J. BRUYN Venant. François Enige aanvullingen Toen Bredius en Dc Roever in 1886 biografische gegevens publiceerden over Fran- ?ois Venant (i5go/gi- 1636), de uit Middelburg geboortige maar in Amsterdam op- gegroeide jongere zwager van Pieter Lastman, was van deze schildcr nog geen en- kel werk bckcnd.` Het zou cen halve eeuw duren ccr J. G. van Gelder een aantal schilderijen en tekeningen aan hem kon tc?eschrijven,2 die hem deden kenncn als een van de jongere praerembrandtisten, evenals Claes Moeyacrt en Jacob Pynas in de vroege jaren 'go geboren en onder dc invloed van Lastman en Jan Pynas ge- vormd.; Latere vondstcn van Astrid Tumpel breidden Vcnants werk nog uit en vulden het bestaande beeld aan zonder hct ingrijpend tc veranderen.'? Hetzelfdc kan worden gezegd van dc hieronder volgende aanvullingen, waartoe een tekening te Hamburg en een schilderij tc Greenville (S.(,.) (afb. IT) de aanleiding vormen. Daarbij zal cen bescheiden poging worden gedaan de stilistische ontwik- keling in het werk van de kunstenaar te schetscn, voor zover de schaarste aan ge- dateerde werken dat toelaat. Kern van het geschilderde werk is nog altijd het door Van Gelder geïntroduceerde paneel met Hetafscheid uan Dcz??id erzJonat`?anin de col1cctie van de Fondation Custo- dia te Parijs, dat het monogram FV draagt (afb. i).5 Herinneringen aan Venants als zodanig gedocumenteerde leermcesters, Karel van Mander (die in 1606 sticro en Pieter Isaacsz. (die in 1614 Amsterdam verliet) zijn nict aan te wijzen. Zijn belang- rijkste voorbeeld was klaarblijkelijk het werk van zijn bijna tien jaar oudere zwager Lastman (die in maart T607 na een verblijf in Rome weer in Amsterdam wordt ver- meld) ; zoals al dikwijls is opgemerkt gaat het in dit geval om diens 1620 gedatccrdc paneel met hetzelfdc onderwerp te Moskou." In iets kleincr formaat dan bij Last- man gebruikelijk is, sluit het schilderij zich in veel opzichten nauw daarbij aan. Op andere punten toont het echter een duidelijk eigen gezicht. Er is ccn neiging tot vereenvoudiging van de contouren, waaraan ccn krachtige lichtdonkerwerking bijdraagt. De kleur getuigt van ccn voorkeur voor pikante combinatics van gebro- ken tinten - zoals oranjebruin met donkerrode banen in Davids kleed tegen de donkere bronskleur van het geboomtc cn het grijs van de lucht - cn gctuigt van een ander kleurgevocl dan het smaakvolle maar altijd wat bonte coloriet van I.ast- man. Het zijn kenmerken die zich latcn interpreteren als typisch voor dc jongere kunstenaar, die aan zijn kcnnis van caravaggeske schildcrijcn verder gaande con- clusics hecft verbonden dan zijn oudere kunstbroeder. lets soortgelijks kan men menen te zien in de compositorische verandering ten opzichte van Lastmans voor- beeld. Dc hgurcn zijn dichter bij elkaar geplaatst, zodat de twee vrienden een com- pacte groep vormen waarbinnen de samenhang door Jonathans handgebaar wordt onderstreept.' Maar deze persoonlijke trekken kunnen niet verhelen, dat de ge- bruikte moticven getuigen van cen brede kennis van Lastmans werk, niet alleen van het Moskouse schilderij. Voorgrond en vcrschiet doen levendig denken aan 163 I FrançoisVenant, Hetaf-cclreid Dtl1lid van en Jonathan.Paneel 3° x 47 cm,links ondergemonogrammeerd Pa- rijs,Fotid,,itioii Custodia (c<>11. F. Lugt),lnstitut NécrlaI1dais een werk als Lastmans verstoting van Hagar van 16 1 2te Hamburg en de frontaal ge- ziene Jonathan, met zijn naar voren stappende benen, lijkt eveneens op een Last- man-motief terug te gaan, zoals te vinden is in de vroege, 1603 gedateerde tekening van een frontaal naar voren stappende jonge man in oosters costuum die met de ateliervoorraad van de familie Ter Borch in het Rijksprentenkabinet kwam.' Het vermoeden, dat vertrouwdheid met een klassiek repertoire en een daarop geba- seerd gemak bij het neerzetten van de menselijke figuur niet de sterke kant van Ve- nant vormden, wordt bevestigd door de figuur van de knielende David. Deze moet op een tamelijk simpele formule teruggaan, zoals deze spiegelbeeldig eerder werd toegepast door Jacob Pynas in zijn Paulu.r en Barnabas te Lystra van 1617 te New York.9 Over de datering van het schilderij, dat tegelijkertijd Venants eigen aard en zijn afhankelijkheid van Lastman demonstreert, valt slechts bij benadering iets te zcggen. Het puur praerembrandtieke, sterk aan Elsheimer herinnerde karakter van het landschap en de geringe relatie hiervan tot de figuren op dc voorgrond sugge- reren cen betrekkelijk vroege datum. Maar hoe vroeg? Al in 1618 moet Venant een zekere faam hebben genoten; in dat jaar noemde Theodore Rodcnburg onder de contemporaine Amsterdamse schilders 'Van Nandt', waarin De Roever Venant herkende. V66r 1620 kan de David en Jonathan echter niet zijn ontstaan, zoals blijkt uit dc samenhang met Lastmans schilderij uit dat jaar. Er is evenwel een eveneens gemonogrammeerd werk dat wellicht 1617 is gedateerd en in elk geval tot een vroegere stijlfase mag worden gerekend. Het is een iets gro- ter paneel met Jacobs droom, dat zich in de St. Jakobs I?yrka te Stockholm moet be- vinden maar mij niet uit eigen aanschouwing bekend is (afb. 2).10 De eerste indruk is verrassend: de zware, Lastman-achtige vormen overhecrsen niet. In plaats daar- van wordt men getroffen door een zekere sierlijkheid in de liggende hoofdfiguur en zijn in fijne, golvende plooien geknoopte hemd. Toch blijkt de achterover leu- nende Jacob op een motief van Lastman gebaseerd te zijn; deze had het aan Ve- ronese ontleend en paste het in heel verschillendc samenhang en betekenis in een aantal van zijn werkten toe.II Maar voor het overige herinneren de typering van de figuren met hun smalle gezlchtcn en de behandeling van het landschap, evenals het met de hemelse stralenbundel gepaard gaande clair-obscur, in de eerste plaats aan Adam Elsheimer zelf, in het bijzonder aan schilderijen uit de jaren omstreeks 1600, zoals de Heilige Familie met Johannes de Doper te Berlijn en de St. Laurens voor zfjn mar- ?yrium te Londen:12 werken die niet behoren tot de latere, die hun bekendheid 164 2 François VeI1ant,Jacobs drnorrr. Paneel 55x 79,5em, linksonder gemonogram- mccrd gedateerdi6i(7?). Stockholm, St .JakobsKyrka. Foto KällgreI1s Atelic 3 Jan Pynas,_Jarob.rclrnorre.Ets y,2 X20,5 cm, rechtsonder gedateerd Amstcrdam,Rijksmuscum. Foto Rijksmuseum-Stichting danktcn aan de prenten van Hendrick Goudt. Venants indrukken van hct wcrk van Elsheimer waren vermoedelij k niet allccn aan 1,astman te danken maar ook aan Jan Pynas, wiens vroege werk duidelijk Elsheimers invloed vertoont. Tot dat vrocgc werk behoort een i6o5 (?) gedateerde ets mct J(icol).v droom, die aan de keuze van Ve- nants onderwcrp niet vreemd geweest zal zijn (afb. 3) . 13Met dat al ademt zijn schil- derij een serene rust, niet het minst door een bedremmeld t<oekijkend engelenpaar, en draagt hct daarmec een heel persoonlijk karakter. 165 4 FraI1çois Vcnant,HetoffarvunC:idr·on. Pancel30,(; x 46,6cm. Amsterdam, KunsthandelJ F. Xiinkcfi Ecn ander vroeg werk mag men zicn in een door Kurt Bauch terecht aan de kunste- naar toegeschreven Offer van Gideon, tegenwoordig naar het schijnt slechts uit foto's bckend (afb. In formaat komt het weer dicht bij de David en Jonathan en ook in compositie vertoont het daarmee wel ovcreenkomst. De figuren van de engcl en Gideon staan eveneens voor cen coulisse van gebladerte, die rechts ditmaal het uit- zicht vrijlaat op een ltaliaanse hocve die van Joas de Aloidzrict, de vader van Gi- deon -, en ook hier is de rechter benedenhoek opgcvuld, nu niet met vegetatie maar met een stilleven van vaatwerk waarin Gideon de offcrspijzen had gelegd (Richt. 6:ig) -. De figurcn vertonen noch de volumineuze vormen noch de nauwe samenhang dic David en Jonathan in het andere schilderij kenmerken, maar lij l;cn toch tot voorbeelden van Lastman tc herlciden te zijn. Het gebaar met gcspreidc armen waarmee de Engel des Heren met zijn staf het vlces en dc ongezuurde koe- ken met het nat omroert en daarmce het vuur doet <>ntbranden ten teken van zijn gc>ddclijke boodschap, doet sterk denken aan het schrikgebaar van Nausikaa in Lastmans Udy.s.celzsen -i\T(iusikai?van 1619 te MÜnchen, terwijl de houding van de wat onbeholpen naar voren stappende Gidcon een spiegelbeeldige versic lijkt tc zijn van een beulsknecht in Lastmans Of?errtr?rl var? var? Orestes en Pylade.r van 1614 in het Rijksmuseum.1' Behalvc een algemene vcrwantschap metVenants DavidenJona- than, ook in de haast frontale opstclling met iets gewcnd hoofd die de cngel en Jonathan gemeen hebben, zijn het ook details die Bauchs toeschrijving aan Venant overtuigingskracht geven: de kromme vingertjes van de engel en Jonathan, de identieke weergave van de vlcugels van de engel vergeleken met die in Jacobs droom. Een opmerkelijk detail is het relief op de voorzijde van de gedeeltelijk zichtbare offerstccn dat wij ook later zullen tegenkomen cn dat wel als een antieke offerscene gelezen moet worden. Gezien de verwantschap met een wcrk van Lastman uit 1619 en met Venants eigen D?? ? /6'/M??, die in of na 1620 te datcren is, mag men vermoeden dat ook het Ojfer van Gideon in de vroege jaren ' 20 te plaatsen is. Een vermoedelijk iets latere stijlfase vertegcnwoordigt een gcmonogrammeerdc tekening met dc Doop va?r de kamerlil2.:f!,te Leipzig (afb. 5).1()Bet betreft een groot en tamelijk geacheveerd uitgcvoerd blad dat, ook blijkens het opvallend gcplaatste monogram, als ccn voor de verkoop bestemd werk mag worden beschouwd. Ver- schillcnde motieven gaan duidelijk terug op Lastmans voorstcllingen van het- zelfde onderwerp, vooral cen schilderij van 1623 te Karlsruhe.I7 Venant hecft ech- 166 5 ! Venant,De amn deka- FraI1çois doop q merlin.g.Tekening met krijt, pen en penseelz8,8 x 42,2cm, rechtsonder gemonogrammecrd 1 ?Leipzig, ?'. Museumder bildendenKunste, GraphisehcSammlung ter zijn voorbeeld willen overtroeven door een groter aantal riguren, decls te paard, in een dicht gedrang getuige te laten zijn van dc doop.