Kees van Strien Een talent van wereldformaat: God of ketter Voltaire in de Republiek, 1733-1778 Kernwoorden: Voltaire – receptiegeschiedenis – Haagse uitgevers – Nederlandse vertalers – toneelkritiek In dit artikel wil ik een globaal overzicht geven van de manier waarop er in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden is gereageerd op Voltaire (1694- 1778) als persoon en auteur tijdens diens leven. Het was een tijd waarin welge- stelde families hun kinderen Franstalig lieten opvoeden en waarin de jonge Bel- le van Zuylen en leden van families zoals Boreel en Van Hogendorp met elkaar in het Frans correspondeerden. Ze waren meer vertrouwd met de fabels van La Fontaine en de komedies van Molière dan met vader Cats en werk van andere literatoren van eigen bodem. De taal van Voltaire en de man zelf maakten zo- doende integraal deel uit van het literaire landschap in de Republiek. Voltaire had er ook persoonlijke kennissen. Tussen 1736 en 1743 verbleef hij ruim zes maanden in Holland. Daar woonden veel van zijn uitgevers en was hij, dankzij Nederlands- en Franstalige tijdschriften, vooral bekend als boeiend historicus en schrijver van toneelstukken die ook hier gespeeld en vertaald werden. Boven- dien kwam hij als vertrouweling van koning Frederik II van Pruisen en als ie- mand die vaak met overheid en kerk in de clinch lag, regelmatig in het nieuws. Bij mijn onderzoek heb ik wat betreft Franstalige kranten en tijdschriften dankbaar gebruik gemaakt van de onvolprezen internetsite Le Gazetier universel en voor de Nederlandstalige van Delpher en de Encyclopedie van Nederlandstalige tijdschriften (Rietje van Vliet, ed.). Veel andere informatie is afkomstig uit fami- liearchieven, vooral briefwisselingen en dagboeken. Voltaire heeft altijd enthousiaste of kritische lezers gehad en ook de weten- schap heeft zich over hem ontfermd met studies, biografieën, steeds weer nieu- we uitgaven van zijn werken en zijn uitgebreide correspondentie. De geïnteres- seerde lezer kan ik aanbevelen René Pomeau (ed.), Voltaire en son temps (Oxford 1995), de Complete Works / Œuvres complètes (1968-) en de Correspondence and related documents (1968-1977), beide gepubliceerd door de Voltaire Foundati- on in Oxford. Onder de tijdschriften dienen de jaarlijks verschijnende Revue Voltaire (Paris 2000-) en de Cahiers Voltaire (Ferney-Voltaire 2002-) genoemd te worden. Jeroom Vercruysse schreef een studie over Voltaires bezoeken aan de Republiek: Voltaire et la Hollande (Genève 1966; Studies on Voltaire 46) en Guest (guest) IP: 170.106.202.126 jrb DAE 2019 binnenwerk.indd 105 22-10-19 09:32 106 Kees van Strien een overzicht van Nederlandse en Vlaamse vertalingen van diens werken.1 Ten behoeve van een Nederlandstalig publiek publiceerde Jan Pieter van der Ster- re Voltaire en de Republiek. Teksten van Voltaire over Holland en Hollanders (Am- sterdam / Antwerpen 2006). Mijn eigen bijdragen verschenen onder andere in bovengenoemde tijdschriften en in Voltaire in Holland, 1736-1745 (Leuven 2011) en Voltaire in Holland, 1746-1778 (Leuven 2016). Op bezoek in de Republiek, 1736-1743 In december 1736 vluchtte de toen 42-jarige Voltaire overhaast naar Holland. Hij woonde al twee jaar bij zijn maîtresse Emilie Du Châtelet in een kasteel vlakbij de grens met het nog zelfstandige Lotharingen. Hij was daar heen ge- gaan nadat zijn Lettres philosophiques in Parijs publiekelijk waren verbrand en er een arrestatiebevel tegen hem was uitgevaardigd. In 1736 was hij opnieuw bang voor arrestatie vanwege zijn gedicht Le Mondain, een apologie van het luxe mo- dieuze leven en een verheerlijking van het aardse bestaan, waar Adam en Eva met hun vuile nagels in het paradijs nooit van hadden kunnen dromen.2 Vol- taire had meer dan eens kennis gemaakt met onbegrip van de autoriteiten voor zijn gedrag en publicaties. Zo zat hij in 1716-1717 een jaar in de Bastille en later bijna twee jaar als balling in Engeland. Op kerstavond 1736 arriveerde hij in Lei- den. Regelmatig ging hij naar Amsterdam om bij zijn uitgevers Ledet & Desbor- des te werken aan het persklaar maken van Éléments de la philosophie de Newton, een redelijk goed gelukte poging ook als wetenschapper naam te maken.3 Voltaire was in 1713 al eens in Nederland geweest als page van de Franse am- bassadeur. Hij moest toen binnen een jaar terugkeren naar Frankrijk omwille van een – als schandelijk ervaren – affaire met Olympe (‘Pimpette’) Dunoyer, een Franse hugenootse jongedame.4 In Leiden ging Voltaire veel om met hoog- leraar Willem Jacob ’s Gravesande, die met zijn publicaties Newton op de kaart heeft gezet op het Europese vasteland. De filosoof vergat ook niet contact op te nemen met uitgevers van couranten en gazettes om de berichtgeving over hem- zelf in gewenste banen te leiden. In Amsterdam liet hij zich graag fêteren door bewonderaars. Zijn Historie van Karel XII was in 1733-1734 een bestseller, van zijn treurspel Brutus waren niet minder dan drie vertalingen verschenen en de Amsterdammers Govert Klinkhamer en Sybrand Feitama waren, ieder voor zich, al jaren bezig met een vertaling van zijn epos over koning Hendrik IV, een gedicht dat hem in Engeland een koninklijke toelage had opgeleverd. Bo- vendien zou De Dood van Cesar worden opgevoerd in de Amsterdamse schouw- burg. Tijdens een feestmaal met meer dan dertig literatoren, onder wie leden van het genootschap Oefening Beschaaft de Kunsten, schreef hij gedichtjes in 1 Jeroom Vercruysse, ‘Bibliographie provisoire des traductions néerlandaises et flamandes de Voltaire’, Studies on Voltaire, 116 (1973) 19-64. 2 Zie Pomeau, Voltaire en son temps, I, 329. 3 Ibidem, 349-351. 4 Roger Pearson, Voltaire de almachtige. Een leven lang op zoek naar vrijheid (Amsterdam 2006) 74-76. Guest (guest) IP: 170.106.202.126 jrb DAE 2019 binnenwerk.indd 106 22-10-19 09:32 Een talent van wereldformaat: God of ketter 107 de alba amicorum van Feitama en Willem van der Pot. Toen hij in maart 1737 hoorde dat hij niet meer in gevaar was, keerde hij terug naar Emilie.5 Half juni 1740 stuurde hij een door hem bewerkt handschrift van de An­ ti­Machiavel van de kersverse koning Frederik II van Pruisen naar Den Haag om het te laten drukken. Kort daarna bedacht Frederik dat bepaalde passages die hij als kroonprins geschreven had zijn relatie met bevriende mogendheden geen goed zouden doen nu hij koning was. Voltaire reisde naar Den Haag om te voorkomen dat het boek ongewijzigd zou worden uitgegeven. Zijn onderhan- delingen met uitgever Johannes van Duren leverden niets op. De Anti­Machia­ vel verscheen in oktober 1740, een week later gevolgd door een door Voltaire aangepaste versie bij Van Durens concurrent Pierre Paupie. Intussen was Vol- taire een graag geziene gast bij diplomaten en politici en in september had hij in Kleef zijn eerste ontmoeting met Frederik II. Bij wijze van vriendendienst publiceerde de filosoof in Den Haag een anoniem pamflet, dat ook afgedrukt werd in de nieuwsbladen, waarin hij beargumenteerde dat de baronie Herstal eigenlijk aan Pruisen toebehoorde. Frederik stuurde zijn soldaten erop af en de prins-bisschop van Luik had geen andere keus dan over de brug te komen met klinkende munt.6 In 1743 had Voltaire voldoende redenen te geloven dat er in Berlijn meer kansen voor hem lagen dan in Parijs. Ondanks het overweldigende succes van Mérope, had de Académie française hem niet tot lid gekozen. Bovendien mocht La Mort de César niet opgevoerd worden.7 De filosoof was 48 jaar oud en Frede- rik bleef maar aandringen. Voltaires reisroute liep via Den Haag, waar hij aan- kwam op 20 juni. Hij logeerde op de Pruisische ambassade. De Oostenrijkse Successieoorlog, waarbij Frankrijk, Spanje en Pruisen tegen Oostenrijk, En- geland en de Republiek vochten, duurde al drie jaar en Voltaires diplomatieke kennissen vermoedden dat hij ook een missie had namens Frankrijk, want hij deed wel erg zijn best de Haagse politici ervan te overtuigen dat de echte vrien- den van Holland niet de Oostenrijkers maar de Fransen waren. Hierbij kon hij niet heen om Willem van Haren, gedeputeerde namens Friesland, die in zijn gedicht Leonidas effectief gepleit had voor meer steun aan Oostenrijk.8 Voltaire complimenteerde Van Haren met zijn talenten in een 12-regelig ge- dicht, dat al snel werd afgedrukt in kranten en tijdschriften. Op een van de vele vertalingen van het dichtstuk heeft Voltaire schriftelijk in het Nederlands gere- ageerd. Een bijzonder document! Ook voor mijzelf toen ik in het niet onderte- kende briefje het handschrift van Voltaire herkende.9 Omdat de filosoof toch in Den Haag was, nam hij ook contact op met de Waalse predikanten Charles Chais en Armand Boisbeleau de La Chapelle, die bijdragen schreven in toon- 5 Kees van Strien, ‘Voltaire in Leiden’, Leids Jaarboekje, 101 (2009) 91-105. 6 Kees van Strien, ‘Voltaire in Haagse kringen’, Jaarboek Die Haghe (2009) 45-53. 7 Pomeau, Voltaire en son temps, I, 417-423. 8 Kees van Strien, ‘Il n’est rien tel que l’à-propos...’ L’accueil fait en Hollande aux Vers à Guillaume van Haren (1743)’, Cahiers Voltaire 6 (2006) 7-26; John Besseling, ‘Voltaire, Joan Jacob Mauricius en de Surinaamse slavernij’, Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman, 36 (2013) 25. 9 Leeuwarden, Tresoar, 860 Hs., f. 4; zie ook Van Strien, ‘Voltaire in Haagse kringen’, 58-63. Guest (guest) IP: 170.106.202.126 jrb DAE 2019 binnenwerk.indd 107 22-10-19 09:32 108 Kees van Strien aangevende literaire tijdschriften.10 Als auteur moet je journalisten te vriend houden! Of alle personen die Voltaire tussen 1736 en 1743 in de Republiek heeft ontmoet hem meteen herkend hebben op basis van de geflatteerde gravure in Éléments de la philosophie de Newton is onduidelijk, maar voor Voltaire waren het acht drukke jaren. Toen hij na terugkeer uit Berlijn op 2 november 1743 voor- goed uit de Republiek naar zijn Emilie terugkeerde, zou hij de bekende maar apocriefe woorden gesproken hebben: ‘Adieu canards, canaux, canailles’.11 Vol- taires groeiende lezersschare in de Republiek zal zich hierdoor niet geschof- feerd hebben gevoeld, ook omdat de elite zelf wel eens moeite had met het la- gere volk dat zijn plaats niet zou kennen.