PAPIESKI WYDZIAŁ TEOLOGICZNY we Wrocławiu Ks. mgr lic. Tobiasz Matkowski Struktura i kierunki działań Kurii Administracji Apostolskiej Dolnego Śląska w latach 1945-1951 Rozprawa doktorska napisana na seminarium naukowym z historii Kościoła pod kierunkiem Ks. prof. dr. hab. Mieczysława Koguta WROCŁAW 2021 1 2 Nie wolno nam traktować tej pracy, jako tylko tymczasowej, przejściowej, ale trzeba oddać się jej z całym zapałem i poświęceniem. Tylko tacy kapłani zasłużą sobie na nazwę prawdziwych pionierów polskości i katolicyzmu na odzyskanych terenach, a imiona ich zapisane będą po wieczne czasy w pamięci i sercach potomności, przede wszystkim zaś w Księdze Żywota. Rozmyślanie na Dzień skupienia. Życie kapłana na wzór Chrystusa winno być życiem cierpienia i ofiary, w: WK (1) 1945, nr 3-4, s. 12-13. 3 4 Spis treści WYKAZ SKRÓTÓW .................................................................................................. 9 WSTĘP ....................................................................................................................... 11 I. ADMINISTRACJA APOSTOLSKA ZIEM ZACHODNICH I PÓŁNOCNYCH 21 1. Archidiecezja Wrocławska w powojennej rzeczywistości ........................................ 23 A. Tworzenie nowych władz na terytorium Polski ..................................................... 23 a. Utworzenie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego ............................................................... 24 b. Władze administracyjne na Ziemiach Zachodnich w relacji do Kościoła ........................................... 31 c. Duchowieństwo gwarantem stabilizacji łączności z rodakami ............................................................ 34 B. Zmiany terytorialne i ludnościowe ............................................................................ 36 a. Nowe granice terytorium Polski .......................................................................................................... 38 b. Działania przesiedleńcze ..................................................................................................................... 40 c. Charakterystyka przybywającej ludności ............................................................................................ 44 C. Władza kościelna w powojennych warunkach .......................................................... 49 a. Organizowanie polskich struktur (ks. Kazimierz Lagosz) ................................................................... 56 b. Ks. bp Stanisław Adamski i jego troska o duchowieństwo i wiernych................................................ 60 c. Przejęcie władzy przez wikariusza kapitulnego .................................................................................. 67 2. Utworzenie nowych kościelnych jednostek administracyjnych na Ziemiach Zachodnich ....................................................................................................................... 74 A. Nadzwyczajne pełnomocnictwa ks. kard. Augusta Hlonda ................................... 74 a. Rozmowy ks. Kard Hlonda z przedstawicielami urzędów Kurii rzymskiej ........................................ 75 b. Dokument Kongregacji do Spraw Nadzwyczajnych Kościoła (specialissime facultates) ................... 79 c. Problem interpretacji określenia „in tutto il teritorio polacco” ............................................................ 83 d. Powrót ks. kard. Augusta Hlonda do Polski – rozeznanie sytuacji w kraju ......................................... 88 B. Przejęcie jurysdykcji kościelnej na Ziemiach Zachodnichi Północnych ................... 94 a. Wizyta w Kurii Wrocławskiej ............................................................................................................. 94 b. Rezygnacja bp. warmińskiego ............................................................................................................. 96 c. Prałatura pilska, wikariat branicki, wikariat kłodzki ........................................................................... 97 d. Przejęcie władzy na Pomorzu .............................................................................................................. 98 3. Administrator Apostolski Dolnego Śląska ............................................................... 100 A. Życie i działalność Ks. Karola Milika przed objęciem Administracji Apostolskiej 101 a. Posługa kapłańska ............................................................................................................................. 104 b. Działalność społeczna ....................................................................................................................... 111 B. Kanoniczne przejęcie władzy przez Administratora Apostolskiego ....................... 116 a. Wskazówki prymasowskie i przywileje administratorów .................................................................. 117 b. Upublicznienie informacji o ustanowieniu administratorów apostolskich ........................................ 120 c. Przyjazd ks. dr. Karola Milika do Wrocławia.................................................................................... 124 C. Przejęcie władzy przez ks. Milika w Hrabstwie Kłodzkim ..................................... 128 D. Przejęcie jurysdykcji w parafiach diecezji miśnieńskiej ......................................... 130 5 E. Wizytacje kanoniczne jako przejaw troski o duchowieństwo i wiernych ................ 132 II. ORGANIZACJA KURII ..................................................................................... 146 1. Trudności w powojennych początkach działalności organizacyjno-duszpasterskiej .......................................................................................................................................... 147 2. Kuria Administracji Apostolskiej i jej struktura .................................................... 155 A. Siedziba kurii ........................................................................................................ 155 B. Personel administracyjny kurii ............................................................................. 159 a. Wikariusz Generalny .......................................................................................................................... 160 b. Kanclerz Kurii ................................................................................................................................... 164 c. Notariusze oraz inni posługujący w kurii ........................................................................................... 168 C. Kanoniczne komisje i zespoły kurii ..................................................................... 172 a. Proboszczowie-konsultorowie (parochis consultoribus) .................................................................... 174 b. Egzaminatorzy synodalni i posynodalni (Examinatoribus synodales, pro-synodales) ....................... 175 c. Rada Administracyjna (Consilium administrationis) ......................................................................... 178 d. Komisja do spraw Seminarium Duchownego .................................................................................... 178 e. Cenzorzy ksiąg o treści religijnej (Censores) ..................................................................................... 179 f. Członkowie Rady tzw. Consilium a Vigilantia ................................................................................... 181 g. Wizytatorzy księży dziekanów .......................................................................................................... 182 h. Komisja do Spraw Organizacji Kościelnych ..................................................................................... 182 i. Komisja Egzaminacyjna dla Katechetów i Katechetek ....................................................................... 182 D. Prasowy urzędowy organ Kurii Administracji Apostolskiej „Wiadomości Kościelne” …………………………………………………………………………………...183 E. Masa majątkowa kurii .............................................................................................. 190 3. Organizacja referatów Kurii Administracji Apostolskiej ...................................... 196 A. Wydział do spraw duszpasterskich ....................................................................... 196 B. Wydział do spraw zakonnych i majątkowych ...................................................... 205 C. Wydział do spraw katechetycznych ..................................................................... 216 a. Powołanie do istnienia referatu szkolnego ......................................................................................... 217 b. Wizytatorzy szkolni ........................................................................................................................... 219 c. Biuletyn katechetyczny – Instrukcje dla Księży Prefektów ............................................................... 223 d. Ośrodek szkoleniowy dla kadry katechetycznej ................................................................................ 224 e. Kursy katechetyczne .......................................................................................................................... 228 f. Ośrodek Metodyczny Nauczania Religii ............................................................................................ 235 4. Powołanie do istnienia Sądu Duchownego ............................................................... 240 A. Pierwszy Oficjał polskiego sądu kościelnego we Wrocławiu .............................. 241 B. Pierwszy skład Trybunału