg wie. Mnie jutro może już nie być. Harmonogram to pojęcie Romowi obce. Więc Joszko wziął dziewięć przykładnych małżeństw romskich - znalazł je na liście oczekujących na mieszkanie z urzędu miasta. To ci z pawilonu A. Skusił ich natychmiastową przeprowadzką od rodziców na swoje (na lokal komunalny w Dunajskiej Stredzie długo czeka i Słowak, i Węgier). Z po- Na podwórku bloku B. nie odjeżdżając. Na drugim planie dzieci, jeszcze znajdują na tym podwórzu czątku wzbraniali się. Kto by chciał - Polak, Słowak, Węgier czy Rom - powód do entuzjazmu. Zbliża się kulminacja, zaraz runą makiety, statyści robić za wzór dla innych... odmówią kontynuacji, już jeden mężczyzna krzyczy i ostro gestykuluje. Dam wam - pomyślał Joszko o tych z pawilonów B i C - Romów młodych, Wrażenie, jakby się było w studiu filmowym, pogłębia się z godziny na go- krasnych, czystych, chytrych, pracowitych, zatrudnionych, prowadzących dzinę. Joszko ponagla nas do opuszczenia osady. Bo nie uprzedził dzienni- za rękę dzieci do szkoły, którzy mają piękne plastikowe okna i duże telewi- karzy z Polski, że Romowie nie lubią kontroli obcych, fotografowania swojej zory. Też Rom, a dobry - zobaczą inni Romowie. Co tam! - machną ręką, biedy, robią się niecierpliwi i agresywni, Joszko nie chce ich prowokować. ale po cichu będą zazdrościć. Súťaž - konkurencja między Romami - to Oto, co zdążyliśmy obejrzeć. technika Joszki. Do wygrania jest lepszy byt, przejście z pawilonu C do B i tak Ujęcie I: pawilon B, parterowe mieszkanie Ivety Abrahamovej (nazwiska dalej. Zasady proste jak w przedszkolu, wystarczy przestrzegać regulaminu. będą się powtarzać, ich właściciele zazwyczaj nie są rodziną) świeżo po re- Dzieci mają się uczyć, trzeba pracować albo szukać pracy i podnosić kwalifi- moncie (kafelki i panele będą leżeć wszędzie w A i B, podobne nowością i kacje, regularnie płacić za media, sprzątać mieszkanie i podwórze oraz zacho- stylem będą tam też kuchenne meblościanki i kredensy w pokojach, a tele- wywać higienę osobistą. Kontrola pracowników socjalnych - oczywiście rom- wizory tak samo duże również w C, i sofy). Iveta w ciąży z trzecim dzieckiem, skich - odbywa się codziennie, sprawdzają obecność dzieci w szkole, aktywność ma 35 lat, a jej najstarszy syn, lat 20 (ta różnica wieku będzie się powtarzać), rodziców i porządek w domu. Co miesiąc za dobre sprawowanie przyznają jest upośledzony, więc musi się nim zajmować, dlatego pracuje tylko mąż czerwone punkty, za złe zaś czarne i pracują z każdym nad słabymi stronami. (mężów nie zastajemy w domach). Teoretycznie najwyżej po roku powinno nastąpić wydalenie z osady albo - Ujęcie II: po naleganiu, by odwiedzić inne mieszkanie w pawilonie B, Joszko co jest ostateczną nagrodą - przeprowadzka do miasta. Projekt, finansowany prowadzi nas na poddasze. W korytarzu nie ma światła, żarówki wykręcone, po połowie przez miasto i województwo, trwa sześć lat i najsurowsza kara powyrywane kable, gołe futryny okien na półpiętrach, przysłonięte czę- jeszcze nie została wymierzona. ściowo dyktą i szmatą, wyłaniają z ciemności bazgroły na ścianach i śmieci w kątach. Im wyżej, tym głośniejsza muzyka dobywająca się z mieszkań przez drzwi otwarte na oścież. Kracianska - jedenaście ujęć Ujęcie III: Żaneta Hlavaciova w mieszkaniu na poddaszu poleruje lśniące figurki, które zajmują blaty wszystkich szafek. Serce Jezusa na ogromnym W południe słońce oblewa beton, rażąc w oczy. Mężczyźni siedzą w otwar- jaskrawym kilimie, w każdym pomieszczeniu wiszą wielki świątek plus tych autach lub stoją oparci o maski aut, kobiety też oparte o maski. Od mniejsze obrazki oraz ramki z fotografiami wujków, bratanków, dziadków. czasu do czasu zmieniają pozę, ktoś przejdzie pod inne auto, odpali silnik, Naklejki róż wyrastają również ze ścian, które są różowe, a kwiaty z plastiku

42 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 43 upięto także przy suficie. Nigdzie nie będzie aż tak wystawnie, za to jeszcze bardziej sterylnie. Łyżeczka, nawet czysta, nie śmie leżeć na stole, filiżanki i szklanki stoją za szybą jak żołnierze. Żaneta, druga z dziewięciorga ro- dzeństwa, ma 22 lata, dorabia jako baby-sitter i sprzedawczyni w Niemczech i marzy, by wyjechać tam na stałe, ucząc się języka od klientów. Ujęcie IV: pawilon A, w korytarzu nieodstającym stanem od mieszkań Joszko najpierw naciska klamkę, a potem puka - to chyba tutaj zwyczaj, jak ktoś nie życzy sobie gości, po prostu zamyka się od środka na klucz. Angelika Abrahamova jest w jednym bucie, właśnie miała jechać do miasta. Mieć sa- mochód w osadzie to nic, ale kobieta z prawem jazdy? Kobieta, która coś umie poza gotowaniem i sprzątaniem? Angelika skończyła edukację na szkole podstawowej, ale ma jeszcze coś, co ją wyróżnia. Chęć nieposiadania więcej dzieci. Ma 24 lata, siedmioletnią córkę i rocznego syna, Ujęcie V: pawilon A, Klaudia Sarkoziova też jest niezwykła - samotna matka w wieku 33 lat z jedną córką (18 lat, jest w pierwszej ciąży i ma zawód - fryzjerka). W urządzonej na zielono kuchni, pod martwą naturą z owocami, przy szklanym stole z blatem w owoce, na którym stoi misa z winogronami i bananami, Klaudia wyraża wszystkie żale mieszkańców pawilonów A i B, z powodu których nie chcą zostać w osadzie: daleko od centrum miasta, od sklepów, brak placu zabaw, brak jakiegokolwiek placu do odpoczynku, hałas, piętno. Klaudia wychowywała się w świecie niedzielonym na Romów i nie-Romów i teraz czuje, że ci ostatni gorzej na nią patrzą. Ujęcie VI: pawilon C, z galerii na tyłach, gdzie znajdują się drzwi do lokali na piętrze, ukazuje się dzikie wysypisko, jak na osiedlu Lunik IX w Koszycach, słynnym słowackim getcie romskim. Śmieci ciągną się wzdłuż kontenerów na wyciągnięcie ręki, już za murem osady, na placu przed pustostanem. Bu- telki, ciuchy, bochenki chleba, lalki, strzępy telewizorów, dywany - skąd się Pawilon C. ło tak czysto, ale nie ło konfliktów - Robert wspomina czasy sprzed 9 lat, tam wzięły? Osadnicy mają kosze i płacą po równo za wywóz odpadów. kiedy pawilon B, co prawda zamieszkany wyłącznie przez Romów eksmito- Ujęcie VII: u Brigitty Abrahamovej nie ma żadnego świątka. Męża nie ma, wanych z innych części miasta, był zwykłym, samodzielnym blokiem. bo siedzi w więzieniu. Dzieci są u dziadków, którzy też mieszkają w konte- Ujęcie XI: z okna samochodu o swoich planach opowiada Tamas Molnar z nerach. Rodzina Brigitty, jak wszyscy mieszkańcy pawilonu C, została tu pawilonu A. Jest elektrykiem i stać go, żeby żona nie pracowała, jeszcze nie przeniesiona w 2010 roku z bloku przy ulicy Lorincza, gdzie figurowała na mają dzieci. Mówi, że 80 procent mieszkańców osady pracuje na czarno, czarnej liście lokatorów do wyrzucenia za niepłacenie czynszu. Brigitta bo nie chcą ich przyjmować, jak słyszą „Kracianska”. Molnar nie zamierza sprząta w urzędzie miasta, odrabiając, jak wszyscy niezatrudnieni osadnicy, się stąd wyprowadzić. W mieście za takie samo mieszkanie płaciłby ponad cztery godziny dziennie „czynności publicznie użytecznych”. dwa razy więcej. Ujęcie VIII: Helena Ferdinadova i Julius Lakatos podrywają się z tapczanu. W ciemności słuchali muzyki, w dymie papierosowym. Hluk w kontenerach jest najuciążliwszy - ten hałas z podwórza i od sąsiadów. Ale porządek naj- Druga szansa ważniejszy, w panice, jakby robili przed chwilą coś nieprzyzwoitego, pod- noszą żaluzje i otwierają okna. Kucharka i budowlaniec, oboje na rencie, Maria i Leonard Rigowie z trójką dzieci od roku mieszkają na osiedlu wie- wiek: po 53 lata, dzieci już na swoim. Mieli niewielki dług na Lorincza, żowców w Dunajskiej Stredzie. Nie podlegają już kontroli i niczym się nie który zresztą spłacili. Nie groziła im eksmisja. wyróżniają wśród sąsiadów, co jest celem projektu „Druga Szansa” - dosto- Ujęcie IX: na podwórzu podchodzi do nas Jan Malik z pawilonu C. Mówi sować się do norm większości. Rigowie są jedną z czterech rodzin z osady, po słowacku. Ma 80 lat i pięcioro prawnuków, przeżył dwie wojny światowe które wróciły do miasta. Czekali na to pięć lat, chociaż mogli przeprowadzić i nigdy nie czuł się tak źle traktowany. Porównuje osadę do obozu koncen- się wcześniej, jak teraz mogłoby wielu mieszkańców pawilonów A i B, a tracyjnego. 40 lat przepracował jako spawacz i muzykant i nie miał długu nawet C. Spełniają kryteria, ale miasto nie buduje lokali komunalnych. na Lorincza. Ale blok został wysiedlony w całości, bo większość mieszkań- Na koniec Joszko zawozi nas na Lorincza. Blok, ten opuszczony przez Ro- ców nie płaciła. mów, stoi jak stał pośród innych bloków bez segregacji rasowej pusty, już Ujęcie X: oparty o auto Robert Malik z pawilonu B też nie potrzebuje tłumacza. bez futryn, coraz bardziej dewastowany. Mieszka najdłużej na Kracianskiej. - Wtedy ło dobrze, nie ło tylu ludzi. Nie Małgorzata Goślińska

44 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 45 NIEWYGODNI

G Państwa zachodniej kosowo Europy odsyłają do Kosowa nawet niepełnosprawne romskie dzieci, które bez getto specjalistycznej opieki medycznej nie mają szans bezpaństwowców na normalne życie Małgorzata Kołaczek Cygańskie rodziny żyją w obozie Źródła o zakończeniu wojny w Kosowie w 1999 roku Albańczycy oska- po półnej stronie rzeki Ibar. sowie bądź mają inny dowód, że mieszkali na jego terenie do stycznia 1998 rżali Romów o współpracę z Serbami. Raz słusznie, a raz nie - W Kosowskiej Mitrowicy Many Roma in Europe are roku - przed interwencją NATO. szukali kozła ofiarnego. 100 tysięcy romskich mieszkańców tej Albańczycy mieszkają stateless and live outside Dwa lata później dzięki pomocy Komisji Europejskiej Kosowo przyjęło serbskiej wówczas prowincji postanowiło nie czekać na rozwój na południu. social protection, ustawę o readmisji, czyli zasadach przyjmowania nielegalnych kosowskich wypadków i uciekło. Wielu z nich znalazło się w Szwecji, Nie- Fot. Aleksandar Plavevski/SIPA/East www.nationalityforall.org imigrantów odsyłanych z krajów Europy. Nie wspomina ona jednak o bez- Pmczech, a także innych krajach Europy Zachodniej. Tam się osiedlili, za- News państwowości. kładali rodziny, rodziły im się dzieci. 17 lutego 2008 roku powstała popierana Not welcome anywhere. Dochodzi do skomplikowanych sytuacji. Raport Amnesty International o przez państwa Zachodu Republika Kosowa. Dwa lata później Niemcy za- Stop the forced return sytuacji Romów przymusowo deportowanych do Kosowa przywołuje zda- warły z nowym niepodległym państwem dwustronną umowę. Zgodnie z of Roma to Kosovo, rzenie z października 2009 roku. Holandia chciała odesłać romską rodzinę nią wydalenie grozi 10 tysiącom Romów, z czego ponad połowa to osoby Amnesty International do Kosowa. Zanim urzędnicy kupili bilety lotnicze, upewnili się w kosow- poniżej 18. roku życia. Publications, London 2010 skim ministerstwie spraw wewnętrznych, że ludzie ci znajdują się w jego Wielu już wyjechało, a rzeczywistość kosowska okazała się szokująca. ewidencji. Romowie wylądowali w Prisztinie. Straż graniczna poprosiła o Znaczna część Romów zamieszkała w obozach skażonych ołowiem lub w Stateless Roma: dokumenty. Ojciec miał akt urodzenia, tyle że z Chorwacji. Skoro tak, nie pobliżu wysypisk śmieci. O tym, jak trudno odnaleźć się w nowych warun- no documents – no rights, są z Kosowa. Zapewnienia, że wszyscy mieszkali tu przez wiele lat do 2001 kach, przekonała się rodzina Berisha z miejscowości Arnsberg w Niemczech, Council of Europe, roku, nic nie dały. Holandia, chcąc nie chcąc, musiała ich przyjąć z powro- gdy urokliwe miasteczko zamieniła na biedną romską osadę w Pecu na za- www.coe.int tem. chodzie Kosowa. Rodzice z siedmiorgiem dzieci zamieszkali u kuzyna w chałupie bez kanalizacji i bieżącej wody. Dzieci nie chodzą do szkoły, bo Stop deporting Roma rówieśnicy naśmiewają się z ich ubrań i marnej znajomości albańskiego. to Kosovo, Nie ich dom 13-letnia Bukurije nie chce nawet wychodzić z domu. Wciąż ma nadzieję, www.civilrightsdefenders. że obudzi się z tego koszmaru. org/en/news/10260/ Komisarz Rady Europy ds. Praw Człowieka omas Hammarberg i orga- Ale Berisha nie są w najgorszej sytuacji. Mają obywatelstwo Kosowa - to nizacje międzynarodowe apelują, by powstrzymać deportacje Romów, póki już dużo. Roma, Ashkali and Egyptians nie zapewni się im bezpieczeństwa i podstawowych warunków życiowych. still lack civil documentation UNICEF stara się poruszyć wyobraźnię zachodnioeuropejskich polityków to access their rights (2009), - większość dzieci wysyłanych do Kosowa urodziła się poza jego granicami Piekło odzyskane www.internal- i nie mówi po albańsku. Dla nich dom to Niemcy czy Szwecja, a nie Kosowo, displacement.org którego nigdy nie widziały. Słowa kosowskiego ministra pracy i pomocy Brak dokumentów zamyka dostęp do edukacji, opieki zdrowotnej czy po- socjalnej Nenada Rasica, że jego kraj nie ma odpowiednich zasobów, by mocy społecznej. A w Kosowie bez obywatelstwa żyje od 20 do 40 procent Ismet Hajdari, Kosovo hurdles przyjąć i zintegrować powracających byłych mieszkańców, też nie robią na z 35 tysięcy Romów, Aszkali i Egipcjan. Te statystyki nie powstrzymują for Roma kids expelled from nikim wrażenia. Wydalenia trwają. jednak państw europejskich od wysyłania kolejnych romskich bezpań- Germany, Państwa zachodniej Europy chcą się pozbyć problemu. Bo czy można stwowców na kosowską ziemię. www.afp.com inaczej tłumaczyć fakt, że odsyłają nawet niepełnosprawne dzieci, które Tymczasem uzyskanie obywatelstwa republiki nie jest proste. Osoba, która bez specjalistycznej opieki medycznej nie mają szans na normalne życie? się o nie stara, ponosi wysokie koszty administracyjne (mimo rozporzą- Albo na życie w ogóle? Ogłoszenie niepodległości przez Kosowo było dla dzenia premiera nie zniesiono ich dla Romów, Aszkali i Egipcjan). Musi wielu krajów UE niebywałym prezentem. Od dekady starały się pozbyć ko- również przedstawić papiery potwierdzające, że mieszkała na terenie Kosowa sowskich uchodźców. Teraz mają gdzie. przynajmniej 5 lat. Część rejestrów zniszczono jednak podczas wojny, część A młode państwo należy do najbiedniejszych w Europie - prawie połowa wywieziono do Serbii. Niektórzy kosowscy Romowie nigdy takiej doku- dwumilionowej populacji nie ma pracy i żyje poniżej granicy ubóstwa. Jak mentacji nie mieli. I nie wiedzą, jak się o nią starać. A planu integracji spo- więc zapewni bezpaństwowym deportowanym Romom godne warunki ży- łeczności bezpaństwowców powiększającej się stale przez przymusowe po- ciowe? Romski parlamentarzysta Danish Ademi protestuje przeciwko przy- wroty z Zachodu nie ma nadal. Podjęto pewne próby tworzenia takiej musowym powrotom: „Ludzie będą musieli albo żebrać, albo kraść zaraz strategii jeszcze w 2006 roku, przed powstaniem państwa. Wciąż jednak po wylądowaniu, żeby wyżywić rodziny”. poszczególne gminy Kosowa nie uzgodniły zasad ubiegania się o obywatel- Nie tylko Kosowo boryka się z problemem romskiej bezpaństwowości. W stwo. podobnej sytuacji są Chorwacja, Macedonia, Czarnogóra, Słowenia, Włochy. W Kosowie nie obowiązuje Europejska Konwencja o obywatelstwie z 1997 Działania władz tych krajów pokażą w najbliższych latach, czy „uniwersal- roku czy Konwencja Rady Europy o unikaniu bezpaństwowości związana ność” praw człowieka - a należy do nich prawo do obywatelstwa - sprawdzi z sukcesją nowych państw z 2006 roku. Zgodnie z nimi kraje mają obowiązek się też w przypadku pozbawionych ojczyzny Romów. przyznania obywatelstwa nieletnim bezpaństwowcom przebywającym na Małgorzata Kołaczek ich terytorium. Parlament Kosowa uchwalił za to w 2008 roku ustawę o obywatelstwie. Przyznaje ona prawa tym, którzy byli zarejestrowani w Ko-

48 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 49 łączył z innymi pacjentami żaden z czynników ryzyka. Od tego czasu AIDS i komentarze na jego temat rozeszły się po świecie. Nigdy wcześniej pojedyncza choroba nie była przedmiotem tak intensywnej kobiety i nieprzerwanej analizy. Jeśli wziąć pod uwagę świadomość społeczną i lęk przed AIDS, nie zaskakuje, że powstało i rozprzestrzeniło się tak wiele mitów i nieporozumień na temat tego schorzenia. (…) Paul Edward Farmer - rocznik 1959. Amerykański Początkowe nieporozumienie - że jest to choroba mężczyzn - można praw- doktor antropologii i lekarz dopodobnie przypisać przypadkowi historycznemu, nowa choroba została medycyny, specjalista bowiem po raz pierwszy opisana w zaawansowanych technologicznie Sta- bieDa w dziedzinie chorób nach Zjednoczonych, gdzie zapadali na nią, przynajmniej na początku, zakaźnych i interny. Pierwszy głównie mężczyźni. Lecz od początku globalnej pandemii jasne było, że w historii laureat prestiżowej kobiety również są podatne na AIDS i w ciągu roku lub dwóch lat dane po- nagrody dla wybitnych kazały, że były przynajmniej tak samo zagrożone jak mężczyźni. (…) naukowców Kolokotrones NIEWYGODNI University Professorship na Paula Treichler w studium stopniowej ewolucji dyskursu AIDS w Stanach i aiDs Uniwersytecie Harvarda Zjednoczonych dostrzega „zróżnicowanie” komentarzy na temat kobiet i i jeden z 23 profesorów AIDS wiosną 1987 roku (Treichler 1988, s. 193 i 196). Jednak wciąż można mianowanych w tej było usłyszeć głosy utrzymujące, że kobiety nigdy nie będą stanowić zna- G Warunki makroekonomiczne w czasach placówce - na 12 tys. czącej części ofiar tej choroby. Książka e Myth of Heterosexual AIDS wykładowców uniwersytetu. (Mit heteroseksualnego AIDS), wydana przez komercyjne wydawnictwo wszechobecnej nierówności płci inaczej Kierownik Wydziału Zdrowia mocno związane z ruchami konserwatywnymi, stanowi przykład takiego Globalnego i Medycyny myślenia. wpływają na życie kobiet w różnych Społecznej w Szkole regionach, klasach i układach rodzinnych. Medycznej Uniwersytetu „Wśród przeważającej części ludzi nazywanej przez media »ogółem ludno- Harvarda, szef Szpitala ści«, grupy, którą media i urzędnicy służby zdrowia z desperacją usiłują G Odmienne okoliczności powodują, Kobiecego w Bostonie oraz (sic) przerazić, nie ma epidemii. AIDS zaatakuje kogoś z tej czy innej części departamentu do spraw tej grupy, ale pierwotnie zarażony partner należeć będzie do jednej z dwóch że kobiety mają mniejsze lub większe zdrowia globalnego grup objętych epidemią. Większość heteroseksualistów w dalszym ciągu w szpitalu w Brigham. Jeden powinna bardziej obawiać się utonięcia w kąpieli niż AIDS” (Fumento możliwości negocjacji i są w różnym stopniu z założycieli Partners in 1990, s. 32). narażone na ryzyko HIV. Health – PIH Brooke Schoepf, (międzynarodowej Ironia sytuacji nie wynika z fałszywych prognoz. Kiedy pisano te słowa, Gender, Development, and AIDS organizacji zdrowia miliony kobiet, których partnerzy nie byli ani biseksualni, ani nie zażywali i sprawiedliwości narkotyków dożylnie, zostały już zaatakowane przez HIV. Nawet jeśli w Paul Farmer społecznej). Redaktor Stanach Zjednoczonych, gdzie epidemia wśród kobiet początkowo ściśle naczelny czasopisma „Health wiązała się ze wstrzykiwaniem narkotyków, odsetek tych, o których wie- and Human Rights Journal”. dziano, że zaraziły się od partnera o nieokreślonym ryzyku - innymi słowy: IDS rozpoznane zostało po raz pierwszy jako odrębny syn- W sierpniu 2009 roku niezażywającego dożylnie narkotyków - zwiększył się pięciokrotnie pomię- drom latem 1981 roku, kiedy lekarze w Kalifornii i Nowym mianowany zastępcą dzy latami 1983-1984 a 1989-1990. W ciągu pięciu lat poprzedzających Jorku odnotowali u pacjentów nagromadzenie niecodzien- specjalnego wysłannika publikację e Myth of Heterosexual AIDS roczny wzrost procentowy liczby nych infekcji i nowotworów. Wszyscy chorzy byli młodymi, Narodów Zjednoczonych na osób chorych na AIDS był większy wśród grupy „zarażonej heteroseksual- homoseksualnymi mężczyznami, grupą, której wcześniej nie Haiti. Bohater książki Tracy nie” niż w jakiejkolwiek innej (Slutzker i in. 1992, s. 612-613). W 1991 kojarzonoA z tego typu zakażeniami. W sierpniu, ledwie dwa miesiące po Kidder Mountaints Beyond roku AIDS był najczęstszym zabójcą młodych kobiet w większości dużych informacji o pierwszych przypadkach u mężczyzn, ten sam syndrom zi- Mountains: The Quest of miast Stanów Zjednoczonych. dentyfikowano u kobiet (CDCP 1981). W ciągu roku zarejestrowano AIDS Dr. Paul Farmer, A Man Who Rozbieżność między rzeczywistością a jej interpretacją doprowadziła Paulę wśród mężczyzn i kobiet, którzy wstrzykiwali sobie narkotyki, osób cier- Would Cure the World Treichler do postawienia w 1988 roku następującego pytania: „Biorąc pod piących na hemofilię i niektórych z ich partnerów seksualnych oraz kobiet (2003). Mieszka w Kigali uwagę zainteresowanie ciałem ludzkim, które wiąże się z każdą konceptua- i mężczyzn z biednych krajów, w tym z Haiti, których, jak się zdawało, nie w Ruandzie z żoną Didi lizacją AIDS, jak wyjaśnić trwające aż do dziś uderzające milczenie na temat i trójką dzieci. kobiet w dyskursie AIDS (łącznie z czasopismami medycznymi, pismami

50 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 51 informacyjnymi głównego nurtu, literaturą dotyczącą zdrowia publicznego, Bibliografia Friedman Samuel R., Don nie do siebie wzajemnie, lecz do heroiny. „Nie kochałam go - wspomina magazynami kobiecymi i wydawnictwami gejowskimi i feministycznymi)?” CDCP [Centers for Disease C. Des Jarlais, Jo L. Sotheran Darlene. Bił mnie, czasami przy dzieciach. To przez narkotyki”. Po sześciu (Treichler 1988, s. 193). Innymi słowy, dlaczego wielu ludzi nadal myśli o Control and Prevention] (1986), AIDS Health latach przemocy Darlene znalazła sposób, by odejść. Razem z dziećmi prze- AIDS jako o chorobie mężczyzn? A ujmując to ostrzej: dlaczego nie było (1995), Update: AIDS among Education for Intravenous prowadziła się do ojca. głosów kobiet chorych na AIDS w naukowych i popularnych komentarzach Women - United States, Drug Users, „Health Niedługo po wprowadzeniu się do niego Darlene spotkała drugiego męża. przez całą dekadę trwania pandemii? 1994, „Morbidity and Education & Behavior”, t. 13, To było małżeństwo z miłości. On również zażywał heroinę. I pracował. Mortality Weekly Report”, nr 4. s. 386-393. Mieli dwóch synów. Pozostała dwójka dzieci kochała przybranego ojca, Jednym z wyjaśnień jest to, że kobiety z AIDS zostały ograbione ze swoich t. 44, nr 5, s. 81-84. wszystko się układało. Darlene utrzymuje, że branie heroiny nie przeszka- głosów na długo, zanim pojawił się HIV, by jeszcze bardziej skomplikować Fullilove Mindy Thompson, dzało jej w opiece nad dziećmi. „Dzięki temu wszystko szło gładko” - mówi. ich życie. W świecie głęboko zakorzenionego elitaryzmu były biedne. W CDCP (1981), Pneumocystis E. Anne Lown, Robert W 1987 roku u przyrodniego brata, również zażywającego heroinę, zdiag- świecie głęboko zakorzenionego rasizmu były kolorowe. W świecie głęboko Pneumonia - Los Angeles, E. Fullilove III (1992), Crack nozowano AIDS. „Po prostu umarł” - twierdzi Darlene. Bez kłopotu, bez zakorzenionego seksizmu były oczywiście kobietami. „Morbidity and Mortality ’hos and Skeezers: Traumatic zamieszania. Cała rodzina była wstrząśnięta. Niedługo potem ojczym Dar- Weekly Report”, t. 30, nr 21, Experiences of Women Crack lene miał śmiertelny atak serca. Sekcja zwłok wykazała, że również był za- W końcu dostrzeżono, że AIDS to olbrzymie zagrożenie dla biednych s. 250–252. Users, „The Journal of Sex rażony HIV. kobiet, ale mądrość ta nadeszła zbyt późno. Miliony kobiet na całym świecie Research”, t. 29, nr 2, Darlene opłakiwała go, ale była zdeterminowana, by nie stracić swojej ro- już zachorowały w wyniku zarażenia HIV. W Stanach Zjednoczonych i Clatts Michael C. (1994), s. 275-287. dziny. Kiedy jej mąż zaczął miewać wysoką gorączkę i pocił się nocami, Ameryce Łacińskiej epidemia wśród nich rozprzestrzenia się znacznie bar- All the King’s Horses and the choć odmówił pójścia do lekarza, Darlene wiedziała, że to musi być AIDS. dziej niż w innych grupach - AIDS jest już najczęstszą przyczyną śmierci All the King’s Men: Some Fullilove Mindy Thompson, Tym razem dręczyły ją wspomnienia wszystkich razy, kiedy ona, mąż i brat młodych Afroamerykanek w Stanach Zjednoczonych (CDCP 1995; zob. Personal Reflections on Ten Robert E. Fullilove III, Gail przyrodni używali tych samych igieł. Darlene zrobiła test i dowiedziała się, także: Gwinn i in. 1991; Wasser, Gwinn i Fleming 1993). W Meksyku sto- Years of AIDS Ethnography, Kennedy, Michale Smith że rzeczywiście ma HIV. sunek liczby mężczyzn do liczby kobiet zarażonych HIV zmienił się z 25:1 „Human Organization”, t. 53, (1992), Trauma, crack and w 1984 roku na 4:1 w 1990 roku. W São Paulo w Brazylii odsetek seropo- nr 1, s. 93-95. HIV risk, referat wygłoszony Jej mąż umarł dwa miesiące później. Darlene została sama z czwórką dzieci, zytywnych kobiet w ciąży wzrósł sześciokrotnie w ciągu trzech lat. (…) na Eight International była zrozpaczona: straciła męża, brata przyrodniego i ojczyma w ciągu jed- Clatts Michael C. (1995), Conference on AIDS, nego roku. Wkrótce dwie kobiety, które były matkami chrzestnymi jej Kiedy już zaczniemy dostrzegać skalę problemu, pojawiają się dalsze pytania: Disembodied Acts: On the Amsterdam, 19-24 lipca. dzieci i które również używały tych samych igieł, zachorowały i umarły. Za pośrednictwem jakich mechanizmów większość seropozytywnych kobiet Perverse Use of Sexual została zarażona HIV? Jeśli nie wszystkie kobiety są zagrożone, które grupy Categories in the Study of Fullilove Mindy Thompson, Darlene była nie tylko zrozpaczona, ale także zrujnowana finansowo. Wy- są najbardziej narażone na kontakt z wirusem? Jakie jest ryzyko zarażenia High-Risk Behaviour, Robert E. Fullilove, III, kończona psychicznie musiała ciągle walczyć, by związać koniec z końcem. kobiet w bardzo różnych warunkach? Jakie są tu podobieństwa, a jakie róż- [w:] Culture and Risk. Katherine Haynes, Shirley Przy życiu trzymały ją dzieci. Podejrzewała, że jej najmłodszy syn, od uro- nice? Czy badania naukowe - kliniczne, epidemiologiczne, społeczne - na- Anthropological Perspectives Gross (1990), Black Women dzenia ciągle na coś chory, również jest zarażony. Wszystko stało się jasne dążają za rosnącą pandemią AIDS? W końcu, jaki wpływ miały ciągłe nie- on AIDS, red. Han ten and AIDS Prevention: A View przy jego pierwszym poważnym ataku zapalenia płuc. „Nie wiedziałam, że porozumienia na temat kobiet i AIDS na rozmieszczenie środków Brummelhuis, Gilbert Herdt, Towards Understanding the to ma, zanim nie wzięli go do szpitala. Byłam w szoku” - mówi. „Zbyt wielu przeznaczonych na zapobieganie HIV, wykrywanie wirusa lub leczenie Amsterdam: Gordon and Gender Rules, „The Journal bliskich umarło”. konsekwencji zarażenia nim? Breach Science Publishers of Sex Research”, t. 27, nr 1, By odpowiedzieć na te pytania, w pierwszej kolejności przyjrzymy się do- S.A., s. 241-256. s. 47-64. Darlene postanowiła zorganizować swój dom tak, by zająć się synem. Nie świadczeniu Darlene - Afroamerykanki z Harlemu żyjącej z HIV. (…) chciała zostawić go w szpitalu, więc nauczyła się wielu rzeczy i robiła dla Darlene Johnson urodziła się w Harlemie w Nowym Jorku w 1955 roku Das Sarthal (1995), AIDS in Fumento Michael ([1990] niego wszystko, co mogła. Kiedy jej starsze dzieci zaczęły sprawiać kłopoty, jako jedno z trójki dzieci. Jej matka na długo opuszczała swojego męża i India: An Ethnography of 1993), The Myth of opuszczały szkołę i spędzały czas na ulicach, Darlene usiłowała im pomóc, dzieci; wówczas była bezdomna. Darlene pamięta potworne kłótnie rodzi- HIV/AIDS amongst Bombay’s Heterosexual AIDS, ale bezskutecznie. Nie było dla nich ratunku. Psychologom szkolnym nie ców, w czasie których ojciec bił matkę, a ta płakała całymi dniami. Kiedy Commercial Sex Workers, Washington D.C.: Regnery. można było zaufać, że nie ujawnią informacji o chorobie jej i syna. Darlene miała pięć lat, matka wysłała ją do Alabamy, by zamieszkała z jej praca licencjacka, Harvard Gwinn Marta, Marguerite matką. University. Pappaioanou, J. Richard Niebawem dzieci znalazły się całkowicie poza kontrolą. Wtedy najmłodszy Darlene wróciła do Nowego Jorku, kiedy miała 11 lat; opiekę nad nią spra- George, W. Harry Hannon, syn patrzył już na Darlene, jakby nie wiedział, kim ona jest. Crack, tłumaczy, wował starszy o 10 lat brat. Niezadowolony z powodu nowych obowiązków Friedman Samuel R., Don C. Shari C. Wasser, Martha był jedynym sposobem znalezienia ulgi w cierpieniu. Ale jak zawsze trzeba - obciążeń, które ograniczały jego szanse życiowe, często bił siostrę. Ponieważ Des Jarlais (1991), HIV A. Redus, Rodney Hoff, było za niego zapłacić. Zaczęła tracić cierpliwość do dzieci. Często krzyczała, nie miała innych możliwości, Darlene mieszkała z agresywnym bratem aż among drug injectors: the George F. Grady, Anne nie gotowała regularnie. Cieszyła się, kiedy wychodziły. Czuła, że nie ma do skończenia 11. klasy, kiedy wyszła za mąż za „ciężko pracującego męż- epidemic and the response, Willoughby, Antonia nic poza bólem. czyznę”. Para niebawem miała dwójkę dzieci. „Bez zasiłków z pomocy spo- „AIDS Care”, t. 3, nr 3, C. Novello, Lyle R. Petersen, łecznej. Nigdy ich nie braliśmy, nawet kiedy było ciężko” - podkreśla. s. 239-250. Timothy J. Dondero, „Pracowniczka opieki społecznej opowiadała wszystkim, że mam wirusa Było ciężko. Mieli wiele problemów. Głównym była ich wspólna namiętność, Jr, James W. Curran (1991), (...). Policja szukała mnie, kiedy uciekł mój młodszy syn, uciekł ze starszym.

52 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 53 Ten przyprowadził go potem do domu. Kiedy zeszłam na dół, gliniarze Prevalence of HIV Infection Mitchell Janet L., John wśród Afroamerykanek. Darlene zażywała heroinę, a nałóg ten jest wyraźnie biegali we wszystkie strony po schodach. »Powinnaś być w szpitalu, bo in Childbearing Women in Tucker, Patricia O. Loftman, związany z biedą powodowaną przez rasizm, więc jej szanse uniknięcia masz AIDS«. Wszyscy na ulicy patrzyli na mnie. (...) Pracowniczka opieki the United States: Sterling B. Williams (1992), HIV były znikome, nawet jeśli chciałaby zerwać z uzależnieniem, zanim społecznej powiedziała przyjaciołom moich dzieci, ich rodzicom. Jakiś chło- Surveillance Using Newborn HIV and Women: Current została zdiagnozowana. W 1987 roku, kiedy świat Darlene zawalił się przez piec wszedł na drabinkę pożarową, powiedział: »O, zobacz, to matka Davida. Blood Samples, „Journal of Controversies and Clinical AIDS, dla - jak się szacuje - około 4 milionów uzależnionych w USA do- Ona ma AIDS«”. the American Medical Relevance, „Journal of stępne było jedynie 338 365 miejsc na terapiach, a większość programów Association”, t. 265, nr 13, Women’s Health”, t. 1, nr 1, skierowana była do mężczyzn. Jako kobieta w ciąży Darlene zobaczyłaby, Darlene podsumowała, że jej dzieci cierpiały, były porzucone. Czuła, że ro- s. 1704-1708. s. 35-39. że znalezienie pomocy w leczeniu jej nałogu było niemal niemożliwe (Hunter dziny już nie ma, że wszyscy umarli. Zwróciła się więc do opieki społecznej 1995, s. 37). Pisząc na temat kolorowych kobiet, które są uzależnione i żyją z prośbą, by trójkę jej starszych dzieci umieszczono w rodzinie zastępczej, Hunter Nan D. (1995), Nyamathi Adeline, Crystal w biedzie, Janet Mitchell i jej współpracownicy zauważają, że „kobiety speł- kiedy ona będzie się starać opiekować najmłodszym, umierającym na AIDS. Complications of Gender: Bennettm Barbara Leake, niające jedno z tych trzech kryteriów tradycyjnie miały ograniczony dostęp „Po prostu nie chciałam już żyć i nie chciałam, żeby dzieci były na ulicy, Women, AIDS, and the Law, Charles Lewis, Jacquelyn do opieki medycznej. Kombinacja każdych dwóch z nich (...) praktycznie żeby były głodne”. [w:] Women Resisting AIDS: Flaskerud (1993), powoduje, że dostęp ten jest skrajnie ograniczony. Kobiety z wszystkimi Feminist Strategies for AIDS-Related Knowledge, trzema cechami znajdują się w kategorii: brak dostępu” (Mitchell i in. 1992, Dzieci Darlene zostały umieszczone w oddzielnych domach. Najstarszego Empowerment, red. Beth Perceptions, and Behaviors cyt. za: Schneider, Stoller, red., 1995, s. 4). (…) syna wysłano do domu w Bronxie, ale uciekł, by mieszkać z przyjaciółką E. Schneider, Nancy E. among Impoverished Darlene, która się na to zgodziła i była gotowa go utrzymywać. Darlene Stoller, Philadelphia: Temple Minority Women, „American W Stanach Zjednoczonych HIV rozprzestrzenił się praktycznie bez prze- także tego chciała, ale wiedziała, że urzędnicy miejscy nigdy nie przyznaliby University Press, s. 32-56. Journal of Public Health”, szkód wśród wszystkich biednych kolorowych społeczności. Do 1991 roku prawa do opieki tej kobiecie, więc nic nie powiedziała. Córkę umieszczono t. 83, nr 1, s. 65-71. wśród Afroamerykanów, którzy stanowią w przybliżeniu 12 procent lud- z kobietą, o której Darlene wiedziała, że zażywa narkotyki. „Córkę posłano Krieger Nancy, Sally Zierler ności USA, wystąpiło 30 procent wszystkich odnotowanych przypadków do domu, gdzie sprzedaje się narkotyki, crack. Moja córka opiekuje się (1995), Accounting for Health Oppenheimer Gerald (1988), AIDS. W latach 80. występowanie AIDS było ponad jedenaście razy większe dziećmi tej pani”. Darlene jest bezsilna, nie może tego zmienić. of Women, „Current Issues in In the eye of the storm: The wśród czarnych niż wśród białych kobiet. Mimo że początkowo wiele przy- Jej trzecie dziecko trafiło do New Jersey, do rodziny, którą Darlene lubi. Public Health”, Epidemiological Construction padków dotyczyło osób wstrzykujących narkotyki, epidemia szybko roz- Dbają o nie i spodziewa się, że rodzina adoptuje je, kiedy ona umrze. Jest t. 1, s. 251-256. of AIDS, [w:] AIDS: The przestrzeniła się wśród kobiet bez takiej historii. Jak wspomniałem, AIDS im wdzięczna i chce tego. Bierze razem z nimi udział w terapii rodzinnej. Z Burdens of History, red. jest najczęstszą przyczyną śmierci Afroamerykanek w wieku pomiędzy 25 tym synem, uważa, wszystko będzie dobrze. Lee JeeYeun (1995), Beyond Elizabeth Fee, Daniel M. Fox, a 45 lat. Dla latynoskich kobiet z tej samej grupy wiekowej jest trzecią z bean counting, [w:] Listen s. 267-300, Berkeley: najczęstszych przyczyn śmierci (CDCP 1995; przegląd danych: Lewis 1995, Kiedy dzieci Darlene znalazły się w rodzinach zastępczych i pozostała sama Up: Voices from the Next University of California Press. s. 57). W pierwszym wielostanowiskowym badaniu na temat AIDS wśród z najmłodszym, opieka nad nim stawała się coraz trudniejsza. „Straszliwie Feminist Generation, red. Pivnick Anitra, Audrey amerykańskich kobiet niemal 78 procent z ponad 1300 pacjentek to były cierpiał” - wspomina. Jego brzuch rozdymał się coraz bardziej, a chłopiec Barbara Finden, Seattle: Jacobson, Kathleen Eric, kolorowe kobiety. już nie reagował. W końcu, pewnej nocy, kiedy z nią leżał, przestał oddychać. Seal Press, s. 205-211. Michael Mulvihill, Ming Ann „Ta śmierć kompletnie mnie pochłonęła” - mówi Darlene. „Miał trzy lata, Hsu and Ernest Drucker Zrozumienie uderzającego wzoru epidemii w Stanach Zjednoczonych jest umieranie zajęło mu sześć miesięcy”. Sześć bliskich osób umarło w ciągu Lewis Diane K. (1995), (1991), Reproductive w mniejszym stopniu kwestią znajomości jej geografii, a bardziej uzmysło- jednego roku. African-American women at Decisions among HIV- wienia sobie specyficznych zdarzeń i procesów. (…) risk: notes on the Infected, Drug-Using Women: Darlene całkowicie poddała się crackowi i sięgnęła dna. Miesiącami miesz- sociocultural context of AIDS The Importance of Kobiety i AIDS - mity i mistyfikacje kała na ulicy, ale była zdesperowana, „by tak nie umrzeć”. Dzieci liczyły na infection, [w:] Women Mother-Child Coresidence, to, że się z nią zobaczą. Poszła do szpitala na odtrucie i zapisała się na pro- Resisting AIDS: Feminist „Medical Anthropology”, gram metadonowy. Następnie udała się do lekarza - wcześniej, przez cały Strategies for Empowerment, t. 5, nr 2, s. 153-169. Na całym świecie większość kobiet zarażonych HIV jest biedna. Nie mają rok, w którym bliscy umierali, sama ani razu nie była badana. Sądzi, że red. Beth E. Schneider, Nancy dostępu nie tylko do środków i usług, lecz także do kapitału symbolicznego. musiała być w głębokiej depresji. E. Stoller, Philadelphia: Pivnik Anitra (1993), HIV We wnikliwej analizie upłciowienia amerykańskiego dyskursu AIDS Paula Temple University Press, infection and the meaning of Treichler pyta: „Dlaczego kobiety były tak nieprzygotowane? I dlaczego U Darlene także zdiagnozowano AIDS. Najbardziej martwi się o dwójkę s. 57-73. condoms, „Culture, Medicine wciąż przyjmują to w zupełnym milczeniu?”. Odpowiada na to pytanie starszych dzieci. Potrzebowała pomocy przy nich, kiedy zaczęło się to całe and Psychiatry”, t. 17, nr 4, szczerze, co się, niestety, rzadko zdarza: umieranie. Z dwójką z nich, która mieszka nieopodal, Darlene widuje się Mann Jonathan M., Daniel s. 431-453. „Kiedy pojawiły się dowody na występowanie AIDS wśród kobiet, powią- codziennie. Raz na tydzień odwiedza syna w New Jersey. Mówi, że będzie Tarantola, Thomas W. Netter zano chorobę z prostytutkami, osobami przyjmującymi dożylnie narkotyki się z nimi widywać, aż umrze. Ma tylko nadzieję, że długo to nie potrwa. (red.) (1992), AIDS in the Schoepf Brooke Grundfest i kobietami z Trzeciego Świata (początkowo z Haiti i krajów Afryki Środ- (…) World: The Global AIDS Policy (1993), Gender, kowej). Nie było tak, że owe trzy grupy były synonimiczne, lecz raczej wy- Coalition, Cambridge, Mass.: development, and AIDS: różniające je cechy rasy, klasy i pochodzenia umożliwiły spekulacje na Takie tragiczne doświadczenia, jak te Darlene Johnson, są powszechne Harvard University Press. a political economy and temat zarażania - do tej grupy nie należały chociażby amerykańskie femi-

54 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 55 nistki z klasy średniej, które w tym momencie miały znaczący dostęp do culture framework, [w:] destruction, and AIDS in the język, ani tożsamość rasowa. Nie łączą ich preferencje seksualne lub bez- forów publicznych. Mogły zatem sprzeciwić się temu, jak był prezentowany Women and International Bronx, „Environmental względny dochód. Łączy je raczej pozycja społeczna - najniższy szczebel ten problem. Inne grupy kobiet były, z przyczyn praktycznych, kategorycznie Development Annual, red. Research”, drabiny nieegalitarnych społeczeństw. Pisząc z perspektywy Bombaju, Sar- uciszane, jeśli chodzi o dyskurs publiczny czy medyczny” (Treichler 1988, Rita S. Galling, Anne r. 47, nr 1, s. 1-33. thrak Das podkreśla podobieństwa w doświadczeniach kasty nietykalnych s. 194, 207). Ferguson, Janice Harper, w Indiach i biednych kolorowych osób w miastach USA: „Musimy jedynie Boulder, Colo.: Westview Wallace Rodrick (1990), zamienić kategorię »Czarny« lub »Latynos« na określenia niższej kasty nie- To stłumienie odnosi się do nieobecności głosów biednych kobiet na forum Press, s. 53-85. Urban desertification, public tykalnych Haridźan i Sudra, by zaobserwować takie same wzory epidemio- publicznym, od konferencji po publikacje. W rzeczywistości one jednak health and public order: logiczne na subkontynencie” (Das 1995, s. 8). (…) nie milczały - po prostu nikt ich nie słyszał. (…) Selik Richard M., Susan ,,Planned shrinkage”, violent Coraz liczniejsza literatura na temat kobiet i AIDS pełna jest zapewnień o Przegląd wciąż narastającej literatury epidemiologicznej pokazuje, że rasizm, Y. Chu, James W. Buehler death, substance abuse and solidarności, ale rozpowszechnianie się tej choroby wśród kobiet, jak się seksizm i bezsilność są pomijane, niemniej zwykle znajdujemy nawiązania (1993), HIV infection as AIDS in the Bronx, „Social zdaje, wynika także z braku solidarności pomiędzy członkami dotkniętego do kwestii kulturowych. Weźmy badanie przeprowadzone przez Adeline leading cause of death Science & Medicine”, t. 31, AIDS społeczeństwa. Bardzo często powód braku solidarności tkwi nie tyle Nyamathi i współpracowników w Los Angeles pośród 1173 kobiet w wieku among young adults in US nr 7, s. 801-813. w kolorze skóry, ile w klasie. (…) Jedna z autorek Lisen Up, zbioru feminis- 18-75 lat. Połowę stanowiły Afroamerykanki, połowa została określona cities and states, „Journal of tycznych esejów, zauważa: „Wiele feministek największy kłopot ma z pod- jako Latynoski, „dobrze zasymilowane” lub „słabo zasymilowane”. Kobiety the American Medical Wallace Rodrick (1991), jęciem tematu klasy, ciągle stoimy przed fundamentalnymi nierównościami, rekrutowano za pośrednictwem schronisk dla bezdomnych i programów Association”, t. 269, nr 23, Social disintegration and the nieodłącznymi od międzynarodowego kapitalizmu końca XX wieku i nie- leczenia narkomanii. Wszystkie badane osoby miały doświadczenia z nar- s. 2991-2994. spread of AIDS: Thresholds for uniknionymi z nim związkami” (Lee 1995, s. 211). Czyim interesom służy kotykami, partnerami seksualnymi zażywającymi dożylnie narkotyki, miały propagation along pisanie o jednej grupie kobiet z AIDS i jednoczesne pomijanie milionów za sobą doświadczenie bezdomności lub choroby przenoszonej drogą Slutzker Laurence, Jane- ,,sociogeographic” networks, innych z powodu ich narodowości? Najwyraźniej HIV niewiele sobie robi płciową. Niektóre z nich świadczyły usługi seksualne, niektóre uprawiały Baptiste, John Karon, James „Social Science & Medicine”, z granic państwowych. Jeśli nierówność jest istotnym czynnikiem w pan- seks z wieloma partnerami. Ankieta przeprowadzona wśród tych kobiet Curran (1992) Trends in t. 33, nr 10, s. 1155-1162. demii, by zatrzymać AIDS, trzeba będzie postawić sobie ambitne cele, które wykazała, że „Afroamerykanki i Latynoski mają taką samą wiedzę na temat United States and Europe, wymagają fundamentalnej przemiany naszego świata. Jaka jest stawka w symptomów AIDS, etiologii AIDS i zachowań, o których wiadomo, że re- [w:] AIDS in the World: The Wallace Rodrick (1993) tej grze? Dobrze wyraża to Brooke Schoepf: „Dopóki walka milionów o dukują ryzyko zarażenia HIV, takich jak stosowanie prezerwatyw i odkażanie Global AIDS Policy Coalition, Social disintegration and the przeżycie wśród biedy, bezsilności i beznadziei nie zostanie zakończona, a sprzętu stosowanego przy dożylnym zażywaniu narkotyków” (Nyamathi i red. Jonathan M. Mann, spread of AIDS-II Meltdown of znaczenie AIDS nie będzie pojmowane w kontekście relacji płci, dopóty in. 1993, s. 68). Istniały większe różnice, jeśli chodzi o wiedzę na temat Daniel Tarantola, Thomas sociogeographic structure in HIV będzie się rozprzestrzeniać” (Schoepf 1993, s. 70). dróg zarażania, ale kobiety raczej przesadzały z oceną możliwości zarażenia, W. Netter, Cambridge, urban minority Paul Farmer niż ją lekceważyły. Mass.: Harvard University neighborhoods, „Social Badacze zatem ustalili, że to nie niewiedza jest w przypadku tych kobiet Press, s. 605-616. Science & Medicine”, t. 37, Z angielskiego przełożył Michał Petryk rzeczywistym problemem. Ryzyko HIV spowodowane było przez coś innego nr 7, s. 887-896. Fragment artykułu Paula Farmera „Women, Poverty, and AIDS” [w: Women, Poverty & AIDS: niż deficyt kognitywny. Interpretacja opublikowana we wpływowym „Ame- Stein Zena (1994), What was Sex, Drugs and Structural Violence, red. Paul Farmer, Margaret Connors, Janie Simmons, rican Journal of Public Health” nie była więc zgodna z danymi: „Ustalenia new at Yokohama - women's Waterston Alisse (1993), Monroe, Me.: Common Courage Press, 1996, s. 3-39]. Całość w 2012 roku ukaże się w książce te wskazują na potrzebę wrażliwych kulturowo programów edukacyjnych voices at the 1994 Street addicts in the political „Antropologia seksualności. Teoria, etnografia, zastosowanie” pod redakcją Agnieszki obejmujących częste problemy związane z zażywaniem narkotyków i seksem international HIV/AIDS economy, Philadelphia: Kościańskiej w przekładzie Michała Petryka. Dziękujemy Wydawnictwom Uniwersytetu bez zabezpieczenia i dodatkowo oferujących spotkania dla kobiet z różnych conference, „American Temple University Press. Warszawskiego za zgodę na publikację. grup etnicznych, by podjąć owe problematyczne tematy” (Nyamathi i in. Journal of Public Health”, Worth Dooley (1989), Sexual 1993, s. 70). Czy był to naprawdę najtrafniejszy wniosek? Badacze ustalili, t. 84, nr 12, s. 1887-1888. Decision-Making and AIDS: że kobiety były zwykle w pełni świadome, że można zarazić się HIV przy Treichler Paula (1988), AIDS, Why Condom Promotion wstrzykiwaniu narkotyków i seksie bez zabezpieczenia. Co więcej, im częściej gender, and biomedical among Vulnerable Women zażywały narkotyki i czym więcej miały partnerów seksualnych, tym bardziej discourse: current contests for is Likely to Fail, „Studies in czuły, słusznie, że są szczególnie zagrożone HIV. (…) meaning, [w:] AIDS: The Family Planning”, t. 20, nr 6, Burdens of History, red. s. 297-307. Co dalej? Elizabeth Fee, Daniel M. Fox, Berkeley: University of Worth Dooley (1990), California Press, s. 190-266. Minority Women and AIDS: Przypadki HIV w bogatych krajach, gdzie nawet ci, którzy żyją w biedzie, Culture, Race, and Gender, dysponują większymi środkami, (…) przypominają nam, że HIV odzwier- Wallace Rodrick (1988), [w:] Culture and AIDS. The ciedla strukturę władzy. Często ryzyko HIV zwiększa się ze względu nie A synergism of plagues: Human Factor, red. Douglas tyle na biedę samą w sobie, ile na nierówność. Coraz częściej osób z AIDS ,,Planned shrinkage”, A. Feldman, New York: nie łączą cechy osobiste lub psychologiczne. Nie łączy ich też kultura ani contagious housing Praeger Publishers.

56 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 57 G Szklany sufit w śródmiejskim prawa dotyczy dzielnicy Lewisham w Londynie, która płonęła w lecie 2011 roku w czasie zamieszek ironicznie nazwanych Shop- getcie trzyma ludzi na kolanach. ping Summer (tak niekiedy określa się w Wielkiej Brytanii czas letnich przecen). Opowiada Peter Fagg, nauczyciel, urodzony w G Jeśli mają okazję podnieść się sercu dzielnicy: - To była zawsze biała dzielnica robotnicza. W latachS 50. na mojej ulicy mieszkały najwyżej dwie rodziny z Karaibów: i pokazać, że coś od nich zależy, mężczyźni pracowali jako kierowcy autobusów i śmieciarze, kobiety wy- chętnie korzystają. G To geneza chowywały dzieci. Kiedy rząd Wielkiej Brytanii w podziękowaniu za wysiłek zbrojny w czasie II wojny światowej zawiesił ograniczenia wizowe dla lud- rozruchów 2011 roku ności z tzw. West Indies, zaczęło przybywać kolorowych rodzin.

Ewa Winnicka NIEWYGODNI Białe i czarne ulice W połowie lat 50. Peter Fagg miał kilku czarnych kolegów. Trzymali się ra- zem aż do szkoły średniej. - Później nowym było trudniej. W Anglii obo- wiązywały egzaminy wstępne (tzw. Eleven Plus, do szkoły średniej), ciężkie do przejścia dla kolorowych dzieciaków. Szkoły niechętnie akceptowały niebiałych, z drugiej strony oni nie byli wybitnymi uczniami. Porażka na Eleven Plus eliminowała praktycznie z dalszej edukacji. Dla starszego pokolenia nowi w Lewisham byli zupełnie nie do przyjęcia. Rodzice Petera, a także większość sąsiadów stosowali milczącą segregację: - Kolorowi mieli kłopoty z wynajęciem mieszkania na tzw. białych ulicach, więc osiedlali się jeden obok drugiego tam, gdzie właściciel nieruchomości był bardziej elastyczny. Jeśli w jednym domu zamieszkało kilka kolorowych rodzin, z sąsiednich czym prędzej wynosili się biali. Na początku lat 70., kiedy Peter wyjeżdżał na uniwersytet poza Londyn, wiadomo było, która ulica jest biała, a która nie. Panowała pełna segregacja. Pokolenie rodziców nazwało czarne ulice gettem i ludzie z tych ulic zaczęli się czuć jak w getcie. To był początek. Nastały lata 90. Na ulicy Petera żyły wtedy może dwie białe rodziny. Jego ojciec aż do śmierci bardzo cierpiał z tego powodu. Dziś z białych mieszka tam tylko kolega Petera z podstawówki. Rzucił pracę dziennikarza, służy ochotniczo w obywatelskiej policji sąsiedzkiej, która patroluje okolicę. Służby socjalne boją się tam zapuszczać. Socjologowie nazywają teraz te ulice „intown ghettos”, czyli getta w środku miasta. Nie ma wokół nich murów i nie ma z nich ucieczki. W państwowej oświacie obowiązuje rejonizacja, więc dzieci grzęzną w szkołach na własnym osiedlu. System edukacyjny wychwytuje i ratuje stypendiami najzdolniej- szych, ale ze względu na cięcia budżetowe średni uczniowie, ale z potencja- Londyn łem, nie mają na co liczyć. Im biedniej, tym szybciej rozpadają się więzy rodzinne. Wzorzec męski to człowiek z teledysku Gangsta - złoty łańcuch, fura, dziewczyna w bikini. Żeby nadążyć za tym modelem, potrzeba pieniędzy. W żaden sposób nie da się zdobyć ich legalną drogą. Peter Fagg: - Kiedy w latach 80. słuchałem o rozruchach w dzielnicy Brixton - najwyżej sześć mil na zachód od Lewisham, czyli w Londynie po sąsiedzku Uczestnik zamieszek opuszcza w kręgach - zupełnie się nie dziwiłem. Policja źle traktowała tych ludzi, obowiązywał sąd przy ulicy Highbury Corner na wschodzie Londynu. stereotyp leniwego, cynicznego czarnoskórego handlarza narkotyków. Wi- Fot. Ben Stansall/AFP/East News dzieliśmy, jak narasta nienawiść do policji. W Brixton było sporo ofiar.

DIALOG-PHENIBEN - N° 1 59 lokalnym społeczeństwem. Obywatele dawnego imperium dostali wzmoc- nione dotacjami prawo do odrębności. Kiedy człowiek wchodzi do urzędu dzielnicy Hammersmith (mieszka w niej potężna społeczność polska), może wypełnić formularze w 20 urzędowych językach. Joanna Fomina: - Żeby uniknąć posądzenia o dyskryminację, rząd brytyjski uznał, że każda spo- łeczność może żyć własnym życiem. Ale tym samym wzmocnił różnice między białymi i czarnymi, między wyznawcami różnych religii… Teraz władza sobie nie radzi. Ludzie egzystują osobno i nie są do siebie dobrze nastawieni. Peter Fagg dodałby, że polityczna poprawność nie działa w obie strony: - Koleżanka pracowała w biurze w Lewisham. Była jedyną białą kobietą w swoim dziale i koleżanki regularnie ją prześladowały. Nazywały ją białą dziwką. Poskarżyła się policji - bez reakcji.

Poszkodowani chcą się odgryźć

Przyglądając się ulicznym walkom w lecie 2011 roku, Joanna Fomina za- uważyła, że niszcząca aktywność atakujących była odrealniona. Kiedy mówili o policjantach - nazywali ich Fedsami, chociaż Feds to w slangu gliniarz amerykański. - Tak o policji mówi się w „Prawie ulicy”, serialu, który od wielu lat można oglądać w angielskiej telewizji. Tzw. ludzie ulicy zwykle są w nim poszkodowani przez bezduszny, cyniczny system. I rzadko mogą się odgryźć. Wielu ludzi z getta porównuje się do bohaterów serialu, a demolowanie Szklany sufit w śródmiejskim getcie trzyma ludzi na kolanach. Jeśli mają Policja formuje przeciw ma dla nich wymiar ideologiczny. Chłopak z dredami złapany właśnie okazję podnieść się i pokazać, że coś od nich zależy, chętnie korzystają. To demonstrantom kordon przez policjantów wrzeszczał do kamery: „Jestem ofiarą białych i teraz chcę geneza zamieszek latem tego roku. w Tottenham. ich ukarać”. Fot. Lewis Whyld/Press Association/East News Niezależnie od tego, czy wierzy w to, czy nie, kiedy pójdzie do więzienia, natychmiast zostanie bohaterem dla kumpli ze złych dzielnic. I szybko Formularze w 20 językach zyska naśladowców, którzy nie mają nic do stracenia. Do tego, by wściekli z Lewisham, Tottenham czy Brixton rozumieli, że ryzykują, potrzeba ogrom- Problem nowoczesnego getta wielkomiejskiego pojawił się ostro w debacie nych, mądrze wydawanych pieniędzy na edukację, szeroko zakrojonych publicznej, gdy w 2001 roku w Londynie zginął czarnoskóry chłopiec. programów społecznych i działań integracyjnych. Policja niespecjalnie interesowała się wyjaśnieniem zbrodni i źle przepro- Tymczasem polityka premiera Wielkiej Brytanii Davida Camerona wydaje wadziła śledztwo. Specjalna komisja sprawdziła jej pracę, bo w mieście się iść w przeciwnym kierunku: programy socjalne są stopniowo likwido- znów zaczęło wrzeć. Powstał rządowy raport, który nazwał sprawy po imie- wane, wydatki na edukację obcięto właśnie o połowę. Jedyne działanie, niu: w policji panuje instytucjonalny rasizm, a procedura zatrzymania i które może przynieść minimalny skutek, to obcięcie budżetu wspierającego przeszukania (Stop and Search) dotyczy prawie wyłącznie niebiałych oby- odrębność mniejszości. Na razie getto kwitnie i jest współczesnym, nie- wateli. Zarządzono szkolenia, funkcjonariuszy uczulono na poprawność przyjemnym dla poprawnego politycznie oka krzykiem biedy. polityczną, zachęcano mniejszości do pracy w policji. Ewa Winnicka - Oczekiwane od dawna rządowe działania w końcu nadeszły, ale rezultaty są mocno kontrowersyjne - ocenia Peter Fagg. - Okazało się, że policja nie reaguje zdecydowanie i szybko, bo wie, że z każdego fałszywego ruchu będzie boleśnie rozliczona - mówi doktor Joanna Fomina, anglistka i socjolożka z Fundacji Batorego, autorka książki o bry- tyjskiej polityce wobec mniejszości. Po letnich zamieszkach kwestia getta wielkomiejskiego powróciła. Socjolo- gowie mówią, że zawiniła postimperialna polityka. A właściwie jej brak. Wielka Brytania nigdy nie starała się zintegrować nowych przybyszów z

60 DIALOG-PHENIBEN - N° 1 DIALOG-PHENIBEN - N° 1 61 NIEWYGODNI Umarł,❝ nic się nie zdarzyło

Ancą Damian G Ludzie komentowali - czemu, do❞ cholery, nie zaczął jeść, żeby przeżyć? G Był głupi, a może nawet zasłużył na to, co go spotkało Agnieszka Wójcińska rozmawia z Ancą Damian o filmie „Crulic - droga na drugą stronę”

62 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 63 Historia Rumuna Claudiu Crulica, którą opowiada pani w swoim ostat- zdjęcia - na przykład ostatnie fotografie Claudiu Crulica z wizyty u rodziny nim filmie „Crulic - droga na drugą stronę” wyróżnionym na tegorocz- we Włoszech czy zdjęcia z jego dzieciństwa - i rysunki. Nad ostatecznym nym Warszawskim Festiwalu Filmowym, w skrócie wygląda tak: Crulic projektem pracowałam z pięcioma rysownikami. Dojście do tego, jak film został aresztowany w Krakowie za kradzież portfela pewnego ważnego ma wyglądać od strony graficznej, zajęło nam sześć miesięcy, animacje - polskiego sędziego. Twierdził, że jej nie dokonał. W areszcie, w proteście kolejne dziewięć. przeciw niesłusznemu uwięzieniu, rozpoczął strajk głodowy, który po czterech miesiącach doprowadził go do śmierci z wyczerpania. Umarł w W pani filmie dużą rolę odgrywają szczegóły. Na przykład rzeczy, które wieku 33 lat. Skąd pani dowiedziała się o tej sprawie? wraz z walizką Claudiu rodzina odebrała po jego śmierci z więziennego - Przeczytałam o niej w marcu 2008 roku w rumuńskim dzienniku magazynu. Czemu pokazuje je pani tak dokładnie, jedna po drugiej? „Adevărul”. Crulic zmarł 18 stycznia 2008 roku. Rumuńskiego konsula o - Gdy człowiek umiera, zostają po nim mało ważne przedmioty. Właśnie jego śmierci powiadomiono dopiero 1 lutego, rodzinę zaś - 6 lutego. Został Fotoatelier Goethe Cottbus dlatego stają się cenne, że należały do niego. pochowany 9 lutego, niemal miesiąc po śmierci. Do tego czasu ani polska, Ancą Damian ani rumuńska prasa nic o tym nie wiedziały. W Polsce odkryła i opisała tę - rumuńska reżyserka A dziennik Crulica z rysunkiem słonia na okładce, który pojawia się w sprawę Małgorzata Nocuń z „Tygodnika Powszechnego”. Wiedziała więcej filmowa. Autorka zdjęć pani filmie? Istniał naprawdę? niż ktokolwiek. Miała dostęp do policyjnych akt, które potem, nie wiem do filmów fabularnych - I naprawdę tak wyglądał. Trochę to surrealistyczne. To były raczej zapiski dlaczego, utajniono na ponad rok. Spotkałam się z nią kilka razy, przygo- i dokumentalnych, niż dziennik, o datach procesu, przeniesienia z celi do celi, notatki, do kogo towując się do zrobienia filmu. zdobywczyni wielu nagród. powinien zadzwonić albo że otrzymał list z rumuńskiej ambasady. Brako- W 2008 roku wało w nim niektórych stron. Sprawa Crulica jest znana w Rumunii? wyreżyserowała swoją Nigdy nie - Pisały o niej nasze gazety, więc czytelnicy, a także politycy o niej wiedzą. pierwszą fabułę „Crossing ❝ Historię pokazaną w pani filmie w ironiczny sposób opowiada sam Clau- Ale to nie był „temat roku”. Raczej jeden z wielu podobnych przypadków, dates", była też autorką nakręcę horroru diu Crulic. Zza grobu. jakie przydarzają się Rumunom za granicą. scenariusza - Taki zabieg wnosi humor i dystans kogoś, kto przygląda się swemu życiu, i współproducentką. lub innego wiedząc, że miał pecha, a nic już nie może zmienić. Uważam, że opowie- A jak pani zareagowała? W 2011 roku powstał „Crulic dzenie tego z punktu widzenia Crulica otwiera istotny obszar, który zgubiłby - Byłam pod ogromnym wrażeniem tego, jak Crulic umierał. Jego śmierć - droga na drugą stronę" czysto się, gdybym mówiła o nim w trzeciej osobie, jedynie ilustrując to zdjęciami trwała tygodniami. W takiej sytuacji ciało umiera, nim dojdzie do ostatecznej wyróżniony na Festiwalu i obrazami. To łączy widza z bohaterem, angażuje go. Daje poczucie, że i śmierci orzeczonej przez lekarza. A w umieraniu Crulic był opuszczony Filmowym w Locarno oraz rozrywkowego jemu mogłoby się to przytrafić. przez wszystkich. Poruszająca samotność. Pierwszy impuls, by się tym zająć. Warszawskim Festiwalu Niby nikt go nie zabił nożem czy strzałem z pistoletu - tragiczny koniec Filmowym. filmu Film otwiera scena, w której wujek Crulica dowiaduje się, że ten nie żyje, jego historii to wynik zaniechania. Muzyka: a matka i siostra jadą do Krakowa odebrać ciało i przetransportować je Piotr Dziubek. do domu. Nie rozpoznają Claudiu, bo 33-letni mężczyzna wygląda po Już wtedy postanowiła pani zrobić o nim film? Animacja: Dan Panaitescu, kilku miesiącach głodówki jak 70-latek. Czemu zdecydowała się pani - Zaczęłam research. Jakieś pół roku później obejrzałam wspaniały „Głód” Raluca Popa, Dragos Stefan, opowiedzieć tę historię od końca? Steve’a McQueena o strajku głodowym irlandzkich więźniów, członków Roxana Bentu, Tuliu Oltean. - Prolog, który jednocześnie stanowi epilog. Widzowie od początku mają IRA, w angielskim więzieniu. Pomyślałam: czy powinnam dalej pracować, ❞ świadomość, że to nie jest lekka opowieść. To przyciąga uwagę i sprawia, skoro ktoś już zrobił o tym film? Ale zdałam sobie sprawę, że mam do opo- że na życie Crulica patrzą z całkiem innej perspektywy, niż gdyby dowia- wiedzenia zupełnie inną historię. „Głód” mówi o wojowniku, który jest go- Film „Crulic – droga na drugą dywali się o nim, powiedzmy, od momentu narodzin. towy umrzeć w imię tego, co uważa za słuszne. „Crulic” opowiada o kimś, stronę” od 1 grudnia można kto nie jest bohaterem, tylko wiedzie zwykłe, małe życie niezauważany oglądać w kinach studyjnych W filmie dość dokładnie odtworzyła pani życie Claudiu Crulica. W Kra- przez innych. I ten mały człowiek pokazuje, że stać go na śmierć za to, w co na terenie całego kraju. kowie mieszkał z przyszywanym wujkiem i swoją dziewczyną Licą, mieli wierzy. Moja historia jest też inaczej opowiedziana. Używam ironii i hu- dziecko, które zmarło zaraz po porodzie. Claudiu pracował w zakładzie moru, które są bliskie rumuńskiemu sposobowi odbioru świata. Oglądając samochodowym. Jakie to było życie? mój film, śmiejesz się i jednocześnie płaczesz. - Małe życie zwykłego, dobrego chłopaka. Małgorzata Nocuń, która opisała jego historię w „Tygodniku Powszechnym”, powiedziała mi, że dzwoniło To nie wszystko. „Głód” to film fabularny, „Crulic” jest animacją, a wła- do niej potem wielu Polaków, którzy go lubili, bo był ciepłym, uczynnym ściwie kolażem rysunków, prawdziwych zdjęć i nagrań. Skąd taka forma? człowiekiem. - Dała mi wolność, by opowiedzieć tę historię tak, jak sama ją widzę. Nie było przecież żadnych zdjęć z najważniejszych momentów w życiu mojego W Polsce często mylimy Rumunów z Romami i postrzegamy przez pryz- bohatera. Dzięki animacji mogłam zrekonstruować ostatnie miesiące Crulica mat stereotypów, które funkcjonują na ich temat - że są brudni, że żebrzą, krok po kroku. Od początku wiedziałam, że chcę wymieszać prawdziwe kradną i oszukują. Czy Claudiu Crulic był brany za Roma?

64 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 65 - Nie wydaje mi się. Nie wyglądał na to. Miał jasną karnację, ciemnoblond na filmy, nakarmiłabym biednych. Myślę, że nigdy nie nakręcę horroru lub włosy. W każdym razie nic o tym nie wiem. innego czysto rozrywkowego filmu. Uważam, że sztuka powinna zbliżać ludzi do człowieczeństwa, zachęcać ich, by byli lepsi, albo myśleli, że chcą To, że był obcy, nie miało wpływu na przebieg sprawy? być lepsi. Dlatego poświęciłam temu projektowi trzy lata życia, zaczęłam - Na pewno tak. Ale najważniejsze, że to, co mu się przydarzyło, miało miejsce go robić za własne pieniądze. Zamiast na wakacje pojechałam na doku- w więzieniu. Ludzie łatwo osądzają innych, myślą: skoro został aresztowany, mentację do Krakowa. widać był winien. Być może pani, podobnie jak ja, widzi w jego czynie rzadki akt heroizmu. Ale spotkałam ludzi, którzy komentowali: czemu, do cholery, Taka misja? nie zaczął jeść, żeby przeżyć? Uważali prawdopodobnie, że był głupi, a może - Nie miałam ambicji, żeby zmieniać prawo albo społeczeństwo. Nie chcia- nawet zasłużył na to, co go spotkało. Szczególnie że miał już na swoim koncie łam też wzbudzać niechęci do tych, którzy przyczynili się do śmierci Crulica. wcześniejsze oskarżenie o kradzież; proces w tamtej sprawie nigdy się nie za- Miałam jednak nadzieję, że film wpłynie na pojedynczych ludzi. Skłoni ich, kończył. Stopień, w jakim zniekształca się prawdę, jest niewyobrażalny. Winni by sami zachowywali się inaczej, dwa razy się zastanowili, nim kogoś osądzą. - proszę na prawo, niewinni - na lewo! Takie myślenie wydaje się najłatwiejsze. I jeśli ktoś potrzebuje pomocy, zauważyli to. Chciałam, by widzowie poczuli Na miłość boską, Claudiu był człowiekiem, niezależnie czy ukradł, czy nie. emocje, które miałam do przekazania, i to się chyba udało. Na Warszawskim Ten człowiek walczył, by go usłyszano, jego jedyną bronią było własne ciało. Festiwalu Filmowym przyjęli film bardzo ciepło, podobnie na festiwalu w Usłyszeli go dopiero lekarze z publicznego szpitala, gdzie został przeniesiony Locarno. Byli wyraźnie poruszeni tą historią. 16 godzin przed śmiercią. Szkoda. „Crulic - droga na drugą stronę” powstał w koprodukcji rumuńsko-polskiej. Pani poprzedni film był robiony we współpracy rumuńsko-fińskiej, a kolejny Jak wyglądała dokumentacja do filmu? będzie koprodukcją rumuńsko-szwedzką. Międzynarodowa współpraca to - Spotykałam się z ludźmi, którzy zetknęli się z Claudiu Crulicem - jego są- dzisiejszy sposób na robienie filmów? siadami, pilotką autobusu, którym jechał do Włoch dzień przed rzekomą Claudiu był - Dla mnie tak. Historie, które opowiadam, nie są typowo rumuńskie, a kradzieżą, lekarzem ze szpitala cywilnego, który się nim opiekował aż do ❝ uniwersalne. Lubię taki rodzaj współpracy. Mieszanka narodowa wyzwala śmierci. Rozmawiałam z jego liczną rodziną w Rumunii - ojcem, ciotkami, człowiekiem, kreatywność i wzbogaca film o różne punkty widzenia. Opowiadane historie kuzynami, matką i siostrą. Przeczytałam pisma, które rodzina wysłała, by zyskują przez to ogólniejszy wymiar. Międzynarodowa współpraca od- wyjaśnić jego śmierć. Zrobiłam mnóstwo zdjęć miejsc, w których bywał. niezależnie zwierciedla też naszą współczesność. Dużo podróżujemy, żyjemy ponad Próbowałam także kontaktować się z polskimi władzami, ale przez pierwszy czy poza granicami, spotykamy ludzi z różnych części świata. rok ograniczyły się do wysyłania listów, że nie mogą mi udzielić żadnych czy ukradł, informacji. To był moment, kiedy zdałam sobie sprawę, że naprawdę po- Po tym, jak sprawę Crulica nagłośniła prasa, do dymisji podał się ru- trzebuję polskiego koproducenta, który pomoże mi otworzyć te drzwi. Tak czy nie. muński minister spraw zagranicznych Adrian Cioroianu. Rumuńskiego trafiłam na Arkadiusza Wojnarowskiego z Fundacji Magellana, która stała konsula odwołano z Polski, a tutejszy ambasador, adresat listów Claudiu się współproducentem filmu. Arkadiusz Wojnarowski pomógł mi zdobyć z więzienia, został ukarany symboliczną grzywną. W Polsce postawiono fotokopie akt sprawy oraz współfinansowanie Polskiego Instytutu Sztuki zarzuty jedynie trzem lekarzom więziennym. Człowiek umarł i w zasadzie Filmowej, Krakowskiego Biura Festiwalowego i samej Fundacji Magellana. niewiele w związku z tym się wydarzyło. - Z ludzkiego punktu widzenia ta historia kończy się tragicznie. Crulic nie Oglądając pani film, czytając o tej sprawie w prasie, wciąż nie mogę ❞ żyje, ci, co mogli mu pomóc, pokazali brak człowieczeństwa. Ale gdy po- uwierzyć, jak mogło do niej dojść. Mamy XXI wiek, Polska i Rumunia patrzymy na nią przez pryzmat bohaterskiej, na swój sposób, śmierci, życie należą do Unii Europejskiej, a tu - niepowstrzymany przez nikogo - Claudiu nabiera innego wymiaru. Choć nie sądzę, by dla jego rodziny sta- umiera człowiek, który wcześniej napisał wiele listów w swojej sprawie nowiło to szczególne pocieszenie. do władz i instytucji obu krajów. - W moim odczuciu ta sytuacja mogła wydarzyć się wszędzie, niekoniecznie O czym jest ten film? w Polsce. Społeczeństwo tworzy różne instytucje. W założeniach mają po- - Można czytać go na kilku poziomach. Pierwszy to dokument, fakty zwią- magać ludziom, a w rzeczywistości rozrastają się i w działaniu przestają zane ze sprawą. Drugi to rodzaj kaowskiej opowieści o człowieku, który brać pod uwagę człowieka. Kierują się procedurami. Ich pracownicy nie nie ma szans na ucieczkę przed społeczeństwem. I trzeci - metafizyczny. sądzą, że powinni troszczyć się o kogokolwiek. Osłabienie człowieczeństwa Bergman powiedział, że istnieją trzy najważniejsze tematy dla sztuki: naro- to dziś w ogóle duży problem. Większy niż kryzys ekonomiczny. Bo kryzys dziny, miłość i śmierć, ale dwa pierwsze zawierają się w ostatnim, czyli jest swego rodzaju konsekwencją punktu, do którego doszliśmy. Wierzę, śmierci. Za życia Crulic został pokonany przez system i ludzi, którzy znali że sztuka może tu pomóc. jego sytuację i nic nie zrobili. Ale odniósł zwycięstwo poprzez swoją śmierć. Przez sposób, w jaki to się stało. Co ma szansę zmienić? Nad animacją pracowało Rozmawia Agnieszka Wójcińska - Ludzkie myślenie. Gdybym tak nie uważała, zamiast wydawać pieniądze pięciu rumuńskich rysowników.

66 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 67 ,  Krajobrazy napotkane G Razem z pisarką Cia Rinne wyruszyliśmy do siedmiu różnych krajów z konkretnym celem Fotografował Joakim Eskildsen - aby przyjrzeć się życiu Romów oraz warunkom, z jakimi się mierzą, i krajobrazom, które spotykają na swojej drodze. G Zawsze staraliśmy się spędzać sporo czasu pomiędzy ludźmi, dowiedzieć się o nich jak najwięcej i - jeśli było to możliwe - przez jakiś czas pomieszkać razem

✴Zdjęcia zatytułował Joakim Eskildsen Indie Badka I ✴

68 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 69 Święta Krowa, Jaipur Burza piaskowa, Barmer

70 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 71 Rumunia Rzeka Suczawa w Bilcy

72 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 73 Tapeta, Botosani Droga do Mironu

74 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 75 ę

Węgry Ede i Pal, Hevesaranyos

76 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 77 Zima IV, Hevesaranyos Zima V, Hevesaranyos

78 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 79 Rosja Droga do Ostrowa

80 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 81 Dom Marcinkieviczów, Gorelowo Chudowo II

82 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 83 Francja St. Jacques I

84 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 85 St. Jacques VII Saintes-Maries-de-la-Mer IV

86 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 87 Grecja Daleko do Drosero, Xanthi

88 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 89 Gwiazdy i Księżyce, Glykia Veria II

Joakim Eskildsen urodził się w Kopenhadze w 1971 roku gdzie później praktykował u Rigmor Mydtskov – fotografki Photo-Eye Books &Prints Annual Awards w kategorii najlepszy rodziny królewskiej. tytuł zagraniczny 2000 roku, portfolio al-Madina (2002), W 1994 roku przeprowadził się do Finlandii gdzie uczył się które stworzył we współpracy z Kristofferem Albrechtem sztuki tworzenia albumów fotograficznych pod okiem Jyrki i Pentti Sammallahti , The Roma Journeys (Steidl 2007), Parantainen i Pentti Sammallahti na Uniwersytecie Sztuki która została nagrodzona Amilcare Ponchi- elli w 2008, i Projektowania w Helsinkach. Magistrem fotografii został Deutscher Fotobuchpreis (Gold) 2009, nagrodą Otto Pankok w 1998 roku. Często współpracuje przy projektach z pisarką Promotion i medalem Davida Octaviusa Hilla przyznanych Cią Rinne. Jego publikacje to: Nordic Sings (1995), Blue- tide przez Niemiecką Akademie Fotograficzną. (1997), iChickenMoon (1999), która została nagrodzona Joakim mieszka i pracuje w Berlinie.

90 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 91 DIALOG-PHENIBEN Prywatne zbiory 146x1114 cm Akryl, płótno, Ludzie,2000 -de-La-Mer Saintes-Marie

- N°1 KULTURA 93 Gabi Jimenez Szaman cygańskiego voodoo Timea Junghaus

Gabi Jimenez to współczesny malarz romski o stawia charakterystyczne dla romskiego stylu ży- hiszpańskich i francuskich korzeniach. Urodził cia symbole: przyczepę, wiszące pranie, figury fla- się w 1964 roku w Paryżu. Dorastał w wędrownej menco, gitarę. Jego styl jest przejrzysty: za po- grupie hiszpańskich Romów Gitano, z którymi mocą farb olejnych tworzy kompozycje podróżował ponad trzy dekady. Jimenez jest też przypominające witraże - z wyraźnie zaznaczo- muzykiem, piosenkarzem, instrumentalistą, biz- nymi konturami wypełnionymi prostą paletą ko- nesmenem i urodzonym liderem społeczności. lorów. Ta prostota techniki ma służyć przekazy- Malarstwo Jimeneza od początku silnie wiązało waniu wielu ukrytych znaczeń, które mogłyby się z innymi jego pasjami. Studiował sztuki sto- zostać przyćmione przez zbyt skomplikowaną sowane i grafikę w szkole Rue Madame - Paris. formę. Jak sam mówi: „Wszystkie nasze wspom- Pod koniec lat siedemdziesiątych i na początku nienia są kolorowe. Wszystkie moje obrazy, gra- Gabi Jimenez:„Wy na moich obrazach widzicie błoto, śmieci, przyczepy i Cyganów. Ja widzę szczęście”. Fot. Archiwum Prywatne Gabi Jimeneza osiemdziesiątych tworzył prace reklamowe, ale fiki, ilustracje są z konieczności zakodowane w wspierał też kampanie społeczne przybliżające kolorze. W ten sposób staję się niezależny od ma- gdy wie, gdzie znaleźć przyczepy ukryte w pejza- ceres w Hiszpanii (obrazy 4.-7.). życie Gitano. Podróżował przez Hiszpanię i Fran- teriału, w jakim pracuję, i mogę całkowicie skon- żach rodem z obrazów van Gogha (obraz 1.) lub Nadal aktywnie działa na niwie politycznej i spo- cję „gdziekolwiek poniósł go wiatr” i poprzez centrować się na znaczeniu i przesłaniu, które w krajobrazie Saintes Marie de la Mer (obraz 2.). łecznej. W 2010 roku, kiedy masowo wydalano sztukę starał się przedstawiać kulturę, historię i chcę przekazać. To trochę jak z witrażami w ko- Ale skąd może wiedzieć, że Cyganie na jego pra- Romów z Francji, apelował do organizacji mię- współczesność społeczności romskiej. ściele, tylko bez żadnych reguł. Technika cloi- cach nie mają ust? dzynarodowych, aby skutecznie zajęły się prze- Prawdziwy przełom w życiu i karierze Jimeneza sonne [polegająca na wypełnianiu różnokolorową Dzieła Jimeneza są pełne ukrytych znaczeń. Przy- strzeganiem praw Romów i wędrowców. to spotkanie bratniej duszy - jego przyszłej żony, emalią „komórek”, jakie powstały na powierzchni czepy pojawiają się wszędzie; po pewnym czasie Gabi Jimenez to postać nietuzinkowa. Jest cha- a później narodziny dwóch córek. Pod koniec lat zdobionego przedmiotu, za pomocą przylutowa- nie zwraca się na nie uwagi. Wioska przyczep wid- ryzmatycznym liderem z niewiarygodnymi umie- dziewięćdziesiątych powrócił do wędrownego stylu nych cienkich blaszek lub drucików - red.] i po- nieje na horyzoncie, ale my widzimy tylko dachy i jętnościami retorycznymi i jednocześnie płodnym życia. Baśnie i tradycje romskie, trudne warunki skramiające kolory kontury, wola, by tworzyć bez domy, bo tego oczekujemy. Jimenez mówi: „Klu- współczesnym malarzem. życiowe większości Romów, traumatyczna historia estetycznych ozdobników bez znaczenia; prag- czem do naszego przetrwania jest dyskrecja” - jego Z angielskiego przełożyła Małgorzata Kołaczek tej społeczności zdominowały tematykę jego dzieł. nienie, aby dotrzeć do sedna najbliżej, jak to moż- Cyganie mają ogromne oczy, ale na wielu jego ob- Jimenez eksperymentował. Badał symbolikę barw liwe - te założenia kierują wszystkimi moimi wi- razach nie mają ust, aby mówić (obraz 3.). w obrazach, pracach cyfrowych, performance’ach zualnymi i artystycznymi zamysłami”. Artysta od 2004 roku aktywnie angażuje się w Tímea Junghaus i instalacjach. Wypracował unikalny styl używa- Obrazy i instalacje Gabi Jimeneza zawsze cha- międzynarodowe festiwale sztuki współczesnej. – magister historii sztuki i doktorantka w dziedzinie teorii nia kolorów, z których każdy miał znaczenie sym- rakteryzuje otwartość wyrazu, bez popadania w W 2007 roku reprezentował francuskich Romów kultury i sztuk audiowizualnych na Uniwersytecie Eötvös boliczne i wyrażał różne przesłania. pułapkę schematów i reguł. Artysta krytykuje podczas 52. Biennale Sztuki Współczesnej w We- Loránd na Węgrzech; kuratorka wielu wystaw, Wrócił także do nauczania, dawał lekcje flamenco zresztą „instytucję sztuki” poprzez wskazywanie necji w pierwszym romskim pawilonie. W 2009 m.in. Romskiego Pawilonu na Biennale w Wenecji w na gitarze. Muzyka gitarowa i flamenco to, jak ambiwalentnych i konfliktowych relacji pomiędzy roku w Kolonii zaprezentował instalacje na wy- 2007 roku; autorka i współredaktorka publikacji nt. sztuk sam mówi, ważne części jego ars poetica: „To ta- artystami a urzędnikami, outsiderami a main- stawie Kitch Konvention und Kunst - Współ- wizualnych Romów europejskich „Poznaj swoich sąsiadów kie cygańskie voodoo”. streamem i oczywiście między Romami a czesna Sztuka Romska w Europie. W 2010 roku – współczesna sztuka romska w Europie” (Open Society Wszystkie zainteresowania Jimeneza znajdują od- nie-Romami. miał pokaz indywidualny podczas Międzynaro- Institute 2006); dyrektor wykonawczy Fundacji Kulturalnej zwierciedlenie w obrazach. Na płótnach przed- Widz może zrozumieć jego dzieła tylko wtedy, dowego Seminarium nt. Sztuki Romskiej w Ca- Romów Europejskich.

94 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 95 Saintes-Marie-de-La-Mer, 2002 Olej, płótno, 73x116 cm Prywatne zbiory

Suszenieprania,2006 Akryl, płótno 24x30 cm Prywatne zbiory

96 DIALOG-PHENIBEN - N° 31 DIALOG-PHENIBEN - N° 31 97 RodzinaJimenez,1999 Akryl, płótno, 116x89, prywatne zbiory

WędrowcywpobliżuAuverssurOise,2000 Akryl, płótno; 92 x 73 cm, Prywatne zbiory

98 DIALOG-PHENIBEN - N° 2 DIALOG-PHENIBEN - N° 2 99 Przyczepypodcyprsem,2000.Olej, płótno, 40x53 cm, Prywatne zbiory

100 DIALOG-PHENIBEN - N° 2 DIALOG-PHENIBEN - N° 2 101 KULTURA Cygańskie trąbki

G Czy ktoś widział Cygana w mundurze żołnierza regularnego wojska? G Trudno to sobie wyobrazić. G A właśnie w armii monarchii austro-węgierskiej za sprawą umundurowanych Cyganów zaczyna się historia jednej z najbardziej fascynujących muzycznych fuzji

Grzegorz Brzozowicz

28 czerwca 1914 roku arcyksiążę Franciszek Ferdynand, następca tronu Skopje w Macedonii. Osiedle wanie rytmu marszów przez Cyganów, ale ponieważ wojska były w rozsypce, austro-węgierskiego, został zastrzelony w Sarajewie. Ponieważ zbrodni do- romskie Szuto Orizari podczas to nasi antybohaterowie bez namysłu porzucili mundury. Dęciaki oczywiście świąta Erdelezi. konał Gawriło Princip, serbski nacjonalista, rząd w Belgradzie otrzymał z Fot. Piotr Wójcik/Agencja Gazeta zabrali ze sobą. Dezerterzy z armii Franciszka Józefa znaleźli w Serbii schro- Wiednia zdecydowane ultimatum. Po jego odrzuceniu przez serbski parla- nienie, bowiem właśnie rozpoczęła się I wojna światowa, a oni nie mieli za- ment cesarz Franciszek Józef ogłosił powszechną mobilizację. miaru zaciągać się do jakiegokolwiek wojska, nawet jeśli mieliby dalej grać W szeregach armii służyli już Niemcy, Węgrzy, Czesi, Polacy, Rusini, Ru- kocią muzykę. muni, Chorwaci, ale ze względu na wyjątkową sytuację umundurowano W Serbii trąbka od wieków była otoczona kultem. Jej dźwięk, podobnie jak również Cyganów. Wprawdzie rozkaz jest rozkazem, ale oficerowie szybko w innych krajach, był kojarzony z wojnami. Ponieważ jednak Serbowie to- spostrzegli, że ci ostatni w mundurach nie tylko wyglądają pokracznie, ale czyli głównie batalie z najeźdźcami i przez pięćset lat byli w jarzmie u Tur- jeśli wyda im się karabiny, to albo poranią innych, albo zdezerterują, jeszcze ków osmańskich, stąd ton serbskiej trąbki wyróżniał się bólem i smutkiem. zanim wyjdą z koszar. Coś jednak trzeba było z nimi zrobić, więc część od- „Kto poczuje muzykę trąb, zrozumie istotę bytu narodu, który nigdy w delegowano do kuchni, a pozostałych przydzielono do orkiestr wojskowych. dłoniach nie trzymał białej flagi. Za to zdobywał wolność przy dźwiękach Jak wiadomo, tańczyć i śpiewać Cyganie potrafią jak mało kto, ale w tym szturmowej trąbki i patriotycznych pieśni” - napisał historyk Antoni Dju- wypadku chodziło o precyzyjne wygrywanie marszów wojskowych. rić. Czarnoocy żołnierze otrzymali blaszane trąbki, tuby, flugelhorny i waltornie Zbiegli z armii austro-węgierskiej Cyganie od razu poczuli się w Serbii jak wyprodukowane w Czechach i wraz z całą cesarską armią ruszyli w sierpniu w domu. Nie tylko spotkali w tym kraju wielu swoich pobratymców, ale 1914 roku na Serbię. Ku ogólnemu zaskoczeniu austro-węgierskie wojska też, aby przeżyć, nie musieli się zatrudniać w orkiestrach dansingowych, dwukrotnie dostały łupnia. Zapewne klęski nie spowodowało złe intono- gdzie grano z nut światowe szlagiery.

102 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 103 Na Bałkanach muzyk najszybciej znajdzie zarobek w niezliczonych kafanach, taką naturę, tyle tylko, że muszę się liczyć z agencjami autorskimi. Zrów- czyli niewyszukanych knajpach, gdzie nie wygasza się rusztu, zawsze do- nałyby mnie z ziemią, gdybym kradł tak jak Cyganie. stępna jest rakija, a w najlepszych obowiązkowo grana jest na żywo muzyka. W Guczy trębacze święcą prawdziwe triumfy, grając zarówno to, co tkwi w Tam Cyganów i ich wojskowe trąby przyjęto z otwartymi ramionami. Błys- ich duszach, jak i przypodobując się turystom. Kiedy na głównej scenie za- kawicznie opanowali ludowe melodie i podchwycili tęskne brzmienie serb- kończą konkursowy występ, pędem ruszają do wielkich namiotów. Tam, w skiej trąbki. A kiedy usłyszeli, że „tu się nie gra z nut, bo w kafanie potrzebna tych prowizorycznych kafanach, rozgrywa się drugi, nieformalny wyścig o jest dusza”, wiedzieli, że znaleźli swój raj. Bo jak by mogło być inaczej, jeśli palmę pierwszeństwa. Nagrodą są tu prawdziwe pieniądze. W namiotach do opisania Serba potrzebne były trzy słowa - „jawaszluk”, „meze” i „inat”, przepełnionych dymem pieczonego mięsiwa przez dwadzieścia cztery go- czyli: praca bez efektu, zakąska i przekora. dziny na dobę tłoczy się klientela głodna jak najbardziej zwariowanej „Frazę »piękny serbski inat« jest tak ciężko przetłumaczyć na obce języki!” zabawy. Pod jednym dachem grają jednocześnie trzy, cztery orkiestry zło- - napisał Zoran Bogavac. „Bez problemu podstawisz zagraniczne słowa w żone przynajmniej z dziewięciu muzyków. Hałas jest nie do zniesienia, miejsce »lepi« (piękny), »srbski« (serbski), ale gdy użyjesz odpowiedniego więc wybrańcowi, który zamówił utwór, trębacze dmuchają z pięciu trąb słowa w miejsce »inata«, widzisz... że to nie brzmi. Ta fraza nie śpiewa, jak prosto w uszy. Od nadmiaru decybeli można albo oszaleć, albo wpaść w jej jest do płaczu. Nie tańczy, jak jej kopią grób. Nie trwoni pieniędzy, jak trans. Mężczyźni, raz po raz pokrzykując w ekstazie, wznoszą ręce do góry, ich nie ma. Nie krzyczy tam, gdzie inni szepcą. Nie strząsa na salonach po- dziewczyny wskakują na stoły i tańczą. Wszędzie wokół wznosi się toasty piołu w dłoń i nie zdejmuje butów w pociągu. Nieprzetłumaczalna jest rakiją i pochłania setki kilogramów przepysznych przysmaków z rusztu. fraza »lepi srbski inat«”. Królują pieczone prosiaki, jagnięcina i lokalny przysmak - weselna kapusta, I zapewne z tego „inatu” w okresie międzywojennym powstały na serbskiej czyli gotowane przez pięć-sześć godzin w półmetrowych glinianych garn- prowincji dziesiątki, a może i setki orkiestr weselno-pogrzebowych, złożo- kach liście kiszonej kapusty, przekładane pięcioma rodzajami mięsa, przy- nych w dużej części z cygańskich trębaczy. Bo pamiętajmy, że na Bałkanach prawiane czosnkiem i marchwią. Nie ma wątpliwości - wegetarianin w Gu- podczas stypy pije się, je i tańczy. Na co dzień trębacze przygrywali w kafa- czy umarłby z głodu, a i wyspać się tu raczej też nie można. nach, gdzie co wieczór mężczyźni śpiewali, płakali i rozgniatali w dłoniach - Jak mogliśmy tworzyć w Jugosławii, a teraz w Serbii cywilizowaną, euro- szklanki. Zawsze bowiem jest powód do żalu, szczególnie kiedy przygrywa pejską muzykę - tłumaczy Bregović - jeżeli, gdzie nie spojrzysz, wszędzie tęsknie trąbka. dymią ruszty. Moi cygańscy muzycy w kafanach dmą w trąby, a ponieważ W 1961 roku we wsi Gucza, położonej w centralnej Serbii, odbył się pierwszy przy tym jedzą, to kawałki pokarmu wpadają im do ustników. Wyjmują je festiwal orkiestr dętych. Impreza trwa do dziś i przez siedem sierpniowych przy gościach, potrząsając ustnikami, i to nie wygląda zbyt higienicznie. dni przyciąga prawie milion widzów z całego świata. Wszyscy oni podpisują Właśnie z takich sytuacji wywodzi się bałkańska muzyka ludowa. się pod rozwieszonymi transparentami informującymi, że: „Gucza jest nasza Słuchając w Guczy mistrzowskich orkiestr, można rozróżnić dwa style gry. i światowa”, zaś wielu z nich dumnie nosi zakupione T-shirty z hasłami w Południowe brzmienie jest bardzo rytmiczne i głośne. Specjalizują się w rodzaju „Życie jest trąbą” czy „Pieprzyć kraj, który Guczy nie ma”. nim Cyganie. Brzmienie zachodnie jest spokojniejsze i bardziej melodyczne Świat dowiedział się o cygańskich orkiestrach dętych dzięki płytom Gorana i jest domeną serbskich trębaczy. Jedno i drugie jest równie kochane na ca- Bregovicia i filmom Emira Kusturicy („Czas Cyganów”, „Underground”, łym świecie, gdyż jak twierdzi dziennikarz Dragan Babić: - Tę muzykę ro- „Biały kot, czarny kot”). Znawcy serbskiej muzyki ludowej twierdzą jednak, zumieją również ci, którzy nas nie rozumieją. że Bregović jest złym duchem festiwalu, gdyż od czasu jego sukcesu przy- Królem bałkańskiej trąbki jest dziś Boban Marković. Ten 47-letni Rom w jezdni chcą słuchać tylko „Kałasznikowa”, „Ederlezi” i „Mesecziny”. A Cy- 2000 roku wraz ze swoją orkiestrą wygrał festiwal w Guczy. Rok później ganie podążają za życzeniami gości, którzy wrzucają im do trąb banknoty. zdobył tytuł najlepszego trębacza, a do tego po raz pierwszy w historii im- „Bregović tę muzykę radykalnie uprościł, zmienił w rozpoznawalne prze- prezy od wszystkich sędziów otrzymał za swój występ same „dziesiątki”. boje” - twierdzi muzykolog Bogdan Tirnanić. „W pierwszej chwili wpłynęło Markovicia odkrył w 1995 roku Emir Kusturica, który w filmie „Under- to na zwiększenie popularności muzyki orkiestr dętych, ale teraz wszyscy, ground” sfilmował brawurowe występy jego orkiestry. Kiedy jedyny syn poza starymi wielbicielami, utożsamiają ją jedynie z »Kałasznikowem«. Au- Bobana, Marko, ukończył 18 lat, słynny tata oddał mu kierownictwo Balkan tentyczność, w której było trochę kiczu, przeistoczyła się w kicz bez auten- Brass Bandu. Dodajmy, że Marko wystąpił w znanym również w Polsce fil- tyczności”. mie „Gucza! Pojedynek na trąbki”, w którym zagrał główną rolę cygańskiego Najmniej pretensji do Bregovicia mają sami Cyganie, bo gdyby nie on, to Romea. nie mieliby angaży w knajpach Hamburga, Paryża czy Aten. O pozycji rodziny Markoviciów niech świadczy fakt, że na festiwalu w wę- - Z natury jestem eklektykiem - powiedział mi Goran Bregović. - Dlatego gierskim Sziget rodzinna orkiestra doprowadziła publiczność do takiego pokochałem muzykę Cyganów, naturalnych eklektyków. Oni podchodzą transu, że najpopularniejszy brytyjski zespół Oasis, mający wystąpić na do muzyki jak do przyrody. Wszystko, co im się spodoba, uznają za swoje. głównej scenie, musiał opóźnić występ, bo przed estradą nie było widzów. Jak wpadnie im więc do ucha melodia hiszpańska, to bez namysłu dodadzą Oczywiście na długo przed pojawieniem się Bobana Markovicia serbska do niej ulubiony refren rumuński, grecki rytm i tureckie harmonie. I co trąbka miała swoje legendy. Pierwszym zwycięzcą festiwalu w Guczy był najważniejsze, w tej mieszance nie czują się nieswojo. Ja również posiadam Desimir Perszić. Po ogłoszeniu wyników podbiegła do niego dziewczyna,

104 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 105 prosząc o autograf. Wieśniak nie znał takiego słowa, więc rezolutnie odpo- wiedział: „Przepraszam, ale autograf zostawiłem w domu!”. Pierwszy król trąbki będzie uczestniczyć w kolejnych 18 konkursach i rozda jeszcze setki autografów. Kolejnymi gwiazdami byli: Radovan Babić, Svetozar „Gongo” Lazović, Bakija Bakić i przede wszystkim Raka Kostić. Kiedy w latach 60. ubiegłego wieku do Belgradu zawitał Louis Armstrong, najsłynniejszy czarnoskóry trębacz, Raka wysupłał 5 tysięcy dinarów na bilet i po raz pierwszy znalazł się w prawdziwej sali koncertowej. „Zupełnie mnie ta muzyka nie porwała” - oświadczył Kostić, po czym wsiadł na wóz i ruszył rozwozić pieczarki, bo to było wówczas jego główne zajęcie. Świat po raz pierwszy dowiedział się o serbskiej trąbce dzięki Fejatowi Sej- diciowi. Ten Rom jako pierwszy występował nie w stroju ludowym, ale w wyszukanym białym garniturze. Kiedy reżyser Aleksander Petrović zobaczył Fejata na scenie, upodobnił bohatera filmu „Widziałem szczęśliwych Cy- ganów” do trębacza. Dodajmy, że obraz zdobył w 1967 roku Grand Prix na festiwalu w Cannes oraz rok później nominację do Oscara. Wśród najmłodszych gwiazd serbskiej trąbki obecnie najmocniej błyszczy gwiazda Ekrema Mamutovicia, który w 2010 roku bezapelacyjnie pokonał w Guczy rywali. Oczywiście serbscy Cyganie nie grają wyłącznie na trąbkach. Dziesiątki wokalistek i wokalistów codziennie śpiewają w bałkańskich kafanach. Kró- lem wśród śpiewaków był zmarły przed trzema laty Szaban Bajramović. Ukończył zaledwie cztery klasy szkoły podstawowej. Gdy miał 19 lat, uciekł z jugosłowiańskiej armii, by spotkać się z ukochaną. Następne pięć i pół roku spędził w najcięższym więzieniu na Jałowej Wyspie. Przetrwał tylko dlatego, że był świetnym bramkarzem więziennej drużyny futbolowej i jesz- cze lepszym wokalistą orkiestry jazzowej. Po wyjściu na wolność w 1964 roku napisał ponad 600 piosenek, nagrał ponad 20 płyt, wystąpił w trzech filmach i koncertował na wszystkich kontynentach. Jego liczne ślubne i nieślubne dzieci rozsiane są po całym świecie. W latach 70. na zaproszenie Jawaharlala Nehru i Indiry Gandhi pojechał do Indii. Po występie został uznany za Króla Cygańskiej Muzyki. Skopje w Macedonii. Osiedle walach na świecie. A wszystko to - jak powiedział mi Goran Bregović - Królową cygańskich wokalistek była przez lata w Serbii Vida Pavlović. Jej romskie Szuto Orizari podczas przez te dymiące ruszty i pędzoną w mało higienicznych warunkach do- singel z piosenką „Patrzyłam z okna” rozszedł się w latach 70. w półmilio- świąta Erdelezi. mową rakiję. - W tak produkowanym bimbrze zawsze znajdzie się odrobina Fot. Piotr Wójcik/Agencja Gazeta nowym nakładzie. Vida zmarła przed sześcioma laty, pozostawiając po metanolu. Jak go pijesz przez całe życie, to w końcu coś ci tam w mózgu sobie wiele wspaniałych płyt. Dziś najsłynniejszą cygańską wokalistką po- poprzestawia. Cyganom najwyraźniej nie szkodzi, tylko rozszerza ich mu- chodzenia serbskiego jest Ljiljana Buttler Petrović, która występuje z ze- zyczną wrażliwość. społem Mostar Sevdah Reunion. Od 1982 roku mieszka w Niemczech, Grzegorz Brzozowicz gdzie ponownie wyszła za mąż. Miłośnikom world music chciałbym polecić nagrania skrzypka, gitarzysty i wokalisty Olaha Vince, który występuje z zespołem Earth Wheel Sky Band. Jego wyrafinowana muzyka została doceniona na wielu scenach świata. Na YouTubie można znaleźć wspaniały występ zespołu na festiwalu w Abu Dabhi. Minęło prawie 100 lat, od kiedy przypadkowi cygańscy żołnierze zawitali z wojskami Franciszka Józefa do Serbii. Ich potomkowie rozjechali się po wszystkich republikach byłej Jugosławii, grali w każdej bałkańskiej kafanie, zasilili kilka orkiestr jazzowych i wiele dansingowych, by obecnie kilku z nich, jako uznani muzycy, występowało na najbardziej prestiżowych festi-

106 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 107 KULTURA Kłopotliwe dziedzictwo. Amerykańscy Cyganie w kinie.

GGodność, która obrosła domysłami i legendami. Kim jest, jaką rolę pełni w swojej społeczności? GZ odpowiedzią na to pytanie zmierzył się nowojorski dziennikarz Peter Maas, który w 1966 roku opublikował książkę przedstawiającą historię cygańskiego rodu w USA. GW 1978 roku została Kadr z filmu. W 1978 roku do amerykańskich kin weszła filmowa adaptacja książki Maasa sfilmowana. Jak Hollywood pokazał Cyganów? Na zdjęciu Annette O’Toole pod tym samym tytułem. Reżyserii podjął się Frank Pierson. W chwili wej- i Eric Roberts. ścia filmu na ekrany był już uznanym scenarzystą, trzykrotnie nominowa- GJednowymiarowo i naiwnie Fot. Mary Evans Picture Library/East News nym do Oscara i laureatem nagrody za scenopis do „Pieskiego popołudnia”. „Król Cyganów” był pierwszym z trzech filmów, które wyreżyserował. Miłosz A. Gerlich Wszyscy złodzieje i oszuści Adaptacja reportażu Maasa spotkała się z żywym zainteresowaniem. Obsada W chwili wydania „Króla Cyganów” reporter miał już spore gremium czy- filmu zapowiadała sukces, choć główną rolę Dave’a Stepanowicza zagrał telników. Wcześniejsze publikacje oparte na dziennikarskim dochodzeniu debiutant - Eric Roberts. Jak się okazało, wybór reżysera był trafny, bo poświęcił m.in. korupcji w policji („Serpico”) oraz historii mafiosa z Cosa aktor został uhonorowany Złotym Globem. Obok Robertsa wystąpili m.in.: Nostry („e Valachi Papers”). Opowieść o tajemniczym świecie Cyganów Susan Sarandon (w roli Rose, matki głównego bohatera), Brookie Shields okazała się kolejnym bestsellerem. Maas ujawnił frapujące fakty dotyczące (siostra Dave’a), Sterling Hayden (nestor rodu, król Zharko Stepanowicz) części amerykańskiego społeczeństwa. Niemałe zainteresowanie książką oraz Judd Hirsch (Groffo, ojciec Dave’a). Prawdziwi Cyganie wystąpili je- spowodowało, iż również w Polsce rozpoczęła się dysputa o wartości tzw. dynie w rolach epizodycznych. Na uwagę zasługuje fakt, iż w jednej ze scen literatury faktu. Czy reportaż może być wiarygodnym źródłem informacji w rolę skrzypka wcielił się Stéphane Grappelli, który w przeszłości grał w o amerykańskich Cyganach? - zastanawiał się Ryszard Kantor na łamach zespole Quintette du Hot Club de France wraz z legendarnym cygańskim „Etnografii Polski”. gitarzystą Django Reinhardtem.

108 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 109 Literatura Czego mogą dowiedzieć się widzowie o kulturze Cyganów z filmu Piersona? Tożsamość w świecie gadziów Jurij Cywjan, Przyczynek do „Król Cyganów” rozpoczyna się retrospekcją, swoistym wprowadzeniem wi- Choć film dotyka kilku niebagatelnych problemów uwarunkowanych kul- wczesnej ewolucji języka dza w świat tej społeczności. Pierwszy kadr ukazuje tańczącego nad rzeką turą Cyganów amerykańskich, to pewne aspekty fabuły są uniwersalne. filmu, [w:] red. B. Żyłko, mężczyznę. Kamera przesuwa się niemrawo, by z szerszej perspektywy przed- Kultura cygańska jest tłem do rozważań nad zmianami, które w coraz więk- Sztuka w świecie znaków, stawić cygańskie koczowisko. W długich, kolorowych sukniach podrygują szym stopniu zaburzają tradycyjne społeczności. To między innymi problem Wydawnictwo słowo/obraz kobiety, mężczyźni prowadzą interesy, biegają dzieci, pasą się konie. Z offu terytoria, Gdańsk 2002 stosunku do dziedzictwa i zwyczajów, konieczności wyboru kierunku, w dobiega głos narratora, Dave’a Stepanowicza, który wspomina, jak przed jego którym powinny dążyć homogeniczne wspólnoty u progu lat 70. narodzinami wyglądało tradycyjne cygańskie życie. Specyficzne ubi sunt - Siergiej Eisenstein, W jaki sposób mają zachować tożsamość we współczesnym świecie, pełnym topos tęsknoty za przeszłością, gdzie Cyganie byli w pełni wolnymi ludźmi. Nieobojętna przyroda, zagrożeń dla pielęgnowanych przez kolejne pokolenia wartości? Oparta na Tę sielską scenę przerywa nadjeżdżająca kolumna samochodów. Przybywa Wydawnictwa Artystyczne prozie Maasa wizja reżysera powiela schematy życia cygańskiego, a do tego król nowojorskich Cyganów. Chce, by Rose, kilkunastoletnia mieszkanka i Filmowe, Warszawa 1975 czyni to w infantylny sposób. Pokazują to dylematy Dave’a, pragnącego ze- obozu, została żoną jego syna. Mimo sprzeciwu członków wspólnoty i samej rwać z cygańskim dziedzictwem, które wymaga, by w imię indywidualnej dziewczyny misja kończy się powodzeniem. Wybranka zostaje porwana, a Aleksander Jackiewicz, wolności utrzymywać się z kradzieży i oszustw. Postawę, od której ucieka, widzowie poznają historię związku rodziców głównego bohatera. Antropologia filmu, symbolizuje jego ojciec, alkoholik, bezwzględny wobec żony i dzieci. Uni- Kolejne sceny przedstawiają miejskie życie Cyganów: obrzędy narodzin Wydawnictwo Literackie, wersalny topos - konflikt ojca z synem, osadzony jest w kontekście swoistego dziecka, chrztu i pogrzebu. Wędrówki po wschodnim wybrzeżu Stanów Kraków 1975 oraz Narodziny determinizmu losu cygańskiego dziecka. Zjednoczonych nierzadko spowodowane są kłopotami z prawem. W towa- dzieła filmowego. W wizji reżysera Cyganie są grupą patologiczną, społecznością żyjącą poza rzystwie policji państwowi urzędnicy starają się skłonić Cyganów, by ich Fenomenologia kina, t. I, prawem. Sceny ukazujące nędzę, kradzieże i oszustwa przeplatane są obra- dzieci chodziły do szkoły. Społeczność przedstawiona jest jednowymiarowo Wydawnictwo Literackie, zami swobodnie tańczącego na ulicy Cygana. Taniec to symbol - hermetyzm - wszyscy to złodzieje i oszuści. Dave kradnie od najmłodszych lat. Rose Kraków 1981 grupy i jej marginalizacja to cena, jaką Cyganie płacą, by być ludźmi wol- wykorzystuje kilkuletniego syna do kradzieży brylantu ze sklepu jubiler- nymi. W jednej ze scen sędziwy mężczyzna mówi, że żyje jak milioner. Dla skiego. W filmie obecny jest również topos Cyganki-wróżki: Rose, by zdobyć Ryszard Kantor, Peter Maas, niego nie oznacza to bogactwa, lecz bycie panem samego siebie. Na dowód środki na utrzymanie rodziny, wciela się w postać wróżbiarki Madame King of the Gypsies recenzja, pokazuje swe delikatne, niezniszczone pracą dłonie. Pauline, która kusi łatwowierną kobietę możliwością pomocy w zamian za „Etnografia Polska”, t. XXII, Reżyser pokazał kierunek, w którym jego zdaniem podążać ma pokolenie znaczną sumę pieniędzy. z. 2., 1982; Jurij Łotman, Cyganów dorastające w latach 70. Być może dlatego przedstawił ich świat Dorastający Dave stopniowo dojrzewa do zmiany typowego - w wizji reży- Semiotyka filmu, jako egzemplifikację większości negatywnych stereotypów o Cyganach. To sera - cygańskiego życia. Musi przezwyciężyć uświęcone tradycją uprze- Wiedza Powszechna, dosyć prosty sposób na to, by w wyrazistej formie ukazać powody, dla któ- dzenia wobec nie-Cyganów. Już jako dziecko spotyka się z ostrym sprzeci- Warszawa 1983. rych główny bohater dąży do wykorzenienia. wem ojca, gdy podejmuje próbę kontaktu z rówieśnikami spoza własnej Wymowa filmu pozwala na stwierdzenie, iż Zharko, pełniący funkcję cy- społeczności: chce grać z nimi w koszykówkę. Rodzic strofuje go: „Jesteś gańskiego króla przez pięćdziesiąt lat, dostrzegł ogromne niebezpieczeństwo Cyganem, więc nie wolno ci kontaktować się z gadziami”. Konflikt z ojcem dla tożsamości Cyganów we współczesnej mu rzeczywistości. To dlatego staje się głównym powodem, dla którego Dave decyduje się opuścić rodzinę. złoty medalion, symbol władzy, ofiarował temu, który nie potrafił odnaleźć Zatrudnia się w restauracji, pracuje jako śpiewający kelner. Poznaje dziew- się w cygańskiej zaściankowości. We wnuku dojrzał szansę na ocalenie cy- czynę, która stopniowo wprowadza go do świata gadziów. Bohater porzuca gańskiej tożsamości, nawet kosztem otwarcia na świat gadziów. styl życia przodków. Jak bolesne jest przekraczanie granic własnego świata, Teoretycy filmu wywodzący się z kręgu semiotycznego określają „Króla obrazuje scena, w której dziewczyna zabiera go na łyżwy. Ten sposób spę- Cyganów” mianem pisma obrazkowego. Komunikaty, które płyną z po- dzania wolnego czasu staje się metaforą, obrazuje mozolne próby wniknięcia szczególnych obrazów, kadrów, zastępują język mówiony i pisany. Szcze- do obcego świata. gólną kategorią związaną z filmem stały się kinowe plakaty. Amerykański Gdy dziadek Dave’a trafia do szpitala, Rose odnajduje syna i prosi go, by afisz „Króla Cyganów” przedstawia zdjęcie półnagiego Dave’a z czerwonym odwiedził umierającego. Tuż przed śmiercią Zharko namaszcza wnuka na mieczem. Kompozycja przywołuje skojarzenie z rycerzem, uosobieniem nowego króla, pomijając naturalnego spadkobiercę zaszczytnej funkcji - cnót i obrońcy wartości. Bardziej intrygujący jest natomiast plakat polski swego syna Groffo. Dave nie chce przyjąć złotego medalionu, symbolu kró- Andrzeja Krajewskiego. Na tle amerykańskiej flagi wąsaty i kędzierzawy lewskiej władzy. Zebranym pod szpitalem pobratymcom tłumaczy, iż dzia- mężczyzna w zielonym kapeluszu i czarnych okularach. W lewej ręce trzyma dek był tak stary i chory, że nie wiedział, co czyni. Chce zrzec się dziedzictwa. pistolet. Obejmuje kobietę ubraną tylko w niebieskie buty i pomarańczowo- Honor ojca został jednak poważnie nadszarpnięty. Decyzja zmarłego króla niebieską spódnicę z falbanami. Wzrok przykuwają jej obnażone piersi. zaostrza rodzinne konflikty. Walka o władzę między ojcem a synem osiąga Włosy zasłaniają twarz. Plakat jest groteskowy, nasuwa skojarzenie z ko- punkt kulminacyjny, gdy Groffo nasyła na Dave’a nożowników, by zdobyć mediowymi bohaterami Cyganów późnych filmów Emira Kusturicy. Choć upragnione przywództwo. fabuła „Króla Cyganów” utrzymana jest w pełnym powagi, moralizatorskim tonie, trudno oprzeć się wrażeniu, iż to Krajewski celnie oddał istotę pro- dukcji Franka Piersona...

110 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 111 Nieco skonsternowany prowadzący próbował nieśmiało wytłumaczyć: - KULTURA Musiałem, kurwa, przerwać, bo w słuchawce mówili mi, że mamy dwie minuty do reklam. Ale nie znalazł zrozumienia. - Ja pierdolę, ja niczego nie słyszałem - odrzekł juror. - Można chyba do kurwy zrobić tak, abym to wiedział. Gdy kamery zostały ponownie włączone, wszyscy udawali, że nic się nie stało. Ale gdy kamery ostatecznie wyłączono, cała ekipa postanowiła, żeby Przyklejeni solidarnie znienawidzić jurora Józefowicza. Poszła plotka, że ma brudne włosy i dłubie w nosie (przekonujące dowody zamieściły plotkarskie por- tale). Strefa blasku Dowodem na to, że w strefie blasku nie opłaca się przerywać, jest tańczący i odklejeni Czech Jan Kliment. Bawił się pluszowym pieskiem, gdy przed wielomilio- nową widownią próbował się wypowiadać juror Galiński. Piesek, choć z G Statystyczny Polak wydaje kilkadziesiąt pluszu, zaczął szczekać, a Kliment nie potrafił go wyłączyć. Nawet nie złotych rocznie na odchudzanie. G A wystarczy zdążyły zgasnąć światła, gdy Czech z ust jurora Galińskiego usłyszał: „Nie będzie mi tu gnój...”. A może były to słowa skierowane do pieska? Nie wystąpić w programie „Taniec z Gwiazdami”, wiemy. Juror nie zdążył dokończyć myśli, gdyż zaraz po słowie „gnój” wy- by za odchudzanie nie płacić nic. G Mało tego. łączono mikrofony, a widzowie zostali zaproszeni na przerwę reklamową. Uczestnikom jeszcze za to płacą! Po niej atmosfera na parkiecie była już wspaniała. Możemy się tylko domyślać, co się działo potem. W rezultacie tańczący Czech, który we wcześniejszych edycjach „Tańca z Gwiazdami” był już sklejony z Katarzyną Grocholą i Edytą Górniak, teraz, w ramach przeprosin, Dariusz Kortko dał się skleić z Weroniką Marczuk (jeszcze niedawno była jurorką w pro- gramie „You Can Dance, Po Prostu Tańcz”). W kolejnym odcinku „TzG” Witajcie w strefie blasku, oddzielonej od śmiertelników nieprzeniknioną wszyscy mogli zobaczyć romantyczną scenę: Kliment i Marczuk spacerują zasłoną blichtru. Sprawy wielkie dla nas, szarych obywateli, dla mieszkańców po jesiennym parku i rozmawiają całkiem spontanicznie o prawdziwej mi- strefy nie mają żadnego znaczenia. Nieważne są tu dylematy: kto będzie łości. Zaraz potem zebrali pochwały za walc angielski. Ochom i achom nie marszałkiem Sejmu, a kto tylko ministrem. Nazwiska: Kaczyński, Tusk czy było końca. Podobało się nawet jurorowi Galińskiemu. A Weronika pytana Palikot nic tu nikomu nie powiedzą. To, co małe i tanie, nie ma tu prawa przez prowadzącą o ideał mężczyzny spojrzała na Klimenta i rzekła: bytu. Zresztą mieszkańcy strefy zajmują się teraz zupełnie czym innym. - Odważny, sprawiedliwy i dobry. Teraz tańczą, co jest o wiele bardziej pożytecznym zajęciem. Statystyczny A więc wcale nie taki, jakim chciałby go widzieć juror Galiński. Polak wydaje kilkadziesiąt złotych rocznie na odchudzanie. A wystarczy Szymon Hołownia, co prawda nietańczący, ale prowadzący program „Mam wystąpić w programie „Taniec z Gwiazdami”, by za odchudzanie nie płacić Talent”, z tego wszystkiego wyjechał za granicę. Do Zambii. Musiało go nic. Mało tego. Uczestnikom jeszcze za to płacą! tam kompletnie odkleić od rzeczywistości, bo napisał felieton do „New- Strefę blasku obiegła ostatnio elektryzująca wieść, że tańczącym w programie sweeka”, w którym przyznał, że przestał czuć się dobrze w Polsce, że lepiej „TzG” udało się stracić łącznie 28 kilo. Najwięcej zrzucił Michał Szpak, mu w krajach afrykańskich, gdzie miłość do Kościoła katolickiego jest bar- zwycięzca „X Factora”, bo aż 6 kilo. Kacper Kuszewski vel Marek Mostowiak, dziej żywa. Nie wiadomo, czy wróci, bo - jego zdaniem - w Polsce zaczynają wdowiec po Hance (oboje z serialu „M jak Miłość”), aż pobiegł do tabloidu, się prześladowania katolików. by z dumą obwieścić, że jest go mniej: - Żeby dobrze tańczyć, trzeba dużo O nienawiść do Kościoła prowadzący Hołownia oskarża nie tylko członków trenować. A przy ciężkim wysiłku każdy człowiek chudnie. Mnie ubyło i wyborców Ruchu Palikota, ale wszystkich Polaków. „Polski Kościół w naj- 4 kilo. bliższych latach będzie miał jednego prześladowcę - będzie nim polskie spo- Obwieszczenie wywołało zazdrość u tańczących koleżanek. Aktorka Kata- łeczeństwo. Polak z katolikiem gwałtownie odklejają się dziś od siebie i tego rzyna Zielińska przyznała z żalem, że schudła tylko o dwie dziurki w pasku procesu nie da się zatrzymać” - zauważył nie bez trwogi. i nosi buty o rozmiar mniejsze. Słusznie zauważył jeden z plotkarskich Biedny prowadzący. Nie zauważył, że społeczeństwo romskie, od zawsze portali, że to dla niej chyba spory dramat. Skoro zmniejszyła jej się stopa, odklejone od społeczeństwa polskiego, przeżyło. I jakoś sobie radzi. A jak ma teraz w garderobie 70 par za dużych butów. tańczy! Takie napięcie musi znaleźć ujście. I znalazło. Prowadzący „Taniec z Gwiazdami” ośmielił się przerwać jurorowi Januszowi Józefowiczowi, więc gdy zgasły światła, a kamery zostały wyłączone, usłyszał od jurora reprymendę: „Kurwa! Nie lubię, jak mi się przerywa!”.

112 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 113 PRZEKŁADANIEC

SieRPień historia występnej wyobraźni” Prowadziła je Dorota Herok, Amina, „Podróż kobiety” pochodzić absolwentka Chrześcijańskiej Pradeep Sarkar. Dniom z Janowa Lubelskiego. Szczawnica, Dni Teatru Lalki i Aktora „Pinokio” w Łodzi. Szkoły Dramy, Pantomimy towarzyszyła wystawa Czy pochodził? - to pytanie Kultury Węgierskiej i Tańca, która studiowała pod „Nieznane Oblicza legło u podstaw projektu Odbyły się po raz pierwszy, Warszawa, kierunkiem amerykańskiej Hinduizmu”. realizowanego w ramach a rozpoczęły otwarciem 7. Warszawski Festiwal aktorki i tancerki Kathleen konkursu MSZ okolicznościowej wystawy Ann ompson. Uczestnicy Janów Lubelski, i Koalicji przeciw Skrzyżowanie Kultur „Rozdziały ze wspólnej historii poznali tajniki tańca Wielokulturowy Antysemityzmowi. Składały się Polski i Węgier” przywiezionej Misja festiwalu - otwieranie weselnego, hora medura, mime Janów na niego prelekcje przez węgierskich gości. warszawiaków i gości stolicy i tzadik katamar. o mniejszościach: żydowskiej, To kilkanaście plansz na bogactwo kultur Cienie i urojenia. tatarskiej, ormiańskiej, ilustrujących tysiącletnie współczesnego świata. Jedno Wałbrzych, „Wielokulturowy, rosyjskiej i romskiej obecnych z największych wydarzeń tego wieloetniczny i wielonarodowy związki naszych krajów - od Dni Kultury Indii niegdyś na ziemi janowskiej czasów piastowskich po rodzaju w Polsce i w naszej obraz Janowa Lubelskiego” Odbywały się w ramach cyklu oraz wystawa obrazów współczesne. Wystąpili: części Europy. Program to projekt zrealizowany „Wałbrzych wielokulturowy”. Mieczysława Kukowskiego węgierski zespół taneczny Fot. Adam Stępień/Reporter obejmował warsztaty w Liceum Ogólnokształcącym Organizatorzy przygotowali „Twarze Holocaustu”. Táncolkodó z miasta muzyczne prowadzone przez im. Bohaterów Porytowego Wielokulturowym na trzy bloki imprez. Edukacyjny Székesfehérvár, szczawnicki światowej klasy mistrzów, Wzgórza w Janowie. Inspiracją Krakowskim Przedmieściu na adresowano do najmłodszych, Poznań, VI Zespół Pieśni i Tańca „Juhasy” projekcje filmów była postać autora uczestników czekały koncerty, młodzieży szkolnej Poznańskie Dni i chór Jaworczanie. Nie dokumentalnych, wystawy i najpopularniejszej książki pokazy i warsztaty. i akademickiej. Otwarty dla zabrakło specjałów kuchni specjalną ofertę dla dzieci. religijnej napisanej w jidysz Kultury Prawosławnej wszystkich prezentował „bratanków” – gulaszu, Wystąpili m.in.: Urszula „Cene urene”. Dzieło określane Motywem przewodnim kuchnię, bollywoodzki taniec Lankosza i kurtoszkalaczy WRzeSień Dudziak Superband, Femi Kuti potocznie mianem „Biblii jedynego w Polsce festiwalu filmowy, sztukę walki kobiecej” stworzył Jaakow ben poświęconego tej kulturze były w różnych smakach. Radomsko, Dni & Positive Force z Nigerii, Maria Kalaniemi z Finlandii, Kalaripayattu. Blok filmowy Icchak Aszkenazy (Askenazis), herezje powstałe na gruncie Kultury Żydowskiej obejmował znakomite Warszawa, Mercedes Peón z Hiszpanii, który podpisywał się Jaakow prawosławia. W programie: Cykl przedsięwzięć produkcje kinematografii Janower (Jakub z Janowa). spotkanie z Krystyną Czerni, Wielokulturowe Aynur z Turcji, Barbara poświęconych kulturze narodu, Furtuna z francuskiej Korsyki, indyjskiej, niekoniecznie Zgodnie z tradycją autorką wydanej niedawno Warszawskie który jeszcze w pierwszej Hoven Droven ze Szwecji, hollywoodzkie – „Don” potwierdzaną przez historyków biografii Jerzego Street Party 2011 połowie XX wieku stanowił e Idan Raichel Projekt Farhana Akhtara, „Nigdy nie literatury jidysz i badaczy Nowosielskiego „Nietoperz w - Warszawa - Wspólna liczną grupę mieszkańców z Izraela oraz Sara Tavares mów żegnaj” Karana Johara, dziejów środkowoeuropejskiej świątyni” (hasło: „Czy Jerzego „Chak De! India” Shimita Sprawa Radomska. Program w ramach z portugalskich Wysp diaspory żydowskiej, miał on Nowosielskiego, wybitnego Europejskich Dni Dziedzictwa malarza, erudytę To już piąta edycja imprezy Zielonego Przylądka. obejmował zwiedzanie i mistyka, można nazwać zorganizowanej przez redakcję cmentarza żydowskiego heretykiem?”), prelekcja portalu Kontynent Warszawa – PAździeRnik z przewodnikiem, wystawę Włodzimierza Pawluczuka o Warszawa Wielu Kultur. Ideą „Zagłada żydowskich Cieszyn, Dni Kultury dziejach legendarnego jest promowanie dialogu wśród miasteczek”, projekcję filmu Żydowskiej przywódcy religijnego Eliasza mieszkańców stolicy i ukazanie „Miriam” Jakuba Muzyka, warsztaty, film, Klimowicza, czyli proroka Ilji, jej etnicznego bogactwa. Choróbskiego i czytanie wykłady. W bogatym który pragnął założyć osadę Tym razem parada otwierająca pamiętnika Miriam programie Dni Kultury Wierszalin, a także warsztaty Street Party przypominała Chaszczewickiej, młodej Żydowskiej warto zwrócić śpiewu liturgicznego i pisania karnawał w Rio, Notting Hill Żydówki z Radomska, uwagę na prelekcję ikon. Carnival, fiesty uliczne w wykonaniu Katarzyny multimedialną „It’s from w Hiszpanii. Prowadziły ją Zawadzkiej. Był jeszcze koncert Poland - o sławnych Żydach warszawskie szkoły tańca oraz zespołu Klezmafour, przegląd i ich wynalazkach” Alicji Beryt formacje muzyczne i taneczne. filmów „Żydowskie motywy” z Jewish Community Centre W Miasteczku

i spektakl „Bruno Schulz - i warsztaty tańca żydowskiego. Fot. Mieczysław Włodarski/Reporter

114 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 115 SKOROCZYT

Farbywodne a zaczyna zagłada narodu. cierpienia i molestowania. Jako szej liczby muzułmanów. Cechą MurzynekB. czy narodowych stereotypów. „»Farby wodne«” zawiązują na nastolatek odkrył, że jest homo- charakterystyczną tej kultury Mocna powieść, finezyjna i prze- nowo opowieść, której przezna- seksualistą i stanął przed dra- jest z jednej strony malejący nikliwa. czone było żyć w rozerwanych matyczną decyzją - zostać i żyć wpływ tradycji muzułmańskiej, na strzępy fragmentach na róż- wbrew sobie, ale z akceptacją z drugiej jednak sprzeciw wobec nych kontynentach i w różnych środowiska, czy uciec i żyć szczę- negatywnego wizerunku islamu krwawycieńgenocydu. językach. Tak się podważa osta- śliwie w nowym, bezpiecznym w opinii publicznej społeczeństw interdyscyplinarne teczność Zagłady. Ta książka to miejscu. Wybrał ucieczkę w nie- zachodnich. studianadludobójstwem jedno z największych osiągnięć mal nieznany świat... W obawie Książka przedstawia rozwój i polskiej szkoły reportażu”. przed zemstą ukrył swoją twarz funkcjonowanie muzułmańskiej Krzysztof Czyżewski i prawdziwą tożsamość. Książka kultury konsumpcyjnej na Za- Lidia Ostałowska stała się bestsellerem „e Sun- chodzie z odniesieniami do pań- Daniel Liskowacki a kanwie życia więź- day Times”. Obecnie trwają prace stw muzułmańskich. Zawiera Seria wydawnicza Reportaż niarki, która malowała nad jej ekranizacją. omówienie produktów kultury Seria wydawnicza archipelagi Wydawnictwo Czarne „N »Cyganów doktora Mengele«, masowej, które czerpiąc z kon- Wydawnictwo WAB Lidia Ostałowska przedstawia sumpcyjnych wzorów Zachodu, 1943 roku z getta w Te- Muzułmańska historię Zagłady europejskich zachowują jednak muzułmański to chłopak z blokowiska rezinie trafiła do obozu W Romów i powojenne zawiro- kulturakonsumpcyjna charakter. Omówiono między B.w jednym z polskich w Auschwitz-Birkenau Dina wania polityki pamięci. Spokojny innymi: modę (w tym hidżaby i miast, które kiedyś polskie nie Gottliebova, Żydówka z Brna, reportaż z piekła, książka, której T-shirty), lalki typu Barbie, na- były. Ma prawie tyle lat, ile wol- Beata Machul-Telus, utalentowana studentka akade- nie można zapomnieć”. poje orzeźwiające, żywność halal, ność jego kraju. Ale choć jest u Urszula mii sztuk pięknych. Skierowano Irena Grudzińska-Gross muzykę (hip-hop, heavy metal siebie, nie może czuć się swo- ją do malowania numerów na Markowska-Manista, i punk rock), programy i gry bodnie. Wyróżniają go talent blokach. Kiedy ozdobiła barak Lech M. Nijakowski komputerowe, beletrystykę, ale muzyczny i... kolor skóry. Tego dziecięcy scenkami z „Królewny Cygańskichłopiec (red. nauk.) też bankowość. Dzięki tym pro- drugiego nie ukryje. Więc ma Śnieżki”, zwrócił na nią uwagę duktom muzułmanie, zwłaszcza przechlapane. Zwłaszcza gdy Oficyna Wydawnicza Impuls dr Mengele, wówczas naczelny młodzi, uczestniczą w globalnej na lekcji polskiego przychodzi lekarz Zigeunerlager - rodzin- Katarzyna kulturze na własnych zasadach czas na lekturę znanego wier- siążka ma uświadomić nego obozu cygańskiego. Po- Górak-Sosnowska i otwarcie wyrażają ważne dla szyka o Murzynku Bambo. Mat- „Kopinii publicznej, jak trzebował kogoś, kto malowałby ka B. zostaje nawet wezwana ważne jest to, żeby wiedzieć i Wydawnictwo nich wartości religijne, społeczne portrety „mieszańców cygań- do szkoły na konsultacje, czy rozumieć, jak i dlaczego docho- Akademickie DIALOG i polityczne. skich” na potrzeby jego badań syn powinien w tych zajęciach dzi do aktów ludobójstwa. Dzię- nad podrasą. Spośród kilkunastu uczestniczyć. ki tej wiedzy będziemy w stanie uzułmanie są często po- wizerunków odnalazło się po Coraz starszy B. nieustannie zbudować zbroję, która zarówno strzegani przez Zachód wojnie siedem. Kto jest właści- M boryka się z przesądami, aro- w sferze psychologicznej, jak i jako obca, całkowicie odrębna cielem portretów? Kobieta, która Mikey Walsh gancją i bezczelnością, ucieka politycznej pozwoli nam obronić społeczność. Tymczasem pod je wykonała? Portretowani Ro- Przekład Teresa Tomczyńska przed przemocą. Nadejdzie jed- świat przez złem ludobójstwa. wpływem globalnych trendów mowie, potraktowani jako model Seria wydawnicza Linia życia nak moment, gdy ucieczka Na bolesnych lekcjach przeszło- przyswajają i przetwarzają za- przedstawicieli podrasy? A może Wydawnictwo PWN zmieni się w walkę, a B. będzie ści musimy uczyć się, jak kształ- chodnie wzorce kulturowe, za- muzeum KL Auschwitz-Birke- musiał skonfrontować swą toż- tować naszą teraźniejszość i chowując jednak własną specy- nau, skrzętnie dokumentujące ikey Walsh to pseudonim samość z demonami rodzimej przyszłość, tak aby sama idea fikę i nie wyrzekając się ani zbrodnie przeciwko ludzkości? - prawdziwe nazwisko au- i... rodzinnej historii. ludobójstwa stała się niemożliwa M swojej religii, ani obyczajów. W Książka Ostałowskiej to studium tora „Cygańskiego chłopca” na Liskowacki portretuje nasz na- do wyobrażenia”. ostatnim dziesięcioleciu obser- złożoności dziedzictwa powsta- zawsze pozostanie tajemnicą. rodowy kolonializm osiedlowy, Dr hab. Sławomir Łodziński wujemy szybki rozwój muzuł- łego w nieludzkich warunkach. Urodził się w taborze romskim ale ukazuje też zmienność ról mańskiej kultury konsumpcyjnej, To także próba uchwycenia tego, w Wielkiej Brytanii. Jego dzie- prześladowcy i ofiary, wielo- spowodowany migracją i obec- czym jest tożsamość romska i ciństwo miało gorzko-słodki znaczność kulturowych masek nością na Zachodzie coraz więk- gdzie kończy się los jednostki, smak skażony skrywaną historią i pułapkę wszelkich etnicznych

116 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 117 SPOŁECZEŃSTWO

G Ci, co czatują, nie chwalą się wrzuca do niego linki z YouTube’a, wkleja zdjęcia. rodzicom, a dziadkowie nie znają Bardzo dużo linków i sporo zdjęć, bo sama taka jest: wszędzie jej pełno. Gada jak najęta: o sobie Całowałaś się już internetu. G Mnie tata pozwalał. (ma dwadzieścia dwa lata, jest z polska Roma, Chociaż jak chłopak siedzi marzy o dwójce dzieci), o mężu (cudowny jak na czacie, to tak źle nie wygląda, książę z bajki, a kiedy po południu wraca z pracy, nie oczekuje podanego pod nos obiadu), o pla- jak kiedy siedzi dziewczyna nach na przyszłość (prawo jazdy czas zrobić, żeby z chłopakiem, niezależną być). To ona pokazuje mi miejsca, w których w inter- Magdalena Kicińska necie spotykają się Romowie.

Sando szuka miłości, Stefano pozna skromną miss_dior_87? Na przykład forum kobiece. Niemieckojęzyczne. „Mirela” szuka kogoś, z kim mogłaby korespondować w romskim. Odeszła od zwyczajów, a teraz chce wrócić. „Niestety”, jest samotną matką i przydałaby się jej rada dziew- czyn w podobnej sytuacji. „Miamy” pilnie potrzebuje pomocy - ciężko cho- - Cześć, skąd jesteś? Masz męża? ruje, mąż aresztowany, a ona jest od niego całkowicie zależna. Pyta, jak - Cześć, szukam koleżanki. W moim mieście nie ma innych Sinti. znaleźć prawnika. „Angella_b” pisze o złamanym sercu. Inna szuka pracy. - Cześć, ile masz lat? Wyślesz mi swoje zdjęcie? Wolisz jeansy czy spód- Kolejna cierpi z powodu zdrady. Ale też: wymieniają przepisy, opowiadają nice? sobie zabawne historie, polecają seriale i imprezy w mieście. Piszą o przy- Pierwsze pytanie zadaje „Sandro”. Mówi, że ma dwadzieścia siedem lat i padkach dyskryminacji romskich kobiet i dzieci w niemieckich urzędach, mieszka w Dortmundzie. Ja: A ty masz żonę? On: Gdybym miał, toby mnie w szkole, na ulicy. tu nie było. Potem prosi, żebym odpowiadała tylko „tak” lub „nie”. Jesteś w Na polskojęzycznych forach Romów nie widać. Polskie są tylko blogi, domu? Sama? Jak już będziesz miała męża, to zrobisz wszystko, co ci każe? z których można się dowiedzieć o romskiej kulturze. Kiedy odpowiadam przecząco, stwierdza, że nie jestem kobietą, której szuka. Vanessa: - Kiedyś była specjalna romska linia telefoniczna, dzwoniło się Druga jest „Princess_Dior”. Czternaście lat, mieszka w małym miasteczku i uczestniczyło w rozmowie. Wszyscy naraz, można było z kimś zagadać, a na wschodzie Niemiec. Ona: Od jakich Cyganów pochodzisz? Jestem bardzo potem już prywatnie kontynuować… Ale ja tego nie robiłam. Zaraz, spytam samotna. Wróciłam ze szkoły i strasznie mi się nudzi. Ja: Nie masz przyjaciół koleżanki. „Cześć, słuchaj, jaki jest numer na linię? Ach, nie istnieje już?”. w szkole? Ona: Jasne, że mam. Ale wszyscy są Niemcami, a ja chciałabym Linia działa nadal w Niemczech, ale kiedy próbuję na nią dzwonić, nikt po mieć koleżankę Sinti. drugiej stronie nie odpowiada. Wtedy by się poradziła, jak przekonać tatę, żeby nie szukał jej męża. Za to jest czat. Wchodzimy? To wymyśl sobie jakieś imię. „Channel2”, O jeansy pyta „Rocketbrabus”. I jeszcze: ile mam lat, czy jestem wierząca i „missdior”, „mercedes_girl”, bo tak się tu dziewczyny nazywają, zobaczysz czy lubię pop. Po pięciu minutach wyznaje: „kochen cie”. Bardzo by chciał - zapowiada Vanessa. zobaczyć moje zdjęcia, umówić się gdzieś w Katowicach. Zanim się zalogujemy, musimy zaakceptować regulamin - żadnych wulga- Czatujemy na niemieckim portalu Romów. Jest tu pokój dla Sinti, gdzie ryzmów, rasistowskich tekstów, chamstwa. Pytam, czy zdarza się, że ktoś wieczorami kilkadziesiąt osób, głównie z Niemiec, loguje się i szuka: męża- tu wchodzi i klnie, obraża? - Jak coś takiego napiszesz na głównym kanale, żony, rozrywki, przyjaciela. Jest i pokój Roma, gdzie pisze się w romani. to cię wyrzuci i nie będziesz mogła się zalogować drugi raz. Tu jest pełna Tutaj bywają polscy Romowie. Pokój Jeniszy, trzeciej co do wielkości węd- kultura, jak chyba na wszystkich czatach, no nie? rownej grupy w Europie, jest prawie zawsze pusty. Sprawdzam, wchodząc na pierwszy lepszy czat na polskim portalu. Na- Siedzimy w domu Vanessy. Zanim na dobre zdążę się rozejrzeć, dostaję fi- tychmiast dostaję trzy prywatne wiadomości. „Sponssor” proponuje mi liżankę gorącej herbaty z cytryną, bo za oknem zimno, „a ty na pewno seks, „szukający_uległej” pyta o wymiary, a „Gim_prawiczek” chce obejrzeć przemarzłaś”. Vanessa patrzy na mnie trochę jak na kosmitkę, kiedy pytam, moje ciało. czy korzysta z internetu. - No, co ty! Vanessa mówi, że na romskim czacie inaczej. Że w głównym okienku to Tkwimy w salonie przy komputerze, w tle włączony Facebook. Vanessa tylko: cześć, skąd jesteś, ile masz lat. Że grzecznie. A w prywatnych pokojach?

118 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 119 Nie wie, bo nigdy nie była fanką czatowania. No i teraz ma męża. - Chociaż Wenus strasznie się zakochała w jednym Romie, chciała do niego jechać. on nie jest specjalnie zazdrosny… Ja tego po prostu nie lubię. - Więc ja do niej: „Kochana! Nie widziałaś się z nim ani razu, nie boisz Czatuję więc sama jako miss_dior_87. W pokoju Sinti online szesnaście się?”. Ale pojechała… Z koleżankami, tak bezpieczniej. I nic z tego nie wy- osób. W Roma pięć. Pytam, czy jest ktoś z Polski. Cisza. Zaraz jednak za- szło. Okazało się, że on ma żonę i dzieci. Pytasz, jak się okazało? Ano, żona czepia mnie „Hugo_boss”. Rozmawiamy: wiek, miasto, rodzina, z której do niej zadzwoniła. Znalazła w jego komórce SMS-y i się domyśliła… pochodzę. Ale jakoś się nie klei. Vanessa mówi, żebym spróbowała wieczo- Mery wciąż próbowała się z kimś umówić. - Bo szukała męża. Była trochę rem, kiedy jest tu najwięcej osób. Bo teraz wszyscy pewnie w szkołach albo przy kości i trudno jej było kogoś poznać normalnie. Umawiała się, uma- w pracy. wiała, ale nigdy nikt nie przyjechał w ustalone miejsce. A może było tak, że Wieczór. Rozmawiam z „Sando”, „Rocketbrabus” i „Princess”. Pisze też do zobaczyli jej zdjęcia i już nie chcieli przyjechać, jak myślisz? mnie „mister”. On: Mam na imię Stefano. Mam dwadzieścia dwa lata, pra- Ale - mówi Vanessa - różnie bywa. Jedni raz się na czacie zgadają, potem cuję jako kierowca i zarabiam pieniądze. Szukam miłości. Ja: A na jakiej spotkanie i od razu ślub. A inni się rozchodzą, bo się nie udaje. dziewczynie ci zależy? On: Na dobrej, uczciwej, cichej. Wolę sam ją znaleźć. Kiedy ci, co czatują, pochodzą z nienowoczesnej rodziny, muszą kombino- Ja: Co na to rodzice? On: Dorosły jestem. Ja: Nie będą źli? On: Jak dobrze wać: - Znam Roma, który spotykał się z Romką, pisali do siebie, rozmawiali wybiorę, to nie. przez internet, ale oficjalnie poznali się dopiero przy rodzicach. Taka ko- Rozmawiamy jeszcze kwadrans. Wiem już, gdzie się uczył, co robi w wolnym media, że niby pierwszy raz na oczy się widzą… czasie i jak wygląda - wysyła mi link do swojego profilu. Profile ma tu nie- - A rodzice nic? wiele osób. Po co, kiedy są MSN, Facebook i inne portale. U Stefano obok Vanessa się uśmiecha: - Myślę, że wiedzieli, tylko nie dali po sobie poznać. jego zdjęcia obrazek z Jezusem i kilka informacji: miasto, ulubiony gatunek Bo wiesz, te nasze zasady są bardziej na pokaz, ma wyglądać, że się dotrzy- muzyki, stan cywilny i hobby - motory. Musi już kończyć, bo umówił się z muje. bratem na mecz. Zostawia swojego mejla, prosi o wiadomość. Jak z komputerami - czym innym jest pamięć ulotna, aktualna, a czym in- Potem odzywa się jeszcze „latino_dolce_boy”. Pyta, czy całowałam się już nym ta tylko do odczytu, z angielskiego: read only memory. W skrócie: z chłopakiem i czy chciałabym przyjechać do Kolonii, żeby go poznać. ROM. W profilu informuje, że ma piętnaście lat i lubi taekwondo. Magdalena Kicińska

Otwarcie to nie za bardzo Już kwadrans po dziewiątej. Na czacie tłok - zalogowanych czterdzieści sześć osób, zarejestrowanych na stałe ponad pięćset. W głównym okienku wciąż to samo: co robisz, skąd jesteś, ile masz lat? Zanim się na stałe wyloguję, chcę jeszcze pogadać z Vanessą. Bo nic nie ro- zumiem. - Wam, Romom, nie wolno flirtować, prawda? - pytam. - Tak otwarcie to nie za bardzo - przyznaje Vanessa. - U nas oficjalnie nie ma tak, że chłopak chodzi z dziewczyną przed ślubem. Że się znają, umawiają na randki, trzymają się za ręce jak u was. - Ale tu przecież właśnie to robią: rozmawiają, umawiają się… - No, jest trochę tego randkowania. Bo młodzi są nowocześni. Na czacie więcej można. Chłopak zobaczy zdjęcie dziewczyny i mówi: „Ładna jesteś, chciałbym się z tobą spotkać”. Nie pyta ojca, czy może sobie z dziewczyną popisać. - A co rodzice na to? - Są tacy ojcowie, co zabraniają córce siedzieć na czacie, żeby jej coś złego do głowy nie weszło. Rozmawiałaby z jakimś obcym i jeszcze chciała się z nim spotkać. A potem by się okazało, że on jest dwadzieścia lat starszy albo że to jakiś zboczeniec. Ale po cichu młodzi Romowie robią swoje. Ci, co czatują, nie chwalą się starszym, a babcia, dziadek nie znają internetu. Gdyby wiedzieli, to… Są też rodzice nowocześni, co pozwalają. Mnie tata pozwalał. Chociaż jak chłopak siedzi na czacie, to tak źle nie wygląda, jak kiedy siedzi dziewczyna - podkreśla Vanessa. - Przecież dziewczyn tu więcej niż chłopaków! Vanessa ma takie znajome.

120 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 121 SPOŁECZEŃSTWO

Powiem pani tak szczerze, z uniesioną prawą ręką w górze. Mówiłem to na publicznych wystąpieniach i w gazetach, i wszędzie, i w telewizji, i tu pani też powiem, że choćby mi Amerykę dawali, tobym swojej Polski nie zamienił. Skąd jesteście? Cyganie, z którymi rozmawiałam, podkreślali, że czują się i są Polakami. Mają świadomość tego, że przez Polaków traktowani są jak obywatele drugiej kategorii, że ciężko jest zaakceptować „polskość” Ro- Romska ojczyzna G Jakby pani pojechała do mów. Nie zmienia to jednak faktu, że czują się takimi Ojczyzna dla mnie? Dla mnie ojczyzna to jest Włocławka i zobaczyła, jak tam samymi obywatelami tego kraju, jak my, obywatelami, czymś wyjątkowym, no bo jeżeli... Jeżeli się tu- którym należą się takie same prawa i szacunek. taj człowiek urodził, jeżeli się wychował, to po chodzą. G U nas się dziewczyny W Polsce rodzona jestem. No ja pani coś powiem. Po- prostu czuje się tak swojo, pewnie, prawda? nie malują, a u nich - tak. szłam do szkoły, nie? No i to dyrektorka szkoły, a ona Dla mnie ojczyzna jest tym, że jestem pewna. się mnie nie pyta, co my mamy w paszportach i w do- Jestem taka po prostu rozluźniona. Rozumiem G W Tomaszowie też się malują, wodach wpisane. Czy u nas pisze Cygan? To ja mówię: wszystkich. Wszyscy mnie rozumieją. Znam w Bydgoszczy też się malują, proszę panią, a gdzie my rodzone, kim jesteśmy? Jes- ten język. pudle sobie takie robią na głowach teśmy w Polsce rodzone. Jesteśmy obywatelami polskimi. W języku romani brakuje słowa na określenie Jesteśmy Polakami, nie? Po prostu nasza nacja tylko ojczyzny. Nie oznacza to jednak, że Cyganie Cygan. Tak jak w Polsce są Kaszuby, są Ślązacy, nie? jej nie nazywają. Mówią o niej jamaro krajo Marta Godlewska Mają takie swoje różnice. Różnią się od warszawiaków. (nasz kraj), jamaro sfeto (nasz świat) czy „na- i Justyna Kopańska Warszawiak nie będzie znał dużo słów Kaszuba. To co, sza ziemia”. mam mu wpisać w dowodzie Kaszub? I to takie uczone Mówimy „nasza ziemia”, „nasze państwo”, ale i takie głupie pytania zadają. nie ojczyzna. Nie ma takiego wyrazu. Moi rozmówcy mówią o Polsce, że jest to kraj zarówno Polaków, jak i uro- Moje miasto dzonych w nim Cyganów. Współcześnie Cyganie czują się związani nie tylko z Ojczyzna - co to jest? No Polska, prawda? Bo mieszkamy tu, jak mówiłam. Polską, ale często także z konkretnym polskim mias- Urodziliśmy się tu. Obywatelstwo mamy. I to jakby pojechał do innego kraju, tem. Mając na uwadze wędrowny styl życia ich przod- to tylko by na zarobek albo tego… Ale jak coś, to się mówi: „Wracamy do oj- ków i stereotyp Cygana - wiecznego wędrowcy, fakt czyzny, bo to jest nasza ojczyzna - Polska”. ten może zaskakiwać. Należy jednak pamiętać, że dzisiejsi Romowie są spo- Tu się urodziłem. Tak samo się czuję, jak Polak. Mamy narodowość cygańską, łecznością osiadłą, większość z nich wędrówkę taborami zna jedynie z opo- ale też obywatelstwo mamy polskie. wieści dziadków. Bardzo wyraźna identyfikacja z miejscem zamieszkania No tak, no bo my się urodziliśmy w Polsce, no to to jest nasz kraj też. Wasz jest widoczna u Cyganów z grupy Bergitka Roma. Zdarza się, że w grupie kraj i nasz kraj. tej całe rodziny od pokoleń zamieszkują to samo miasto czy wieś. Mamy W Polsce moi rozmówcy wychowali się, tu dorastali. To z tym państwem więc Cyganów górskich, którzy określają się jako „sądecka Roma”, „czar- związane są ich najpiękniejsze wspomnienia z dzieciństwa. Znają ten kraj i nogórska Roma” czy „szaflarska Roma”, w zależności od zamieszkiwanego dobrze się w nim czują. To właśnie decyduje o tym, że uznają go za „swoje przez siebie miasta czy wioski. miejsce”. Ja mówię, że jestem tarnowski Cygan. Moja ojczyzna? (po chwili zastanowienia) Ja się urodziłam w Rosji, w Kijowie. Również przedstawiciele grupy „polska Roma” coraz częściej identyfikują Bo mama przywędrowała do Polski i w Polsce się już wychowałam. Nieraz, siebie samych, jak i inne rodziny czy grupy rodowe, z konkretnym miastem. jak ktoś nawet zobaczy mój dowód osobisty, to: „O ho, ho, to mamy kijo- Mówią często: „łódzka Roma”, „częstochowska Roma”, „piotrkowska Roma” wiankę!”. Ja mówię: urodzić to się można wszędzie, ale ważne, gdzie się wy- albo po prostu „Piotrkowiaki”. chowałam. A wychowałam się w Polsce. Tak jak teraz, jak coś tam się stanie, to mówią na nas „łódzka Roma”. „Łódzka Mimo iż życie w Polsce nie zawsze jest łatwe, to jednak większość moich Roma”. No bo my z Łodzi. Albo „częstochowska Roma”, albo „katowicka Roma”. rozmówców nie zamieniłaby jej na żaden inny kraj. Nie wyobrażają sobie, Można nawet odnieść wrażenie, że w niektórych sytuacjach miejsce za- by mieli gdzieś na stałe wyjechać. mieszkania staje się ważniejszym identyfikatorem niż grupa rodowa. Jeden Tu się urodziło, tu się wychowało. Ja sobie nie wyobrażam gdzie indziej z moich respondentów, zapytany przeze mnie o to, jakie grupy rodowe osiąść na stałe. Ja sobie nie wyobrażam. mieszkają w Polsce, odpowiedział:

122 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 123 Nie wiem, jak to pani powiedzieć. Teraz inaczej jest. Teraz się mówi tak: ze Włocławek, Tomaszów i Bydgoszcz to z kolei miasta, w których kobiety Stalowej Romowie, z Mielca, z Płocka, coś takiego. Z miasta się teraz raczej romskie ubierają się z dużą swobodą. Ich spódnice są krótsze i węższe, fry- wszystko mówi. zury natapirowane (głowy swoim wyglądem przypominają pudla). Kobiety Coraz częściej zatem w sytuacji, kiedy dochodzi do spotkania obcych sobie te szokują również makijażem. Dotyczy to nie tylko młodych dziewcząt, Cyganów, pada pytanie nie o grupę rodową, lecz właśnie o miasto. Cyganie, ale także dojrzałych, starszych pań. pytając: Karyk san lub Katar san (skąd jesteś), oczekują, że w odpowiedzi Ale jakby pani pojechała do Włocławka i zobaczyła, jak tam chodzą. Mają usłyszą nazwę miasta, z którego pochodzi dana osoba. Łodzianin odpowie też te krótkie spódniczki, przed kostkę takie. Wszystkie są takie wymalowane łodziatyr, warszawianin - warszawatyr, a mieszkaniec Włocławka - włoc- i to mi się nie podoba nawet. Starsze kobiety są tam wymalowane. Wymalo- ławkostyr. Z drugiej jednak strony Romowie doskonale zdają sobie sprawę, wane, wyczesane, spódniczki mają przed kostkami, eleganckie normalnie jakie grupy rodowe zamieszkują dane miasta. Słysząc więc, że gdzieś pojawiła damy. Na przykład: u nas się nie malują, a u nich - tak. W Tomaszowie też się na przykład „katowicka Roma”, mogą przynajmniej domyślać się, o się malują, w Bydgoszczy też się dziewczyny malują, pudle sobie takie robią jakie grupy rodowe chodzi. Nietrudno było spotkać wśród moich rozmów- na głowach. To wiadomo, że to są z Tomaszowa albo z Bydgoszczy. ców osoby, które całe swoje życie spędziły w jednym mieście, choć oczywiście Fryzurą wyróżniają się także romskie mieszkanki Kielc. nie brakowało i takich, w których wciąż odzywa się dusza tułacza i którzy Na przykład z Kielc jak przyjedzie, to my już poznamy po turbanie, że to co jakiś czas zmieniają miejsce zamieszkania. kieleckie przedstawniki, że fantazja kielecka. Po prostu mają na głowach z Do określenia miasta, z którym Cyganie czują się związani, służy im pojęcie chustek takie coś. Tak sobie zawijają. Czy gdzieś na wesele, czy coś, to sobie miro foro, które w języku polskim oznacza „moje miasto”. Jest to zazwyczaj tak zawijają. miejsce, w którym się wychowali. Miro foro nie musi być miejscem, w któ- Romskie mieszkanki Pabianic i Konstantynowa również nietrudno rozpo- rym spędzili całe swoje dotychczasowe życie. Często nawet ci, którzy za- znać na ulicy. Miasta te zamieszkują głównie Cyganie z grupy Jaglanych, u mieszkiwali wiele polskich miast, czują szczególny związek tylko z jednym których przepych i bogactwo widać nie tylko w domach (estetyka zewnętrzna z nich, niekoniecznie z tym, w którym spędzili najdłuższy - jak dotąd - budynków, wystrój wnętrz), ale także w ubiorze. Kobiety z tej grupy często okres swojego życia. na co dzień noszą stroje przez inne Cyganki uznawane za odświętne. Typowa Ja się tu wychowałam i tutaj mieszkam. I jak się ktoś pyta, skąd jestem, to z jest dla nich także duża ilość biżuterii, nawet u bardzo młodych dziewczyn. Łodzi. Tu jest mój dom i moje miasto, i wszystko co mam. Mieszkałam w Olszty- Odwiedzając tamtejsze romskie domy, witana byłam przez młode dziew- nie. Dwa lata. Tam jest bardzo ładnie i bardzo miło. Jest taka grupka Romów, czyny ubrane tak, jakby za chwilę miały gdzieś wyjść. Na ogół jednak oka- trzymają się razem. Bardzo miłe miasto, wspaniali ludzie. Naprawdę. Nic nie zywało się, że jest to ich zwykły, codzienny strój. mogę złego powiedzieć. Ale jednak zawsze do tej Łodzi ciągnie. I w Pabianicach! Od razu rozpoznam, że to Romka z Pabianic. Konstantynów, Miro foro to miejsce, z którym trudno się rozstać. Jeżeli jest się za granicą, Pabianice. Po wszystkim! Po ich szatach, po ubraniach. Bardziej mają takie, to tęskni się nie tylko za Polską, ale właśnie także za konkretnym miastem, takie... takie romskie, takie typowo romskie. Może nie tak kolorowe, ale za „swoim miastem”. takie... takie wiadomo, że zwykła Polka czy tam inna dziewczyna takiego Jadą zarobić i tu wracają. Nie siedzą tam. Z którego ktoś miasta pochodzi, stroju nie założą. To znaczy ja bym tego nie założyła na co dzień. Może nie to tam ciągnie go. Wraca do swojego miasta. Tam może być i 20, i 30 lat, ale kolorowe, ale za bardzo ozdobne. Nie chodzi o kwiatuszki właśnie. Niby... już tam do tej rodziny, do tego miasta go ciągnie. My tu mieszkamy, to jest od święta bym to ubrała, ale na co dzień bym tego nie ubrała. Może to jest mój dom. My mamy tu swoje domy. My tak jak jedziemy za granicę, to aby tak. Ja nie wiem czemu. Może zbyt bogato? Po prostu ja bym tego na co trochę zarobić i przyjeżdżamy. Każdy musi mieć swój dom na stałe. dzień nie założyła i koniec. Romscy mieszkańcy niektórych miast mają często specyficzny sposób ubie- Występowanie takich charakterystycznych cech w wyglądzie Cyganek, rania się czy czesania. Jest on na tyle charakterystyczny, że inni Cyganie, zwłaszcza w mniejszych miastach, można wytłumaczyć tym, że zamiesz- spotykając na ulicy swoich „rodaków”, są w stanie przynajmniej domyślać kujące je społeczności romskie są małe i żyją w skupisku, blisko siebie. W się, jakie miasto zamieszkują. takich sytuacjach naturalne jest, że kobiety podpatrują sposób, w jaki czeszą Ja to też na przykład poznam, kto jest z jakiego miasta. Po ubiorze, po czesa- się ich koleżanki czy kuzynki, naśladują je. W ten sposób w krótkim czasie niu. Od razu coś takiego widzę. dana cecha upowszechnia się w całej grupie i potem jest z nią utożsamiana W dostrzeganiu takich cech rozpoznawczych zdecydowanie lepsze są kobiety przez Cyganów z innych miast. Cygankom z Piotrkowa przypisuje się na niż mężczyźni. U kobiet zresztą również łatwiej je dostrzec. Widoczne są przykład upinanie włosów wysoko, niemal na czubku głowy - moje res- zwłaszcza w przypadku cygańskich mieszkańców małych miast lub tam, gdzie pondentki z Łodzi wyjaśniają to w następujący sposób: Cyganie mieszkają blisko siebie, np. w Tomaszowie, Piotrkowie, Chojnicach Ale to jest moda. Po prostu takie mody łapią i w tych modach chodzą. To czy Włocławku. Dla przykładu: Łódź i Warszawa słyną z tego, że zamieszku- jest moda taka. Spodobało się i tak jedna od drugiej biorą. jące je kobiety romskie ubierają się raczej tradycyjnie i skromnie. One się tu (kobieta pokazuje czubek głowy) czeszą, takie bomby. Ja się tak Łódzkie Cygany i warszawskie jednakowo się ubierają po romsku. A już czesałam 10 lat temu, więcej nawet. Może wie pani, dlaczego tam tak jest? inne miasta to już wąskie spódniczki, już inaczej. W Warszawie, jakby pani Bo tam jest mniej tych Romów. Jedna od drugiej może wszystko załapuje. pojechała, tam pani nie zobaczy Cyganki, żeby była w wąskiej spódnicy. Małpują się tak.

124 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 125 Indyjska praojczyzna ale ja wiem... Moja prababcia urodziła się w Polsce, moja babcia, no moja Obecnie Cyganie wiedzą o swoim pochodzeniu coraz więcej. Dawniej mama i ja. wiedza o odległej ojczyźnie docierała do nich wyłącznie za pośrednictwem Brak poczucia więzi z Indiami nie przeszkadza im jednak w dostrzeganiu mediów, publikacji, festiwali i dni kultury romskiej. Nie była przekazywana podobieństw między kulturą własną a kulturą odległej praojczyzny. Widzą przez starszyznę. Z prowadzonych przeze mnie badań wynika, że współ- je na przykład w podziale świata na to, co czyste i nieczyste. Twierdzą, że cześnie Romowie coraz bardziej interesują się własną kulturą - oglądają kodeks skalań, jaki obowiązuje w ich kulturze, został zaczerpnięty właśnie poświęcone jej programy w TV, czytają książki. Nic więc dziwnego, że z Indii. coraz częściej są świadomi tego, z jakiego kraju wywodzą się ich przodkowie, No... są pewne zawody, których Rom nie może wykonywać. To jest lekarz, coraz częściej też przekazują tę wiedzę innym Cyganom. Źródłem informacji policjant... No i nie może też pracować przy oczyszczaniu miasta. To już jest o Indiach są dla nich w tej chwili już nie tylko TV, prasa czy książki, ale związane z kulturą od dawien dawna. Takie zasady po prostu zawsze dla także inni Romowie - rodzice, dziadkowie, rówieśnicy. nas były, zostały przywiezione już z Indii. Do tej pory są w Indiach kasty wy- Wie pani, mąż czytał bardzo dużo książek. On był naprawdę uczony. On znaczone do pewnych czynności. miał średnią szkołę skończoną. On był pierwszym choreografem cygańskim. Romowie twierdzą, że z kultury swoich praprzodków przejęli także szacunek To już nie był byle kto. Bo to już było bardzo, bardzo wysokie stanowisko, dla ludzi starszych. prawda? Był dyrektorem zespołu. To już był na poziomie. On bardzo czytał Starszego brata, starszą siostrę całuje się w rękę. Tak jak w Indii jest w stopę, książki, na różnych tematach. On jeszcze trochę i mógłby być politykiem. to my całujemy w rękę. Naprawdę. I tak stąd właśnie mi to wszystko wiadomo było, że Cyganie rze- Dostrzegają również podobieństwo języka romani do języka, który mają czywiście to się wywodzą z Indii. okazję słyszeć w hinduskich filmach. Twierdzą, że rozumieją w nim wiele Naprawdę Cyganie to pochodzą z Indii. Nawet nam nasze rodzice i wszyscy słów. Jest to, ich zdaniem, jeden z wielu argumentów za tym, że pochodzą mówią, że pochodzą z Indii. To znaczy, wie pani, to jest po prostu domysł, z Indii. ale to jest możliwe. Mi się wydaje, że my chyba pochodzimy z tych Indii. Bo oni rozmawiają tak My pochodzimy z Indii. Na przykład: ja teraz mojemu synowi to mówię, że jak my. Mamy kasetę z filmem, wie pani? I normalnie to rozumiemy. Nie pochodzimy z Indii. Mój syn będzie miał dzieci, to też im powie. musimy mieć te filmy przetłumaczone, bo rozumiemy. Wśród moich rozmówców znaleźli się jednak i tacy, którzy wierzą w po- Niby mówią, że Romowie się z Indii wywodzą, ale ja wiem? Niby ta kultura, chodzenie Cyganów z Egiptu. Należy jednak pamiętać, że przekonanie to ten ubiór taki, ten śpiew i taniec... Może to nas łączy tylko. Niektóre słowa są oparte jest głównie na tym, co usłyszeli w TV. Nie spotkałam się z tym, aby takie, że się da zrozumieć. była to informacja usłyszana od innych Cyganów. Trudno rozstrzygnąć, Dostrzeżenie, czy też dopatrywanie się takiego podobieństwa przez Polaków czy oglądając poświęcony ich kulturze program, nie do końca zrozumieli w pewien sposób schlebia Cyganom, nobilituje ich. Nie oznacza to, oczy- różnicę między Egiptem a „Małym Egiptem”, czy też może mieli okazję wiście, że chętnie wypierają się oni swego cygańskiego pochodzenia. Mogą usłyszeć błędną hipotezę dotyczącą ich pochodzenia. jednak choć przez chwilę być egzotycznymi przybyszami z odległego kraju, Wiem z tego, kochanie, że w telewizji słyszałam, jak jakiś tam naukowiec, którym okazuje się zainteresowanie, a nie budzącymi uprzedzenia i niechęć jakiś profesor wypowiadał się, że to nie jest prawdą, że z Indii, tylko z Egiptu. Cyganami. Z telewizji. Ja słyszałem jeszcze, że ponoć Cyganie są z Egiptu. Wygląda zatem na to, że Cyganie nie są grupą pozbawioną własnej ojczyzny. Od jednego z moich rozmówców usłyszałam opowieść o tym, że pewna Związku z Indiami co prawda nie odczuwają, ale za to nie można nie do- grupa Cyganów przez jakiś czas przebywała w Egipcie, razem z Żydami. strzec ich przywiązania do Polski. Cygańskie pochodzenie nie umniejsza Była to grupa muzyków, którą indyjski maharadża „podarował” faraonowi. ich polskości. Z moich badań wynika, że niewątpliwie mają oni swoją pry- Potem jednak ich drogi rozeszły się - Żydzi powędrowali do ziemi obiecanej, watną ojczyznę. Jest nią najczęściej miasto, w którym się urodzili i wycho- a Cyganie rozproszyli się po całym świecie. Mężczyzna nie znał jednak po- wali, w którym mieszka ich najbliższa rodzina i w którym spoczywają ich wodu, dla którego jego praprzodkowie opuścili Egipt. zmarli przodkowie. Mimo że nie mają własnego państwa, to jednak - obok Romowie pochodzą, jak wiadomo jest, z Indii. Ale maharadża indyjski onego ojczyzny prywatnej - mają ojczyznę ideologiczną. Jest nią bez wątpienia czasu oddał grupę muzyków faraonowi do Egiptu. I, proszę panią, tam razem, Fragment książki Polska. Czują się jej pełnoprawnymi obywatelami. Z całą odpowiedzialnością razem jak Żydzi byli w Egipcie za faraona, to oni razem tam byli. I potem, Marty Godlewskiej można o nich powiedzieć, że są jednocześnie i Cyganami, i Polakami. jak Żydzi wyszli z Egiptu, to i Cyganie z nimi poszli. Poszli razem. I co? i Justyny Kopańskiej Marta Godlewska i Justyna Kopańska Poszli do swojej ziemi obiecanej, a Cyganie gdzieś tam odbili i rozeszli się po „Życie w dwóch światach. całym świecie. Tożsamość współczesnych Cyganie nie postrzegają Indii jako swojej ojczyzny. Są one dla nich krajem Romów”, Warszawa 2011, bardzo odległym, nie tylko przestrzennie, ale i „mentalnie”. Deklarują, że Instytut Etnologii i Antropologii nie czują z nim związku. Za swoją ojczyznę uważają Polskę, a nie kraj, w Kulturowej & DiG. którym nigdy nie byli i o którym bardzo mało wiedzą. Skróty, tytuł i śródtytuły Ja wiem skąd pochodzą? Przeważnie mówią, że z Indii. Mówią, że z Indii, od redakcji

126 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 127 SPOŁECZEŃSTWO MiSjONarZ wyjechał G Dorosłym pomagał szukać pracy. G Dzieciom organizował zajęcia z pisania i czytania, by mogły poznać katechizm. G Sam uczył się romskiej tradycji

Bartłomiej Kuraś

Po 28 latach władze kościelne odwołały księdza Stanisława Opockiego - krajowego duszpasterza Romów - z parafii w Łososinie Górnej, gdzie opie- kował się ubogim romskim osiedlem. Tarnowska kuria uznała, że „wyczer- pała się formuła posługi duchownego”. Ksiądz Opocki pracuje teraz w małej parafii Rudka pod Tarnowem, w swoich rodzinnych stronach. Choć po tylu latach ciężko mu było wyjeżdżać z Łososiny Górnej w gminie Limanowa, to mówi, że nie ma żalu do kurii. - Jako krajowy duszpasterz Romów, którym pozostaję, nadal będę się zaj- mował romskimi sprawami w całej Polsce. O moich dotychczasowych pa- rafianach z osiedla Koszary w Łososinie Górnej też nie zapomnę - zapewnia ksiądz Opocki. Czemu duchowny stamtąd wyjechał? - Ostatnio mieliśmy informacje, że konflikt w tamtej parafii bardzo się nasilił. Kuria odbierała sygnały, że nie bez znaczenia jest tu postawa du- chownego. Uznała więc, że na dziś wyczerpała się formuła posługi księdza Opockiego, który w Łososinie Górnej sprawował ją od 28 lat - wyjaśnia ksiądz Jerzy Zoń, rzecznik tarnowskiej kurii.

Żal w Koszarach Ksiądz Stanisław Opocki nie ukrywa - z powodu zaangażowania w romskie sprawy zdarzało mu się w Łososinie Górnej odbierać telefony z pogróżkami. O tym, jak w regionie nastawiona jest do niego polska większość, świadczą wpisy na lokalnym forum internetowym pod informacją o odwołaniu księ- dza. „A niech idzie w pi... byle jak najdalej stąd! Myślę - nawet jestem przekonany - że zdecydowana większość będzie zadowolona z tego faktu”. „A parafianom, a zwłaszcza mieszkańcom Koszar, limanowianom, za to, że przez lata robiło się z nich na całą Polskę rasistów, to ksiądz »przepra- szam« nie powie?”.

128 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 129 Ksiądz nie wierzy, że o nim i o Romach myślą tak wszyscy mieszkańcy Li- Na poprzedniej stronie Ksiądz też się uczył - tradycji i obyczajów romskich. Zauważył, że mimo manowej. Wieś Koszary pod Limanowa, biedy bardzo się wspierają, szanują rodzinę. Tak jak powinni to robić - Przez czas mojej posługi na tym terenie spotkałem się ze wspaniałymi przy- ksiądz z mieszkańcami. wszyscy katolicy. kładami wzajemnego szacunku. Pomagałem poznawać się tym dwóm śro- Fot. Bartłomiej Kuraś/Agencja Zaczął jeździć po kraju i wyszukiwać podobne osiedla w całej Polsce. Na- dowiskom. A że nie wszystkich udało mi się przekonać, to ci, którzy są nie- Gazeta mawiał miejscowych księży, by postępowali jak on w swoich parafiach. A chętni Romom, nadal łatwo zdobywają poklask ksenofobicznymi hasłami. razem z nauczycielami zakładał romskie klasy. W końcu episkopat oficjalnie Ale i tak jest znacznie lepiej niż wtedy, gdy zaczynałem - uważa duchowny. uznał go za krajowego duszpasterza Romów. Ruszył także za granicę, choćby Władze gminy Limanowa nie chcą komentować odejścia księdza. Twierdzą, Duszpasterz zbyt na Słowację czy do Rumunii, gdzie w wielu przypadkach sytuacja tej mniej- że nie mieszają się w decyzje kurii. prawdziwy szości jest gorsza niż u nas. Zapraszał do Polski na pielgrzymki. Do Lima- Za to romscy mieszkańcy Koszar są rozżaleni. nowej - przed ołtarz Matki Bożej Bolesnej - i do Częstochowy zaczęły przy- - Ksiądz Opocki był nam tu potrzebny, by wstawić się za nami. Tylko on ilkakrotnie jeżdżać pierwsze setki, a potem tysiące Romów. Po śmierci Jana Pawła II rozumiał naszą sytuację. Jak go teraz zabraknie, to nie wiem, co będzie, bo odwiedzałem księdza Romowie modlili się przed jasnogórskim obrazem o jego rychłą beatyfikację. większość polska jest przeciw nam - martwi się Józefa Bącio. KOpockiego i ubogie Było gwarno i śpiewnie. Oprawę muzyczną dla mszy stworzył cygański ze- - Tak dobrego księdza to chyba sam Bóg nam zesłał. On o nas dbał, dzieci romskie osiedle w Koszarach. spół Kałe Bała (Czarne Włosy), któremu od dziewięciu lat przewodzi Teresa posyłał do szkoły, by się asymilowały w polskim społeczeństwie - dodaje I wiem, że decyzja kurii jest Mirga, obdarzona pięknym głosem romska pieśniarka i poetka z Czarnej Jolanta Kądziołka. trudna do przyjęcia zarówno Góry koło Bukowiny Tatrzańskiej. dla duchownego, jak i jego - Jan Paweł II kochał Romów. Podczas mszy, które dla nich odprawiał, za- Pokój i dobro dotychczasowych wsze przemawiał w języku romskim - mówi ksiądz Opocki. - Pamiętam, Ksiądz Opocki przyjechał do Koszar na początku lat 80. podopiecznych. jak krótko przed śmiercią papieża otrzymałem telefon z Watykanu. Dzwonił - Gdy zobaczyłem, w jakich strasznych warunkach żyją tu Romowie, posta- Bo czymże ksiądz zawinił? ksiądz prałat Ptasznik. Tłumaczył, że Ojciec Święty przygotowuje się do nowiłem, że będę dla nich jak misjonarz - opowiada. - Wcześniej myślałem o Stawał po stronie Romów, spotkania i nie wie, jak mówić: Rom czy Cygan? Wyjaśniłem, że można wyjeździe na misje do Afryki. Ale uznałem, że bardziej przydam się w Polsce. zamiast sprzyjać lokalnym używać obu tych słów, ale lepiej mówić Rom. Cygan kojarzy się trochę Wspomina, że na początku bał się Romów - mieszkali w lepiankach, nie władzom, kiedy dochodziło ujemnie. To był dla mnie wielki zaszczyt podpowiadać papieżowi. umieli czytać i pisać. Żyli jak w niechrześcijańskim kraju. Dzieci bez chrztu, do konfliktów. Był zbyt pierwszej komunii, bierzmowania. Dorośli bez katolickich ślubów. Do ko- wyrozumiały dla odmienności Spotkanie w świetlicy? ścioła nie zaglądali. Romski ministrant. kulturowej, zbyt miłosierny Ksiądz Opocki zapewnia, że nadal będzie się opiekował Romami, organi- Fot. Piotr Wójcik/Agencja Gazeta I ksiądz Opocki postanowił to zmienić, powoli zaczynali sobie ufać. dla słabości. Opiekował się zował pielgrzymki. I ma nadzieję, że w końcu doczeka się otwarcia świetlicy Pierwsze wizyty mieszkańców Koszar w kościele to było wydarzenie głośne biednymi. integracyjnej w Koszarach. Dwa lata temu, składając wniosek o jej budowę, w całej okolicy. Polacy nie mogli się nadziwić, jak księdzu udało się zaciągnąć Słowem, postępował jak wszedł w konflikt z władzami gminy. ich do świątyni. Przecież przez tyle lat byli „bezbożnikami”. Niektórzy wąt- prawdziwy chrześcijanin. Zaproponował, by budynek stanął na gruncie gminnym, tuż przy ubogim pili, by udało się Cyganów nawrócić na stałe. Uwierzyli w przemianę do- Okazuje się, że dla niektórych osiedlu romskim z ponad 80 mieszkańcami. Pieniądze daje rząd w ramach piero, gdy romscy chłopcy zaczęli księdzu służyć do mszy jako ministranci. zbyt prawdziwy. programu integracji Romów. Kiedy już co niedziela kościół wypełniali Romowie, ksiądz postanowił spe- W Polsce toczy się teraz Gmina Limanowa nie miała innych planów wobec działki, ale ksiądz nie cjalnie dla nich postawić kaplicę. dyskusja o miejscu Kościoła dostał zgody na świetlicę. Lokalne władze przeprowadziły konsultacje spo- - Ojciec Święty mówił, że nie wystarczy tolerować Romów, trzeba ich trak- w życiu publicznym. Wydaje łeczne w momencie, gdy prawie wszyscy Romowie wyjechali z Koszar na tować jak braci - tłumaczył parafianom ideę budowy romskiego kościółka. mi się, że tą decyzją władze pielgrzymkę, i posiłkując się ich wynikami, stwierdziły, że nikt na tym I cieszył się, że lokalna społeczność pomogła. Tu dostał cegły, tam deski, kościelne nie przysporzyły terenie świetlicy nie potrzebuje. Gminie przepadło 130 tysięcy złotych z niektórzy wpłacali datki. sobie nowych zwolenników, rządowego programu. Patronem został błogosławiony Zefiryn, pierwszy Rom, którego beatyfikował a pewnie kilku straciły. „Takie działania, Panie Wójcie, żywo przypominają niecne praktyki ko- Watykan. Kaplica pod jego wezwaniem stanęła tuż obok kościoła parafial- Bartłomiej Kuraś munistycznych władz PRL” - napisał wtedy duchowny w oficjalnym prote- nego w Łososinie Górnej.Wewnątrz umieszczono napis „Pacia thaj łaciben” - ście. I nie ustał w staraniach o świetlicę. „Pokój i dobro”. To te zdarzenia ma na myśli tarnowska kuria, gdy nasilającym się konfliktem tłumaczy odwołanie duchownego z parafii. Romska Madonna W ubiegłym roku Caritas kupił inną działkę w Koszarach, na której ma Zanim powstała romska kaplica, w niedzielę ksiądz Opocki organizował powstać świetlica integracyjna. dzieciom z Koszar zajęcia z pisania i czytania, tak by mogły poznać kate- - Wierzę, że otwarcie tej świetlicy pomoże zwalczyć antagonizmy na terenie chizm i przystąpić do pierwszej komunii, a potem do bierzmowania. Limanowej. Wszystkie moje działania temu służyły i nadal będą służyć, W miejscowej szkole namówił nauczycieli, by wzięli się za edukację małych choć już tam nie mieszkam. Będę wracał i spotykał się z mieszkańcami Ko- Romów. A dorosłym pomagał w załatwianiu codziennych spraw w urzędach, szar w świetlicy - zapewnia ksiądz Opocki. szukał pracy. Bartłomiej Kuraś

130 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 131 integracji” jest według niego rozplenienie się mutov i Jirkov w północnych Czechach. Jest tam SPOŁECZEŃSTWO „leni i złodziei”. wysokie, bo aż 20-procentowe bezrobocie. Pracy Problemem jest to, że wielu ludzi go słucha. często nie mają zarówno wykształceni absolwenci, Aresztowano ponad 40 osób. jak i niepiśmienni Romowie. Po wydarzeniach w Varnsdorfie Vandas, czter- dziestolatek z oczami schowanymi za silnymi „Dnes”, 24.09.2011: Niemcy boją się szkłami, musiał się czuć jak wybawca uciśnio- napięć w północnych Czechach Biedacy nych. Mieszkańcy tego miasta, znużeni przestęp- czością, już nikogo innego nie słuchają. Ale też Obywatele miast w Saksonii pilnują nawzajem nikt inny z nimi nie rozmawia. swoich majątków. Po wydarzeniach w Rumburku - Atmosfera jest straszna. Vandas wykorzystuje miasto opuściło około 200 Romów, którzy tułają nienawidzą społeczne rozżalenie - mówi pracownik jednej z się po okolicy, okradając ogródki, garaże, auta. czeskich organizacji pozarządowych. - Obawiam - Ze złodziejami z Czech ma tu styczność prawie G Aż trzy razy w ciągu jednego się, że będzie gorzej, i to nie tylko tutaj. Ludzie są każdy. Ostatnio młoda Czeszka pytała mnie o wrześniowego tygodnia kilkaset zdesperowani, a Vandas jest jedyną osobą, która drogę, na drugi dzień ukradziono jedno auto, osób demonstrowało chce z nimi rozmawiać. dwa inne miały uszkodzone zamki. Na szczęście biedaków Vandas trafił idealnie w antyromskie nastroje. tuż obok jest policja - opowiada anonimowy męż- w Varnsdorfie w północnych Ci, którzy na co dzień zajmują się problemami czyzna. Czechach przeciw Romom, których wini się za nagły wzrost Romów, obawiają się, że sytuacja może się jeszcze W spokojnej willowej dzielnicy nie znano wcześ- bardziej zaognić. Na północy Czech i Moraw, niej płotów, dziś ludzie wieszają na bramach tab- przestępczości w regionie. G Podobne demonstracje odbywały się gdzie są romskie społeczności, biedni są także liczki z napisami „Wstęp wzbroniony”, „Posesja regularnie w pobliskim Šluknovie, Rumburku oraz Novym Borze. biali, którzy pobierają takie same zasiłki socjalne prywatna”. Według Niemców złodzieje wybierają G Nacjonalistyczna partia DSSS, która inicjuje i wspiera wystąpienia, jak Romowie. A przecież nikt tak nie nienawidzi głównie auta, które znikają za granicą. W skle- biedaków jak inni biedacy... pach kradną przede wszystkim alkohol, żywność, zyskuje coraz więcej zwolenników - jej przedstawiciele weszli do władz Romowie, którzy koczują w Šluknovie, psują lu- okradane są mieszkania, domy, ogródki. Niemcy kilkunastotysięcznego miasta Krupka. dziom krew: po pierwsze kradną, po drugie spra- zakładają obywatelskie grupy pilnujące nie tylko wiają wrażenie, że świetnie im się żyje. - Nie w Seiennesdorfie, ale i w Neugersdorfie czy umieją gospodarować pieniędzmi - mówi ekspert Grosschoenau. - Ludzie się boją. U nas najczęściej pozarządowej organizacji. - Gdy dostaną zasiłek, kradną alkohol i pieniądze. Nas okradziono, gdy W Varnsdorfie tłum zaatakował romskie schro- i w innych miastach - komentował wzruszony jadą do marketu taksówką, napełniają koszyki byliśmy w pracy - żali się właścicielka restauracji nisko. Ludzie krzyczeli: „Czechy dla Czechów”, Tomáš Vandas, szef DSSS [Dělnická Strana So- papierosami Marlboro, drogimi alkoholami, a w Grosschoenau. rzucali butelkami i kamieniami w policjantów. ciální Spravedlnosti, czyli Robotnicza Partia Spra- tego ludzie nie znoszą. W ciągu tygodnia już nie Mieszkańcy uważają, że nie pomagają nawet po- Policja użyła armatek wodnych. Zatrzymano po- wiedliwości Społecznej - przyp. red.]. Opowie- mają pieniędzy, więc idą kraść. licyjne patrole, które pojawiły się w ostatnich ty- nad 40 osób. działo się za nią 9,5 procent uprawnionych. To Problemy z Romami miasta sobie częściowo same godniach. - Na przestępczość nie ma to żadnego Bezpośrednią przyczyną protestów były sierp- było już trzecie - z powodu fałszerstw wyborczych zafundowały. Lata temu sprzedały całe dzielnice wpływu. Chociaż wierzymy, że to kwestia czasu i niowe incydenty z udziałem ludności romskiej. - głosowanie mieszkańców Krupki. Vandas nie- czy osiedla, np. w Předlicach koło Usti nad Łabą sytuacja się polepszy, nastroje wśród ludzi nie są W Rumburku grupa około 20 Romów napadła dawno ukończył Wydział Komunikacji Społecz- czy w Šluknovie, prywaciarzom, często z romskiej dobre - mówi Mike Ruckh, starosta Sebnitz. na czterech młodych ludzi wracających z dysko- nej na Uniwersytecie Jana Amosa Komeńskiego mafii, która żyje z rosnących czynszów. W efekcie Według miejscowych ponowne wprowadzenie teki, jedna osoba została poważnie ranna. Wcześ- (UJAK), znanej uczelni „turbostudentów” [okre- powstała wielka grupa najbiedniejszych, którzy kontroli na granicach nie jest dobrym wyjściem niej kilku Romów z maczetami wtargnęło do baru ślenie studentów, którzy kupują dyplom lub przy- mieszkają w najgorszych, ale i najdroższych z sytuacji. Czesi sami muszą rozwiązać swoje pro- w Novym Borze i dotkliwie poraniło klientów. śpieszony tryb nauczania - przyp. red.]. Tak też mieszkaniach, a na życie zostaje im tyle, co zaro- blemy z Romami. Jednak przyczyny antyromskich nastrojów są tę szkołę nazywa poprzedni szef Wydziału Ko- bią na kradzieży. - Oni są straszni. Co będzie, gdy przyjdą do nas? znacznie głębsze, a konflikt narasta od lat. munikacji Społecznej Petr Žantovský, u którego Vandas jest aktywny nie tylko w Krupce, ale i na - boi się Ute Kretschmar, pracownica piekarni w Co o tych wydarzeniach napisała czeska prasa? Vandas studiował i który z uczelni odszedł. północy Czech i Moraw, np. w zeszłorocznych Oppach. „Gdy widzimy, że państwo - a raczej skorumpo- wyborach parlamentarnych uzyskał w Usti nad Inni uważają, że Czesi to rasiści. - Za tym wszyst- „Reflex” 22.09.2011: Czy Czechy czeka wana elita władzy - znów kłamie jak z nut, po- Łabą 2,6 procent głosów. Rządowa Agencja do kim stoi wasza władza. Bogacze kupili im tu trzebujemy mityngami i zgromadzeniami poka- spraw Socjalnych (APSZ) sporządziła mapę domy, Pragę wam wyczyścili, a teraz się dziwicie wojna etniczna? zać, że narodowa opozycja nie będzie stać „romskich problemów”, wskazując na takie - dodaje Wolfgang z Neugersdorfu. - Jesteśmy przekonani, że po sukcesie DSSS w bezczynnie” - pisze Vandas w rozmowie z samym miasta, jak: Jesenik, Ostrava, Havířov, Přerov na Z czeskiego przełożyła Maja Wesołowska wyborach komunalnych w Krupce pojawimy się sobą na stronach DSSS. Efektem „humanistycznej Morawie, Šluknov, Most, Usti nad Łabą, Cho-

132 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 133 nych utożsamianiem Romów z kryminalistami. minację Romów polegającą na tym, że dzieci SPOŁECZEŃSTWO Wybierają kozła ofiarnego, który jest łatwym ce- romskie w Czechach masowo umieszczano w lem, albowiem Romowie stanowią jedną z naj- szkołach dla dzieci z upośledzeniem umysłowym. bardziej bezbronnych grup. Ta sytuacja przypo- Np. w rejonie Ostrawy dziecko romskie miało mina najczarniejsze chwile historii europejskiej”. 27 razy większą szansę znalezienia się w szkole Zgromadzenie opiera te stwierdzenia na raporcie specjalnej niż dziecko nieromskie. Aby wypełnić przygotowanym przez słowackiego posła Józsefa postanowienia wyroku, Czechy muszą zreformo- Ze strasburskiej Berényi, który udokumentował szereg zatrważa- wać cały swój system szkolny, eliminując z niego jących faktów z najróżniejszych części kontynentu wszelkie przejawy segregacji dzieci romskich. A europejskiego: pobicia, podpalenia i napady na właśnie realizacja tego zadania okazuje się wy- osady romskie (były ofiary ze śmiertelnymi włącz- jątkowo trudna. Chodzi nie tylko o opór rodziców Piotr Turek wokandy nie, w tym dzieci), wypędzenia z miejsca zamiesz- nieromskich, którzy nie chcą, żeby ich dzieci kania czy budowa murów odgradzających Romów uczyły się razem z Romami. Tak samo niechętni m.in. we Włoszech, Wielkiej Brytanii, Bułgarii, integracji okazują się rodzice romscy. Na wza- G Europejski Trybunał Praw Człowieka: Czy książki objęte Czechach, na Węgrzech, w Rosji, Rumunii. jemną nieufność Romów i Czechów nakładają patronatem tureckiego Ministerstwa Kultury obrażają Romów? Rezolucja wyróżnia się realistycznym podejściem, się interesy nauczycieli: w szkołach specjalnych G „Cygan gra kurdyjskie tańce” stwierdzając na wstępie, że dostęp do edukacji i korzystają oni z przywilejów finansowych, które odpowiednich mieszkań to podstawowe środki straciliby, gdyby te placówki włączono do ogól- umożliwiające przerwanie błędnego koła dyskry- nego systemu oświaty. Sprawa Aksu przeciwko Turcji dotyczy dwóch problem uprzedzeń. Ich niebezpieczeństwo polega minacji, w którym tkwi większość Romów. To nie znaczy, że władze czeskie pozostają bez- książek opublikowanych pod patronatem Minis- na tym, że nie tylko są wyrazem dyskryminacji, Stwierdza, że bilans dotychczasowych działań jest czynne. Przeprowadziły szczegółowe badania terstwa Kultury. W pierwszej, zatytułowanej „Cy- ale też i ją powodują. Zakwestionowane fragmenty zawstydzający (!), skoro pomimo wykorzystania przyczyn, dla których dzieci romskie tak często ganie w Turcji”, opisano Romów jako społeczność publikacji przekazują zaś – bez względu na intencje wielkiej ilości pieniędzy – i papieru – sytuacja umieszczane były w szkołach specjalnych (badano przestępców, poligamistów i ludzi obyczajowo roz- autora - całą serię wysoce dyskryminujących spo- Romów nie zmieniła się od lat, chyba że na gor- prawidłowość testów używanych do określania wiązłych. W drugiej zaś - słowniku szkolnym dla łeczność romską stereotypów, które zasługiwały sze. Przyczyną tego stanu rzeczy jest brak cało- poziomu intelektualnego), jak również badania dzieci - zawarto szereg sformułowań, które stawiają na poważniejsze wytłumaczenie. ściowych, skoordynowanych strategii. Zgroma- statystyczne tego zjawiska. Co najistotniejsze, Romów w niekorzystnym świetle, na przykład „cy- Skarżący odwołał się do Wielkiej Izby Trybunału, dzenie Parlamentarne Rady Europy przypomina przygotowano szeroko zakrojony plan pełnej in- gaństwo” na określenie chciwości czy też orygi- która nie wydała jeszcze ostatecznego rozstrzyg- również, że Romowie są skrajnie niedoreprezen- tegracji romskich dzieci w szkołach („NAPIV”), nalnie dla polskiego ucha brzmiące wyrażenie „Cy- nięcia. towani w organach władzy i zachęca państwa m.in. poprzez likwidację szkół specjalnych. Szko- gan gra kurdyjskie tańce” - według słownika członkowskie do delegowania posłów romskich puł jednak w tym, że problem romski jest dla oznacza ono „miejsce, w którym panuje zamie- Zgromadzenie Parlamentarne Rady do tego zgromadzenia. Dziś nie zasiada w nim opinii publicznej tak drażliwy, że kolejne rządy szanie i hałas”. ani jeden przedstawiciel tej dwunastomilionowej ociągają się z wprowadzeniem planu w życie, choć Skarżący, turecki Rom Mustafa Aksu, zakwestio- Europy: Większość europejskich Romów społeczności… Czechy mogłyby finansować jego realizację ze nował obie książki jako dyskryminujące społecz- tkwi w błędnym kole dyskryminacji środków europejskich. Prawdopodobnie więc rok ność romską. W nieprawomocnym wyroku Europejski Trybunał Praw Człowieka: szkolny 2011/2012 oznacza brak szans na peł- z 27 lipca 2010 roku Europejski Trybunał Praw Sędziowie przywołali w zdaniu odrębnym do wy- nowartościową edukację dla kolejnej grupy dzieci Człowieka nie dopatrzył się jednak naruszenia Eu- roku międzynarodowe dokumenty, m.in. rezo- Czechy muszą zreformować system romskich rozpoczynających szkołę. Na tę właśnie ropejskiej Konwencji Praw Człowieka. Ocenił, że lucję nr 1740 (2010) Zgromadzenia Parlamen- szkolny okoliczność zwraca uwagę Komitet Ministrów choć niektóre ustępy książki „Cyganie w Turcji” tarnego Rady Europy z 22 czerwca 2010 roku o Rady Europy nadzorujący wykonywanie wyroku czytane oddzielnie wydają się obraźliwe, to książka sytuacji Romów w Europie i działalności Rady Do ciekawszych zagadnień w dziedzinie praw D.H. i inni, i wzywa władze czeskie do zintensy- jako całość ma charakter opracowania naukowego, Europy w tym zakresie. W rezolucji zwraca uwagę człowieka należy to, co dzieje się po zapadnięciu fikowania działań. zaś intencją autora nie było obrażanie Romów – przede wszystkim mocny, daleki od dyploma- wyroku Europejskiego Trybunału Praw Czło- przytoczył jedynie przykłady ich stereotypowego tycznej oględności ton. I tak np. Zgromadzenie wieka, stwierdzającego naruszenie przez państwo postrzegania. Natomiast słownik poprzedzony jest Parlamentarne stwierdza, że „jest zszokowane Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Z ta- komentarzem wskazującym, że zamieszczone wy- poważnymi aktami przemocy dokonanymi ostat- kiego wyroku wynika bowiem nie tylko obowią- Piotr Turek rażenia są przenośniami. nio przeciwko Romom (…), które odzwiercied- zek zapłaty zadośćuczynienia skarżącym, ale też - prawnik, prokurator. W latach 2006-2011 pracował w Wyrok zapadł jednak większością zaledwie jednego lają nasilenie się w Europie tendencji do anty- i zapobieżenia podobnym naruszeniom w przy- Europejskim Trybunale Praw Człowieka oraz w Radzie Europy głosu, a troje przegłosowanych sędziów złożyło romskości najgorszego rodzaju. Grupy szłości. Warto w tym kontekście prześledzić losy w Wydziale Wykonywania Wyroków Europejskiego Trybunału zasługujące na uwagę zdanie odrębne. W ich oce- ekstremistyczne korzystają z kryzysu finanso- wyroku w sprawie D.H. i inni przeciwko Cze- Praw Człowieka (Strasburg). Obecnie w Prokuraturze nie podstawową kwestią w niniejszej sprawie jest wego, żeby zbijać kapitał na lękach spowodowa- chom z 2007 roku. Stwierdzono w nim dyskry- Generalnej w Warszawie.

134 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 135 HISTORIA Cygan Marcin z rodziną

Adam Bartosz

Rozwój ruchu turystycznego, jaki nastąpił w ostatniej ćwierci XIX wieku, wyjazdy „do wód” i wędrówki krajoznawcze rodziły zapotrzebowanie na rozmaite souveniry, pamiątki z podróży. Najtańszą ich formą okazały się pocztówki z miejscowymi widoczkami, których tematyka obejmowała zarówno krajobraz, jak też mieszkających w tym krajobrazie ludzi. Na fali zainteresowań kulturą ludową, regionalną i rodzimą egzotyką, jakie towarzyszyły poznawaniu Galicji, zwrócono uwagę między innymi na Cyganów. Stanowili oni zawsze najbardziej marginalną liczebnie cząstkę zamieszkującej Galicję ludności. Po węgierskiej stronie wręcz roiło się od wędrujących czy też osiadłych po wioskach Cyganów, zaś po stronie galicyjskiej stanowili widok nie aż tak powszechny. Stąd też wzbudzali zainteresowanie rozmaitych wędrujących z tej właśnie strony podróżników, którzy często w swoich zapiskach odnotowywali ich obecność. Owo zainteresowanie wykorzystali lokalni fotografowie, których zdjęcia w formie wielonakładowych pocztówek wysyłali wędrowcy do rodzin i przyjaciół. Z terenów zachodniej Galicji znane są co najmniej trzy Na zdjęciu wyraźnie widać typową pocztówki z Cyganami osiadłymi, nazwanymi później przez naukę szałasową konstrukcję ówczesnego Górskimi, Karpackimi czy - ostatnio - Bergitka Roma. Podobnie jak na romskiego domostwa - półziemiankę większości kart pocztowych z tych lat osoby na nich uwiecznione są wykonaną z bali drzewnych, pokrytą anonimowe. Tym większa wartość karty zatytułowanej „Cygan Marcin darnią. Chłopak trzyma w rękach z rodziną w Krościenku”. harmonię, pewnie muzykowanie było jednym z jego zajęć zarobkowych. Dla badaczy takie fotografie są wartościowym źródłem ikonograficznym. Kobieta obiera ziemniaki, które wrzuca Dokumentują z wielką precyzją materialne przejawy kultury Romów, do stojącego obok garnka. Postacie w tym przypadku między innymi konstrukcję półziemianek, strój, ubrane są niezwykle ubogo, większość naczynia. Na zdjęciu wyraźnie widać typową szałasową konstrukcję ma gołe stopy. ówczesnego romskiego domostwa - półziemiankę wykonaną z bali Fot. Muzeum Okręgowe w Tarnowie drzewnych, pokrytą darnią. Młody chłopak trzyma w rękach jakąś harmonię, pewnie muzykowanie było jednym z jego zajęć zarobkowych. Siedząca kobieta obiera ziemniaki, które wrzuca do stojącego obok garnka. Postacie ubrane są niezwykle ubogo, większość ma gołe stopy.

136 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 137 Cygan Marcin pozujący na tle dwóch bud-szałasów był postacią znaną w sieni naszego domu i grał kilka kolęd, za co otrzymywał spory datek. w Krościenku na tyle, że trafił do opublikowanych w „Gazecie Podhala” Miał opinię porządnego cygana, który nie kradnie i jedzeniem padliny się wspomnień jednego z opisywaczy ciekawostek regionalnych doktora nie upadla. Toteż o swej przygodzie przed nikim, nawet przed rodzicami Michała Marka. Skojarzyłem go sobie ze znaną mi wcześniej pocztówką. nie opowiadałem, bo nie Szandor, ale ja byłbym się stał głośnym do dnia I tak oto znajomość fotografii rodziny Marcina została wzbogacona o dzisiejszego. przekaz znającego go człowieka. Co prawda autor, wspominając Cygana Marcina, skupia się dalej na relacji z pobytu u innego Cygana, Szandora Niewiele minę się z prawdą, jeżeli powiem, że moi współcześni uważali z Krośnicy, jednak całość opisu doskonale zilustrować można zdjęciem cyganów tylko za istoty człekokształtne, a byli tacy, co wątpili, czy cyganie rodziny Cygana Marcina właśnie. w ogóle mają duszę, gdyż o nią zgoła nie dbają. Boć nikt nigdy cygana nie dojrzał w kościele i nie zauważył, aby się cygan modlił, czy bodaj Swój tekst zatytułowany „Dziad, cygan i wędrowny” doktor Michał przeżegnał. Istniejące w wierzeniach boginki utożsamiano bez mała Marek opatrzył objaśnieniem: „ze wspomnień oraz na podst. zapisków Adam Bartosz z cygankami. Zresztą cygani sami wyodrębniali się - podobnie jak żydzi - etnograficznych”. Mają więc te wspomnienia wartość autentycznego, Antropolog, muzeolog, od ogółu ludności i uchodziło za nie do pomyślenia, by chcieli wejść do osobistego przekazu. Dlatego uważam za słuszne, by zacytować tekst dyrektor Muzeum środowiska wiejskiego. Toteż aczkolwiek od cyganów aż roiło się na w obszernych fragmentach, tym bardziej że do archiwalnych egzemplarzy Okręgowego w Tarnowie, dawnym pograniczu galicyjsko-węgierskim, na przestrzeni lat 50 zaszedł „Gazety” niełatwo trafić. twórca pierwszej na świecie tylko jeden wypadek, że cyganka została żoną parobczaka. stałej wystawy poświęconej „Do […] grupy żyjących z jałmużnianych datków ludzi należą wałęsający historii i kulturze Romów Cyganie mimo ciemnej barwy skóry, czyniącej wrażenie stałego brudu, się cygani. Chociaż ich znano jako skończonych próżniaków, wałkoni w Muzeum Etnograficznym nie budzili takiej fizycznej odrazy jak żebracy. Ale bo też o cyganach i wydrwigroszów, obdarzano ich, lecz nie na rachunek zapłaty w niebie w Tarnowie. Autor publikacji istniało przekonanie, że nie mieli wszy, tylko pchły. Co prawda kąśliwość lub przez zwyczajną ludzkość, tylko na odczepne, poniekąd zaś z obawy. o Romach, projektów pcheł cygańskich porównywano z pieczeniem po ukąszeniu przez »Nie dás takięmu, to ci ukradnie, abo cię tak omąmi, ze cie to dziesiec związanych z kulturą romską czerwone mrówki. W przenośni opowiadano, że ukąsiła cygańska pchła, razy telo skrobnie, jak wyniesie to, co mu ta ciśnies« - mawiano. Czasem i żydowską, wykładowca gdy padła komu na ciało kropla ukropu”. robiono z cyganem interes, nabywając odeń siekierę, nie bardzo wierząc m.in. w Podyplomowym zapewnieniu, że została przez niego własnoręcznie wyklepana. Jedynie Studium Romologii Pocztówka, na której uwieczniono rodzinę Cygana Marcina, została żelazne dynarki, służące za podstawki pod garnki wstawiane do ognia, Uniwersytetu wydana „Nakładem Antoniego Wójcika”, który być może był także były niechybnie roboty cygańskiej. Pedagogicznego autorem fotografii. Występuje ona co najmniej pod dwoma tytułami. w Krakowie. Poza już wymienionym także jako „Cygan Marcin z familią w Krościenku Nie wszystkim wróżbom cyganek dawano wiarę, pewne były tylko te, N.D” [nad Dunajcem – A.B.]. Wydana została około 1900 roku. które odnosiły się do skradzionych przedmiotów, bo w tym maczali ręce Najstarsze przeze mnie znalezione na niej daty pocztowe czy zapiski cygani i po otrzymaniu znacznej nagrody rzekomo za wróżbę przedmioty pochodzą z 1903 roku. Zdjęcie rodziny cygańskiej wykorzystano nie tylko owe podrzucali na wskazane miejsce. Z czasów młodości pamiętam do druku pocztówki. Znane jest również w formie obrazka oprawionego rodzinę cygana Szandora, zamieszkałego w górnej części wsi Krośnicy, w ozdobne passe-partou, zapewne więc zapobiegliwy fotograf umiejętnie i cygana Marcina, wysiadującego przy gościńcu w Krościenku pod wykorzystał zainteresowanie podróżników i kuracjuszy owym Wyrem, popularnego wśród bawiących w tej miejscowości kuracjuszy. egzotycznym tematem. Adam Bartosz Szandora silnie sobie zapamiętałem z czasów gimnazjalnych. Bawiło u mnie w Grywałdzie na wakacjach paru kolegów. Raz wracając z nimi z jakiejś dłuższej wycieczki, mocno wygłodzeni, przechodziliśmy koło jego szatry. Właśnie odbywała się uczta i wygrywała muzyka po chrzcie nowego cyganiątka. Byłem Szandorowi znany, więc gdy mnie przechodzącego ujrzał, wybiegł i z kolegami zaprosił do budy. Zebrane towarzystwo cygańskie poczęstowało nas piwem i przekąską w postaci niedużych kawałków mięsa, ułożonych w misce. Pragnienie i głód zaciemniło nam w pamięci tysiące opowieści o niewybredności cyganów. Napiliśmy się piwa i wzięliśmy do palców apetycznie wyglądające mięso, podobne do udek drobiu. Wychodząc od gościnnego cygana, dojrzeliśmy w sieni odsłonięte wiadro, pełne głów i oblezionej skóry padliny kociej i psiej. Wrażenie było bardzo silne i skutki były momentalne. Tego Szandora rodzice moi lubili za grę na gęślach. Co roku po wilii stawał

138 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 139 KALENDARIUM STOWARZYSZENIA 

LiPieC romskich uczęszczających do polskim. - Zajmiemy się tym znalazły się w raporcie szkoły w Maszkowicach na najbliższym posiedzeniu końcowym, nad którym prace Druga edycja w województwie małopolskim. zespołu ds. Romów w MSWiA zakończyły się we wrześniu projektu w ramach Dyrektor tamtejszej i zlikwidujemy tę praktykę. bieżącego roku. FIO podstawówki stworzył Romskie dzieci będą 27 października Stowarzyszenie Romów oddzielne wejście do budynku dostawały inne testy. Takie, w Małopolskim Urzędzie w Polsce nadal będzie dla małych Romów. które pozwolą poznać Wojewódzkim w Krakowie pomagać Romom. Projekt Większość z nich uczyła się prawdziwy obraz ich odbędzie się zorganizowana Centrum Porad w tzw. klasach romskich umiejętności - powiedziała przez Stowarzyszenie Romów Obywatelskich i Prawnych dla o niższym poziomie nauczania dziennikarzom w sierpniu w Polsce konferencja Romów dofinansowany z - według dyrektora dzieci 2008 roku. Przeprowadzono omawiająca raport oraz debata Programu Operacyjnego romskie nie nadążają w nauce nawet kontrolę w szkole na temat sytuacji dzieci Fundusz Inicjatyw za uczniami polskimi, a dzięki specjalnej w Nowym Sączu, romskich w polskim systemie Obywatelskich przyniósł obniżonym wymaganiom gdzie okazało się, że na oświaty. Poprzedzą ją znakomite rezultaty, stąd jego mogą w ogóle ukończyć szkołę 30 romskich dzieci tylko troje wystąpienia naukowców kontynuacja. Członkowie podstawową. Klasy romskie jest rzeczywiście opóźnionych i praktyków pracujących na społeczności romskiej znów mieściły się w „gorszej” części w rozwoju. rzecz młodych Romów. będą mogli uzyskać budynku, o niższym Stowarzyszenie Romów Więcej informacji na stronie telefoniczną bądź osobistą standardzie. w Polsce dzięki dotacji www.stowarzyszenie.romowie poradę prawną. Będą też Romowie informowali z Fundacji im. Stefana .net. uczestniczyć w szkoleniach na o praktykach segregacyjnych Batorego koordynowało temat praw obywatelskich MEN i MSWiA. Urzędnicy przeprowadzenie badań „Jekhiben - równi” i uczyć się, jak skutecznie zareagowali dopiero po psychologicznych testami W pierwszych dniach załatwiać sprawy w urzędach. nagłośnieniu sprawy przez niewerbalnymi w szkołach września rozpoczął się projekt Dowiedzą się także, jakie media. Wtedy też minister specjalnych i szkołach warsztatowy „Jekhiben - instytucje mogą im pomóc, edukacji Katarzyna Hall masowych w województwach: równi”. Dzięki dotacji jeśli dotknie ich zadeklarowała stopniową małopolskim, śląskim MSWiA w ramach Programu dyskryminacja. likwidację klas romskich. i opolskim, do których rządowego na rzecz MEN zapowiedziało też, uczęszczają dzieci romskie. społeczności romskiej SierPień że rząd zajmie się inną Zespół psychologów pod nauczyciele i uczniowie patologiczną praktyką - kierunkiem profesor Haliny Europejskiej w ramach trenerów - swoich nieco ze śląskich i małopolskich „Dzielmy się masowego kierowania Grzymały-Moszczyńskiej działania 7.2.1. Programu starszych czeskich rodaków, gimnazjów uczestniczą doświadczeniami romskich dzieci do szkół opracował metodologię badań, Operacyjnego Kapitał Ludzki. którym udało się znaleźć pracę w zajęciach dotyczących - Romowie z Czech specjalnych. Uczniowie często które następnie W pierwszym dniu i poprawić swoje warunki różnorodności etnicznej trafiają tam tylko z powodu przeprowadził. Dodatkowo dla Romów ze Śląska” konferencji partnerzy życiowe. Projekt potrwa do i kulturowej w Polsce, ze niewystarczającej znajomości odbyły się także badania 25 i 26 sierpnia odbyła się przedstawili swoje stycznia 2012 roku. szczególnym uwzględnieniem języka polskiego. jakościowe. Były to rozmowy konferencja inaugurująca doświadczenia w działaniach sytuacji społecznej Romów. Elżbieta Radziszewska, (wywiady pogłębione) wspólne działania na rzecz aktywizacji Romów Pierwsze warsztaty WrzeSień sekretarz stanu w kancelarii z przedstawicielami starszyzny Stowarzyszenia Romów na rynku pracy. W drugim dla nauczycieli zaplanowano Dzieci romskie premiera odpowiedzialna za romskiej, rodzicami, w Polsce oraz Stowarzyszenia dniu podczas warsztatów na 25 i 26 października przeciwdziałanie asystentami/asystentkami Romów Północnych Moraw. powstał program i w szkołach specjalnych bieżącego roku. dyskryminacji, zapowiedziała romskimi pracującymi Obie organizacje realizują harmonogram zajęć dla W 2008 roku media publicznie, że skończy w szkołach oraz projekt „Dzielmy się młodzieży romskiej ze Śląska. poinformowały o segregacji z sytuacją, w której mali nauczycielami/nauczycielkami doświadczeniami - Romowie Młodzi Romowie i Romki narodowościowej w polskich Romowie dostają do na temat wartości i norm z Czech dla Romów ze będą odwiedzać Czechy szkołach. Sprawa dotyczyła wypełnienia testy obowiązujących w kulturze Śląska”. Inicjatywa uzyskała i uczyć się od nietypowych praktyk dyskryminacyjnych dofinansowanie z Unii w stosunku do dzieci psychologiczne w języku Romów. Wyniki badań

140 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 141 SO KERDZIA STOWARZYSZENIE 

LiPCo Terne Roma i Romnia MEN zaphende też, kaj raja Wyniki dałestyr sykade pes Edukacyjno drom tradena ke Czechy i syklona załena pes dołesa syr den dre raporto końcowo, paś czeske Romendyr, łenge romane ciaworen ke specjalna sało zakończynde pes dre pe projekto FIO udyja pes te rakheł buty. szkoły. Biciawen łen tylko pał wrześnio dawa berś. Romano Stowarzyszenie dre Projekto jawła ke stycznio dawa kaj na dzinen te rakireł 27 październiko dre Polska duredyr pomoginła 2012 berś. po polsku. Małopolsko Urzędo Romenge. Projekto Romenge Elżbieta Radziszewska, Wojewódzko dre Kraków Porad Obywatelskich WrześNio sekretarzo stanu dre jaweła doj kerdo perdy i Prawnych,so łowe pe dawa Romane ciawore dre kancelaria premieroskry Romano Stowarzyszenio deł Programo Operacyjno odphendli pał dre Polska konferencja saji Fundusz Inicjatyw specjalna szkoły przeciwdziałanie ophenłys raporto i debata pe Obywatelskich, dija łacie Dre 2008 berś medi phende dyskryminacyjno, zaphendzia temato romane ciaworengro rezultaty, pał dawa duredyr pał segregacja narodowo dre paś sare, kaj skończynła dre polsko systemo oświaty. jaweła. Roma moginna te polska szkoły. Działys dawa dołesa kaj ciawore romane Wyphenen pes doj naukowcy dodzineł pes perdy telefono pał dyskryminacja romane doresen testy dre polsko cib. so keren buty pe Romane albo korkore syr sy te kereł. ciaworendyr so phiren – Załasam men dołesa pe ciaworendyr. Butyr Dodzinena pes sałe, instytucji ke szkoła dre Maszkowicy. posiedzenio ds. Romane dre informacji pe ryg moginna łenege te Raj do szkołakro kerdzia MSWiA i phandasam da www.stowarzyszenie. pomogineł, so jawena ławir wdziapen terne praktyka. Romane ciawore romowie.net. dyskryminowana. romenge. resena ławir testy. Dasałe, sałe Sare jone phirnys ke tzw. sykawna so jone dzinen – ,,Jekhiben - równi’’ SierPNio romane klasy. Raj pheneł kaj phendzia dziennikarzoske Dre pierwsza dywesa ,,Dzielinas men romane ciawore na dążynen sierpnione 2008 berś. Kerde wrześnio rozpoczyndzia pes te sykleł pał gadzitka ciawore, doświadczenienca nawet kontrola ke specjalno projekto warsztatowo a pał dawa kaj sy obniożono szkoła dre Newo Sączo, kaj – Roma Czechendyr ,,Jekhiben – równi”. Łowe poziomo moginen okazyndzia pes, kaj pe dyja MSWiA de Programo Romenge Śląskostyr’’ te skończyneł szkoła 30 Romane ciaworendyr tylko rządowo pe romendyr , 25 i 26 sierpnio sys podstawowo. Romane klasy tryn sy ciacipnasa naswałe. nauczycielendyr śląskostyr konferencja inaugurująca sys ,,gorsiedyr’’ syr ławir. Romano Stowarzyszenio dre i małopolskatyr dawa so kerdzia Romano Roma phennys pał praktyki Polska reścia dotacja uczestniczynen dre Polska, Stowarzyszenio dre Polska segregacyjna MEN i MSWiA. Fundacjatyr im. Stefana dre szczególno uwzględnienie i Romano Stowarzyszenio Raja kerde ware so dopiero Batorego rakhenys badani Romane buciatyr. Północnych Moraw. So duj wtedy syr medi rakirnys pał psychologiczna, kernys testy Pierwszo rakhaiben organizacji keren projekto dawa. Wtedy ministro dre szkoły specjalna i ke nauczycielenge zaplaninde ,,Dzielinas men edukacji Katarzyna Hall szkoły masowa dre pe 25 i 26 październiko dawa doświadczenienca – Roma phendzia kaj stopniowo województwy: małopolsko, berś. Czechendyr Romenge phandeła romane klasy. śląsko i opolsko, kaj phiren Śląskostyr’’. Łowe pe dawa romane ciawore. Raja dyja Unia Europejsko. psychologi przygotynde testy Dre pierwszo dywes sykade ciaworenge. Ke dawa sys peskre doświadczeni dre jeszcze badani jakościowa. działani pe Romendyr de Rakirnys ciaworenca paś bucitko foro. Dre ławir dywes phure romendyr, dadenca, kerde programo romane asystentenca so keren i harmonogramo terne buty ke szkoły. ciawenge Śląskostyr.

142 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 DIALOG-PHENIBEN - N° 3 143 Współpraca Fundacja OPOWIEDZ TO – PICTURE THIS