Aby rozpocząć lekturę, kliknij na taki przycisk , który da ci pełny dostęp do spisu treści książki. Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poniżej. MARII WIRTEMBERSKIEJ Antologia Teksty z rękopisów wybrała, opracowała i wstępem poprzedziła ALINA ALEKSANDROWICZ 2 Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000 3 I Maria Wirtemberska w Puławach Maria z ks. Czartoryskich Wirtemberska (1768-1854) fascynowała zawsze niecodziennym, prawie «romansowym» życiory- sem i przyciągała uwagę historyków literatury jako autorka udanego romansu – Malwiny, czyli Domyślności serca (1816) i Powieści wiejskich (1819). Córka Adama Kazimierza Czartoryskiego, znanego pisarza, działacza politycznego, mece- nasa nauk i sztuk, oraz Izabeli z Flemmingów, twórczyni preromantycznych Puław, wycho- wywała się początkowo w warszawskiej siedzibie Czartoryskich – w Pałacu Błękitnym. W tym okresie Czartoryski, komendant Szkoły Rycerskiej, współorganizator narodowej sceny polskiej, autor dramatycznych sztuk, zdobył w stolicy zasłużoną renomę patrona życia kultu- ralnego i literackiego. Pałac Błękitny był znany zarówno wśród poetów poszukujących popar- cia, jak i wśród przedstawicieli postępowej myśli Oświecenia. Izabela Czartoryska – przeby- wała w tym czasie najchętniej w Powązkach, rokokowej rezydencji podwarszawskiej. Jej szersza działalność kulturalna i literacka rozpocznie się później, w czasie pobytu w Puławach. W roku 1782, na skutek nieporozumień z koronowanym kuzynem, Czartoryscy opuszczają Warszawę i przenoszą się do Puław. Zamierzają stworzyć tam dwór «godny monarchów», środowisko kulturalne i literackie oddziaływające na cały kraj, światłą rezydencję konkurują- cą z królewskim zamkiem. Młodzieńcze lata Marii Anny, późniejszej księżny Winemberskiej, upływały w atmosferze zainteresowania literaturą, teatrem, sztuką. Historyk literatury mało mógłby chyba wymienić poetów czy pisarzy, którzy nie gościli w warszawskim Pałacu Błękitnym czy Puławach. Z Puławami, już w pierwszym okresie ich działalności (1783-1795), związany był ściśle nadworny śpiewak Czartoryskich – Franciszek Dionizy Kniaźnin oraz Józef Szymanowski, twórca estetycznych założeń polskiego rokoka. Gościł tu Franciszek Zabłocki, Józef Koblań- ski, często przebywał Grzegorz Piramowicz i inni. Z Adamem Kazimierzem Czartoryskim, a później z jego synem – Adamem Jerzym – utrzymywał żywe kontakty wybitny pisarz i dzia- łacz – Julian Niemcewicz. Można go nazwać wychowankiem Czartoryskich, odbywał bo- wiem naukę pod kuratelą księcia generała w Korpusie Kadetów, a później – jako jego adiutant – przebywał w Puławach i w innych rezydencjach Czartoryskich. Do wspomnień o atmosferze puławskiego życia wracać będzie Wirtemberska w czasie po- bytu w Treptow (Trzebiatów) – rezydencji męża na Pomorzu. Po nieudanym, dziesięć lat trwającym małżeństwie z księciem Ludwikiem Wiirtemberg-Montbeliard występuje w roku 1793 o rozwód. Małżeństwo, skojarzone przede wszystkim ze względów politycznych, oka- zało się bardzo niefortunne. Książę Ludwik był bowiem utracjuszem przysparzającym mnó- stwa utrapień Czartoryskim, ponadto ciążył na nim zarzut narodowej zdrady. W czasie kam- panii wojennej (1792), dowodząc frontem litewskim, działał na korzyść Prus i Rosji. Po rozwodzie Wirtemberska przebywała najczęściej w Warszawie. Od roku 1798 do 1804 zimy spędzała w Wiedniu, a okres letniej kanikuły – w Puławach. W latach 1808-1816 pro- wadziła w Warszawie salon literacki mieszczący się w pałacyku przy ulicy Rymarskiej. Zainteresowania literackie księżny, dochodzące do głosu już w czasie jej pobytu w Trep- tow, rozwinęły się w pełni po roku 1795. Kształtowały się one w emocjonalnej atmosferze nowych Puław – sentymentalnych i patriotycznych. Po upadku niepodległości, kiedy przed społeczeństwem polskim pojawiła się tragiczna perspektywa zatraty cech narodowych, Izabela Czatoryska powzięła decyzję powrotu do zde- wastowanych w czasie wojny Puław i rozpoczęcia pracy nad ich odbudową. Puławy podjęły teraz misję pielęgnacji historycznych pamiątek i wspomnień o ojczyźnie. Zrywały w widocz- ny sposób z tonem rokokowych zabaw, z dominującą w Powązkach postawą ludyzmu i pa- sterskiej sielanki. Wedle zamierzeń Czartoryskiej miały się stać, na wzór starożytnych 4 «świętych okręgów», miejscem sakralizacji przeszłości – krzepiącej przyszłość. W budowlach zaprojektowanych przez wybitnego architekta Chrystiana Piotra Aignera, w Świątyni Sybilli (1800), a później i w Domku Gotyckim (1809), kolekcjonowano eksponaty mające sławić chwałę polskiego oręża i ukazywać heroiczną przeszłość narodu. Wymowa tak pomyślanych muzeów była przejrzysta – nie może zginąć naród o pięknej i bohaterskiej tradycji. W Świą- tyni Sybilli, zwanej skarbnicą pamiątek, wyniesiono na najwyższy piedestał kult Zamoyskie- go, Żółkiewskiego, Chodkiewicza, Czarnieckiego. Historia polskich królów i wodzów, którzy dźwignęli potęgę państwa polskiego do rzędu mocarstw. europejskich, miała napawać dumą i otuchą. W swoim opisie Puław Izabela Czartoryska nie pominęła także Świątyni, która zawsze stanowiła największą jej dumę i chlubę: «Nad stromym brzegiem wznosi się świątynia cała z ciosów kamiennych odwzorowana ściśle i w tych samych rozmiarach, co Świątynia Sybilli w Tivoli. Jedyna różnica, że nie jest w ruinie [...] Tu umieściłam zbiory, które gromadziłam od wielu lat. Są to pomniki wypadków historycznych i osób znakomitych: portrety, pierścienie, łańcuchy, czary, zbroje, meble, listy, książki, manuskrypta, urny, medale itd.» Opisy pamiątek gromadzonych w Świątyni sporządzali puławscy poeci i domownicy, także Maria Wirtember- ska. Z Puław promieniuje w tym czasie nie tylko emocjonalnie traktowany kult historii, ale i kult współczesnych bohaterów narodowych Tadeusza Kościuszki, a później także księcia Jó- zefa Poniatowskiego. Rozwijała się i krzewiła aprobata «gotycyzmu», zapoznanej do niedaw- na architektury i sztuki, a przede wszystkim średniowiecznej kultury rycerskiej – bohaterów «bez skazy» i idealnych obrazów miłości, utrwalonych w poezji trubadurów i w romansach cyklu arturiańskiego, o Tristanie, Percewalu i in. Średniowieczna powieść rycerska od połowy XVIII w. przeżywała swój renesans. Przekładana i adaptowana, w nowoczesnym kształcie językowym odżyła w Anglii, Niemczech, a zwłaszcza Francji w kolekcjach Bibliothèque Universelle des Romans i Bibliothèque Bleue. Średniowieczne wątki literackie pojawiające się w Malwinie i Niektórych zdarzeniach mają wyraźnie puławską proweniencję. Idealizacja szeroko, choć swoiście pojmowanego gotyku – wzoru estetycznego, moralnego i obyczajo- wego – obok kultu natury to podstawowe wyznaczniki nadające ton kulturalnym poczyna- niom tego ośrodka. O charakterze «gotycyzmu sentymentalnego» mówią m.in. zbiory i pa- miątki zebrane z różnych krajów przez ks. Izabelę i jej krąg: popioły Heloizy i Abelarda w alabastrowej urnie, kostka z ręki Laury, szczątki szafki należącej do Petrarki, rękopisy Dworu miłości z zamku de Romanin, trawki z grobu Fingala (bohatera Osjana), księga z miniaturami przedstawiającymi przygody rycerzy Okrągłego Stołu, szkło z lampy z katedry w Akwizgra- nie z imieniem Karola Wielkiego, i muszla z Loch Catherine, pamiątka po Walterze Scotcie, najgłośniejszym ówcześnie piewcy średniowiecza, i wiele innych. Symbolem przejęcia się nowym stylem był przekomponowany przez Jamesa Sawage'a ogród puławski. Plan parku podporządkowano prawom naturalności i swobody, wykorzysta- no wszystkie walory wyjątkowo malowniczego terenu zgodnie z zaleceniami Delille'a: «...kochający z uszanowaniem naturę przystraja ją bez obciążenia ubiorem, pobłaża czasem jej wdzięcznym dziwactwom, jej wspaniałemu zaniedbaniu się, jej krokowi najdostojniejsze- mu, i robi to przez swoją sztukę, że z pośrodka nieporządku i losu samego piękność wynika». Zrezygnowano z klasycystycznej symetrii alej i szpalerów, ze sztucznie utworzonego lądu i wymuszonej harmonii drzew, krzewów i kwiatów. Pierwotne zróżnicowanie między ogrodem górnym, o regularnym układzie alei, i tzw. Dziką Promenadą, znajdującą się w południowej, dolnej części parku, zostało zatarte. Nowy ogród, zwany przez historyków sztuki «roman- tycznym», podporządkowany został założeniom swobody, niekiedy nawet «dzikości». Oparty był na upowszechniających się coraz bardziej wzorcach ogrodu angielskiego. Zgodnie z no- wymi kategoriami estetycznymi usuwano w tego rodzaju parkach sztywne granice między przyrodą pielęgnowaną a rozwijającą się spontanicznie, poszerzano perspektywy krajobrazo- we. Czanoryska sięgając więc do niektórych założeń sztuki ogrodowo-rustykalnej Delille'a, 5 jednocześnie poszerzała je i uzupełniała doświadczeniami zdobytymi w czasie podróży do Anglii. Wbrew wskazaniom «piewcy ogrodów» wprowadziła swobodę inspiracji architekto- nicznej: w jej parku dominowało zmieszanie stylów widoczne w nawiązywaniu do antyku (Domek Gotycki), architektury chińskiej (Kiosk Chiński), klasycyzmu (Marynki). Chciała stworzyć ogród «inny od wszystkich»», niepowtarzalny, uosabiający kult «wolnej natury». Park puławski łączył więc także w jednolitej, choć różnej formie krajobrazowej lasy, pola, łachy wiślane, nawet prawdziwe chaty wiejskie i łąki z pasącym się bydłem. Człowiek pierwszych dziesięcioleci XIX wieku poszukiwać zaczął idei różniących się od tych, które proponowała mu literatura sławiąca wartości sprawdzalne przez Rozum i Do- świadczenie. Ogrodowym koncepcjom Izabeli Czartoryskiej patronowała ta sama myśl prze- wodnia, która nakazywała pisarzom tych lat interesować się światem ludzkich przeżyć i sła- wić uczucie jako najwyższą w życiu wartość. Puławy