Uniwersytet Warszawski Wydział Filozofii i Socjologii Instytut Socjologii Andrzej Turkowski Struktura i funkcjonowanie dyskursów na temat stosunków polsko-rosyjskich po 1989 r. Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. Tomasza Zaryckiego Warszawa, 2019 r. Spis treści Wstęp ............................................................................................................................... 5 Rozdział I. Polska jako peryferie – założenia teoretyczne ............................................ 16 1. Dyskurs ............................................................................................................ 16 2. Pole .................................................................................................................. 18 3. Pole władzy...................................................................................................... 20 4. Podejście systemów-światów .......................................................................... 26 5. Polska, Rosja i region Europy Środkowo-Wschodniej w strukturze gospodarki-świata........................................................................................................... 30 6. Peryferyjne pole władzy .................................................................................. 35 7. Analiza literatury na temat Rosji, stosunków polsko-rosyjskich i polityki wschodniej ...................................................................................................................... 36 Rozdział II. Przestrzeń opinii na temat relacji polsko-rosyjskich ................................. 44 1. Przestrzeń opinii na temat polityki zagranicznej i spraw międzynarodowych 46 1.1. Przestrzeń opinii przed 1989 r. .................................................................... 46 2. Transformacja polskiej przestrzeni opinii ....................................................... 58 2.1 . Transformacja pola medialnego ................................................................. 58 2.2. Część pola medialnego dotycząca polityki zagranicznej i spraw międzynarodowych ..................................................................................................... 65 2.3. Think tanki ................................................................................................... 70 2.4. Transformacja w polu akademickim ............................................................ 76 3. Przestrzeń opinii na temat Rosji i polityki wschodniej ................................... 79 3.1. Sytuacja przed 1989 r................................................................................... 79 3.2. Przełom 1989 ............................................................................................... 91 3.3. Zarys topografii przestrzeni społecznej po 1989 r. ....................................... 111 3.3.1. Badanie ...................................................................................................... 112 3.3.2. Biegun „prometejski” ................................................................................ 129 3.3.3. Biegun „realistyczny” ................................................................................ 130 3.3.4. Relacje między biegunem „realistycznym” i „prometejskim” .................. 144 3 Rozdział III. Przestrzeń opinii po transformacji: ścieranie się „realizmu” i „prometeizmu” ................................................................................................................. 149 1. Uwarunkowania polityczne „realizmu” i „prometeizmu” po 1989 r. ........... 149 1.1. Polityka „finlandyzacji” ............................................................................. 154 1.2. Polityka „dwutorowości” ........................................................................... 159 1.3. Okres wahań............................................................................................... 163 1.4. Próba korekty ............................................................................................. 165 1.5. Przypieczętowanie dominacji wektora zachodniego ................................. 171 2. Przestrzeń opinii po 1989 r. ........................................................................... 173 2.1. Zarys struktury przestrzeni opinii na temat Rosji i spraw wschodnich ..... 173 2.2. Michnik, Drawicz, „Kultura” i Rosja: analiza ewolucji przestrzeni opinii 192 Rozdział IV: Polska przestrzeń opinii na temat Rosji i polityki wschodniej w „drugiej fazie transformacji” .......................................................................................................... 210 1. Uwarunkowania polityczne ........................................................................... 210 1.1. Transformacja polskiego pola władzy ....................................................... 210 2. Linia Giedroycia w debatach na temat polityki wschodniej .......................... 215 2.1. Opozycjoniści zmieniają „swetry” na „garnitury” ..................................... 215 2.2. Interpretacja sporów o linię Giedroycia ..................................................... 220 3. Polityka „resetu” z Rosją w przestrzeni opinii .............................................. 223 3.1. Uwarunkowania polityczne debaty ............................................................ 224 3.2. Analiza debat wokół artykułu ministra Sikorskiego .................................. 237 Podsumowanie ............................................................................................................ 253 Podziękowania ............................................................................................................ 263 Bibliografia ................................................................................................................. 265 Streszczenie ................................................................................................................. 298 Summary ..................................................................................................................... 300 4 Wstęp Zagadnienia związane ze stosunkami polsko-rosyjskimi, polską polityką wobec tego kraju oraz szerzej wobec wschodnich sąsiadów Polski nieprzerwanie stanowią ważny temat w polskiej debacie publicznej po 1989 r. Patrząc szerzej, można powiedzieć, że wchodzą one wręcz w skład tematyki nierozerwalnie związanej z polską państwowością. Argumentem za prowadzeniem badań tego zagadnienia jest jednak nie tylko jego nieprzemijające znaczenie dla życia społecznego w naszym kraju, lecz także to, że jego analiza pozwala wyciągnąć szersze wnioski na temat polskich elit w danym okresie historycznym. Nie mniej ważną motywacją do podjęcia przeze mnie badań na ten polskich debat dotyczących Rosji, stosunków polsko-rosyjskich i polityki wschodniej po 1989 r. było doświadczenie osobiste, na które składa się przygotowanie pracy magisterskiej na temat polskiej polityki wobec Rosji po 2004 r., staże i praca w think tankach, gdzie zajmowałem się szeroko rozumianą tematyką wschodnią, jak również studenckie „podróże na Wschód”. Ważnym elementem tego doświadczenia było stopniowe przenoszenie się ciężaru moich zainteresowań z samej „polityki” czy „relacji” na dotyczące ich dyskusje i spory, prowadzone na łamach mediów, w trakcie konferencji czy nawet na przysłowiowych korytarzach. Jedną z istotnych przyczyn zmiany moich zainteresowań była frustracja badacza wynikająca ze świadomości ograniczeń w dotarciu do zadowalających mnie danych empirycznych. W pewnym momencie zdałem sobie sprawę, że większe zainteresowanie budzi we mnie artykuł opublikowany w „Tygodniku Powszechnym” czy też w świątecznym wydaniu „Gazety Wyborczej”, będący głosem w debacie na temat polityki wschodniej, niż studiowanie komunikatów po oficjalnym spotkaniu, praktycznie bez możliwości wglądu w rzeczywistość znajdująca się za kulisami. Debaty na temat stosunków polsko- rosyjskich, polityki wobec Rosji i polityki wschodniej miałem okazję śledzić również na licznych konferencjach i debatach (w tym poświęconej wyłącznie temu zagadnieniu corocznej konferencji Polska Polityka Wschodnia organizowanej we Wrocławiu przez Kolegium Europy Wschodniej), a także w programach telewizyjnych i radiowych. Moją uwagę przykuwały nie tylko argumenty merytoryczne czy też znaczenie ich wysunięcia, lecz także szerszy kontekst ich prezentacji, w tym to, kto zabierał głos i z 5 jakiej pozycji przemawiał, kto odpowiedział na jego lub jej artykuł, co mogło skłonić danego autora do zabrania głosu, kto był zapraszany do paneli czy programów telewizyjnych, a kto nie. Te i wiele powiązanych pytań stawiam w różnych częściach tej pracy. Mając możliwość poznania – jako student, stażysta i pracownik – niektóre z instytucji, których przedstawiciele zabierali głos w toczonych dyskusjach (m.in. Centrum Stosunków Międzynarodowych, Instytut Stosunków Międzynarodowych UW, Moskiewskie Centrum Carnegie, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Ośrodek Studiów Wschodnich czy też Studium Europy Wschodniej), mogłem też próbować odnosić fakty z debaty publicznej do rzeczywistości tam obserwowanej. Zacząłem się więc zastanawiać nad samymi instytucjami, ich genezą, historią funkcjonowania czy też miejscem w szerszych strukturach tworzenia wiedzy. Interesowała mnie też historia polskiej myśli politycznej na tematy wschodnie, w tym dominujące w niej tradycje: „realistyczna” i „prometejska”. Wszystko to miało miejsce w zmieniających się okolicznościach politycznych, w tym związanych z procesem integracji Polski z Unią Europejską, kolejnymi wydarzeniami w polityce wschodniej czy też