KOMPLEKSITI PERSEMBAHAN RANDAI DALAM KEHIDUPAN MASYARAKAT MINANGKABAU DI SUMATERA BARAT oleh ARIFNI NETRIROSA UNIVERSITI SAINS MALAYSIA 2010 KOMPLEKSITI PERSEMBAHAN RANDAI DALAM KEHIDUPAN MASYARAKAT MINANGKABAU DI SUMATERA BARAT oleh ARIFNI NETRIROSA Tesis yang diserahkan untuk memenuhi keperluan bagi Ijazah Sarjana Sastera September 2010 KOMPLEKSITI PERSEMBAHAN RANDAI DALAM KEHIDUPAN MASYARAKAT MINANGKABAU DI SUMATERA BARAT ARIFNI NETRIROSA UNIVERSITI SAINS MALAYSIA 2010 PENGHARGAAN Bismillahhirrahmanirrahim. Syukur kepada Allah S.W.T serta syafaat daripada Nabi Muhammad S.A.W dengan rahmatnya penulis dapat menyelesaikan tesis ini. Semoga tesis ini dapat bermanfaat bagi masyarakat am dan khasnya bagi pengkaji dan pencinta kesenian tradisional. Ucapan terima kasih yang setinggi-tingginya penulis ucapkan kepada Dr. A.S. Hardy Bin Shafi sebagai Penyelia Utama yang telah memberikan saranan dan tunjuk ajar yang sangat berharga dalam menyelesaikan tesis ini. Penulis tidak dapat membalas jasa dan budi baik beliau, semoga Allah S.W.T memberkati ilmu dan semua kebaikan yang telah beliau berikan kepada penulis. Ucapan terima kasih kepada Dekan Pusat Pengajian Seni dan Timbalannya. Terima kasih kepada pensyarah-pensyarah yang telah memberi saranan yang bermanfaat masa pembentangan proposal. Ucapan terima kasih kepada semua informan yang telah memberikan informasi dan pandangan hubung kait dengan tesis ini. Terima kasih kepada Rektor Universitas Sumatera Utara (USU) dan Timbalan yang telah memberikan bantuan dana kepada penulis. Terima kasih kepada Ketua Departemen Etnomusikologi dan Timbalan serta rakan-rakan sejawat di Departemen Etnomusikologi Universitas Sumatera Utara yang telah menyokong penulis untuk melanjutkan pendidikan ke Pusat Pengajian Seni Universiti Sains Malaysia (USM). Terima kasih kepada Dra. Mardiah Mawar Kembaren, M.A dan i Dr. Husnan M. Lubis M.A yang telah banyak membantu penulis dalam pelbagai perkara. Ucapan terima kasih yang setinggi-tingginya kepada Ibunda Martini Thaher dan Bapa Arifin (Almarhum), terima kasih kepada suami Drs. Heri Soeprayogi, M.Si anak-anak tercinta Anisha Enjely Prayogi dan Mugi Anggara Prayogi bagi segala pengorbanan, kesabaran dan sokongan yang diberikan semasa menyelesaikan tesis ini. Terima kasih kepada kakak Arifni Witra Dewi dan abang Zulfahmi serta ponakan Ming-Ming KF, yang memberi petunjuk dan menghantarkan penulis ke rumah informan masa menjalankan penyelidikan. Akhirnya penulis ucapkan terima kasih kepada semua pihak yang telah memberi sokongan dan dorongan yang berterusan dalam memyelesaikan dan menjayakan tesis ini yang tidak dapat penulis sebut satu per satu dan semoga Allah S.W.T membalasnya. Amin. Arifninetrirosa September 2010 ii KANDUNGAN Muka surat PENGHARGAAN ......................................................................................... i KANDUNGAN ............................................................................................... iii SENARAI LAMPIRAN ................................................................................. vi SENARAI PETA ............................................................................................ vii SENARAI FOTO ........................................................................................... viii ABSTRAK ...................................................................................................... xiv ABSTRACT .................................................................................................... xv BAB I PENDAHULUAN 1.1 Pengenalan ........................................................................... 1 1.2 Persoalan kajian ................................................................... 10 1.3 Hipotesis .............................................................................. 10 1.4 Justifikasi ............................................................................. 11 1.5 Skop Kajian ......................................................................... 12 1.6 Kerangka Teori .................................................................... 13 1.7 Tinjauan Literatur ................................................................ 14 1.7.1 Struktur Sosial Masyarakat Minangkabau .............. 15 1.7.2 Pandangan dan Persepsi Masyarakat ...................... 16 1.7.3 Persembahan dan Perkembangan Randai ................ 17 1.8 Metodologi .......................................................................... 24 1.8.1 Pembacaan ............................................................... 25 1.8.2 Pemerhatian .............................................................. 26 1.8.3 Temubual ................................................................. 26 1.9 Definisi ................................................................................ 27 1.10 Rangka Bab .......................................................................... 31 BAB II LATAR BELAKANG SOSIAL DAN KESENIAN RANDAI DALAM KEHIDUPAN MASYARAKAT MINANGKABAU 2.1 Tinjauan Umum Masyarakat Minangkabau ....................... 33 2.2 Sistem Kekerabatan ............................................................. 46 iii 2.3 Agama dan Kepercayaan ..................................................... 48 2.4 Seni Budaya Masyarakat Minangkabau ............................. 50 2.4.1 Seni Sastera .............................................................. 50 2.4.2 Seni Bela Diri ........................................................... 52 2.4.3 Seni Muzik ............................................................... 55 2.4.4 Seni Tari ................................................................... 57 2.4.5 Seni Rupa ................................................................ 58 2.4.6 Seni Teater ................................................................ 61 2.5 Rumusan ............................................................................. 62 2.6 Pengertian Randai ............................................................... 62 2.7 Fungsi Randai ....................................................................... 66 2.7.1 Fungsi Hiburan ......................................................... 67 2.7.2 Fungsi Ekspresi Artistik dan Kesenimanan ............. 68 2.7.3 Fungsi Interaksi dan Identiti Sosial ........................ 69 2.7.4 Fungsi Dialog dan Kritik Sosial ................................ 70 2.8 Unsur-Unsur Pokok Randai .................................................. 71 2.8.1 Unsur Cerita (Kaba) ................................................. 72 2.8.2 Unsur Muzik ............................................................ 80 2.8.3 Unsur Gerak (Galombang) ...................................... 85 2.8.4 Unsur Dialog dan Aksi Pelakon ............................... 88 2.9 Kesimpulan ........................................................................... 90 BAB III ANALISIS PERKEMBANGAN DAN HUBUNG KAIT UNSUR-UNSUR POKOK RANDAI 3.1 Perkembangan Randai .......................................................... 93 3.1.1 Randai Tahun 1980-an Hingga Kini…. .................... 98 3.2 Hubung Kait Unsur-Unsur Pokok Randai ............................ 109 3.2.1 Hubung Kait Kaba .................................................... 109 3.2.2 Hubung Kait Muzik .................................................. 112 3.2.3 Hubung Kait Gerak .................................................. 114 3.2.4 Hubung Kait Dialog ................................................. 120 3.3 Kesimpulan ........................................................................... 121 iv BAB IV STRUKTUR PERSEMBAHAN RANDAI DAN ELEMEN- ELEMEN PENYOKONG RANDAI 4.1 Struktur Persembahan Randai ............................................. 124 4.1.1 Pembukaan/Buka Panggung ...................................... 125 4.1.2 Permainan Randai ..................................................... 133 4.1.3 Penutup ...................................................................... 137 4.2 Pakaian dan Tata Rias Wajah ............................................... 139 4.2.1 Pakaian (Kostum) ....................................................... 140 4.2.2 Tata Rias Wajah ......................................................... 146 4.3 Tempat Persembahan dan Masa Persembahan ..................... 147 4.3.1 Tempat Persembahan ................................................ 147 4.3.2 Masa Persembahan ................................................... 150 4.4 Kesimpulan .......................................................................... 152 BAB V KESIMPULAN....................................................................... ....... 154 BIBLIOGRAFI.............................................................................................. 163 DATA INFORMAN....................................................................................... 170 LAMPIRAN-LAMPIRAN: LAMPIRAN 1. Foto Persembahan Randai LAMPIRAN 2. Naskah Cindua Mato LAMPIRAN 3. Naskah Randai Sabai Nan Aluih LAMPIRAN 4. Naskah Dendang Randai Sumarak Nagari LAMPIRAN 5. Labanotation Scores v SENARAI LAMPIRAN LAMPIRAN 1 : Foto, sumber dokumen peribadi, VCD Randai Rambun Pamenan Minang Record (VCD. RRP. MR) dan Febrizal Sutan Sati. LAMPIRAN 2 : Naskah Randai Cindua Mato, sumber Bachtarudin LAMPIRAN 3 : Naskah Randai Sabai Nan Aluih, sumber Bachtarudin LAMPIRAN 4 : Naskah Dendang Randai Sumarak Nagari, Sumber Chairul Harun LAMPIRAN 5 : Labanotation Scores, sumber Mohd. Anis MD. Nor vi SENARAI PETA Muka surat 2.1 Peta Provinsi Sumatera Barat……………………………………... 34 2.2 Peta Bukittinggi …………………………………………………. 36 2.3