บึงบอระเพ็ด เปนพื้นที่ชุมน้ำแหงหนึ่งที่ไดรับความเห็นชอบตามมติคณะรัฐมนตรี 1 สงหาคมิ พ.ศ. 2543 เรองื่ ทะเบยนรายนามพี นทื้ ชี่ มนุ ้ำทมี่ ความสำคี ญระดั บนานาชาตั และระดิ บั ชาติของประเทสไทย และมาตรการการอนุรักษพื้นที่ชุมน้ำ วาเปนพื้นที่ชุมน้ำท่มี ีความสำคัญ ระดบนานาชาตั และมิ ความสำคี ญเรั งด วนสมควรจะได ร บการนำเสนอเปั นพ นทื้ ชี่ มนุ ้ำทมี่ ความี สำคญระหวั างประเทศ (Ramsar Sites) ตามอนสุ ญญาวั าด วยพ นทื้ ชี่ มนุ ้ำ ทประเทศไทยไดี่ เข า รวมเปนภาคีลำดับที่ 110 ตั้งแตป พ.ศ. 2541 บงบอระเพึ ดเป็ นพ นทื้ ช่ี มนุ ้ำทมี่ ความหลากหลายทางชี วภาพสี งมากู เปนระบบน เวศพิ นทื้ ี่ ชุมน้ำ ซึ่งเปนพื้นที่รอยตอระหวางระบบนิเวศน้ำและบก เนื่องจากมีลำน้ำลำหวยไหลลงสูบึง จงพึ ดพาตะกอนและธาตั อาหารมาสะสมุ ทำใหอ ดมดุ วยพ ชและสื ตวั นานาชาต ิ ทสำคี่ ญคั อเปื น แหลงเพาะพ นธั สุ ตวั น ้ำวยอั อนให ก บแมั น ้ำเจาพระยา และยงเปั นถ นทิ่ อยี่ อาศู ยหากั นสริ างร งวางั ไขของนกนานาชน ดิ มนกนี ้ำชมชนรวมกุ นอยั มากกวู า 20,000 ตวั โดยเฉพาะอยางย งเปิ่ นแหล ง ทพบนกเจี่ าฟ าหญ งสิ ริ นธริ ซงนกชนึ่ ดนิ เปี้ นชน ดพิ นธั เฉพาะถุ นอยิ่ ในตระกู ลนกนางแอู นพบท บี่ งึ นเพี้ ยงแหี งเด ยวในโลกี นอกจากน ี้ บงบอระเพึ ดทำหน็ าท เปี่ นแหล งรองร บั ดกและกั กเกั บตะกอนท็ มาจากพี่ นทื้ ี่ เกษตรกรรมตอนบนในพนทื้ ลี่ มนุ ้ำภาคเหนอื มประโยชนี ต อการคมนาคม และมคี ณคุ าทางด าน นนทนาการและการทั องเท ยวี่ และเปนแหล งทร พยากรประมงทั สำคี่ ญแหลั งหน งของประเทศไทยึ่ จากคณคุ าและความสำค ญดั งกลั าว สำนกงานนโยบายและแผนทรั พยากรธรรมชาตั และิ สิ่งแวดลอม จึงไดดำเนินการรวบรวม และวิเคราะหขอมูลที่เกี่ยวของ จัดทำเปนเอกสารเผยแพร เพอเปื่ นข อม ลพู นฐานในการศื้ กษาวึ จิ ยความหลากหลายทางชั วภาพและการจี ดการพั นทื้ ชี่ มนุ ้ำ บึงบอระเพ็ดตอไป สำนกงานนโยบายและแผนทรั พยากรธรรมชาตั และสิ งแวดลิ่ อม 2 หนา คำนำ ..................................................................................................................... 2 ความเปนมา................................................................................................................... 7 ความสำคัญของพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด ..................................................................... 9 พื้นที่ชุมน้ำในบึงบอระเพ็ด ............................................................................ 10 กำเนิดของบึงบอระเพ็ด................................................................................. 11 การตั้งถิ่นฐานและวัฒนธรรมประเพณีรอบบึงบอระเพ็ด .................................. 13 ขนบธรรมเนยมประเพณี ี วฒนธรรมั และการละเลนพื้นเมองประจำจื งหวั ดั ....... 14 คุณคาและความสำคัญของพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด........................................ 16 ลักษณะทางกายภาพของพื้นที่ชุมบึงบอระเพ็ด ......................................................... 18 สภาพภูมิอากาศ .......................................................................................... 19 สภาพทางอทกวุ ิทยา..................................................................................... 19 สภาพทางธรณสี ณฐานั ................................................................................. 21 สภาพทางปฐพีสัณฐาน................................................................................. 21 แหลงน ้ำใตด นิ .............................................................................................. 24 ความหลากหลายทางชีวภาพในพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด ........................................... 27 พรรณพืช ..................................................................................................... 27 นก............................................................................................................... 33 ปลา ............................................................................................................ 45 สัตวหนาดิน ................................................................................................. 47 แพลงกตอน ................................................................................................. 47 สัตวชนิดอื่นๆ ............................................................................................... 48 สภาพเศรษฐกิจ สังคม ประชากร ในพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด ................................. 51 สังคมและประชากร ...................................................................................... 51 สภาพเศรษฐกิจ ........................................................................................... 52 การใชประโยชนที่ดินบึงบอระเพ็ด ................................................................. 53 ปญหาคุกคามบึงบอระเพ็ด ......................................................................................... 56 3 หนา บรรณานุกรม ............................................................................................................... 58 ภาคผนวก ................................................................................................................... 61 ก แสดงชนิดพืชไมน้ำที่พบในพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด ระหวางป พ.ศ.2527–2545... 62 ข แสดงรายชื่อนกที่พบในพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ดจากการศึกษาในป พ.ศ. ตางๆ..... 80 ค แสดงพันธุปลาที่พบในพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด ระหวางป พ.ศ.2528–2545 ....... 106 ง แสดงชนิดพันธุสัตวหนาดินที่พบในพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด ในป พ.ศ.2545....... 126 จ แสดงชนิดของแพลงคตอนที่พบในพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด .................................. 127 ฉ แสดงชนิดสัตวเลื้อยคลานที่พบในพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด .................................. 135 ช แสดงชนิดสัตวสะเทินน้ำสะเทินบกที่พบในพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด...................... 139 ซ แสดงชนิดสัตวเลี้ยงลูกดวยนมที่พบในพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด ............................ 141 4 . ⌫ .⌦ ⌫⌦. .⌦. .⌫ ⌦. ⌫⌫ .. .⌫⌦. .. ⌫ .⌦ . .⌫ .⌫ . บงบอระเพึ ด็ เปนบ งนึ ้ำจดทื ใหญี่ ท สี่ ดของุ ภาคเหนอตอนลื าง ตงอยั้ ในเขตอำเภอเมู องื อำเภอ ชุมแสง และอำเภอทาตะโก จังหวัดนครสวรรค มีเนื้อที่ 132,737.14 ไร เดิมบึงแหงนี้มีสภาพเปน ที่ราบลุม มีลำน้ำธรรมชาติตางๆ ไหลมารวมกัน และไหลผานพื้นที่ลงสูแมน้ำนาน ในป พ.ศ. 2470 ไดมีการสรางทำนบกั้นน้ำ และประตูระบายน้ำ ทำใหเก ดเปิ นบ งนึ ้ำจดขนาดใหญื มระดี บความลั กึ เฉลี่ยของน้ำในบึงประมาณ 1.6 เมตร มีเกาะเล็กๆ ประมาณ 10 เกาะ เนื้อที่ประมาณ 900 ไร บงบอระเพึ ดม็ ความหลากหลายทางชี วภาพสี งมากู เปนระบบน เวศพิ นทื้ ชี่ มนุ ้ำทประกอบี่ ดวยพ นทื้ นี่ ้ำขงั มพี ชลอยนื ้ำเกาะกลมอยุ ทู วไปั่ ทลี่ มชุ นแฉะื้ ปาละเมาะร มบิ งึ ทงนาและทุ งหญุ า เปนแหล งเพาะพ นธั สุ ตวั น ้ำวยอั อนให แก แม น ้ำเจาพระยา และเปนแหล งท มี่ นกนี ้ำชมนุ มรวมกุ นั อยูมากกวา 20,000 ตัว นอกจากนี้แลว บึงบอระเพ็ดยังทำหนาที่เปนแหลงรองรับ ดัก และ กักเก็บตะกอนที่มาจากพื้นที่เกษตรกรรม มีประโยชนตอการคมนาคม มีคุณคาทางนันทนาการ และการทองเที่ยว และเปนตัวอยางที่เหมาะสมอยางยิ่งตอการศึกษาเกี่ยวกับระบบนิเวศน้ำจืด อุทกวิทยา นิเวศวิทยาของนก พืชน้ำ และสัตวน้ำ ในป พ.ศ. 2539–2542 สำนกงานนโยบายและแผนสั งแวดลิ่ อม ไดดำเน นโครงการสำรวจิ จัดทำบัญชีรายชื่อ สถานภาพพื้นที่ชุมน้ำของประเทศไทย (National Inventory of Natural Wetlands in Thailand) ผลจากการดำเนนการดิ งกลั าว พบวาพ นทื้ ชี่ มนุ ้ำในประเทศ ประกอบดวย ปาชายเลน ปาพรุ หนอง บึง ทุงนา แมน้ำ ลำคลอง กระจายอยูทั่วประเทศ มีเนื้อที่รวมประมาณ 36,616.16 ตารางกิโลเมตร หรือรอยละ 7.5 ของพื้นที่ประเทศ คณะอนุกรรมการจัดการพื้นที่ชุมน้ำ ซึ่งประกอบดวยผูทรงคุณวุฒิจากหนวยงาน ทเกี่ ยวขี่ อง ไดพ จารณาจิ ดใหั บ งบอระเพึ ดเป็ นพ นทื้ ชี่ มนุ ้ำทมี่ ความสำคี ญเรั งด วน ทสมควรไดี่ ร บั การเสนอใหเปนพื้นที่ชุมน้ำที่มีความสำคัญระหวางประเทศ (Ramsar Sites) 7 สำนกงานนโยบายและแผนทรั พยากรธรรมชาตั และสิ งแวดลิ่ อม จงไดึ รวบรวม ขอม ลทู เกี่ ยวขี่ องท งหมดั้ เพอจื่ ดทำเอกสารั เรองื่ “ความหลากหลายทางชวภาพในพี นทื้ ี่ ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด” ขึ้น โดยมีวัตถุประสงคเพื่อ _ แสดงใหเห็นวา บึงบอระเพ็ด มิใชแตเปนเพียงแหลงทองเที่ยว และแหลงดูนก อันลือชื่อเทานั้น แตเปนแหลงรวมของความหลากหลายทางชีวภาพ อุดมไปดวยพรรณพืช พันธุสัตวนานาชนิด อีกทั้งยังเปนแหลงนันทนาการ และสถานที่ศึกษาวิจัยทางธรรมชาติอีกดวย _ ใหหน วยงานท เกี่ ยวขี่ อง ทงภาคเอกชนและภาครั้ ฐั นำขอม ลนู มาใชี้ ประโยชน ใน การพิจารณาตัดสินใจ ในการอนุรักษ และพัฒนาพื้นที่ชุมน้ำบึงบอระเพ็ด ตอไปในอนาคต 8 . ⌫ .⌦ บึงบอระเพ็ดตั้งอยูในเขตอำเภอเมือง อำเภอชุมแสง และอำเภอทาตะโก จังหวัด นครสวรรค ประมาณเสนรุงที่ 15 องศา 40 ลิปดา ถึง 15 องศา 45 ลิปดาเหนือ และเสนแวงที่ 100 องศา 10 ลปดาิ ถงึ 100 องศา 23 ลปดาตะวิ นออกั (ภาพท ี่ 1) มพี นทื้ ที่ งหมดประมาณั้ 212.38 ตาราง กิโลเมตร (ประมาณ 132,737 ไร) และเปนพื้นที่ ชมนุ ้ำทมี่ ความสำคี ญระดั บนานาชาตั ของประเทศิ ไทย จากการจดลำดั บความสำคั ญของพั นทื้ ชี่ มนุ ้ำ ในทะเบยนพี นทื้ ชี่ มนุ ้ำทมี่ ความสำคี ญระดั บนานาชาตั และระดิ บชาตั ของประเทศไทยิ (สำนกงานั นโยบายและแผนสิ่งแวดลอม, 2542) มีอาณาเขตติดตอดังนี้ คือ _ ทิศเหนือ ติดตอกับ ตำบลทับกฤช อำเภอชุมแสง _ ทิศใต ตดติ อก บั ตำบลหนองปลงิ ตำบลพระนอน อำเภอเมองื และตำบลวงมหาั กร อำเภอทาตะโก _ ทิศตะวันออก ติดตอกับ ตำบลเขาพนมเศษ ตำบลพนมรอก อำเภอทาตะโก _ ทิศตะวันตก ติดตอกับ ตำบลบางพระหลวง ตำบลเกรียงไกร ตำบลนครสวรรค อำเภอเมองนครสวรรคื 9 ⌫⌦. บริเวณพื้นที่บึงบอระเพ็ดและบริเวณโดยรอบมีพื้นที่ชุมน้ำ 5 ประเภท ดังนี้ U ⌦⌦⌦⌦⌦ . อยูตอนกลางของพื้นที่มีลักษณะเปนหนองน้ำขนาดใหญอยูสูงจากระดับน้ำทะเล ประมาณ 20 เมตร เปนบ งทึ เกี่ ดจากการปิ ดก นคลองบอระเพั้ ดทางด็ านตะว นตกั ไมให ไหลลงส ู แมน้ำนาน ซึ่งทำใหสภาพธรรมชาติดั้งเดิมของบึงบอระเพ็ดเปลี่ยนจากที่ราบลุมน้ำทวมขังใน ฤดูน้ำหลากกลายเปนหนองน ้ำขนาดใหญ ภาพที่ 1 แสดงที่ตั้งของบึงบอระเพ็ด 10 U ⌫⌫⌫⌫⌫ เปนบร เวณทิ อยี่ รอบๆู บงบอระเพึ ด็ มลี กษณะเปั นพ นทื้ ที่ มี่ นี ้ำแชข งหาทางออกั ไมสะดวกม กมั พี ชนื ้ำขนปะปนึ้ เปนแหล งสะสมต วของตะกอนทั พี่ ดพามากั บนั ้ำ นานวนเขั าจะ แปรสภาพเปนท ราบี่ U เปนบริเวณพื้นดินที่อยูภายในบึง อาจเกิดขึ้นเนื่องจากเปนเนินหรือเขาเตี้ยๆ เมื่อมีการ เกบก็ กนั ้ำแลวน ้ำทวมไม ถ งึ ซงบรึ่ เวณนิ จะมี้ พรรณพี ชเชื นเด ยวกี บบรั เวณบนบกทิ กประการุ เกาะ อาจจะเกดขิ นอึ้ กกรณี หนี งคึ่ อื การสะสมตะกอนทำใหเก ดการติ นเขื้ นขิ นจนกลายเปึ้ นเกาะ บรเวณิ เหลานี้ในชวงฤดูแลงอาจจะแหง สวนในฤดูน้ำหลากน้ำจะทวมทั้งหมดหรือบางสวน พรรณพืช ที่สำคัญในเกาะลักษณะเชนนี้ ตัวอยางเชน ลำเอียก ออ หญาปลอง และหญาขาวนก เปนตน U เปนบร เวณทิ อยี่ รู มหริ อขอบบื งึ น้ำทวมในฤด นู ้ำหลาก และแหงในฤด แลู ง มพี ชพรรณื หลายชนิดที่สำคัญๆ เชน