ÔZEF HAMPEL W CZASACH POROZBIOROWYCH STOSUNKI EKONOMICZNO-SPOŁECZNE W LATACH 1975—1848 W wyniku trzeciego rozbioru Polski w 1795 r., wsie wchodzące w skład dzisiejszej gminy rudawskiej zostały wcielone do Cesarstwa Aus­ triackiego, a ściślej rzecz biorąc w obręb tzw. Galicji Zachodniej. W 1809 r. , po zwycięskiej dla Księstwa Warszawskiego wojnie z Austrią, tereny te włączono w obręb Księstwa Warszawskiego, a administracyjnie do de­ partamentu krakowskiego. Po upadku Napoleona i Kongresie Wiedeń­ skim znalazły się w „Wolnym, niepodległym i ściśle neutralnym mieście Krakowie z okręgiem”, by po wydarzeniach rewolucyjnych 1846 r. po­ nownie dostać się pod panowanie austriackie. W Rudawie mieściła się siedziba parafii, obejmująca swym zasięgiem szereg wsi: Niegoszowice, Kochanów, Brzezinka, Radwanowice, Dubie, Ża­ ry, Siedlec, Nawojowa Góra, Młynka i Nielepice h Za czasów Wolnego Miasta Krakowa wchodziły w skład gminy polityczno-administracyjnej oznaczonej numerem XXV z siedzibą w Pisarach, z tym, że początkowo mieściła się ona w Rudawie. Władzę w gminie sprawował wójt wybiera­ ny na 6 lat przez sejmiki, spośród trzech kandydatów przedstawionych przez Senat Rządzący w m. Krakowie. Do obowiązków wójta, w myśl in­ strukcji z 12 VI należało „sprawowanie czynności administracyjnych, są­ dzenie spraw o ciężkie policyjne przestępstwa, dochodzenie istoty czy­ nu i pierwsze inkwizycje w sprawach karnych”. We wszystkich wsiach należących do gminy powoływani byli zastępcy wójtów, jako pomocnicy 1 2. Stosunki własnościowe na omawianych terenach były dość charakte­ rystyczne. Występowały tu bowiem trzy podstawowe kategorie własności: własność kościelna, drobnoszlachecka oraz latyfundialna, ta ostatnia re­ 1 Liber Memorabilium Rudawa (Lib. Mem. Rudawa). Opisanie stanu kościoła i plebanii z 1791 r., k. 17. 2 W. К o p f Î, Urządzenie włościan byłej Rzeczpospolitej Krakowskiej, Lwów 1888; Sz. Wach holt z, Rzeczypospolita Krakowska 1815—1830, Warszawa 1957, s. 309. 99 prezentowana przede wszystkim przez wsie należące do magnackiej ro­ dziny Potockich z Krzeszowic i do ich kompleksu ekonomicznego zwanego „państwem tenczyńskim”. Struktura ta nie ulegała zasadniczym zmia­ nom do czasów uwłaszczenia, jeśli nie liczyć powiększenia stanu posia­ dania Potockich i zmian wynikających z obrotu ziemią, względnie dzie­ dziczenia. Na początku XIX wieku stosunki własnościowe przedstawiały się natępująco: Tabela 1 STOSUNKI WŁASNOŚCIOWE Wieś Właściciel Rudawa Kapituła Katedralna w Krakowie Siedlec klasztor Karmelitów w Czernej Dubie Józef Griinbaum Żary Józef Griinbaum Radwanowi ce kilku dziedziców Brzezinka Kapituła Katedralna w Krakowie Niegoszowice z Sowiarką Jan Kanty hr. Bobrowski Kochanów Wilhelm hr. Zieliński Nielepice Młynka Artur hr. Potocki * Kościół parafialny w Rudawie był właścicielem dwóch folwarków, jednego w Rudawie i drugiego pod Radwanowicami. Na folwark rudaw­ ski, obok zabudowań folwarcznych składało się siedem „chałup podda­ nych plebańskich” zamieszkałych przez 18 rodzin zagrodniczych, a w więk­ szości komorniczych. W jednym z nich, który nosił nazwę „Lazaret”, określony w inwentarzu, jako „całkiem zdezelowany i niemylnym kiedy­ kolwiek grożący upadkiem” żyło ośmiu lokatorów, sądzić należy, że z rodzinami *. Również zabudowania folwarku pod Radwanowicami, nie były w naj­ lepszym stanie, skoro na mooy postanowienia Senatu Rządzącego z 12 stycznia 1830 r. oraz konsystorza z 29 stycznia, zostały rozebrane. Po­ zostawiono z nich tylko jedną chałupę, którą zamieszkiwało dwóch komor­ ników. W 1851 r. dcm spłonął i skreślony został z inwentarza parafii5. Powyższe dane zdają się świadczyć o małej dbałości kolejnych ple­ banów o powierzone im mienie i nastawianie się w zasadzie na osiągnię­ cie jak największych zysków, bez ponoszenia kosztów inwestycyjnych. Dochody te, jak świadczą dane zamieszczone w „opisaniu stanu kościoła * Lib. Mem. Rudawa, Inwentarz kościoła w Rudawie z 1820 r., k. 35. 4 Tamże, k. 75— 76. ‘ Tamże. 100 z 1791 r.”, tabeli lustracyjnej z 1789 r. oraz inwentarzu z 1820 r. były dość znaczne. Dominującą jednak pozycją były wpływy z dziesięciny, którą pleban rudawski ściągał z Młynki, Dubia, Żar, Kochanowa, Niego- szowic oraz częściowo z Siedlca. Dziesięcina z Brzezinki należała do Ka­ tedry Krakowskiej, Radwanowie prebendy krakowskiej. Nawojowej Gó­ ry i Tenczynka oraz części Siedlca do plebana z Paczołtowic 6. Ta bela 2 WYSOKOŚĆ ŚCIĄGANEJ DZIESIĘCINY Wytyczna wg tabeli Miejscowość zł gr Rudawa — dwór i gro­ mada 807 22 Nawojowa G. (11 ról kmiecych) 355 22 Młynka — gromada 97 28 Nielëpice 239 15 Niegoszowice z Sowiarką 283 6 Kochanów 75 27 Siedlec 351 8 Dubie 73 7 Żary 135 3 Razem 2418 26 Odliczywszy 175 zl 19 gr dla Paczołtowic dawało razem 2243 zł 7 gr. 7 Wspomniane wyżej „opisanie parafii z 1791 r., podaje również szcze­ gółowy wykaz pobieranej wówczas dziesięciny snopowej. Jedynie dwór w Niegoszowicach uiszczał ją w pieniądzu. Z początkiem XIX wieku w szerszym stopniu przechodzić zaczęto na pieniężną formę ściągania tego świadczenia na rzecz kościoła, która to forma upowszechnia się w XIX stu­ leciu. Tak więc z końcem XVIII wieku do parafii rudawskiej napływały płody rolne w następujących ilościach: Tabela ilustruje wielkość plebańskich dochodów z dziesięciny, oraz strukturę zasiewów w ówczesnych gospodarstwach włościańskich. Wpraw­ dzie wliczona tu jest także dziesięcina oddawana przez dwory, to jednak gospodarka rolna nie była najsilniejszą stroną tutejszych większych ma­ jątków. Jednoznacznie z danych wynika, że dominującą uprawą było żyto, w dalszej kolejności szły jęczmień i owies. Niewiele można powiedzieć o poziomie ówczesnej gospodarki plebań- • • Tamże, Opisanie stanu..., k. 22—23. 7 Tamże, Inwentarz.. z 1820 r., k. 82—83. 101 Tabela 3 WIELKOŚĆ DZIESIĘCINY I STRUKTURA ZASIEWÓW Jęcz­ Tatar­ Miejscowość Pszenica Żyto Groch Owies Proso mień ka Rudawa 9 26 15 4 17 8 4 Nawojowa G. 1 15 3 3 8 7 1 Nielepice 2 12 5 2 6 4 1 Młynka 15 sn. 4 2 30 sn. 1 1 18 sn. Siedlec 6 16 10 2 2 1 12 sn. Dubie 50 sn. 4 3 30 sn. 1 59 sn. 15 sn. Żary 8 'sn. 6 2 31 sn. 4 3 — Kochanów 31 £П. 4 1 24 sn. 58 sn. 57 sn. 15 s. Niegoszowice 1 6 5 23 sn. 1 1 1 „ dwór 125 zł. Razem kóp 20 s. 44 93 k. 46 k. \ 13 k. 18 s. 40 k. 58 s. 26 k. 56 s. 8 k.8 > skiej, chociaż struktura zasiewów w folwarku pod Radwanowicami, na­ stawionego głównie na produkcję rolną, nie zdaje się świadczyć o jej wy- wysokim poziomie. Według inwentarza z 1791 r. wysiewano „na 11 sta- jonkach 11 korcy i 30 garnców pszenicy, 5,6 żyta, 15,8 jęczmienia, 4 owsa, 1 grochu oraz obsadzano 20 zagonów ziemniakami, 5 kapustą, karpielami i ziemniakami. Również inwentarz żywy nie był tu imponujący. Składa­ ło się nań 8 krów, 4 konie, 4 woły, 5 gęsi, 5 kur, po 1 kaczce, gąsiorze i kogucie. Ponadto folwark miał jeszcze 2 łąki, jedną w tzw. Słotwinach, dającą 2 wozy siana; a drugą pod „Olszyną” 9. Obok służby folwarcznej podstawową siłę roboczą na tych folwar­ kach stanowili chłopi pańszczyźniani. Poza pańszczyzną zobowiązani byli do danin w/naturze, a w folwarku rudawskim do prac przy sadzeniu ka­ pusty, rzepy i innych jarzyn oraz ich obierania, a chłopi plebańscy w Ru- dawie oddawali odpowiednią ilość motków przędzy. Innych świadczeń prócz dymowego, inwentarz z 1820 r., nie wykazuje.19 ' Wynika z tego, że zagrodnicy odrabiali w zasadzie po dwa dni pań­ szczyzny pieszej w tygodniu, a komornicy po 1 dniu. W porównaniu z do­ brami prywatnymi były to obciążenia niższe, podobnie zresztą jak w przy­ padku świadczeń dodatkowych u. ____________ t • Tamże, Opisanie... z 1791 r„ k. 22—23. * Tamże, Inwentarz... z 1791 r., k. 78. Każde z 11 stajonek nosiło swoją nazwę m.in. capowskie, prachowszczyzna. rebechowskie, przepiórkowszczyzna. Tamże, k. 22. 10 Tamże, Inwentarz ... z 1820 r., k. 78— 79. 11 Por. Archiwum Państwowe Miasta Krakowa i Województwa Krakowskiego w Krakowie. Oddział na Wawelu. Archiwum Potockich (APKr. A.Pot64). Opisa­ nie dóbr Pisary z oszacowaniem: Tamże, Inwentarz klasyfikacyjno-pomiarowy wsi Nawojowa Góra i Młynka. 102 Tabela 4 WYKAZ POWINNOŚCI INWENTARSKICH CHŁOPOW W RUDAWIE Na wysiew Pańsz­ Nazwisko i imię Pola Ilość ‘Dymowe kor. garn. czyzna przędzy piesza 1 2 3 4 5 6 Wąchał Szczepan 2 3 8 Baster Michał 1 16 2 6 4 Siodlak Mateusz -- ' 1 -- . 1 4 2 Utyła Stanisław 1 16 2 6 4 Pionka Bartłomiej 1 16 2 6 4 Wiśniowski Michał — — 1 4 2 Perda Feliks — — 1 4 2 Grzegórzkiewicz Sz. 1 16 2 / 6 4 Mandecki Walenty — — 1 4 2 Kozik Szymon — — 1 4 2 Bułka Franciszek 1 16 2 6 4 Mandecki Franciszek — — 1 4 2 Knapiński JakuB — — • 1 4 2- Zainter Mateusz — — 1 4 2 Bandurszczonka Apolonia — — 1 4 i Kaleciński Jan — 1 4 2 Prochawski Wojciech — — 1 4 2 Dwór — opłaca — — 1 4 2 Poważnym źródłem dochodów plebańskich były również świadczenia z tytułu chrztów, ślubów i pogrzebów, a należy zaznaczyć, że parafia ru­ dawska należała do jednej z większych, tak pod względem ilości miej­ scowości jak również mieszkańców. W latach 1817——1819 odnotowano na jej terenie 446 urodzeń, 88 zawartych związków małżeńskich oraz 253 pogrzeby. Oficjalne opłaty z tego tytułu wynosiły 444 zł i 12 groszy. Jest to suma z pewnością znacznie zaniżona, a sformułowanie, że niektóre uro­ dziny i pogrzeby były bezpłatne, wskazuje na możliwość ich wynagradza­ nia w innej formie11.- Wykazane dochody plebana rudawskiego w 1820 r. przedstawiały się w sposób następujący: Z gruntów plebańskich, czynszów i innych danin 468 zł 18 gr Prowizji od kapitału 322 Dziesięcin^ 2 243 7 Dochodów de iuribus stolae 444 12 Ofiar i skarbonki 20 Razem 3 498 7 Natomiast rozchody oszacowane zostały na sumę 2 575 zł i 19 gr., iS Lib. Mem. Rudawa, Inwentarz... z 1820 r., k. 83—84. 103 z czego na dymowe 86,16 podatek dwudziestego grosza 594 i subsydium charitativum 48 zł. Wynikałoby z tego, że czysty zysk plebana w skali rocznej wynosił 922 zł i 18 groszy 13. Klasztor oo. Karmelitów w Czernej miał w swym władaniu dobra Siedlec i Żbik. Nawojowa Góra, Nielepice i Młynka wchodziły w skład dominium Potockich. W Radwanowicach było „wielu pomniejszych” wła­ ścicieli, a 90 morgów pola wchodziło także w skład dóbr Pisary 14.