Beproefde samenwerking Katholieken en vrijzinnigen in de Vlaamse beweging, 1860-1914 LODE WILS1 De eis tot vernederlandsing van de rijksuniversiteit Gent werd ontwikkeld en ge- propageerd door twee ‘Hogeschoolcommissies’. De eerste werd in 1896 ingesteld door het 23ste Nederlands Taal- en Letterkundig Congres, de tweede in 1907 door de Groep België van het Algemeen Nederlands Verbond. Daarbij stipte Arie Willemsen aan: “Het mag misschien opmerkelijk toeschijnen, dat twee Groot-Neder- landse organismen de media waren, waarvan men zich bediende. De reden hiervoor was, dat er geen enkele Vlaamse vereniging was, waar Vlaamsgezinden van diverse richtingen allemaal tesamen kwamen.” 2 In de moeizame, soms zelfs onbestaande samenwerking tussen de verschillende strekkingen binnen de Vlaamse beweging komt het wezen zelf van die beweging tot uiting. Vermits zij pas was ontstaan uit het enthousiasme van de Belgische Revolutie, had ze niet meer zoals de Oost- en Midden-Europese nationale bewe- gingen tot doel het Ancien régime af te schaffen of de bourgeoisie aan de macht te brengen: dat was al gebeurd. De Vlaamse beweging was bij haar begin enkel een patriottische stroming voor de ‘nationale taal’. Welnu, van meet af aan bestond er in haar schoot een spanning tussen de seculiere geestelijkheid die haar onder- steunde omdat ze in die taal een drager zag van “het geloof onzer vaderen”, en de letterkundigen die haar wilden gebruiken als een instrument voor volksverlichting en vooruitgang. De Antwerpse literatoren weigerden in 1840 en opnieuw in 1843 zich aan te sluiten bij de vraag om een Vlaamse academie, “bijzonder als Leuven daar aan het hoofd van is”, zoals Pieter Frans van Kerckhoven het uitdrukte. En Hendrik Conscience voegde erbij, doelend op kanunnik Jan David die hoogleraar was aan de Katholieke Universiteit Leuven: “Ik betrouw niet al te veel zekere personen, die een zaak niet involgen maar dezelve willen dwingen om te werken tot de vooruitgang van een princiep dat haar, hoogstgenomen, vreemd is.” 3 1. Met dank aan mijn collega’s Jo Tollebeek en Gilbert De Smet voor hun waardevolle suggesties. 2. A.W. WILLEMSEN, De Vlaamse Beweging, deel I, van 1830 tot 1914, Hasselt, 1974, p. 357. 3. L.WILS, Kanunnik Jan David en de Vlaamse Beweging van zijn tijd, Leuven, 1957, pp. 194- 198. Wetenschappelijke Tijdingen • LVIII/III/1999 155 Vanaf 1846 kwam het, over de richting die de beweging uit moest, tot een felle strijd binnen het kleine groepje flaminganten. Aan de ene kant stonden degenen die, zoals Van Kerckhoven, kordaat kozen voor de liberale partij als de partij van de vooruitgang, ook al had die weinig belangstelling voor de nationale taal. De meerderheid daarentegen hield het, met Conscience in Antwerpen en August Snellaert in Gent, bij een unionistische opstelling om het contact niet te verliezen met de conservatief-klerikale opinie die, net als in de andere kleine taalgebieden van Europa destijds,4 wél sympathie toonde voor de taal der vaderen. Conscience had daarom het antiklerikalisme geweerd uit de tweede editie van zijn roman Het Wonderjaar, maar werd nu door de eerste groep aangevallen als een verrader.5 In 1848 veroorzaakte de Europese revolutiegolf een democratische bewustwor- ding, waardoor jonge flaminganten niet meer alleen de nationale taal gingen verdedigen tegenover die van het annexionistische Frankrijk, maar ook de volks- taal tegenover die van de elites. Dat versterkte de éénmakende kracht van de be- weging onder de kleine burgerij. In 1851 verenigden de meeste Antwerpse Vlaamsgezinden zich in een ‘Vlaamse burgerpartij’ die Conscience kandidaat stelde bij de gemeenteraadsverkiezingen, in een stilzwijgend bondgenootschap met de unionistisch-katholieke partij tegen de liberale, die door Franstalige groothandelaars werd gedomineerd. Maar ook toen bleef er een minderheid die uitdrukkelijk de liberale partij steunde. De landdagen en het streven naar een volkspartij In de jaren zestig Vooral in de jaren 1860 wilde de voorhoede van de Vlaamse beweging een ‘onafhankelijke volkspartij’ vormen die ook de niet-stemgerechtigde meerderheid van de bevolking zou vertegenwoordigen, los van de tegenstelling tussen klerikaal en antiklerikaal. Zoals voor de Meetingpartij in Antwerpen vormde de taal nog slechts een onderdeel van het programma, naast antimilitarisme, uitbreiding van het stemrecht en andere sociale en progressieve maatregelen. In die vorm en met een figuur als Emiel Moyson oefende de Vlaamse beweging gedurende enkele jaren een sterke invloed uit op de beginnende arbeidersbeweging in Antwerpen en 4. E.J. HOBSBAWM, Nations and Nationalism since 1780, Cambridge, 1990, pp. 41 en 119-120. 5. Zie, ook voor de volgende alinea: L. WILS, De politieke oriëntering van de Vlaamse Beweging (1840-1857), Antwerpen, 1959. 156 Wetenschappelijke Tijdingen • LVIII/III/1999 Gent.6 Een uitdrukking van het streven naar een onafhankelijke volkspartij vormden ook de drie landdagen die van 1864 tot 1867 werden gehouden. Dat waren langdurige en massale volksvergaderingen waar vooraanstaande flaminganten en verenigingen van diverse strekking en uit het hele land in het bureau zitting namen, het woord voerden of brieven van instemming lieten voorlezen. Maar in Gent was het onmogelijk om de meeste flaminganten te verenigen in één politiek lichaam. De poging die in 1861-1862 ondernomen werd om een Vlaams Verbond te stichten, leidde er zelfs tot een verhevigde tegenstelling. De groep rond de arts Snellaert die de taalstrijd wilde voeren in een onafhankelijke volks- partij, stond er tegenover die rond de jonge advocaat Julius Vuylsteke die deze taalstrijd verbond met de strijd voor de vrije gedachte, in de schoot van de liberale partij.7 Even leek het er toch op dat ‘een nieuwe unie van 1830’ mogelijk was tussen katholieke en liberale flaminganten. In januari 1864 bestreden ze in Brugge geza- menlijk en met succes de kandidatuur van het doctrinaire boegbeeld Paul Devaux voor de Kamer; Vuylsteke en Moyson stonden toen aan dezelfde kant als Guido Gezelle. In maart richtte de Antwerpse dichter Frans de Cort zijn oproep Aan de mannen van Gent: “Scheurt aan flarden De kokarden Die u onderscheiden. Saam ter bane Ene vane Zal ter zege leiden. (...) Vlaamsgezinden, Vlaamse vrinden, Zo wij eens verwinnen... Liberalen Klerikalen, Dan moogt gij beginnen!” 6. L. WILS, Het ontstaan van de Meetingpartij te Antwerpen en haar invloed op de Belgische politiek, Antwerpen, 1963. L. WILS, Tussen taalstrijd en arbeidersbeweging: de ‘Onafhankelijke Volkspartij’ in de jaren 1860, in: L. WILS, Vlaanderen, België, Groot-Nederland. Mythe en Geschiedenis, Leuven, 1994, pp. 197-227. 7. J. VERSCHAEREN, Julius Vuylsteke (1836-1903). Klauwaard & Geus, Kortrijk, 1984. Wetenschappelijke Tijdingen • LVIII/III/1999 157 Maar Gezelle en Vuylsteke in eenzelfde Vlaamse beweging verenigen, was onmo- gelijk. Rond 1870 liep de onafhankelijke volkspartij dood omdat de tegenstelling tussen de Kerk en de vrije gedachte onoverbrugbaar werd na de encycliek Quanta cura en de afkondiging van de pauselijke onfeilbaarheid. Daar kwam nog bij dat het gevaar van het annexionistische Frankrijk verdwenen was na zijn nederlaag tegen Duitsland en dat de Parijse Commune de sociaal-politieke tegenstellingen had verhevigd. Ook in Antwerpen won de strekking-Vuylsteke veld. In december 1873 stapte een Brusselse groep rond Julius Hoste naar haar over, hoewel ze enkele maanden tevoren nog een laatste landdag had georganiseerd.8 In heel de Belgische samenleving nam de polarisering toe in die jaren, om te culmineren in de schoolstrijd van 1879-1884. In de Vlaamse beweging werd de tegenstelling geïnstitutionaliseerd en verhevigd door de oprichting van een katho- liek Davidsfonds in 1875, tegen het Willemsfonds dat door Vuylsteke werd uitgebouwd tot een dynamische liberale cultuurorganisatie. Gedurende enkele jaren werd door deze liberalen elke samenwerking op politiek gebied met klerikale en onafhankelijke flaminganten uitgesloten. Nochtans bleef hun positie zwak binnen hun liberale partij, waarin mettertijd een uitgesproken afkeer van de ‘klerikale’ Vlaamse beweging was gegroeid. Dat werd in de hand gewerkt door de ontwikkeling in de katholieke zuil die stilaan vorm kreeg. Daar werd sympathie voor ‘het Vlaams’, of zelfs voor een Gezelliaans provinciaal taalgebruik, gekoppeld aan een ultramontaanse afgeslotenheid van de moderne wereld. Voor zulk een “graf met een Vlaams opschrift” bedankte Vuylsteke! In de jaren tachtig Rond 1880 kwam het tot een opleving van strijdbaarheid bij de Vlaamsgezinden, ook bij de liberalen in Brussel rond Julius Hoste en in Antwerpen rond Jan van Rijswijck jr. Op initiatief van Hoste en van de Brusselse afdeling van het Willems- fonds, en ondanks het verzet van Vuylstekes Gentse weekblad Het Volksbelang, werkten liberale en katholieke flaminganten in 1881 samen in een huldeviering aan Conscience, die daarna door soortgelijke vieringen werd gevolgd. De Antwerpse en vooral de Brusselse liberale flaminganten bewogen een tiental liberale parle- mentsleden om de regering-Frère-Orban onder druk te zetten zodat ze samen met de katholieke oppositie in 1883 een belangrijke taalwet op het officieel middel- baar onderwijs konden doordrukken. In Gent daarentegen waren de voorstanders 8. Over die landdag: J.M. LERMYTE, De eerste taalwet: die op de strafrechtspleging in 1873, in: L. WILS (red.), De houding van de politieke partijen tegenover de Vlaamse beweging in de 19e eeuw, Heule, 1972, (Standen en Landen LIX), pp. 170-177. 158 Wetenschappelijke Tijdingen • LVIII/III/1999 van zo een radicale koers