DE COLLECTIE ANTWERPEN EEN PORTRET DE COLLE DE DE COLLECTIE COLLECTIE C Spitssnuitdolfijnen en papkommen, partituren van Peter Benoit TIE ANTWERPEN ANTWERPEN DE en altaarstukken van Rubens, de oudste Antwerpenaar en knikkers in gebakken klei, art-decoglasramen en Elixir d’Anvers, ANTWERPEN EEN PORTRET de Poesje en de Reuzen van Deurne, titsen en havenkranen, COLLECTIE Mariagevelbeelden en De Leeuw van Vlaanderen, cimbalen en klavecimbels, De Dulle Griet en Ai Weiwei, tram 9 en het EEN PORTRET ANTWERPEN lichtschip West-Hinder, meettoestellen van de Douane en zilveren theepotten van Wolfers, portretten van Cornelis de Vos en E E EEN PORTRET politiehandboeien, het Walvisboeck en het Breviarium Mayer van N PORTR den Bergh, plannen van Napoleon en de jurk van prinses Astrid … Dit boek is een uitnodiging om te snuisteren in de Antwerpse E erfgoedrijkdom, om de sporen van het verleden te ontdekken of T te herontdekken, om gecharmeerd te kijken en te begrijpen, om zin te krijgen in meer erfgoed, in meer Antwerpen. COVERBEELDEN Van boven naar beneden, van links naar rechts: • Affiche Wereldtentoonstelling 1894 Welkom in de fascinerende en onwaarschijnlijk gevarieerde • Prent Jozef Linnig © Museum Plantin- Antwerpen © Letterenhuis Collectie Antwerpen! Moretus / Prentenkabinet – Unesco • Gekleurde brochure uit 1886 © MAS, Werelderfgoed collectie Nationaal Scheepvaartmuseum • Diorama van de botvisserij te Tholen • Oldtimervliegtuig © Stampe & Vertongen • Gezicht op de rede van Antwerpen, Robert © MAS I Museum aan de Stroom, foto Musea Museum, foto Paul Soons Mols, 1870 © Belfius Bank en Erfgoed Antwerpen • Partituur Komt turners! © Bibliotheek • Een ingekleurde ontwerptekening van Cinema • Fragment majolica papkom © Dienst Koninklijk Conservatorium Antwerpen Rex aan de De Keyserlei (1934) © APA Archeologie Stad Antwerpen, foto Michel • Voorouderfiguur van de Songye © MAS • Koppeldans: de foxtrot © Museum Vleeshuis | Detobel I Museum aan de Stroom, foto Musea en Klank van de Stad • Adam en Eva, Peter Paul Rubens, Erfgoed Antwerpen • Jozef Möller © Koninklijke Maatschappij voor © Rubenshuis, foto Musea en Erfgoed • Herfst, Rik Wouters, 1913 © Lukas - Art Dierkunde Antwerpen, Zoo (KMDA) Antwerpen in Flanders VZW / Koninklijk Museum voor • Maria in aanbidding voor slapend Jezuskind, • Knikkers, gebakken klei en steengoed uit de Schone Kunsten Antwerpen, foto Hugo Peter Paul Rubens © KBC Rockoxhuis, foto 16de-17de eeuw © Dienst Archeologie Stad Maertens Speltdoorn Antwerpen 9 789085 866138 DE COLLECTIE ANTWERPEN EEN PORTRET MAS BOOKS VOORWOORD Antwerpen is een van de rijkste Vlaamse erfgoedsteden. Meer dan 150 musea, archieven, bewaarbibliotheken, geloofstempels, documentatiecentra, heemkringen en andere erfgoedverenigingen zijn actief in Antwerpen. Ze houden zich dag in dag uit bezig met het verzame- len, zorgvuldig bewaren, bestuderen en tonen van het erfgoed aanwezig in Antwerpen. Al deze erfgoedver- zamelingen samen noemen we de Collectie Antwerpen. In dit boek maakt u kennis met deze fascinerende en onwaarschijnlijk gevarieerde Collectie Antwerpen. Het gaat om erfgoed met de meest uiteenlopende onderwerpen en in de meest gevarieerde vormen. Erfgoed dat tastbaar is en dat we kunnen vastnemen maar ook erfgoed dat we door mondelinge overleveringen tot bij ons kregen. Erfgoed dat internationaal befaamd is maar ook erfgoed dat betekenis heeft bij kleine lokale ge- meenschappen. Erfgoed dat uniek en zeldzaam is maar ook erfgoed dat in massa aanwezig is. Erfgoed gecre- eerd uit een verlangen naar schoonheid maar ook erfgoed ontstaan uit het dagdagelijkse werken en wonen. Erfgoed zegt veel over de mensen, omdat ze het gemaakt hebben en omdat ze er zorg voor dragen en be- tekenis aan geven. Erfgoed omringt ons, is overal aanwezig, is van alle tijden en evolueert onophoudelijk. Dat alles maakt het fascinerend maar ook moeilijk om te vatten en te beschrijven. Dit boek is dan ook opgevat als een portret, en een portret is altijd een momentopname, een variante van eindeloos mogelijke portretten. Dit boek heeft dus zeker niet de pretentie om het Antwerps erfgoed eens en voor altijd vast te leggen of te definiëren of om volledigheid na te streven. Het is wel een uitnodiging om te snuisteren in onze erfgoedrijkdom, om te ontdekken of te herontdekken, om gecharmeerd te begrijpen, om zin te krijgen in meer. Het MAS I Museum aan de Stroom is bijzonder trots om de Collectie Antwerpen aan u voor te stellen. Samen bewaren het MAS en de Collectie Antwerpen de sporen van het Antwerpse verleden. Het MAS wil samen met de Collectie Antwerpen de vele erfgoedsporen inzetten om het verhaal van de stad te vertellen. Hopelijk is dit portret een aanzet daartoe. Veel lees- en kijkplezier. Philippe Heylen Schepen voor Cultuur, Stad Antwerpen 3 INHOUD VOORWOORD 3 De Vrienden van Rubens 42 De wijkwerking Mariaburg 42 INLEIDING 8 China in Antwerpen 43 Duitse sporen in Antwerpen 44 Les marins Congolais 46 1. ÉÉN VLAG, VEEL LADINGEN 11 De Collectie Antwerpen: wie? 48 Erfgoed? 13 Van generatie op generatie. Eenheid in verscheidenheid 14 Antwerpse tradities 50 Museum Plantin-Moretus: alles in huis 15 De Sinksenfoor 51 De Kring voor Heemkunde: ook alles in huis 16 De kop is er af! Het gansrijden 52 De heemkundige: “Uniek, zoals al dat andere” 17 Wilrijkse geiten en... Lange Wapper 53 De heemkundige: “Een niet uit te leggen ervaring” 17 Deurnese en Borgerhoutse reuzen en Reuskens 54 Antwerpen en de Tweede Wereldoorlog 18 De erfgoedorganisator: “Reuzenmicrobe” 55 Met scherp 56 Een zaak van iedereen 24 ‘Antwerps gesproken’. De poesje 57 Speurtochten tegen vergetelheid 25 Van de os naar de tijger naar het konijn 57 De erfgoedzoeker: “Niets te vroeg” 26 De rederijkers herboren 58 Verdwenen, niet vergeten 26 Waar zijn die feestjes? 60 Kloefkappers en zakkenwijven 30 Melting pot 61 Van de Stijgbeugel- naar de Kernenergiestraat 31 Oud lekkers. Culinair erfgoed 62 Het erfgoedkwartet 32 Jeroen Meus anno 1600 63 Antwerpens oude hart verzameld 33 Made in Antwerpen 64 Antwerpen ondergronds 34 Koekjes van eigen deeg: Antwerpse Handjes 66 De archeoloog: “Laagje per laagje dichter bij het verleden” 35 Antwerpen boekenstad. Literair erfgoed 68 Een schat van een school 36 Dode gezichten 69 De leeuw van Hendrik Conscience 70 Ook u behoort tot een Tranentrekker 71 erfgoedgemeenschap 38 Antwerpen verstript 72 Zorgen voor Maria op straat 40 De erfgoedcoördinator: “Heimwee?” 41 Het dagelijks brood. Industrieel erfgoed 74 Als ’t niet waar is, is ’t goed gevonden 41 Watervoorziening anno 1553 75 Naties in de haven 76 Het huis van de burgemeester 122 Waterkracht 77 De conservator: “Voortgezette erfgoedzorg” 123 De expert: “In bewondering voor het vernuft” 78 Rubens thuis 123 Antwerpen en het steentje: een diamanten Museum in het groen 126 bruiloft 79 Van schilderskamer naar Koninklijk Museum 127 Van volkscultuur naar zilvermuseum 128 De klank van de stad. Muzikaal erfgoed 84 Smokkelwaar 128 De man die zijn volk leerde zingen: Peter Benoit 86 Wolharige neushoorns en spitssnuitdolfijnen 130 Met de Turkse slag 88 Lokale passie 131 Vake Viool 90 De conservator: “Een uit de hand gelopen hobby” 132 De Société 91 De heemkring en de graaf 132 Muziek in de kathedraal 92 Antwerpen danst 93 Van privé naar publiek 134 De Stradivarius van de klavecimbel 95 Van familiebezit naar staats- en stadseigendom 135 Moederliefde over de dood heen 136 Antwerpen kunststad 96 Milde schenkers 137 Bruegels winkeldochter 98 Verzamelaars met invloed 138 Nieuwe kunst aan ‘t zuid 99 De stad als koper 139 Zot geweld in ‘t groen 101 Succesvol lobbywerk 140 Gulle politiemensen 141 In hogere sferen. Levensbeschouwelijk Rubens naar het OCMW 142 erfgoed 102 Schrijvers naar het Letterenhuis 144 Een stralende schat 103 De directeur: “Paperassen met stijl” 145 Een volkse en een chique kerk 104 Eén rederij, meer dan twee miljoen verhalen 146 Het geloof op straat 106 Huizen vol geloof 107 Het leven zoals het is 148 De Antwerpse kerkenschat 108 Naar Felix 149 Bidhuizen in vele vormen 109 Onvergetelijk mislukt en doodshoofdjes in de kantlijn 150 Te land, ter zee en in de lucht 110 Een koffer met negen sloten 151 De lucht in 111 Antwerpse gebouwen op papier 152 Een eeuw trams en bussen 112 De plannen van Napoleon 153 Te water: schepen 113 Erfgoed in kleur 155 In Vlaams perspectief 156 Kerk en leven 158 2. DE GROEI vaN DE COLLECTIE ANTWERPEN 117 Documenteren om te leren 160 Atlas en Antverpiensia 161 Hoe het begint 119 Het centrum van de burgemeester 162 Een Vlaams huis 163 Hoe musea zijn ontstaan 120 Schrijven om te blijven 164 Een stille catastrofe 202 Van 41 naar meer dan 1 miljoen 165 Het geloof, op papier 166 De hersteldienst 204 Pillen in boekvorm 167 Onder de microscoop 205 De restaurator: “Een privilege” 206 Overal erfgoed 168 Koggen op het droge 207 Bidplaatsen en cultuurtempels 169 Koninklijk erfgoed 208 Sportief erfgoed 170 Gesloopte kerk, gered glasraam 209 De bank en het erfgoed 172 Madonna in de stad 210 Zwerfgoed: ‘Den Tits’ 172 Fredegandus en zijn gezellen 212 De erfgoedcoördinator: “Blijven genieten” 213 3. HEBBEN EN HOUDEN 175 Geven en nemen... 214 Collecties vragen een beleid 215 Behoud en beheer, een hele kunst 177 Een topstuk verhuist 218 Alles moet weg 220 Wat zien we (niet)? 178 Harde beslissingen 221 De MAS-ijsberg 179 Veelheid en verscheidenheid 180 Erfgoed aan de top 222 Tot lering en stichting 181 Ieder zijn topstuk 228 De archivaris: “Meer dan de moeite waard” 181 Wie niet weg is, is (niet) gezien 232 Schatkamers 183 Per strekkende kilometer 185 4. VAN NIEUWSGIERIGEN EN Weet wat je hebt 186 VERTELLERS 235 Weet wat