Збірник наукових праць 251 УДК 94 (438) Andrij Wawrynjuk KOREKTA POLSKO-UKRAI ŃSKIEJ GRANICY PA ŃSTWOWEJ W 1951 R. – USTRZYKI DOLNE На основі архівних документів пропонується дослідження , у котрому аналізується питання вирішення міждержавних кордонів між Польщею і Радянським Союзом у 1951 р. на території польсь- ко -українських земель . Ключові слова : Україна , Польща , врегулювання кордонів , переселення населення , угода про кордони , муніципалітет , Бещади , Буг , Шевченко , нафта , архівний документ , Карпати . ktualno ść i problematyka bada ń. W 2011 r. mija 60 rocznica od wprowadzenia najpowa żniejszej do dzi ś zmiany granicy pa ństwowej pomi ędzy Polsk ą a Ukrain ą. A Fakt ten zasługuje na szczególna uwag ę, poniewa ż dotychczas nie doczekał si ę naukowego opracowania, z uwzgl ędnieniem polskich dokumentów archiwalnych. Analiza ostatnich publikacji . Brak jest opracowa ń naukowych na ten temat. Przedmiot i cel zadania naukowego . Przedmiotem bada ń było planowanie i przebieg zamiany terytoriów na podstawie umowy mi ędzynarodowej. Praca – ze wzgl ędu na nowatorski charakter, ma dostarczy ć wiedzy merytorycznej na wy żej wymieniony temat. Wykład tekstu . Po zako ńczeniu II wojny światowej i zawartych układach dotycz ących granic Polski (Jałta, Poczdam) okazało si ę, że ustalona i wytyczona granica Polsko – Sowiecka nie była jednak ostateczna. 15 lutego 1951 r. w Moskwie zawarta została umowa w sprawie wymiany terytoriów [1]. Rz ąd Zwi ązku Socjalistycznych Republik Radzieckich twierdził, co znalazło równie ż odzwierciedlenie w ówczesnych przekazach medialnych, że do podpisania dokumentu i wymiany terytoriów doszło z inicjatywy rz ądu polskiego. Artykuł 1 Umowy o wymianie odcinków terytoriów pa ństwowych z 15 lutego 1951 r. jednoznacznie okre śla, że “Zwi ązek Socjalistycznych Republik Radzieckich odst ępuje na drodze wzajemnej zamiany Rzeczypospolitej Polskiej odcinek terytorium pa ństwowego w obwodzie drohobyckim, o ogólnej powierzchni 480 kilometrów kwadratowych, przy czym odcinek ten wł ącza si ę w skład terytorium pa ństwowego Rzeczypospolitej polskiej i odpowiednio zmienia si ę granic ę mi ędzy Polsk ą, a Zwi ązkiem SRR zgodnie z zał ączonym opisem i map ą w podziałce 1:500.000” [1]. Jak zaznaczono w wy żej cytowanym artykule, Umowa zawiera nowy opis linii granicy pa ństwowej na omawianym odcinku. Jej wytyczeniem zajmowała si ę komisja delimitacyjna, a jej przebieg opisano w Zał ączniku do art. 1 Umowy [2]. Zgodnie z zał ącznikiem sporz ądzonym 28 maja 1951 r. “Pocz ątkowym punktem linii granicy pa ństwowej na odcinku terytorium odst ępowanego przez Zwi ązek Socjalistycznych Republik Radzieckich Rzeczypospolitej Polskiej w drodze zamiany jest punkt, poło żony na polsko- radzieckiej granicy pa ństwowej na rzece San w przybli żeniu 3,9 km (w linii prostej) na północny- wschód od uj ścia rzeki Wołosaty do rzeki San i w przybli żeniu 0,5 km na południe od ko ścioła miejscowo ści Żurawin. Od tego miejsca linia granicy przechodzi z pocz ątku na północ, a potem w kierunku północno-zachodnim, zostawiaj ąc po stronie ZSRR miejscowo ści Żurawin, Chaszczów, Gr ąziowa, Nanowa i Łopusznica, a po stronie Polski – Lutowiska, Michniowiec, Bystre, Bandrów- Kolonia, Kro ścienko i Liskowate i ł ączy si ę z polsko-radzieck ą granic ą pa ństwow ą w punkcie, poło żonym w przybli żeniu 3,8 km na wschód od ko ścioła miejscowo ści Jureczkowa i 6,7 km na północny-zachód od ko ścioła miejscowo ści Łopusznica [2]. Tak wi ęc na podstawie porozumienia mi ędzynarodowego Polska odst ąpiła ZSRR w ęglono śne tereny z wi ększymi miejscowo ściami: Bełz, Uhnów, Krystynopol (obecnie Czerwonograd), War ęż (obecnie Nowoukrainka), Chorobrów, Zabu że, Uhnów (obecnie Uhniv) i lewobrze żną cz ęść Sokala – Żwirk ę, wraz z lini ą kolejow ą Rawa Ruska-Krystynopol. Do Polski natomiast przył ączono rejon 252 Україна–Європа–Світ ustrzycki z obwodu drohobyckiego [3], wraz z miastem rejonowym Ustrzyki Dolne [4]. Według danych Starostwa Powiatowego w Ustrzykach Dolnych, w 1951 r. ze Zwi ązku Radzieckiego do Polski wł ączono nast ępuj ące gminy i miejscowo ści. Ich nazwy i powierzchnie przedstawia poni ższa tabela. Gmina Czarna Gmina Ustrzyki Dolne Gmina Szewczenka (Lutowiska) Miejscowo ść Powierzchnia w ha Miejscowo ść Powierzchnia Miejscowo ść Powierzchnia w ha w ha Bystre 1093 Bandrów 2644 Chmiel 1678 Chrewt 1722 Brzegi Dolne 1995 Szewczenka 1647 (Lutowiska) Czarna 1868 Dźwiniacz 957 Skorodne 2361 Dolna Dolny Czarna 1881 Daszówka 884 Smolnik 934 Górna Lipie 975 Hoszczów 825 Żurawin 1093 Michniowiec 1522 Hoszowczyk 596 Paniszczew 1540 Jałowe 493 Polana 2136 Jasie ń 337 Rabe 488 Kro ścienko 3995 Rosochate 690 Liskowate 1931 Rosolin 322 Łobozew 911 Górny Serednie 650 Łodyna 964 Małe Wola 619 Moczary 722 Sokołowska Wydrne Równina 1184 Żłobek 353 Sokole 659 440 Strwi ąż yk 362 Tele śnica 883 Sanna Tele śnica 1423 Oszwarowa Ustianowa 1034 Górna Zadwórze 234 Razem 16298 x 18119 x 7717 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: AZSPUD, Przepisy dotycz ące “HT”, bs. Nie wymienione w tabeli miasto Ustrzyki Dolne zajmowało powierzchni ę 1008 hektarów. Łącznie wi ęc do Polski przył ączonych zostało 41 miejscowo ści o ogólnej powierzchni 43138 ha. lub 431 kilometrów kwadratowych [5]. W ślad za podpisana Umow ą, Prezydium Rz ądu podj ęło Uchwał ę nr 427 z dnia 2 czerwca 1951 r., w której mi ędzy innymi okre śla si ę – co prawda w przybli żeniu termin przesiedlenia. W dokumencie zapisano, że “akcja przesiedle ńcza rozpocznie si ę po żniwach” [6], a dokładne terminy i szczegółowe plany przesiedlenia zostan ą w odpowiednim czasie podane do wiadomo ści mieszka ńców, “nie pó źniej jednak ni ż dwa tygodnie przed dniem wyjazdu” [6]. Jednocze śnie rz ąd podał do wiadomo ści, i ż “ludno ść przesiedlaj ąca si ę zabiera ze sob ą całe swoje mienie ruchome (inwentarz żywy i martwy, meble, zapasy żywno ści, zbo ża paszy itp.)”. Zaznaczono tak że: “Władze przeprowadzaj ące przesiedlenie b ędą uwzgl ędnia ć życzenia ludno ści Збірник наукових праць 253 dotycz ące wspólnego osiedlania si ę na nowych terenach. Ludno ść z jednej wsi czy osiedla mo że, je żeli tego b ędzie sobie życzy ć przesiedli ć si ę zbiorowo i zamieszka ć w jednej wsi lub osiedlu na przylegaj ących do woj. rzeszowskiego terenach, uzyskanych w drodze wymiany” [6]. Wa żny zapis Uchwały zawiera tez nast ępuj ący akapit: “Ka żdy wła ściciel zobowi ązany jest zda ć przedstawicielowi władz w chwili opuszczenia terenu pozostawiony maj ątek nieruchomy w stanie nienaruszonym, a uprawy, których termin zbioru jeszcze nie nadszedł, w stanie nale żytej piel ęgnacji, ka żdy zdaj ący maj ątek w nale żytym stanie otrzyma dokument z opisem i wycena tego maj ątku. Dokument ten b ędzie stanowił podstaw ę przydziału nowego gospodarstwa” [6]. Jeden z dokumentów opisów pozostawionego mienia, sporz ądzony 26 czerwca 1951 r. w Uhnowie dotyczy maj ątku nieruchomego b ędącego w posiadaniu Marii Bukowskiej z Urnowa, gmina Uhnów. W cz ęś ci pierwszej dotycz ącej zabudowa ń, w pozycji “dom mieszkalny” znajduje si ę opis: “drewn., blacha, b. dobry, 4 ubik.”. Obory: 2 – obie drewniane. Jedna z nich kryta blacha, a druga gontem. Stodoła – drewniana, kryta blach ą, stan b. dobry. Warto ść szacunkowa w zł. wg PZWU – 48.000 = 800q żyta. Grunty: orne – 0,76 ha, ł ąki – 0,40 ha, sady, ogrody warzywne – 0,10 ha. Razem ha: 1,26, w tym w klasie II 0,86 ha, a w klasie III (ł ąki) – 0,40 ha” [7]. 24 czerwca 1951 r. sporz ądzono warto ść pozostawionych we wsi Zastawie, byłej gminy Uhnów, terenów obecnie przył ączonych do ZSRR budynków b ędących własno ści ą Michała Dubla ńskiego. W obliczeniu zapisano mi ędzy innymi: “Obliczaj ąc warto ść budynków doprowadzono je do warto ści z 1938 r. z uwzgl ędnieniem na okres przesiedlenia stopnia zu życia: a/ dom mieszkalny drewniany o wymiarach 11,8x6,1x2,7. Ściany zewn ętrzne z bali 4 calowych w zr ąb, pokrycie słom ą. Wyko ńczenie budynku średnie, piece z cegły, podłogi z desek. Kategoria budynku wiejska średnia. Dom budowany w 1935 r. Do czasu przesiedlenia stał 15 lat. Trwało ść budynku takiego powinna wynosi ć 60 lat – zu życie na dzie ń przesiedlenia przyjmuje 15 %. Powierzchnia zabudowania 72 m/2. (…) Warto ść budynku wynosi 1.836 zł. (…) b/ obora drewniana, ściany z bali 3 calowych w zr ąb. Pokrycie słoma prost ą. Budynek wybudowany w 1935 r. (…) Warto ść budynku 623 zł. c/ Stodoła. (…) Warto ść budynku 975 zł” [3]. Szczególnie du że zbiory posiada Archiwum Zakładowe Starostwa Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim, Wydział Geodezji, Kartografii, Kastratu i Nieruchomo ści, który zgromadził dokumentacj ę “HT” w postaci 67 poszytów [8]. 21 pa ździernika 1951 r. w rejonie ustrzycki rozpocz ęte zostało przejmowanie maj ątku nieruchomego przekazywanego stronie polskiej przez stron ę radzieck ą. Polsk ę reprezentował Zespół II powołany przez Prezesa Rady Ministrów 16 maja 1951 r. Wśród wielu aktów zdawczo odbiorczych nale ży wymieni ć przekazanie drogi głównej (szosy) Ustrzyki Dolne – Szewczenko – granica o długo ści 35,91 km, w tym drogi ze żwiru – 10, 16 km i z kamienia bitego – 25,702 km, 16 mostów drewnianych, 1 most żelazny, 3 mosty żelbetonowe, drog ę główn ą Kro ścienko – Ustrzyki – Ustianowa z kamienia bitego o długo ści 16,16 km z 23 mostami, w tym 13 drewnianymi, 2 żelaznymi i 8 żelbetonowymi [9]. Jak zapisano w oddzielnym protokole, przekazano dróg o ł ącznej długo ści 52,07 km oraz 43 mosty o ł ącznej długo ści 413,55 m [10]. Karta 6 tego poszytu podaje, że przej ęto tak że drog ę główn ą (republika ńsk ą) na odcinku Turka – Szewczenko nr 608: 1/ z kamienia bitego – 1 km, 2/ gruntow ą profilowana – 3,2 km, 1 most drewniany oraz 2 rury betonowe [11]. Zachowała si ę te ż 29 kart przekazania ziemi przej ętej przez Polsk ę z byłych rejonów obwodu drohobyckiego: Ustrzyki Dolne, Strzałki i Chyrów.