Słupskie Prace Biologiczne 6 ••• 2009 FLORA NACZYNIOWA CMENTARZY NA OBSZARZE SŁOWIŃSKIEGO PARKU NARODOWEGO VASCULAR FLORA OF CEMETERIES OF SŁOWIŃSKI NATIONAL PARK AREA Zbigniew Sobisz 1, Wojciech Antkowiak 2 1 Akademia Pomorska Zakład Botaniki i Genetyki Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: [email protected] 2 Uniwersytet Przyrodniczy Katedra Botaniki ul. Wojska Polskiego 71c, 60-625 Poznań e-mail: [email protected] ABSTRACT This paper presents effects of field research into 43 cemeteries in Słowiński Na- tional Park which was done during two vegetation seasons in 2007 and 2008. The re- search covered 4 municipal and 39 Protestant cemeteries situated in the Główczyce, Ustka, Smołdzino and Wicko commune. Six of them were registered in files. In the in- vestigated area a total of 324 taxa of vascular plants were identified. Flora of the ana- lysed area consists of 210 apohytes, 23 archeophytes, 29 kenophytes, 40 ergasiophytes and 22 cultivars. Several rare, vulnerable and legally protected species were found, e.g. Aquilegia vulgaris , Carex arenaria , Galium odoratum , Lathyrus tuberosus , Lilium bulbiferum , L. martagon , Lunaria rediviva , Matteucia struthiopteris , Ornithogalum umbellatum , Polypodium vulgare , Rosa gallica , Telekia speciosa , Tulipa sylvestris . Słowa kluczowe: Słowiński Park Narodowy, cmentarze, flora naczyniowa Key words: Słowiński National Park, cemeteries, vascular flora WPROWADZENIE Na terenie Słowińskiego Parku Narodowego w 37 miejscowościach znajdują się 43 cmentarze, w tym 4 czynne komunalne: w Gardnie Wielkiej, Izbicy, Łebie i Smoł- 127 128 Ryc. 1. Teren badań: 1 – granica Słowińskiego Parku Narodowego, 2 – granica otuliny Słowińskiego Parku Narodowego, 3 – cmentarze, 4 – drogi, 5 – wody Fig. 1. Study area: 1 – boundary of Słowiński National Park, 2 – boundary of Słowiński National Park protection zone, 3 – cemeteries, 4 – roads, 5 – waters dzinie. Pozostałe to stare cmentarze protestanckie zakładane najczęściej wokół ko- ściołów, pośród pól i lasów (ryc. 1). Na cmentarzach przykościelnych w Charbrowie i Łebie była przeprowadzona ekshumacja zwłok i zmienione zostało otoczenie ko- ściołów, więc tam nie prowadzono badań. Nie zachowały się dwa cmentarze: śród- polny w Rzuskim Lesie, który był połoŜony przy polu uprawnym i został do niego włączony, oraz śródleśny na stoku Rowokołu, świętej górze Słowińców. W 1995 roku cmentarz ten został całkowicie zniszczony, rozgrabiono cokoły nagrobków, a krzyŜe sprzedano w punkcie skupu złomu. Dzisiaj granice tej nekropolii są nie- czytelne (Bonowska 2004). W drugiej połowie XIX wieku rozpoczęto zakładanie cmentarzy z dala od sie- dzib ludzkich. Była to realizacja edyktu Fryderyka Wielkiego z 1773 roku. Wiązało się to z dynamiką architektonicznego rozwoju oraz względami natury sanitarnej (Salmonowicz 1996). Cmentarze lokalizowano głównie przy drogach śródpolnych, w odległości dochodzącej czasami do 1 km od zabudowań. Sposób podziału prze- strzeni wewnętrznej cmentarza podkreślany był nasadzeniami drzew. Granice zało- Ŝeń cmentarnych wyznaczano szpalerami, najczęściej świerkowymi lub głogowymi, a aleje wewnętrzne, główne i boczne – nasadzeniami lipy drobnolistnej. Pod koniec XIX wieku pojawiły się cmentarze zakładane w lasach lub na ich obrzeŜach. Wy- róŜniają się obecnością swobodnego drzewostanu leśnego z kształtowanym, regu- larnym układem kwater i alej. MATERIAŁ I METODY BADAŃ W artykule przedstawiony został stan zachowania cmentarzy na terenie Słowiń- skiego Parku Narodowego, objętych ochroną zabytkową i nieujętych w rejestrach zabytków. Badania nad florą roślin naczyniowych cmentarzy prowadzono w latach 2007-2008. Nazewnictwo roślin naczyniowych podano za Mirkiem i in. (2002) oraz Rutkowskim (2004). Nomenklatura form botanicznych drzew i krzewów jest zgodna z pracą Senety i Dolatowskiego (2003). Gatunki objęte ochroną prawną podano za Rozporządzeniem Ministra Środowi- ska (2004). Gatunek objęty ochroną całkowitą opatrzono symbolem !!, natomiast ochroną częściową – !. Do oceny lokalnego zagroŜenia gatunków wykorzystano następujące kategorie zdefiniowane w pracach: śukowskiego i Jackowiaka ( śJ ) (Ginące i zagroŜone... 1995): R – rzadki, V – zagroŜony, E – wymierający oraz Markowskiego i Bulińskiego ( MB ) (2004): NT – bliski zagroŜenia, VU – naraŜony, EN – wymierający. Ponadto podano kategorie zagroŜenia gatunków znajdujących się na czerwonej liście roślin naczyniowych w Polsce według Zarzyckiego i Szeląga (ZS ) (2006): R – rzadki, V – naraŜony, E – wymierający. Wykaz gatunków sporzą- dzono w układzie alfabetycznym. W charakterystyce cmentarzy rodowych w Charbrowie i Roszczycach, przy- kościelnych w Gardnie Wielkiej i Smołdzinie, komunalnego w Smołdzinie oraz śródleśnego w Klukach za nazwami miejscowości podano numer ewidencyjny i datę wpisu do rejestru zabytków według Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku. W charakterystyce cmentarzy za polską nazwą miejscowości podano 129 niemiecką, obowiązującą do 1945 roku (Kaemmerer 1988, Słownik współcze- snych... 2002), i jego powierzchnię (Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Gdań- sku, Delegatura w Słupsku). CHARAKTERYSTYKA CMENTARZY 1. Cmentarze przykościelne Gardna Wielka ( Groß Garde – A-1417, 4 X 1993 r. – 0,42 ha) Po najstarszym w powiecie słupskim kościele pw. św. Stanisława nie pozo- stały Ŝadne ślady. Pochodził on z 1282 roku i wtedy Gardna była najstarszym ośrod- kiem parafialnym Słowińców (Mamuszka, Stankiewicz 1962). Po poŜarze kościoła w 1772 roku zbudowano nowy pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, który trzykrotnie przebudowywano: w latach 1788, 1842 i 1852. W 1584 roku ewangelicki pastor Johannes Blascenius dokonał przekładu postylli na język kaszubski. Do 1845 roku odbywały się w Gardnie msze w języku słowińskim. Cmentarz powstał na ko- ścielnym wzgórzu w 1792 roku. Otoczony był kamiennym murem (Otto 1931). Pierwszy pochówek pochodzi z 1800 roku, gdy pogrzebano tu Ferdinanda von Braunschweig. Dnia 3 grudnia 1937 roku z krypt kościoła przeniesiono 18 trumien na cmentarz przykościelny i dokonano pochówku. Większość pochowanych naleŜała do rodziny von Bandemer z śelaza ( Selesen ; Pagel 1989). Sarbsk ( Sarsen – 0,41 ha) W 1598 roku ukończono budowę drewnianego kościoła, który przetrwał do 1913 roku. W 1919 roku rozpoczęto budowę nowego kościoła, który konsekrowano w 1922 roku (Frącek 1998). Wtedy większość nagrobków usunięto i zachowały się nieliczne tablice nagrobne z lat 1925-1927. W północnej części cmentarza w latach 1968- -1970 wybudowano plebanię (Palacz 2005). Uwagę zwraca cenotaf z 1918 roku Al- freda Zandera – potomka właścicieli dóbr rycerskich Sarbska, który zginął 5 maja 1918 roku na froncie francuskim w bitwie pod Bapaume (Frącek 2006). Smołdzino ( Schmolsin – A-56, 25 V 1955 r. – 0,35 ha) W 1582 roku wzniesiono niewielką kaplicę z fundacji ówczesnego właściciela dóbr von Tessena – dowódcy zamku w Lęborku ( Lauenburg ). W 1608 roku, po jego bezpotomnej śmierci, dobra przejęła rezydująca w Słupsku wdowa po księciu Johannie Friedrichu, księŜna Erdmuta Brandenburska. Po jej śmierci w 1623 roku Bogusław XIV przekazał Smołdzino w doŜywocie swojej siostrze – księŜnej Annie de Croy. KsięŜna przystąpiła do całkowitej przebudowy starej kaplicy smołdzińskiej na prosty, jednonawowy kościół bez wieŜy. Poświęcono go uroczyście 14 paździer- nika 1632 roku (Kochanowska i in. 2007). Cmentarz załoŜono na wzniesieniu opa- sanym kamiennym murem oporowym. Obecnie cmentarz wokół kościoła pw. Świę- tej Trójcy nie zachował się, jedynie w południowo-wschodniej części terenu, między ulicami Daszyńskiego i Kościelną znajduje się kwatera rodzinna ogrodzona Ŝeliw- 130 nym płotkiem. Spoczywają w niej Ŝona pastora Margarette Bartelt i Martha Emma Anna Manzke – córka Reinholda z Człuch ( Schlochow ). 2. Cmentarze komunalne Gardna Wielka ( Groß Garde – 0,54 ha) W 1912 roku powstała parafia z połączenia gmin kościelnych Gardna Wielka i Gąbino ( Gambin ). W maju tegoŜ roku poŜar strawił część wsi z cmentarzem na wzniesieniu, usytuowanym na kolistym placu. Pastor Albert August Hermann Müller załoŜył nowy cmentarz przy polnej drodze do Stojcina ( Stohentin ) (Pagel 1989). W południowo-zachodniej, nieczynnej części cmentarza znajdują się nagrob- ki protestanckie z lat 1934-1937. Pozostała część to czynny cmentarz. Izbica ( Giesebitz – 0,58 ha) W 1855 roku rycerski majątek Izbica od pułkownika von Heindla kupił Gustav David Bluhm. Majątek składał się z kilku folwarków: Lisia Góra ( Fuchsberg ), Ame- ryka ( Heidehof ), Mile ( Mühle ), Pałczyn ( Schlagbaum=Zoll ) i ParyŜ ( Weidehof=Pa- schnik ). W nieistniejącym obecnie Pałczynie załoŜono cmentarz dla zmarłych z oko- licznych folwarków. W 1804 roku utworzono wikariat w Izbicy, w 1912 roku samo- dzielną parafię (Pagel 1989). W latach 1929-1930 pod kierunkiem architekta Ger- harda Buchholza zbudowano kościół (Schulz, Wolter 2002). Na cmentarzu zacho- wała się kaplica cmentarna z dachem krytym łupkiem oraz obelisk z 1918 roku ku czci poległych w I wojnie światowej. Widnieją na nim nazwiska o słowińskim brzmieniu: Janneck, Polleks, Schattelke, Wogatzke. Obelisk stoi na wzniesieniu i prowadzi do niego aleja dębowa. U podnóŜa wzniesienia usytuowany jest współ- czesny pomnik z inskrypcją: Ofiarom hitlerowskiego barbarzyństwa. Społeczeństwo gminy Główczyce 1969 . Łeba ( Leba ) W Łebie znajdują się trzy cmentarze: przykościelny oo. oblatów i dwa komunal- ne przy ul. Parkowej i ul. Nowęcińskiej. Wielka powódź, trwająca od 11 do 17 stycznia 1558 roku, spowodowała, Ŝe mieszkańcy Starej Łeby zmuszeni byli do opuszczenia swoich