STUDIA SANDOMIERSKIE TEOLOGIA – FILOZOFIA – HISTORIA TOM XVI 2009 zeszyt 1-2 STUDIA SANDOMIERSKIE TEOLOGIA – FILOZOFIA – HISTORIA TOM XVI 2009 zeszyt 1-2 Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu 2009 Na okładce: Gotycki krucyfiks z sandomierskiej katedry, fot. Jacek Sobieraj Redaktor naczelny: ks. Bogdan Stanaszek Komitet redakcyjny: ks. Stanisław Lis, ks. Michał Mierzwa, ks. Leszek Pachuta, ks. Leon Siwecki, ks. Kazimierz Skawiński Sekretarz redakcji: ks. Jacek Łapiński Konsultacja tekstów obcojęzycznych: ks. dr Krzysztof Tyburowski Redakcja techniczna: Leokadia Wilk SNMPN Recenzenci zewnętrzni: ks. dr hab. Piotr Szczur, prof. KUL, ks. dr hab. Jan Szczepaniak, prof. PAT, prof. dr hab. Henryk Pietras SJ, ks. doc. dr hab. Wilhelm Gaj Piotrowski, ks. prof. dr hab. Władysław Głowa, ks. prof. dr hab. Józef Krasiński, o. prof. dr hab. Stanisław Kałdon OP, ks. prof. dr hab. Marian Wolicki, ks. dr hab. Józef Wołczański, prof. PAT, ks. dr hab. Andrzej Witko, prof. PAT ISSN 0208-7626 Za zezwoleniem Władzy Duchownej © Copyright by Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu 2009 Adres redakcji: ul. Żeromskiego 6, 27-600 Sandomierz, tel. 015 832-27-08 wewn. 362. Adres internetowy: [email protected] [email protected] www.wds.pl www.sandomierz.opoka.org.pl/czasop/studia.php Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, ul. Żeromskiego 4, 27-600 Sandomierz, tel. 015 64-40-400; fax 015 832-77-87. Wydanie I. HISTORIA KS. PIOTR TYLEC Studia Sandomierskie WSD Sandomierz 16 (2009), z. 1-2 INWIGILACJA KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO W ŚWIETLE MELDUNKÓW OPERACYJNYCH WYDZIAŁU IV KOMENDY WOJEWÓDZKIEJ MO W TARNOBRZEGU Z 1980 R.1 Wstęp W 1980 r. w Polsce ujawnił się kryzys gospodarczy, do którego doprowadziła ekipa I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka. W lipcu i sierpniu na terenie całego kraju wybuchła fala strajków. Głównym ich ośrodkiem stało się Wybrzeże, wraz ze stoczniami w Gdańsku i Szczecinie. Strajki zakończyły się podpisaniem w sierpniu 1980 r. porozumień społecznych, a następnie powstaniem NSZZ „Solidarność”. Wobec tych wszystkich wydarzeń Kościół katolicki nie pozostał obojętny. Hierar- chowie i duchowni wspierali wysiłki społeczeństwa, zmierzające w kierunku odzy- skania wolności narodowej i religijnej. W niniejszym artykule podjęto próbę uka- zania działań Wydziału IV Komendy Wojewódzkiej MO w Tarnobrzegu wobec Kościoła rzymskokatolickiego. Podstawą opracowania stały się, zachowane w Ar- chiwum IPN w Warszawie, meldunki operacyjne Wydziału IV KW MO w Tarno- brzegu z 1980 r. Materiały te stanowią dwa poszyty akt o sygnaturach IPN-BU 0713/208, t. 2 oraz IPN-BU 0713/226, t. 2. Każdy z tomów zawiera meldunki z jednego półrocza, kolejno: pierwszego (styczeń-czerwiec 1980 r.) i drugiego (lipiec-grudzień 1980 r.). W tym miejscu pragnę podziękować ks. dr hab. Bogda- nowi Stanaszkowi, który ułatwił dostęp do powyższych materiałów źródłowych. Autor wykorzystał również teczki personalne funkcjonariuszy SB zatrudnionych w Wydziale IV w Tarnobrzegu. Materiały te zachowały się w Oddziale IPN w Rzeszowie. Autentyczność dokumentów wytworzonych przez pracowników aparatu bezpieczeństwa nie ulega żadnej wątpliwości. Jednak niejednokrotnie in- terpretacja i wnioski, poszczególnych funkcjonariuszy, wobec zaistniałych faktów, mają charakter jednostronny. Stąd zostały one wzbogacone o dostępną literaturę pomocniczą. 1 Praca magisterska napisana na seminarium z historii Kościoła pod kierunkiem ks. dra hab. Bogdana Stanaszka, prof. PAT w Wyższym Seminarium Duchownym w Sandomierzu i obroniona na Wydziale Teologii KUL JP II w Lublinie. 6 KS. PIOTR TYLEC Ze względu na omówioną wcześniej problematykę i charakter zebranego mate- riału źródłowego pracę podzielono na trzy części. Pierwsza z nich w sposób synte- tyczny omawia sylwetki funkcjonariuszy, ich zaangażowanie i prace wykonywane w Wydziale IV KW MO w Tarnobrzegu, jak również podległą im sieć agenturalną. Druga część poświęcona jest inwigilacji głównych instytucji diecezjalnych oraz sprawom budownictwa sakralnego i kościelnego. Trzecia, najobszerniejsza, opisuje ograniczania ze strony SB wobec sfery duszpasterskiej, jak również zwalczanie aktywności społecznej duchownych. I. Organizacja pracy w Wydziale IV KW MO w Tarnobrzegu 1. Funkcjonariusze Od samego początku powstania Urzędu Bezpieczeństwa (dalej UB), a następnie Służba Bezpieczeństwa (dalej SB), Kościół katolicki pozostawał jednym z głów- nych punktów zainteresowania tej instytucji. Już we wrześniu 1945 r. powstał spe- cjalny pion, który m.in. wydzielony był do walki z religią. Do 1956 r. komórki wyznaniowe funkcjonowały w ramach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (dalej MBP) oraz Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (dalej KdsBP). Pod koniec 1956 r. KdsBP został wcielony do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (dalej MSW). Urząd ten do końca 1989 r. zajmował się między innymi sprawami wyznaniowymi. Początkowo odpowiedzialny za te sprawy był Wydział V (zajmo- wał się on wszelkimi działaniami antypaństwowymi), a od 9 VI 1962 r. samodziel- ny Departament IV2. Podstawowymi jednostkami MSW, które działały na szczeblu wojewódzkim były komendy wojewódzkie Milicji Obywatelskiej (dalej KW MO). Jednostki tymi kierowali komendanci wojewódzcy MO wraz ze swoimi zastępcami3. W KW MO sprawami wyznaniowymi zajmowały się Wydziały IV. Powstały one 4 VII 1962 r. i podlegały Departamentowi IV MSW4. Podstawowym zadaniem wydziału IV była inwigilacja, rozpracowywanie i walka z „wrogą działalnością Kościoła rzymskoka- tolickiego, innych kościołów oraz związków wyznaniowych”5. W 1975 r. ekipa Edwarda Gierka przeprowadziła w Polsce reformę administra- cyjną. Wynikiem tej reformy było m.in. powstanie w południowo-wschodniej czę- 2 Por. A. D z i u r o k , Wstęp, w: Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wo- bec Kościołów i związków wyznaniowych 1945 – 1989, Warszawa 2004, s. 19-24; H. D o - miniczak, Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim 1944-1990. W świetle dokumentów MSW, Warszawa 2000, s. 393. 3 P. Piotrowski, Struktury Służby Bezpieczeństwa MSW (1975-1990), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 1 (3), s. 53. 4 A. D z i u r o k , dz. cyt., s. 24. 5 Twarze bezpieki w Polsce południowo-wschodniej 1944-1990. Obsada stanowisk kie- rowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Informator personalny, red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Rzeszów 2007, s. 25; Por. J. Ż aryn, Kościół w PRL. Najnowsze Dzieje Polski, Warszawa 2004, s. 62. INWIGILACJA KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO 7 ści kraju czterech województw: tarnobrzeskiego, rzeszowskiego, krośnieńskiego i przemyskiego. Powstanie nowych województw łączyło się bezpośrednio z likwi- dacją powiatów. Nowe jednostki administracyjne, stały się również przyczyną zmiany struktury organizacyjnej SB. Zmiany te polegały na utworzeniu nowych Komend Wojewódzkich i likwidacji powiatowych. Każda z Komend Wojewódz- kich posiadała pion SB, a w nim Wydział IV, zajmujący się sprawami wyznanio- wymi. Tak więc Wydział IV KW MO w Tarnobrzegu rozpoczął swoją działalność w 1975 r.6 Departament IV dzielił się na wydziały, które odpowiedzialne były za szczegó- łowe zagadnienia polityki wyznaniowej. Początkowo było ich trzy, natomiast w okresie późniejszym liczba ich wzrosła do pięciu. Wydziały I i V zajmował się bezpośrednio klerem, pierwszy z nich „świeckim”, drugi zaś zakonnym. II Wydział odpowiedzialny był za sprawy stowarzyszeń katolicki, a III miał za zadanie inwigi- lacje wyznań nierzymskokatolickich. Utworzony w 1963 Wydział IV wykonywał zadania analityczno-informatyczne. Odpowiednikiem tych Wydziałów w woje- wództwach były grupy, a potem sekcje7. Jednak grupy i sekcje różniły się od Wy- działów w Departamencie IV. Były one dostosowane do specyfiki danego regionu8. Zazwyczaj sekcje składały się z 6 do 11 funkcjonariuszy. W niektórych wojewódz- twach istniały sekcje samodzielne, które liczyły od 12 osób wzwyż. Sekcje były zarządzane przez kierowników9. Na podstawie kwerendy meldunków operacyjnych Wydziału IV KW MO w Tarnobrzegu z 1980 r., nie można ustalić, jakie sekcje istniały w tej instytucji. Nieco więcej informacji znajduje się w teczkach funkcjonariuszy, pracujących w tym okresie w Wydziale IV. Z całą pewnością można stwierdzić, iż istniała sek- cja I. Była ona pod nadzorem zastępcy naczelnika Wydziału10. W innych miejscach można znaleźć informacje o sekcji I „A”, „obejmującą zasięgiem teren całego wo- jewództwa”11. Kwerenda nie wykazała, czy sekcja I i sekcja I „A” były tymi sa- mymi jednostkami. Innymi wyraźnie wymienionymi jednostkami były: sekcja ana- lityczno-informacyjna12 oraz sekcja kurialna13. Choć nie wymieniono wyraźnie, ale można wnioskować o istnieniu sekcji zajmującej się stowarzyszeniami katolickimi, wyznaniami nierzymskokatolickimi14 oraz „środowiskiem” zakonnym15. 6 P. Piotrowski, dz. cyt., s. 24; por. Z. Z i e l i ń ski, Kościół w Polsce 1944-2002, Radom 2003, s. 214-215; J. Ż aryn, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944-1989), Warszawa 2003, s. 342. 7 A. D z i u r o k , dz. cyt., s. 25. 8 P. P i o t r o w s k i , dz. cyt., s. 76. 9 Tamże, s. 53; por. H. Dominiczak, dz. cyt., s. 394-396; J. Ż aryn, Dzieje Kościo- ła…, s. 344. 10 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie (dalej AIPNRz), sygn. IPNRz-0083/99, s. 58-59. 11 AIPNRz, sygn. IPNRz-0083/267, s. 61. 12 AIPNRz, sygn. IPNRz-0091/8, s. 54. 13 AIPNRz, sygn. IPNRz-0083/303, s. 76 14 AIPNRz, sygn. IPNRz-0083/148, s. 70. 15 AIPNRz, sygn. IPNRz-0091/17, s. 68. 8 KS. PIOTR TYLEC Od 1973 r. w Departamencie IV istniała Samodzielna Grupa „D”, której zada- niem były specjalne działania