Master Kunst, Cultuur en Politiek EINDELIJK EEN NATIONAAL HOLOCAUST MUSEUM IN NEDERLAND Ontwikkelingen in musealisering en herinnering Sara Jacobs EINDELIJK EEN NATIONAAL HOLOCAUST MUSEUM IN NEDERLAND Ontwikkelingen in musealisering en herinnering Universiteit van Amsterdam Geesteswetenschappen Kunst- en cultuurwetenschappen Masterscriptie Kunst, Cultuur en Politiek Amsterdam, juli 2019 S. Jacobs 10759646 Begeleider: Dhr. Dr. D.J. (Dos) Elshout Tweede lezer: Dhr. prof. dr. E.G.L. (Emile) Schrijver VOORWOORD In september 2014 begon ik aan de master Kunst en Cultuur in het Publieke Domein. In het kader van deze studie liep ik vervolgens stage op de afdeling Sales & Evenementen van het Joods Cultureel Kwartier. Dat beviel voor beide partijen zo goed, dat de stage werd verlengd en later werd omgezet in een tijdelijke baan. Tussendoor probeerde ik ook nog aan de masterscriptie te werken waar ik na de stage aan begonnen was, maar in april 2016 werd ik geselecteerd om als Floormanager van het nieuw te openen Nationaal Holocaust Museum aan de slag te gaan. Deze baan bood de kans om mee te werken en denken aan een nieuw museum en kon ik niet laten gaan. Als floormanager stond ik op een kruispunt tussen de kantoren en de vloer en tussen de bezoekers en de medewerkers. Een groot deel van mijn werkzaamheden bestond uit het beantwoorden van vragen van bezoekers en collega’s. Een aantal vragen waarop geen kant en klaar antwoord bleek te zijn kwam echter steeds terug. Waarom moet er een Holocaustmuseum komen? Is er niet al zoiets in Nederland? Hebben we niet al genoeg gehoord over de Tweede Wereldoorlog? Waarom moet het museum hier komen? Wat gaat er te zien zijn als het klaar is? Ik koos er dan ook voor om in deze scriptie op zoek te gaan naar de antwoorden. Deze scriptie is geschreven vanuit de invalshoek Kunst en Cultuur in het Publieke Domein. In mijn verkennende literatuuronderzoek begon mijn probleemstelling vorm te krijgen na het lezen van de proefschriften van Duindam (2016), Elshout (2016) en Van de Reijt (2010). Met kleine stapjes kreeg de scriptie steeds meer vorm. Inmiddels heeft de master een andere naam gekregen (Kunst, Cultuur en Politiek) en ben ik zelf ook van baan gewisseld. Na anderhalf jaar als floormanager te hebben gewerkt, werd ik sinds augustus 2017 verantwoordelijk voor het evenementenprogramma van het Nationaal Holocaust Museum i.o. en de Hollandsche Schouwburg en sinds maart 2019 voor de marketing en sales van het Joods Cultureel Kwartier. Inmiddels is het museum niet zo nieuw meer als toen ik aan de scriptie begon. De aanloopfase is nog net niet voorbij en wordt in deze scriptie nader toegelicht. INHOUDSOPGAVE INLEIDING 9-12 HOOFDSTUK I - OVER MUSEA 13-25 1 | Functies van musea 15 1.1 Musea 15 1.2 Taken en functies van musea 16 2 | Joodse musea 21 2.1 Geschiedenis en functie 21 2.2 Een joods museum in Amsterdam 22 2.3 Joods ≠ Holocaust 24 HOOFDSTUK II - OVER DE HOLOCAUST 27-40 3 | De Holocaust 29 3.1 Geen voorstelling van te maken 29 3.2 De Hollandsche Schouwburg - ‘het gebouw ter tranen’ 30 3.3 Het publieke debat 32 4 | Herdenken en herinneren 36 4.1 De Nationale Herdenking 36 4.2 Lieux de mémoire 37 4.3 Herinneringscompetitie en ‘ramp-toerisme’ 38 HOOFDSTUK III - OVER HOLOCAUST MUSEA 41-57 5 | Musealisering van de Holocaust 43 5.1 Musealisering 43 5.2 Oorlogsmusea 44 5.2 Holocaustmusea en -memorials 45 6 | De Kweekschool wordt museum 48 6.1 De Kweekschool 48 6.2 De plannen 49 6.3 Fase I 51 6.4 Functies van het Nationaal Holocaust Museum 55 TOT SLOT 59-75 7 | Conclusie en reflectie 61 Literatuurlijst 64 Bijlagen 69 "8 INLEIDING “Alle belangrijke landen hebben een sjoahmuseum. Dit had al vijfentwintig jaar geleden moeten gebeuren.” - Johan van Hulst (Het Parool, 2015).1 Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog, nu bijna vijfenzeventig jaar geleden, is er veel veranderd in de manier van denken over de Holocaust. Zo is de wijze waarop en wat er herinnerd wordt op 4 mei door de jaren heen veranderd, zijn er diverse monumenten en lieux de mémoire opgericht en wordt er door verschillende musea aandacht aan de oorlog besteed. Waar enerzijds gedacht wordt dat 'we' er inmiddels wel genoeg over gehoord hebben en docenten in de huidige gemengde klassen soms niet over de Holocaust durven te beginnen,2 is het onderwerp volgens mij tegenwoordig actueler dan ooit. Er worden nieuwe programma's gemaakt, nieuwe monumenten opgericht en er is zelfs een nieuw nationaal museum geopend. De reden voor laatstgenoemde is volgens het Joods Cultureel Kwartier evident: "Er is geen plek in Nederland waar het verhaal van de Shoah van A tot Z wordt verteld - terwijl overal elders in de wereld musea en herinneringscentra zijn ingericht die specifiek de geschiedenis van de Shoah tonen", aldus een woordvoerder in Het Het Parool (Pen, 24 juni 2015). In de verschillende musea en herinneringscentra die Nederland kent, worden wel delen van het (plaatselijke) verhaal verteld, maar geen 'compleet verhaal'.3 Het Joods Cultureel Kwartier wil deze taak nu op zich nemen. Het Joods Cultureel Kwartier bevindt zich in de oude jodenbuurt van Amsterdam en bestaat uit vijf culturele instellingen op één vierkante kilometer. Het bestaat uit het Joods Historisch Museum, het Kindermuseum, de Portugese Synagoge en de Hollandsche Schouwburg. Met één ticket willen ze de bezoeker een totaalbeeld geven van joods leven toen en nu.4 De gebeurtenissen rondom de Tweede Wereldoorlog vormden een klein onderdeel van dit grote geheel. Er waren al langer plannen om meer aandacht aan de Holocaust te besteden, maar het was lang een gevoelig onderwerp. In de permanente geschiedenistentoonstelling van het Joods Historisch Museum is gekozen voor een kleine presentatie om “eeuwen geschiedenis niet te beperken tot vijf jaar ellende”; een joods museum is tenslotte geen Holocaustmuseum (Kolbar 2016) en aan de tentoonstelling in de Hollandsche Schouwburg uit 1993 is tot vorig jaar niks veranderd. Daar komt bij dat laatstgenoemde een lastige plek is vanwege de beladen geschiedenis van de schouwburg als deportatieplaats tijdens de Tweede Wereldoorlog (Duindam 2016). Maar nu, meer dan 70 jaar na de oorlog, opende op 6 mei 2016 het Nationaal Holocaust Museum in oprichting (NHM) zijn deuren tegenover de Hollandsche Schouwburg in de voormalige Hervormde Kweekschool aan de Plantage Middenlaan te Amsterdam. Blijkbaar is de tijd rijp. 1 Interview met oud-Kweekschooldirecteur Johan van Hulst door Hanneloes Pen in Het Het Parool. 11 juli 2015. 2 Zie ‘Een op de vijf leraren geschiedenis vreest lessen over Holocaust’ in de Volkskrant. 7 februari 2017 voor een uitleg. 3 De Holocaust of Shoah is de systematische uitsluiting en moord op zes miljoen joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Er zijn in Nederland wel verschillende musea over (aspecten van) de Tweede Wereldoorlog. Zie hoofdstuk 5 over oorlogsmusea in Nederland. 4 Zie bijlage 1 "9 'In oprichting' betekent dat het museum nog niet klaar is. Het is op minimale wijze verbouwd zodat tentoonstellingen en evenementen kunnen plaatsvinden en het museum open kan. Alleen de ruimtes op de begane grond worden gebruikt, de bovenste verdiepingen worden onderverhuurd aan Stichting Ondertussen (een broedplaats voor kunstenaars met een vluchtelingenachtergrond). In de drie jaar dat het museum 'in oprichting' is, wordt getracht het beoogde bedrag van 23,3 miljoen euro op te halen om het totale museum te kunnen verbouwen en exploiteren. Samen met de tegenoverliggende Hollandsche Schouwburg en de tussenliggende tramhalte zal de oude Kweekschool over zo'n drie jaar het definitieve Holocaustmuseum vormen. Daarnaast worden deze jaren gebruikt om na te denken over de vorm van de vaste presentatie van de Holocaust. Want: wat moet er te zien zijn in een Nationaal Holocaust Museum en hoe moet dat gepresenteerd worden? Het Nationaal Holocaust Museum is een initiatief van het Joods Cultuur Kwartier, dat in de jaren dertig begon met het Joods Historisch Museum op een zolderverdieping van een ander museum. Het NHM staat dan ook niet op zichzelf. Het is een museum in een oud gebouw met een geschiedenis, binnen een grotere organisatie van joodse instellingen, in een bruisende stad vol concurrerende musea, in een wereld vol monumenten en musea over de Tweede Wereldoorlog. Wat er precies te zien moet zijn in een nationaal museum over de Holocaust is nog niet zo eenvoudig. Het denken over de Holocaust is in zeventig jaar sterk veranderd, maar dat niet alleen: ook de functies van musea in het algemeen zijn aan verandering onderhevig geweest. Waar er vroeger een interne focus op de collectie centraal stond, is er nu een externe focus van het museum op de bezoeker en de omgeving (Huizing 2016). In de plannen van het NHM komen deze ontwikkelingen samen. De vragen 'wat er gepresenteerd moet worden?' en 'op welke manier?' spelen een grote rol in de eerste fase van het nog op te richten museum. In deze scriptie onderzoek ik hoe het NHM sinds de eerste plannen tot stand is gekomen in samenhang met de historische en sociale ontwikkelingen op het gebied van herinnering en musealisering. Ik plaats het NHM hierbij in de context van het museale veld, binnen het Joods Cultureel Kwartier. De vragen die hierbij horen zijn de volgende: Welke ontwikkelingen hebben zich voorgedaan in het denken over de functies van musea? Welke in het denken over en herinneren van de Holocaust? Hoe is dit project tot stand gekomen? Het eerste deel van de scriptie gaat over musea. Ik beschrijf het begrip museum aan de hand van de geschiedenis, de soorten en de functies en ga specifiek dieper in op het ontstaan en de functie van joodse musea, omdat het NHM voortkomt uit een joodse museumorganisatie. Voor het eerste hoofdstuk maak ik gebruik van het boek Museums in Motion (2008) van Edward P.