ISBN 978-9941-0-2725-3 9 789941 027253 UDC (უაკ) 7.078+719] (479.22) თ - 842 © teqstis avtori: დიმიტრი თუმანიშვილი Tanaavtorebi: ნიკოლოზ ვაჩეიშვილი, მაკა შავიშვილი, მამუკა ჩხაიძე TEXT BY: Dimitri Tumanisvili in cooperation with Nikoloz Vacheishvili, Maka Shavishvili, Mamuka Chkhaidze Targmani: პეტრე დგებუაძე TRANSLATED FROM GEORGIAN BY: Peter Dgebuadze © fotoebi: შალვა ლეჟავა, ქუცნა ამირეჯიბი, მირიან კილაძე, ნიკოლოზ ვაჩეიშვილი, დიანა ბოლოთაშვილი, გიორგი გაგოშიძე, დავით ტყეშელაშვილი PHOTOS: Shalva Lejava, Kutsna Amirejibi, Mirian Kiladze, Nikoloz Vacheishvili, საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის Diana Bolotashvili, Giorgi Gagoshidze, David Tkeshelashvili დაცვის 2010 წლის პროგრამა Programme for Georgia’s Cultural Heritage © საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტო Preservation for the Year 2010 National Agency for Cultural Heritage Preservation of Georgia სარჩევი/CONTENTS 4/7 შესავალი/INTRODUCTION 147 კახეთი/KAKHETI 149/153 დავით-გარეჯი/David Gareji 9 თბილისი/TBILISI 157/159 გრემი/Gremi 11/13 ანჩისხატი/Anchiskhati 161/163 კაწარეთის სამება/Katsareti Holly Trinity Church 15/17 სიონი/Sioni 165/169 ნინოწმინდა/Ninotsminda 19/20 მეტეხის ტაძარი/Metekhi Temple 171/172 გურჯაანის ყველაწმინდა/Gurjaani Kvelatsminda 23/25 ლურჯი მონასტერი/Blue Monastery 175/177 სანაგირის ეკლესია/Sanagiri Church 27/29 ქაშუეთის წმ. გიორგის ეკლესია/ 179/181 ვაჩნაძიანის ყველაწმინდა/Vachnadziani Kvelatsminda Kashueti St. George Church 183/184 აკურას „მამა-დავითი”/Akura “Mamadaviti” 187/189 ძველი შუამთა/The OLd Shuamta 31 შიდა ქართლი/SHIDA KARTLI 191/193 ახალი შუამთა/The New Shuamta 33/38 სვეტიცხოველი/SvetiTskhoveli 195/197 იყალთოს მონასტერი/Ikalto Monastery 43/47 სამთავროს ტაძარი/Samtavro Temple 199/201 კვეტერას ციხე/Kvetera Castle 49/51 მცხეთის წმ. ჯვარი/Holly Cross Monastery 203/206 ალავერდის ტაძარი/Alaverdi Cathedral 53/55 კალოუბნის წმ. გიორგის პატარა ეკლესია 209/213 ნეკრესი/Nekresi /Kaloubani St. George Church 57/61 შიომღვიმის მონასტერი/Shiomgvime Monastery 215 სამცხე-ჯავახეთი 63/65 ზედაზნის მონასტერი/Zedazeni Monastery SAMTSKHE-JAVAKHETI 67/71 სამთავისის ტაძარი/Samtavisi Tample 217/219 ქვაბისხევი/Kvabiskhevi 73/76 მაღალაანთ ეკლესიის კომპლექსი 221/222 ხვილიშას ეკლესია/Khvilisha Church /The Magalaanti Church 225/227 წუნდის ტაძარი/Tsunda Temple 79/81 ქვათახევის მონასტერი/Kvatakhevi Monastery 229/231 ვარძიის კლდეში ნაკვეთი მონასტერი 83/84 სოფ. მეტეხის ეკლესია/Metekhi Church /Vardzia Monastery 87/89 სოფ. ერთაწმინდის წმ. ესტატეს ეკლესია 233/234 ზედა ვარძია/Zeda (Upper) Vardzia Monastery /St. Eustathius Church 237/240 კუმურდოს საეპისკოპოსო ტაძარი/Kumurdo Kathedral 91/92 იკვის წმ. გიორგის ეკლესია 243/245 სოფ. ვალე/Vale Mother of God Church /Ikvi St. George Church 247/251 საფარის მონასტერი/Sapara Monastery 95/97 რკონის მონასტერი/Rkoni Monastery 253/254 ზარზმის მონასტერი/Zarzma Monastery 99/101 ატენის სიონი/Ateni Sioni Church 105/107 ურბნისის წმ. სტეფანეს საკათედრო ტაძარი 257 იმერეთი/IMERETI /Urbnisi St. Stephaney Cathedral 259/261 უბისის წმ. გიორგის მონასტერი 109/112 ყინცვისის მონასტერი/Kintsvisi Monastery /Ubisa St. George Monastery 115/117 სამწევრისის ეკლესია/Samtsevrisi Church 263/265 ბაგრატის ტაძარი/Bagrati Cathedral 119/121 წრომის ტაძარი/Tsromi Cathedral 267/269 გელათის მონასტერი/Gelati Monastery 273/275 წმ. გიორგისა და წმ. ნიკოლოზის 123 ქვემო ქართლი/QVEMO KARTLI ეკლესიები/St. George and St. Nicolas Churches 123/129 ბოლნისის სიონი/Bolnisi Sioni 277/279 სავანის წმ. გიორგის ეკლესია 133/135 ქვემო ბოლნისის ეკლესია/Lower Bolmisi Church /Savane St. George Church 137/139 სამშვილდე/Samshvilde 281/263 კაცხის გუმბათიანი ტაძარი/Katskhi Church 141/145 დმანისი/Dmanisi 285/287 მღვიმევის დედათა მონასტერი/Mgvimevi Nunnery 289 რაჭა/RACHA 291/295 ნიკორწმინდა/Nikortsminda 297/298 ზემო კრიხი/Zemo Krikhi 301/303 ბარაკონი/Barakoni 305 სამეგრელო/SAMEGRELO 307/309 მარტვილი/Martvili 311/314 ხობი/Khobi 317/319 წალენჯიხა/Tsalenjikha ოტა რამ თუ წარმოაჩენს ქვეყნისა სამეგრელო (დასავლეთით), გურია- და ერის რაობას ისე თვალნათლივ, აჭარა (სამხრეთ-დასავლეთით), აფხაზეთი ცროგორც მისი ხელოვნება. ქართველი (ჩრდილო-დასავლეთით), სვანეთი ხალხის საუკეთესო თვისებებიც ყველაზე (ჩრდილოეთით). ისტორიული საქართველოს მკაფიოდ მის მხატვრულ შემოქმედებაში ზოგიერთი ნაწილი ჟამთა მსვლელობაში სხვა თვალსაჩინოვდება, რომელშიც პოეზიასა და სახელმწიფოთა საზღვრებში მოექცა – მაგ; მუსიკასთან ერთად ერთი უმთავრესი ადგილი კახეთის უკიდურესი აღმოსავლეთი ნაწილი შუა საუკუნეების საეკლესიო აღმშენებლობას ახლანდელ აზერბაიჯანში, ისტორიული უჭირავს. სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო კი თურქეთის ფარგლებში. 16 საუკუნის განმავლობაში საქართველოში ათასობით ეკლესია აშენდა. წინამდებარე საქართველოში ადამიანი უძველესი წიგნში, რასაკვირველია, მხოლოდ მათი დროიდან სახლობს. ქვის ხანაში თუ არა, მცირე ნაწილია წარმოდგენილი, მასში ძვ., წ. VI ათასწლეულში მაინც შეიძლება მრავალი მხატვრულად ღირებული დავინახოთ იმ კულტურულ ტრადიციათა ნაგებობაც კი არაა შესული. მაგრამ, მისი ჩანასახი, რომელნიც შემდგომ ქართული ამოცანა სისრულე კი არ არის, არამედ ისეთი კულტურის სახედ ჩამოინაკვთა. ძვ. წ. II ამონაკრების შემოთავაზება, რომელიც სხვა ათასწლეულის ბოლოს იწყება ქართული ქვეყნის შვილთ ზოგადად მაინც გააცნობს სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბების ქართველების მხატვრულ მემკვიდრეობას, პროცესი, რომელიც I ათასწლეულის წარმოადგენინებს მის მოცულობასა და შუა ხანაში, დასავლეთ საქართველოში ძირითად თვისებებს. კოლხეთის (ძველქართულად – ეგრისი), აღმოსავლეთში კი იბერიის საქართველო – ერთ-ერთი უძველესი (ძველქართულად – ქართლი) სამეფოთა ქრისტიანული ქვეყანა – განლაგებულია შექმნით სრულდება. უძველეს ქართულ სამხრეთ კავკასიაში, აღმოსავლეთ სახელმწიფოებს, მუდამ უხდებოდათ შავიზღვისპირეთში, პოლიტიკურ- ძლიერი მეზობლების – ასურეთის, გეოგრაფიულად კი რუსეთს, სომხეთს, ურარტუს, აქემენიდური სპარსეთის, აზერბაიჯანსა და თურქეთს შორის. შემდგომ ელინისტური სახელმწიფოების, ეს ფართობით არცთუ დიდი რომისა თუ მისი მემკვიდრე ბიზანტიის, ქვეყანა, შინაურსა და გარეშეს შიდა სასანური ირანის, არაბების მოგერიება, მრავალფეროვნებით აკვირვებს. მათი ურთიერთჭიდილის ვითარებაში არაერთგვაროვანია მისი ბუნება, თავის გატანა. ეგრისისა და ქართლის მრავალგვარია მისი ეთნოგრაფიული სამეფოები ხან ძლიერდებოდა, ხანაც ყოფაც – დღევანდელი დარაიონების გარდა თითქოსდა ითქვიფებოდა რომელიმე დღესაც და კულტურულ-ისტორიულადაც იმპერიის ფარგლებში... VII საუკუნეში ძალზე არსებითია მისი დაყოფა ჯერ დასავლეთ საქართველოში ბიზანტიელები, დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოდ აღმოსავლეთ საქართველოში კი – მათ ლიხის ანუ სურამის ქედი ჰყოფს – არაბები დამკვიდრდნენ... მაგრამ უკვე შემდგომ კი უფრო წვრილ ერთეულებად. VIII საუკუნის ბოლოსთვის, მიუხედავად აღმოსავლეთ საქართველოში გამოიყოფა რამდენიმე გამანადგურებელი ლაშქრობისა კახეთი (აღმოსავლეთით), შიდა ქართლი (განსაკუთრებით მწარედ დაამახსოვრდათ (დასავლეთით), ქვემო ქართლი (სამხრეთ- ქართველებს მურვან იბნ მოჰამედის, აღმოსავლეთით), ხევი, ფშავ-ხევსურეთი მურვან ყრუდ წოდებულის 735-736 წლების და თუშეთი (ჩრდილოეთით), დასავლეთ შემოსევა). არაბებს საქართველოში საქართველოში იმერეთი (აღმოსავლეთით), მომცრო თბილისის საამიროღა შერჩათ. FOREWORD ׀ Sesavali 4 სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში თემურლენგის რვაგზის შემოსევამ, დაარსდა ქართული სამეფო ბაგრატიონთა რომელმაც დიდად შეამცირა საქართველოს დინასტიის მოთავეობით, უკიდურესი მოსახლეობა და მრავალი სამოსახლოც აღმოსავლეთით – კახეთის სამთავრო და სამუდამოდ დააცარიელა. XV საუკუნის ჰერეთის სამეფო, დასავლეთით – „აფხაზთა მიწურულში დაიშალა ერთიანი სახელმწიფოც სამეფო” (იყო უფრო წვრილი ერთეულებიც). და გაჩნდა ქართლის, კახეთის, იმერეთის IX-X საუკუნეების განმავლობაში ყველა ეს სამეფოები, სამცხე-საათაბაგოს, სამეგრელოს სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნი ებრძვის (ოდიშის), გურიის, მოგვიანებით კი – არაბებს და ერთმანეთს პირველობისთვის, აფხაზეთისა და სვანეთის სამთავროები. მაგრამ, საბოლოოდ ცხადი ხდება საერთო მათ მუდმივ უტევდნენ ძლიერი მაჰმადიანი გეზი – შეიქმნას ერთიანი ეროვნული სახელმწიფოები – ოსმალეთი და სეფიანთა სახელმწიფო. ირანი, XV საუკუნის მიწურულიდან კი კავკასიით და სახელდობრ, საქართველოთი, საამისო პირველი აშკარა ნაბიჯი 978 დაინტერესდა რუსეთის დიდი სახელმწიფოც. წელს მამით ბაგრატიონის, დედით კი ქართველ ხელისუფალთ იგი, ვითარცა „აფხაზთა” მეფის თვისტომის, ბაგრატ III-ის ერთმორწმუნე, საიმედო მოკავშირედ დასავლეთ საქართველოს დაცარიელებულ მიაჩნდათ და ამიტომაც, XVIII საუკუნის ტახტზე აღსაყდრება იყო, რომლის ბოლოს საიმდროოდ გაერთიანებული ხელში მოგვიანებით თითქმის მთელი ქართლ-კახეთის მეფემ, სახელგანთქმულმა ქართული მიწები გაერთიანდა. საბოლოო მხედართმთავარმა ერეკლე II-მ და იმერეთის პოლიტიკური გაერთიანება უეცრად არ მეფემ სოლომონ I-მა ითხოვეს რუსეთის მომხდარა – ამას შიდა დაპირისპირებანიც მფარველობა. რუსეთის იმპერიის მესვეურთ უშლიდა ხელს, თბილისისა და ზოგიერთი ამის მომიზეზებით XIX საუკუნის დამდეგს სხვა ქალაქის მაჰმადიან მმართველთა გააუქმეს ქართული სახელმწიფოები და წინააღმდეგობა, ბიზანტიელთა, ხოლო თავის ქვეყანას გუბერნიებად მიუერთეს 1064 წლიდან მოკიდებული მოძლიერებულ ისინი... თურქ-სელჯუკთა მოწოლაც... მაგრამ ეროვნული თვითშეგნება, საერთო – მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში ქართული ცნობიერება უკვე X საუკუნის ქართული საზოგადოება, ერთი მხრივ, მეორე ნახევარში უდაო ფაქტია. ძლიერი ცდილობდა თავის შენარჩუნებასა და ფეოდალური სახელმწიფოს შექმნა XII გაუთავებელი ომიანობით გამოწვეული საუკუნის დასაწყისში დააგვირგვინა მეფე აშლილობისა თუ ჩამორჩენის მოსპობას, დავით IV აღმაშენებელმა (1089-1125 წწ.), მეორე მხრივ კი ნიადაგს ამზადებდა ერთიანი რომლის ზეობაში ჩაეყარა საფუძველი ქართული სახელმწიფოს აღსადგენად. საქართველოს ასწლიან სიძლიერეს, საამისოდ ხელსაყრელი ვითარება შექმნა რომელსაც ჩვეულებრივ მისი და მისი რუსეთის 1917 რევოლუციამ და 1918 წლის შვილთაშვილის, თამარ მეფის (1184-1207 26 მაისს საქართველო დამოუკიდებელი თუ 1213 წ.) სახელებს უკავშირებენ. რესპუბლიკა გახდა. მაგრამ თავისუფლება მას დიდხანს არ შერჩენია – 1921 წლის საქართველოს ძლიერებასა და კეთილ- თებერვალში რუსეთის წითელი არმიის დღეობას ლახვარი ჯერ ხვარაზმელთა ნაწილებმა კვლავ დაიკავეს საქართველო შემოსევამ ჩასცა (1225-1230 წწ.),