919651.Defter 1701.Pdf
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
9 Prijevod Tapu deftera Uvod Ako je XVI stoljeće predstavljalo vrhunac uspona Osmanskog Carstva, onda je XVII stoljeće bilo početak njegovog pada. U ovom stoljeću vođena su, po- red više manjih ratnih sukoba, dva velika, po ocjenama istoričara, potpuno nepotrebna rata, pokrenuta od strane nesposobnih, ali ambicioznih ljudi na visokim položajima. Prvi je bio Kandijski rat, vođen od 1645-1669. godine protiv Mletačke Republike, kojega je pokrenuo sam sultan Ibrahim, čovjek koji je bio men- talno bolestan. Taj je rat Osmanskoj Državi donio Kandiju ili Krit, ali je ona izgubila puno više na frontu koji je bio zapravo rezervni i koji se protezao duž granice sa Mletačkom Republikom u Dalmaciji, odnosno primorju općenito. Utvrda Klis, koja je bila nominalno sjedište Kliškog sandžaka, iz- gubljena je, za Osmanlije definitivno, već 1648. godine. Sama utvrda, koja se nalazi u zaleđu Splita i teritorijalno predstavlja samo jedno brdo, imala je uvijek veliko značenje u tom smislu da donosi prevagu onoj strani koja je drži. Tako je bilo i u ovom slučaju: kada je Mletačka Republika u septembru 1669. godine potpisala akt o kapitulaciji, njime je bilo određeno da Venecija zadržava Klis i ostalo što je osvojila u Dalmaciji i Albaniji. Rad na razgrani- čenju na ovom području trajao je do 1671. godine, kada je povučena granica, nazvana “Linea Nani”, po mletačkom povjereniku u Komisiji za razgrani- čenje. Razgraničenjem nisu bili zadovoljni ponajprije predstavnici primor- skih gradova, koji su pretendovali na svoje zemljište koje su imali i prije os- manskih osvajanja, tako da su, ne nalazeći povoljan odgovor na višim in- stancama, vršili pritisak direktno na zemljoradničko stanovništvo. Tako je došlo do situacije u kojoj su podređeni stanovnici plaćali poreze čak trima stranama, da bi ostali na svojim ognjištima. Međutim, to je bilo jedno stan- je koje je uvijek prijetilo miru u svakoj od tih oblasti. Na širem planu takođe situacija nije bila mirna. Osmanlije već 1672. godine počinju rat sa Poljskom, koji je trajao do 1676. godine. Za tri godine, 1679, dolazi do novoga sukoba, ovoga puta rata s Rusijom, koji je trajao rela- tivno kratko, samo dvije godine. Međutim, ovi sukobi su bili nevažni u od- nosu na onaj koji je tek slijedio: veliki vezir Merzifonlu Kara Mustafa-paša, samoljubiv i gramziv čovjek, nakon osvajanja tvrđave Đur u Mađarskoj, um- jesto da se sa vojskom vrati u Beograd, krenuo je na Beč u ljeto 1683. godine. Želio je da ostvari ono što ni Sultan Kanuni Sulejman nije uspio da uradi pri- je više od stoljeća i po. Sada su uslovi za to bili još i teži nego u vrijeme sul- tana Sulejmana: u proljeće godine 1683. stvoren je savez između Austrije i 10 Fazileta Hafizović Poljske, a godinu dana kasnije formirana je koalicija Svete lige za borbu pro- tiv Osmanlija. Kara Mustafa-pašin pohod na Beč doživio je propast, ali nije ostao samo jedan u nizu poraza: on je bio uvod u pobjedonosni pohod člani- ca Svete lige, koji je doveo do toga da je Osmanska Država zauvijek izgubila ogromne teritorije u Evropi i zapala u velike unutarnje teškoće, koje su sa- mo rasle protokom vremena. Uprkos naporima rijetkih sposobnih sultana, te njihovih vezira, koji su uspjeli da povrate neke izgubljene teritorije, situ- acija nije bila povoljna za Osmanlije. Godine 1698. oni su konačno počeli pregovarati sa članicama Svete lige o završetku rata, po principu da svako zadržava ono što trenutno ima. Osmanska Država izgubila je sve teritorije sjeverno od Save, a u Dalmacije brojne značajne utvrde, kao što su Sinj, Knin i Vrlika. Ugovor o miru između zaraćenih strana potpisan je 26. janua- ra 1699. godine u Sremskim Karlovcima. Tu je potpisano zapravo više ugo- vora: ugovor o miru sa Austrijom, zatim ugovor o granicama sa Austrijom; ugovor o miru sa Mletačkom Republikom, te ugovor o granicama sa Mletač- kom Republikom, te ugovori o miru sa ostalim članicama Lige. Sultan je ugovor s Mletačkom republiko ratificirao tek u aprilu 1701. godine, a nova granica sa Mletačkom republikom dobila je naziv, opet po mletačkom po- vjereniku, “linea Grimani”. Ono što je karakteristično za XVII stoljeće i ratove vođene u njemu jes- te svestrana podrška i direktno učešće nemuslimanskog stanovništva na strani članica Svete Lige. Pored hajduka i uskoka, kao i pripadnika vlaškog korpusa, koje su Mlečani angažovali na frontu u Dalmaciji, posebnu suro- vost prema zemljoradničkom stanovništvu, specijalno muslimanskom, po- kazali su hajduci iz Crne Gore, ili, kako ih defter zove Karadağ eşkiyası. Na tom području posebno su se istakli hajduci pod vodstvom Baje Pivljanina, koji su djelovali u drugoj polovici XVII stoljeća, i koji su, osim ubijanja mus- limana, uništili i njihovu cjelokupnu kulturnu baštinu na širokom po- dručju Hercegovine i Crne Gore. opis deftera Defter koji je predmet obrade nosi naziv “Popis sela i zemlje sandžaka Krka, Klis i Hercegovina, oslobođenih od Mletačke Republike 1701. godine.” To je teritorij koji je držala Mletačka republika, ali koji je prema ugovoru o razgra- ničenju pripao Osmanskoj Državi i koji joj je te godine vraćen. Original mu se nalazi u Arhivu Predsjedništva vlade /BBA – sada BOA/, pod brojem TD No. 861. Ima 160 defterskih stranica. U defteru se konstatuje stvarno stanje nastalo nakon razgraničenja: dakle, upisuje se onaj dio teritorija koji je ostao u osmanskoj Državi, pa makar se radilo o samo jednoj njivi sela, čiji je veći dio otišao Mlečanima. Popis je opširan, donosi sve kućedomaćine, nji- 11 Prijevod Tapu deftera hovo zemljište, sadašnje vlasnike posjeda, bilježi da li su prisutni, da li su ži- vi, gdje se nalaze, ko su im nasljednici. Na taj način saznajemo da su mnogi posjednici još uvijek zarobljeni i kao zarobljenici rade na mletačkim lađa- ma; saznajemo da su neki od njih već i oslobođeni. Osim toga, defter odmah bilježi i raspodjelu prihoda vojnoj klasi: od posjeda mustahfiza do hasova sultana i sandžakbega. Kao prvi popis nakon tako teškog rata on donosi i stanje objekata razne provenijencije: tvrđava, palanki, kula, mostova, do džamija, crkava, mlinova i slično. Na taj način vidi se stepen razaranja mate- rijalne komponente. U defteru je takođe vidljivo i stradanje ljudskog fakto- ra: mnoga sela su “pusta”, “bez ijedne kuće uzgor”, “u njemu već četrdeset godina nije moguće stanovati zbog crnogorskih razbojnika”, i tome slično. Osim toga, stanovništvo se raseljavalo i djelovanjem mletačkih misionara, koji su uporno radili na tome da oslabe demografsku bazu Osmanske Drža- ve, tako da je veliki broj stanovništva, posebno katoličkog, pa čak i onog ko- je nije bilo zahvaćeno sukobima uz granicu, otišao na teritorij Mletačke Re- publike. Za one koji su otišli tako naznačeno je da su “daru’l-harb’da”, na ne- prijateljskoj teritoriji, te je zemlja koju su koristili davana drugim licima.Po- stojali su i oni koji su napuštali svoja boravišta i odlazili na druga, u okviru Osmanske Države, te je za njih naznačeno da su oni “dar-i Islam’da”, na is- lamskoj teritoriji, kako je označavana teritorija Osmanskog Carstva. Njiho- va je zemlja davana njihovim nasljednicima. U defteru je ubilježen veliki broj vjerskih objekata: neznatan broj dža- mija, od kojih je najveći broj u ruševnom i neupotrebljivom stanju, sa va- kufima potpuno ili najvećim dijelom propalima u ratnom vihoru; upisan je i veliki broj crkava, koje su daleko očuvanije i najveći dio ih je u ispravnom stanju. U nahijama na teritoriji današnje Crne Gore skoro je svako selo ima- lo upisanu crkvu. To su, sigurno, bili manji objekti, ali čvrsto građeni, što se vidi i na njihovom današnjem izgledu, jer su uglavnom sačuvane do današ- njih dana.Upisani su hanovi, te mnogobrojne kule muslimanskih posjedni- ka, čak i podesetak njih u jednom selu. Neke su i dalje bile u posjedu prvo- bitnih vlasnika, dok su neke došle čak i u posjed nemuslimanskih stanovnika. Obuhvaćene su nahije: Plavna, nahija tvrđave Knin, Strmica, Paško Polje, Sinj, Klis, Čačvina, Radobolja, Cista, Gorska Župa/Zagvozd, Vrhgora, Ljubuški, Fragostin, Buško Blato, Roško Polje, Posušje, Trebistova, Broćna, Blato, Rakitna, Goranci, Gabela, Stolac, Zažabje, Popovo, Bujan, Ljubomir, Ljubinje, Trebinje, Zubci, Donja Dračevica, Gornja Dračevica, Korjenić, Dvrsna, Grahovo, Onogošt i Nikšić, Drobnjak, Banjan, Rudine, Piva i Gacko. Dok su nahije Krke i Klisa, pa dijelom i Hercegovine, upisane samo ako su graniče, nahije na jugu Hercegovine upisane su kompletne, bez obzira na to da li su granične ili ne. 12 Fazileta Hafizović Defter nema uvodnu stranicu, tako da se ne vidi sultanska tugra, ali u samom tekstu deftera navodi se 1111. godina, koja je trajala od 29. juna 1699. godine do 17. juna 1700. godine, te godina 1113. u uvodnoj bilješci, što se mo- že smatrati vremenom pisanja deftera. Godina 1113. trajala je od 8. juna 1701. godine do 27. maja 1702. godine. 13 Prijevod Tapu deftera Tapu Defteri No. 861 Ovo je popis sela i nahija koje je prošle godine u ejaletu Bosna držala Mletač- ka Republika, a koji su /ugovorom/ ostali su u granicama Osmanske Države, napušteni i porušeni između dva rata, a sada su pred naseljavanjem i oživl- javanjem. Oni su popisani u proračunu u obliku deftera (tahrîr misillu keşf) časnom naredbom sretnog i poštovanog vezira, njegove ekselencije Halil- paše,1 stvarnog muhafiza2 Bosne, i uz saglasnost šeriatskog suda, te su od strane spomenutoga vezira određene mukate kao odžakluci za posade odgo- varajućih tvrđava i palanki, u spomenutim selima i nahijama. Ovo je defter /tih/ mukata, hasova, vakufa, gedik-timara, eškindži-zeameta i timara, u tim krajevima, sa posjednikom ili bez posjednika.3 Godina 1113 (1701-1702). 1 Radi se o Köse Halil-paši, koji je bio defterdar Visoke Porte u vrijeme sultana Ahmeda II, i koji je 1695. godine predložio sultanu uspostavljanje institucije malikane, doživotnog zakupa dr- žavnih dobara, umjesto dotadašnjih jednogodišnjih zakupa – mukata. To je bila jedna od mje- ra za pokušaj izlaska iz teške finansijske krize, u kojoj se Carstvo nalazilo krajem XVII stoljeća.