Euskal Euskal Herria Basque Pays Basque Country Euskal Kultura Saila Kultura Euskal 1 Iván Igartua - Xabier Zabaltza Euskal Kultura Saila Euskararen historia laburra Collection Culture Basque / Basque Culture Series Brève histoire de la langue basque A Brief History of the Basque Language A Brief History of the Basque Language KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURA Brève histoire Brève de la langue basque KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURA Euskararen historia laburra Iván Igartua - Xabier Zabaltza Euskararen historia laburra Brève histoire de la langue basque A Brief History of the Basque Language EUSKAL HERRIA PAYS BASQUE BASQUE COUNTRY Euskal Kultura Saila Collection Culture Basque / Basque Culture Series 1 Euskararen historia laburra / Brève histoire de la langue basque / A Brief History of the Basque Language 2 XX. mendeko euskal literatura / La littérature basque du XXe siècle / Basque Literature in the Twentieth Century 3 Euskal musika klasikoa / La musique classique basque / Basque Classical Music 4 Euskal kantagintza: pop, rock, folk / La chanson basque: pop, rock, folk / Basque Songwriting: Pop, Rock, Folk 5 Estanpa bilduma / Collection d’estampes / A Collection of Prints 6 Euskal zinema / Le cinéma basque / Basque Cinema 7 Arkitektura eta diseinua / Architecture et design / Architecture and Design 8 Euskal dantza / La danse basque / Basque Dance 9 Bertsolaritza / L’improvisation / Bertsolaritza 10 Tradizioak / Les traditions / Traditions 11 Euskal sukaldaritzaz / La cuisine basque / On Basque Cuisine 12 Euskal antzerkia / Le théâtre basque / Basque Theater Euskal Kultura Sailaren editorea Éditrice de la Collection Culture Basque Basque Culture Series Editor: Mari Jose Olaziregi © Testua / Texte / Text: Iván Igartua - Xabier Zabaltza © Euskarazko itzulpena: Xabier Zabaltza © Traduction française : Kattalin Totorika © Translation into English: Cameron Watson © Diseinua / Conception / Design: Tiktak multimedia ISBN: 978-84-608-6119-5 Frantseseko bertsioa Euskal Kultur Erakundeak finantzatu du La version française a été financée par l'Institut Culturel Basque The French version has been funded by the Basque Cultural Institute Etxepare Euskal Institutua Institut Basque Etxepare / Etxepare Basque Institute Andre Zigarrogileen plaza 1 20012 Donostia [email protected] www.etxepare.eus Euskara, jalgi hadi mundura Euskara, va de par le monde Euskara, go forth into the world 1545. urtean, Bernart Etxeparek bere En 1545, lorsque fut publié le premier In 1545 the first book in Euskara, Linguae Vasconum Primitiae, euska- livre en euskara (langue basque), Lin- Linguae Vasconum Primitiae, was razko lehenengo liburua, argitaratu guae Vasconum Primitiae, son auteur, published by Bernart Etxepare, who zuenean, desira bat adierazi zuen: Bernat Etxepare, exprima le vœu sui- expressed one wish: Euskara, jalgi “Euskara, jalgi hadi mundura”. vant« : Euskara, jalgi hadi mundura » hadi mundura Euskara, go forth into Etxepare Euskal Institutuak gure (Euskara, va de par le monde). the world. lehenengo idazlearen omenez har- L’Institut Basque Etxepare doit non The Etxepare Basque Institute takes tu du izena, eta, haren desira gure seulement son nom à ce premier its name from this first Basque izatearen ardatz bilakaturik, euskara auteur basque, mais il fait également author and, moreover, converts his eta euskal kultura mundura atera­ sien son vœu, en se donnant pour wish in our motto. The Institute’s tzea eta zabaltzea du helburutzat. mission la promotion et la diffusion objective and mission is to promo- Batetik, gure eginkizuna euskararen de la langue et de la culture basques te and diffuse the Basque language ezaguera sustatzea da eta haren à travers le monde. and culture throughout the world. ikasketa bultzatzea esparru akade- Notre tâche consiste, d’une part, à On the one hand, our task is to pro- mikoan; eta bestetik, gure sortzai- promouvoir la connaissance de notre mote knowledge about our langua- leak eta haien adierazpen artistikoak langue et à encourager son appren- ge, and its study in the academic nazioartean ezagutarazten ahale- tissage dans la sphère académique. sphere. And on the other, we want gintzen gara: gure artista plastikoak, D’autre part, nous nous efforçons de to introduce the creative expres- musikariak, dantzariak, idazleak, faire découvrir, sur le plan internatio- sions of our artists: visual artists, zine­zuzendariak, an tzez leak... nal, les expressions artistiques de nos musicians, dancers, writers, film di- Gure hizkuntza eta kultura munduan créateurs, qu’ils soient artistes plasti- rectors, actors, and so on. barrena zabal tzeko ahalegin horre- ciens, musiciens, danseurs, écrivains, One of the first tasks in the inter- tan, liburu­sorta bat sortzea izan da cinéastes ou encore acteurs. nationalisation of our language and gure lehenengo lanetako bat, horren L’une de nos premières tâches, dans culture has been to create this co- bidez informazioa emateko euskara- ce processus de diffusion interna- llection with the aim of informing ri buruz eta gure kultura osatzen eta tionale de notre langue et de notre people about our language, Euskara, aberasten duten alor artistiko eta culture, a consisté à créer cette col- and about the artistic and cultural kultural guztiei buruz. lection, dans le but de fournir des in- disciplines that make up the wealth formations sur notre langue, l’euska- of our culture. ra, ainsi que sur toutes les disciplines artistiques et culturelles qui consti- tuent la richesse de notre culture. Aizpea Goenaga Etxepare Euskal Institutuko zuzendaria Directrice de l’Institut Basque Etxepare Director of the Etxepare Basque Institute Aurkibidea Sommaire Index Aitzinsolasa Introduction Introduction 6 Hizkuntzaren egitura La structure de la langue Structure of the Language 10 Euskalkien aniztasuna La diversité dialectale Dialectal Diversity 26 Hizkuntzaren jatorria eta ideiak haren ahaideez Origines de la langue et théories sur ses parentés avec d’autres langues Origins of Euskara and Theories about its Relation to Other Languages 32 Euskararen muga historikoak Les frontières historiques de la langue basque The Historical Limits of Euskara 40 Euskararen iraupenaren zergatikoak Les raisons de la survivance de la langue basque Reasons for the Survival of Euskara 50 Foruak eta euskara (XVI-XIX. mendeak): foru erakundeak eta apologistak Les fors et la langue basque (XVIe­XIXe siècles) : institutions forales et apologistes The Fueros/Coutumes and Euskara (Sixteenth to Nineteenth Centuries): Foral Institutions and Apologists 56 Euskal Pizkundea La Renaissance basque Euskal Pizkundea 66 XX eta XXI. mendeak Les XXe et XXIe siècles The Twentieth and Twenty­First Centuries 70 Bibliografia/ Bibliographie / Bibliography 82 Argazkiak / Photographies / Photographs 83 Iván Igartua - Xabier Zabaltza 84 Euskara Pirinioen mendebaleko bazterrean hitz egi- Iván Igartua - Xabier Zabaltza ten da, Espainia eta Frantziaren arteko mugaz bi al- deetan. Espainian, Euskadiko Autonomia Erkidegoan (hots, Arabako, Gipuzkoako eta Bizkaiko probintzie- Aitzinsolasa tan) eta Nafarroako Foru Komunitatean (probintzia ere baden horretan) mintza tzen da, eskualdeen ara- Introduction Introduction bera hizkuntzaren zabalpenean diferentzia handiak daudela. Frantzian, bere aldetik, Lapurdiko, Baxena- ea r t s a barreko eta Zuberoako antzinako probintzietan eta a s a i t l d a o k s sk z l m. s l e i Ne E l l a s- a L a ri u y C G n m Zuberoaren ondoko Biarnoko haran batzuetan hitz r e k Lahn o o K ba dia a l a L k a n U k o X egiten da. Zazpi probintzia edo herrialde horiei Eus- e S E la h o se m. m N o c l l m m M n e r e B gu u a a fleS U H r R M Ba e n G kal Herria deritze euskaraz. a r ise en O ba S a dia ill te on ar uh s de Kanaleko Azken datuen arabera, 900.000 pertsona inguru Ta lb S arne e a e M e r i n t nt r l m -M . O alo g go Norma ko lkoa ndia gai dira Euskal Herri osoan euskaraz mintzatzeko, s ikatea P M nd muinoak er o e c s m h S o e e I e ko m e l r r u n a o Ar in a is o e a g V ez maila berean, baina. Euskadin, adibidez, non o lkoa di Beltz Y Men ak o n M n e a y a e the i n r k gaztelaniarekin batera ofiziala baita, euskaraz da- a n o S e d e L a r a n oir r o on ilai - a O V Loi i S a o e g t o k Z ka s kitela diotenak gutxi gorabehera bizilagunen %37 i re ira d g o n n A L I a E Z F R T e A N L I n m d G r A e C n a ti h dira, baina erabili ohi dutenak %18tik 20ra bitar- v n e r Z A r e o U I T k S N o V M m i k e e a n e n Alp d n a o O k i e k e a at t n te besterik ez, hots, autonomia erkidegoak gaur e r a C a e r k B e i u k s d i n e a e n p A r A l e A i a e n m P o egun dituen 2.184.000 bizilagunetatik 400.000 edo a T k d A o n s o i R k l L a o Giro Charente j e I n u da p a A l A E e A l 430.000 pertsona. Ipar Euskal Herrian euskarak ez r li r d e B a i r i a a ld r N e G L k o T M du inolako onarpen administratiborik eta euskaldu- e ak n A I d pe rdoina l Do ig A K r u a ac mend n t br ika ea i o nak bizilagunen laurden bat dira (70.000 pertsona in- u G A tea e z T O a c o I ro n n ra K t a t s Lo ux me u to nd D a I A n ik e a s V t ron e A guru).