Boom Boek 1..154
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Media en religie Media en religie Monique Ratheiser en Jan van der Stoep Boom Lemma uitgevers Den Haag 2013 Omslagontwerp: Cunera, Amsterdam Opmaak binnenwerk: Imago Mediabuilders, Amersfoort © 2013 Monique Ratheiser en Jan van der Stoep | Boom Lemma uitgevers Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). No part of this book may be reproduced in anyform,byprint,photoprint,microfilm or any other means without written permission from the publisher. ISBN 978-90-5931-981-3 NUR 813 Voorwoord In januari 2010 kwamen negen religiejournalisten in het Dominicanenkloos- ter in Huissen bijeen om met elkaar te spreken over de stand van zaken in de journalistiek als het gaat om berichtgeving over religie. De aanslagen op de WTC-gebouwen in de VS in 2001 hadden het thema religie weer in het centrum van de belangstelling gebracht. Maar, zo was de mening van de negen journalisten, de berichtgeving was niet altijd zorgvuldig gebeurd. Situ- aties werden zonder voldoende kennis van zaken weergegeven in de media, religieuze groeperingen kregen te snel en ondoordacht etiketjes opgeplakt en religieuze mensen werden te kort door de bocht en stigmatiserend gepor- tretteerd in interviews en reportages. Wat de kranten en de actualiteitenpro- gramma’s de huiskamers in stuurden, werd door het grote publiek al snel overgenomen. Het werd hoog tijd, volgens de negen van Huissen, dat de religiejournalistiek uit de puberteitsfase kwam en op een volwassen manier haar taak ging uitvoeren. In een document dat ze opstelden, kwamen de journalisten tot vijf kernpun- ten, vijf principes, die de berichtgeving over religie zouden moeten verbe- teren: 1 Het principe van respect voor sterke overtuigingen. Vaak worden mensen met sterke overtuigingen als intolerant gezien. Maar intolerantie hoeft niet per se samen te vallen met het hebben van een sterke overtuiging. 2 Het principe van waarachtigheid. De waarheid van religies kan niet met de hulpmiddelen van de journalistiek worden vastgesteld, maar wel kun je als journalist zoeken naar waarachtigheid. Je kunt onderzoeken hoe religieuze overtuigingen vorm krijgen in het leven van mensen. 3 Het principe van balans. Vaak halen de extreme vormen van religie het nieuws, omdat het zo lekker spectaculair is. Maar als journalist moet je juist het complete beeld geven en alle kanten belichten. 4 Het principe van voldoende kennis. Het lijkt een open deur, maar alle goede berichtgeving begint met kennis van zaken. Journalisten moeten een gedegen basiskennis hebben van religie. 5 Het principe van lichtvoetigheid en moed. Religies gebruiken een taal die niet voor iedereen toegankelijk is. Je moet als journalist daarom recht doen aan wat gelovigen zeggen en tegelijkertijd aan niet-gelovigen duide- lijk maken wat er bedoeld wordt. 6 Media en religie Met deze principes stelden de negen van Huissen de journalistiek voor een interessante uitdaging. Wij hebben deze uitdaging opgepakt en willen met de publicatie van dit boek een bijdrage leveren aan de vorming van journa- listieke professionals, zodat ze op een zelfbewuste manier, met integriteit en kennis van zaken over religie kunnen berichten. De hoofdstukken van dit boek hebben we in samenspraak met elkaar geschreven. We hebben ook de vrijmoedigheid genomen om elkaars teksten aan te vullen en te herschrijven. Dit hebben we bewust gedaan om van het boek een eenheid te maken. We zullen dan ook niet per hoofdstuk steeds aangeven wie de eerste auteur is geweest. Voor twee hoofdstukken willen we echter een uitzondering maken, omdat daar andere auteurs bij betrokken zijn geweest: • Hoofdstuk 3 is geschreven door Johan Snel. Ook heeft Johan Snel een bijdrage geleverd aan hoofdstuk 2. • Hoofdstuk 7 is geschreven door Karlijn Goossen en Jan van der Stoep. Dit boek zal een plek krijgen in het curriculum van de journalistiekopleidin- gen van Hogeschool Windesheim en de Christelijke Hogeschool Ede. We hopen echter dat het ook studenten journalistiek op andere opleidingen zal bereiken. Religie zal een belangrijk verschijnsel blijven in onze samenleving en daarom is het een plicht van iedere journalist om zich rekenschap te geven van de manier waarop men zich tot het verschijnsel religie verhoudt. Monique Ratheiser Jan van der Stoep Februari 2013 Inhoudsopgave Voorwoord 5 Inleiding 11 1 Eerste verkenning 15 1.1 Waarom is kennis van religie belangrijk voor journalisten? 16 1.2 Wat is religie eigenlijk? 18 1.2.1 Substantieel en functioneel 18 1.2.2 Cultuurreligie en persoonlijk geloof 20 1.2.3 Impliciet en expliciet 21 1.2.4 Religie als zingevingssysteem 23 1.3 Op welke manieren komen we religie tegen in onze cultuur? 24 1.3.1 Religie vormt 26 1.3.2 Religie vormt om 28 1.4 Afsluiting 31 2 Geschiedenis 35 2.1 Waarom is de (religieuze) geschiedenis van Nederland belangrijk? 35 2.2 Welke rol speelde religie bij de totstandkoming van Nederland? 37 2.2.1 De Tachtigjarige Oorlog 37 2.2.2 De Reformatie 38 2.2.3 De rol van de media 42 2.3 Hoe werd Nederland een protestants land? 43 2.3.1 Religie als bindmiddel 43 2.3.2 Religie als splijtzwam 45 2.4 Andere groepen 48 2.4.1 De katholieken 48 2.4.2 De evangelische groepen 49 2.4.3 Joden 49 2.4.4 Moslims 51 2.5 Afsluiting 52 8 Media en religie 3 Verzuiling 55 3.1 Wat bedoelen we met verzuiling? 56 3.2 Hoe is het systeem ontstaan? 57 3.2.1 De rol van Kuyper 58 3.2.2 De schoolstrijd 59 3.2.3 De media 61 3.3 Welke zuilen waren er? 62 3.3.1 De gereformeerden 62 3.3.2 De katholieken 63 3.3.3 De socialisten 64 3.3.4 Verschillende minizuilen 65 3.4 Wat is de situatie nu? 67 3.5 Afsluiting 68 4 Secularisering 71 4.1 Waarom is religie opnieuw actueel? 72 4.2 Welke processen liggen ten grondslag aan secularisatie? 74 4.3 Op welke niveaus speelt secularisering zich af? 78 4.3.1 Secularisatie op microniveau 78 4.3.2 Secularisatie op mesoniveau 79 4.3.3 Secularisatie op macroniveau 81 4.4 Wat wordt er verstaan onder een terugkeer van de religie? 82 4.4.1 De multiculturele samenleving 83 4.4.2 Een post-seculiere samenleving 85 4.5 Afsluiting 87 5 Publiek debat 89 5.1 Wat is de rol van de journalist? 90 5.2 Wat betekent neutraliteit? 94 5.2.1 Rawls: een sluier van onwetendheid 94 5.2.2 Habermas: een post-seculiere samenleving 95 5.2.3 Wolterstorff: neutraliteit als onpartijdigheid 97 5.3 Wat houden persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting in? 98 5.4 Welke plek mag religie innemen in onze samenleving? 101 5.5 Afsluiting 105 9 Inhoudsopgave 6 Framing 109 6.1 Wat zijn frames? 110 6.2 Hoe hangen frames en levensovertuigingen met elkaar samen? 113 6.3 Welke beelden over religie kom je tegen in het publieke debat? 116 6.3.1 Religie is achterhaald 117 6.3.2 Religie is nuttig 118 6.3.3 Religie is onderdrukkend 120 6.3.4 Religie is gewelddadig 122 6.4 Afsluiting 123 7 Nieuwe religiositeit 127 7.1 Wat zijn de nieuwe trends? 128 7.2 Wat wordt bedoeld met nieuwe spiritualiteit? 132 7.2.1 Verschillende vormen van spiritualiteit 132 7.2.2 Betekenis van nieuwe spiritualiteit 135 7.3 Wat is de rol van de media? 136 7.3.1 Media als dragers 137 7.3.2 Media als taal 138 7.3.3 Media als omgeving 139 7.4 Afsluiting 140 Literatuur 143 Register 147 Over de auteurs 153 Inleiding Dagelijks worden we via kranten, radio, televisie en internet op de hoogte gehouden van wat er in Nederland en in de wereld speelt. Veel van de berichten hebben direct of indirect te maken met religie of religieuze gevoe- lens en uitingen van mensen. In Israël zijn er voortdurend spanningen tussen Palestijnen en Israëli’s. Irak wordt al lang geteisterd door aanslagen over en weer tussen sjiitische en soennitische moslims. En in ons eigen land debatteert de regering over het al dan niet verbieden van boerka’sop straat. Ook wordt in kranten en actualiteitenrubrieken veel aandacht besteed aan seksueel misbruik binnen de katholieke kerk en aan de verhouding tussen de vrijheid van godsdienst en de vrijheid van meningsuiting. Waarom dit boek? Dat religie zo vaak ter sprake komt in de media, is niet verwonderlijk, want religie is een belangrijk onderdeel van onze cultuur. Desondanks is kennis van religie binnen onderwijsinstellingen en ook binnen het beroepenveld van de journalistiek vaak onvoldoende aanwezig. Kunst, literatuur, architec- tuur, maar ook waarden, normen, tradities en gewoontes zijn voortgekomen uit de diepste gedachten en reflecties die mensen door de geschiedenis heen hebben gehad over grote thema’s als leven, dood, bestemming en oorsprong. Vragen als ‘waar komen we vandaan?’, ‘waar gaan we naartoe?’ of ‘wat is de zin van het bestaan?’ zijn in verschillende tijden en plaatsen op verschil- lende manieren beantwoord. Religie is niet alleen iets van het verleden.