588 Brecht Deseure, Guido Marnef en Gerrit Verhoeven De Granada, een stoomschip van de Hamburg-Amerika Linie in de Antwerpse haven in 1928. Ook na de Eerste Wereldoorlog en vier jaar Duitse bezetting bleven Duitse reders en zakenpartners belangrijk voor de Scheldehaven. Bron: AMVC- Letterenhuis, Antwerpen Guest (guest) IP: 170.106.202.226 On: Sat, 02 Oct 2021 03:46:37 589 Identiteiten en belangen. De Scheldemonding, economie en nationalisme Olivier Boehme De Schelde vormde tijdens het interbellum de inzet van een de leidende Vlaamsgezinde socialist Camille Huysmans, paste Antwerpen als het klein- politieke strijd tussen België en Nederland. Maar de belang- ste poppetje in wat je een volgens het model van een matroesjka opgebouwd natiegevoel rijkste waterweg van België bracht ook interne verdeeldheid zou kunnen noemen. De pop die Antwerpen omvat is dan Vlaanderen, dat op zijn beurt aan het licht. Deze speelde zich af langs zowel economische omsloten wordt door België. Deze gelaagd- heid impliceerde weliswaar geen hiërachie als politieke breuklijnen en maakte duidelijk dat de politics in de waarde die aan elk van deze identitei- ten werd toegekend. Voor Van Cauwelaert of identities en economische belangenpolitiek geen één-op- hoefde België niet zo als het in de weg zat van een Nederlandstalig Vlaanderen en de één-relatie vormen. eveneens gematigd Vlaamsgezinde socialist Hendrik De Man drukte dat uit in de slo- gan ‘met België als het kan, zonder als het moet’.1 Maar zeker naarmate het met de taal- wetgeving, die het Frans als officiële taal uit Vlaanderen bande, vanaf begin jaren ’30 leek Aan de hand van de casus Scheldemonding te lukken, kwam er in discours en praktijk kan goed worden aangetoond waar identi- van dit flamingantisme een tamelijk harmoni- teiten en belangen elkaar aanvullen én door- euze relatie tot stand tussen deze identiteiten kruisen. België is een voorbeeld bij uitstek van én de belangen van de mensen en gebieden een land met botsende identiteiten. Tijdens waarop ze betrekking hadden. Meer bepaald de eerste helft van de twintigste eeuw kristal- tekende zich een evenwicht af tussen de als liseerde de tegenstelling tussen de ijveraars belang geformuleerde Vlaamse identiteits- voor een (deels) Nederlandstalig Vlaanderen vorming casu quo het Vlaamse identiteits- en verdedigers van de Franse culturele domi- behoud en de sociaal-economische belangen nantie over het hele Belgische grondgebied van de, onder meer Antwerpse, Vlaming. Die zich uit tot een ‘Vlaamse’ versus ‘Waalse’ Vlaamse culturele en materiële belangen vie- identiteit, waarbij verschillende actoren uit- len op hun beurt kennelijk te rijmen met een eenlopende invullingen gaven aan wat het manier van Belg-zijn en de belangen van een nog betekende Belg te zijn. Bij die conflicte- specifiek Belgische economische constella- rende nationale identiteiten voegde zich een tie. Van Cauwelaert, en vele andere Vlaamse Belgische traditie van lokalisme en ook wel politici en opiniemakers met hem, erkenden (sub)regionalisme. dat België een economische eenheid vormde Antwerpen beroemde zich niet alleen op met een rolverdeling voor het industriële zijn status van ‘hoofdstad van de Vlaamse Wallonië, het nog voornamelijk landelijke Beweging’, maar speelde ook als grootste Vlaanderen en het financiële Brussel. Zij stad van Vlaanderen (minus Brussel) in de moedigden ondertussen wel de industriële en beeldvorming van de Vlaamse nationbuilders dienstensector in het noorden van het land uiteraard een prominente rol. Voor gema- 1 Voor van Cauwelaerts positie, zie o.m.: L. Wils, Honderd jaar Vlaamse tigde flaminganten, zoals de voorman van de Beweging II (Leuven 1985) 91; voor De Man: H. De Man, Nationalisme en katholieke vleugel Frans Van Cauwelaert of socialisme (Brussel [1931]) 90. Tijdschrift voor Geschiedenis - 123e jaargang, nummer 4, p. 589-604 Guest (guest) IP: 170.106.202.226 On: Sat, 02 Oct 2021 03:46:37 590 Olivier Boehme aan. 2 Antwerpen maakte van het Belgische belang hadden bij de eersterangs handels- economische systeem sowieso een essentieel functie die de Schelde en haar grootste haven onderdeel uit als transportcentrum. Deze op- vervulden. Deze mercantiele identiteit, die vatting van een Belgische economische een- over alle andere verschillen heen, een lokaal heid strookte met diegene die de onverkorte en soms ook subregionaal samenhorigheids- belgicisten of aan België loyale wallinganten gevoel wist te creëren, stamde al minstens erop nahielden.3 uit de zestiende eeuw, de gouden eeuw van Daartegenover bevond zich een radicale de handelsmetropool aan de Schelde.4 In vleugel binnen de Vlaamse Beweging, die Antwerpen hebben zich van oudsher telkens ontstond tijdens de Eerste Wereldoorlog uit weer vreemde zakenlui gevestigd. In de negen- aan de ene kant Vlaams-nationalisten die tiende en twintigste eeuw waren ze goed ver- kozen voor collaboratie met de Duitse be- tegenwoordigd in de plaatselijke Kamer van zetter – de zogenaamde ‘activisten’ die zich Koophandel. Hun uiteenlopende afkomst, tijdens de vijandelijkheden ‘actief’ voor de culturele en levensbeschouwelijke diversiteit Vlaamse zaak bleven inzetten en daartoe waren niet van aard een door cultuur, religie, zelfs tot samenwerking met de Duitse bezet- ideologie of etnische reflex bepaalde eenheid ter overgingen – en aan de andere kant de te smeden. Wat hen bond, was het belang van Frontbeweging van Vlaamse officieren en haven en handel, al bleek dat meermaals een soldaten. Dit Vlaams-nationalisme hanteer- kwetsbaar verbond. De evolutie van de of- de een conflictmodel, waarbij Vlaanderen en ficiële Kamers van Koophandel, die in 1875 België als met elkaar onverenigbaar golden. werden afgeschaft, naar privaatrechtelijke in- De allesoverheersende prioriteit lag hier bij stellingen was alvast in Antwerpen gepaard het project van een Vlaamse natie die een gegaan met grote interne verdeeldheid, onder eigen staatkundige vorm moest krijgen, mo- meer tussen binnenlandse en buitenlandse gelijk als deel van een Groot-Nederland of kooplieden maar ook op basis van andere Dietsland. Aan dit belang bleken andere, belangenconflicten. De privaatrechtelijke bijvoorbeeld sociaal-economische, belangen Kamer van Koophandel stond evenzeer voor als het erop aankwam ondergeschikt te zijn. de uitdaging uiteenlopende sectoren en, al of Ook de stedelijke identiteit van Antwerpen niet politieke, zienswijzen te overstijgen.5 De en belangen die met die lokale entiteit ver- reders en scheepsmakelaars organiseerden bonden waren, vormden niet meer dan een zich in aparte verenigingen. In deze zaken- deel van een groter Vlaams geheel en werden milieus was in elk geval sprake van net de ten behoeve daarvan indien nodig geïnstru- omgekeerde rangorde tussen nationaal en mentaliseerd. economisch belang als bij de intransigente Naast deze Vlaamse, op taal en cul- Vlaams-nationalisten. Economisch gewin, tuur gefundeerde identiteitsvorming, of het hoe particulier en tegengesteld aan dat van Belgi(cisti)sche bewustzijn, dat ook los van andere – al dan niet buitenlandse – zakenlui de Nederlanstalige cultuur een nationale ook, stond ondanks mogelijke xenofobe of po- idee koesterde die de Antwerpse regio in- litieke sentimenten meestal boven een ideolo- corporeerde, bestond een heel bijzonder lo- gische of nationalistische norm. Opmerkelijk kaal standpunt. Het ging om het mercantiele genoeg kon het mercantiele identiteitsgevoel, stadspatriottisme van alle ingezeten die enig als een matroesjkapoppetje, passen in de gro- tere entiteit België (of eventueel Vlaanderen), 2 Voor de rol van Van Cauwelaert als politicus én ondernemer, zie O. maar daar evengoed onverenigbaar mee blij- Boehme, Greep naar de Markt. De sociaal-economische agenda van de ken te zijn. Vlaamse Beweging en haar ideologische versplintering tijdens het interbel- lum (Leuven 2008) 259-263 en passim voor tal van andere voorbeelden Het verschil tussen dit mercantiele ‘stads- van Vlaamsgezinde economische beleidsvisies en ondernemingen. patriottisme’ en het regionalistische ‘ma- 3 Deze eenheidsvisie op de nationale economie, inclusief Belgisch-Congo, werd onder meer uitgedragen door de prominente Leuvense hoogleraar troesjkanationalisme’, en het radicale regio- economie Fernand Baudhuin, o.m. in het overzichtswerk La Belgique nale nationalisme aan Vlaamse (of zelfs aan après le centenaire (Louvain 1931). Waalse) zijde bestond erin dat de eerste twee 4 A. Kint, The Community of Commerce: Social Relations in Sixteenth Century Antwerp (onuitgegeven proefschrift Columbia University, New vormen er geen exclusief anti-Belgisch vijand- York 1996). beeld op nahielden. Het bestaan van de gro- 5 G. Devos en I. Van Damme, In de ban van Mercurius. Twee eeuwen Kamer van Koophandel en Nijverheid van Antwerpen-Waasland (Tienen 2002) tere natie waarin ze pasten, werd niet ter dis- 73-77, 95-113. cussie gesteld, maar de prioriteit die verleend Guest (guest) IP: 170.106.202.226 On: Sat, 02 Oct 2021 03:46:37 Identiteiten en belangen 591 werd aan lokale en subregionale belangen kon kort na 1830 begon als taal- en cultuurbe- wel conflictstof opleveren. Het leverde soms weging, een eigen economisch programma spanningen op met zowel de hoogste overheid ontwikkelde, kreeg de Scheldehaven daarin als andere lokale of subregionale entiteiten. een niet minder prominente plaats toebe- Zolang ze gepaard gingen met anderssoor- deeld. De eerste auteur van een systematisch tige (zoals levensbeschouwelijke) breuklijnen uitgewerkte Vlaamse sociaal-economische die het land verdeelden, werd paradoxaal ge- agenda, de Brusselaar