Białobrzeska ANTONI MALCZEWSKI KATEDRA BADAŃ FILOLOGICZNYCH „WSCHÓD – ZACHÓD” WYDZIAŁ FILOLOGICZNY UNIWERSYTETU W BIAŁYMSTOKU WYDAWNICTWO PRYMAT MARTA BIAŁOBRZESKA ANTONI MALCZEWSKI LITERACKIE MITOLOGIZACJE BIOGRAFII Białystok 2016 Naukowa Seria Wydawnicza: „Czarny Romantyzm” Redakcja Serii: Jarosław Ławski (Przewodniczący) Marcin Bajko, Grzegorz Czerwiński, Anna Janicka, Grzegorz Kowalski, Dariusz Kukiełko, Marek Olesiewicz, Iwona E. Rusek, Michał Siedlecki, Łukasz Zabielski (Sekretarz Redakcji) Rada Redakcyjna: Halina Krukowska – Przewodnicząca (UwB), Wojciech Gutowski (UKW), Maria Kalinowska (UW), Zbigniew Kaźmierczak (UwB), Alina Kowalczykowa (IBL PAN), Michał Kuziak (UW), Abp Edward Ozorowski (UwB), Leszek Libera (UZ), Marek Nalepa (URz), Elżbieta Nowicka (UAM), Mikołaj Sokołowski (IBL PAN), Włodzimierz Szturc (UJ) Recenzenci tomu: prof. senior Halina Krukowska (Białystok) prof. dr hab. Jarosław Ławski (UwB, Białystok) Redakcja tomu: Marta Białobrzeska Streszczenie: dr Jacek Partyka Indeks nazwisk: Marta Białobrzeska, Michał Siedlecki Korekta: Zespół Skład, koncepcja graficzna: Ewa Frymus-Dabrowska, PRYMAT Redakcja techniczna: Dariusz Kukiełko, Jarosław Ławski © Copyright by Marta Białobrzeska, Białystok 2016 Na okładce wykorzystano fragment książki. ISBN: 978-83-7657-204-8 Mariusz Śliwowski ul. Kolejowa 19; 15-701 Białystok tel. 602 766 304, e-mail: [email protected] www.prymat.biasoft.net Motto: I jak on mógł? Wiedząc to, co wiemy O jego życiorysie. Co dzień świadomy Krzywd, które wyrządził. Myślę, że świadomy. Nie dbał o swoją piekłu obiecaną duszę, Póki jasne i czyste było jego dzieło. Czesław Miłosz, Biografia artysty Książkę tę dedykuję moim Rodzicom – Agnieszce i Jerzemu Trypuciom Strona tytułowa pierwszego wydania Marii z 1825 roku Domniemany portret Antoniego Malczewskiego (1793–1826) SPIS TREŚCI Od Redakcji .................................................................................................... 13 Wstęp .............................................................................................................. 15 ROZDZIAŁ PIERWSZY ANTONIEGO MALCZEWSKIEGO BIOGRAFIA MITYCZNA ........... 25 I. Życie romantyczne doskonale ................................................................... 32 1. Potomek niepoprawnej familii ................................................................. 32 2. Poeta z Ukrainy ........................................................................................ 35 3. Uroczy Antośko ....................................................................................... 39 4. Napoleończyk .......................................................................................... 45 5. Bywalec salonów, wielbiciel kobiet, skandalista ..................................... 47 6. Miłość życia ............................................................................................. 50 7. Podróże Childe Harolda ........................................................................... 54 8. Wędrowiec w chmurach .......................................................................... 58 9. Tajemnica powrotu .................................................................................. 61 10. Rucińska ................................................................................................ 63 11. Tajemnica przemiany ............................................................................. 73 12. Niedoceniony poemat ............................................................................ 75 13. Dni ostatnie ............................................................................................ 78 14. Śmierć poety .......................................................................................... 80 15. Legenda i mit ......................................................................................... 82 II. Domysły... .................................................................................................. 85 1. Losy syna ................................................................................................. 85 2. Spotkanie z Byronem ............................................................................... 88 3. Poeta unius libri ....................................................................................... 93 III. Biografia przekształcona w mit – konkluzja ......................................... 96 ROZDZIAŁ DRUGI MALCZEWSKI O SOBIE ............................................................................ 99 I. Zdarzenie prawdziwe ................................................................................. 101 II. W bolesnym uścisku z życiem. O listach ............................................... 113 10 Spis treści III. Autobiografizm Marii ........................................................................... 126 1.W kręgu egzystencjalnych źródeł Marii ................................................ 126 2. Maria jako efekt poszukiwań – w świecie natury i świecie kultury ..... 145 IV. Wątki autobiograficzne w tekstach Malczewskiego ........................... 152 1. Przyjaźń i wojna ................................................................................... 153 2. Służba żołnierska, Napoleon i fatalizm dziejów ................................... 158 3. Miłość i jej cień .................................................................................... 162 4. Wyprawa na Górę Białą ........................................................................ 166 5. Powrót bez nadziei ................................................................................ 171 ROZDZIAŁ TRZECI MALCZEWSKI ROMANTYCZNY .......................................................... 175 I. Biografia w świadectwach epistolograficznych ..................................... 177 1. Słowacki o Malczewskim ..................................................................... 178 2. Maria i Malczewski w epistolografii Zygmunta Krasińskiego ............ 183 3. Norwid wobec poety i poematu ............................................................ 192 4. Sprawa Mickiewicza ............................................................................. 197 II. Malczewski w Mickiewiczowskich wykładach w Collége de France ................................................................................ 199 1. W blasku i cieniu Napoleona ................................................................ 201 2. Z Byrona Malczewski ........................................................................... 204 3. Ukraina i narodowość ........................................................................... 206 4. Wokół interpretacji Marii ..................................................................... 209 5. Wieszcz w oczach wieszcza ................................................................. 212 ROZDZIAŁ CZWARTY POETYCKA LEGENDA XIX i XX WIEKU ............................................ 219 1. Piewca narodowych dziejów – Dominika Magnuszewskiego Mistrz (1834) ....................................................................................... 225 2. Improwizacja wieszcza – Jana Nepomucena Jaśkowskiego Cześć autorowi Marii (1840) ............................................................... 230 Spis treści 11 3. Półanioł i wieszcz „pierwszy” – Juliusza Słowackiego Beniowski (1841) .................................................................................... 235 4. „Spółukraiński śpiewak” – Józefa Bohdana Zaleskiego Malczewski w Warszawie (1843) ............................................................................... 240 5. „Serce, które pieśnią brzmiało” – wiersze Zygmunta Krasińskiego (1844) ..................................................................................................... 243 6. „Polska, jak jest, cała potrząsła go kwiatem” – Lucjana Siemieńskiego Malczewski (1850) ........................................ 245 7. „Ten, który zaczął pieśń…” – Cypriana Kamila Norwida Psalmów psalm (1850) .......................................................................................... 248 8. Miłość, cierpienie i poświęcenie poety – Samuela Henryka Merzbacha Antoni Malczewski. Obraz liryczny w pięciu ustępach ....... 253 9. Poeta z teorbanem – Teofila Lenartowicza Improwizacja. Do polskich artystów .............................................................................. 270 10. Wieszcz z Ukrainy – Adama Asnyka Cieniom Malczewskiego ......... 272 11. Tęsknota za transcendencją – Jana Lechonia Malczewski .................. 276 ROZDZIAŁ PIĄTY MIĘDZY ROMANTYZMEM A MODERNIZMEM – MALCZEWSKI ANTONIEGO LANGEGO ........................................... 281 1. Lange: biografia – fakty i niejasności ................................................... 283 2. Portret geniusza i mit – w trzech odsłonach ......................................... 290 3. Artysty zmagania ze światem – między romantyzmem a Młodą Polską ....................................................................................... 307 ROZDZIAŁ SZÓSTY MALCZEWSKI W POWIEŚCI WSPÓŁCZESNEJ ............................... 315 I. Obszary demitologizacji w Białej górze Jerzego Żurka ........................ 319 1. Biografia i apokryf ................................................................................ 320 2. Meandry erotyki i kwestia kobieca ....................................................... 324 3. Bohater i poeta romantyczny, czyli o przenikaniu się literatury i życia ..................................................................................................... 330 12 Spis treści II. Gra