Doopsgezinde Bijdragen nieuwe reeks 30 (2004) Doopsgezinde Bijdragen nieuwe reeks nummer 30 Verzameld door de redactiecommissie van de Doopsgezinde Historische Kring W. Bergsma J J. Bosma ( eindred.) D. de Clercq G.A.C. van der Lem B. Rademaker-Helfferich A. Verbeek P. Visser (voorz.) uitgegeven door de Doopsgezinde Historische Kring Singel 452, 1017 AW Amsterdam www.dhk.doopsgezind.nl Doopsgezinde Bijdragen nieuwe reeks nummer 30 Doopsgezinde Historische Kring Amsterdam 2004 Omslagülustratie: Portret op snuifdoos, zeventiende eeuw; naar een eerder vervaardigd portret uit ca. 1550. Vermoedelijk Lelio Socinus, maar mogelijk Faustus Socinus zelf. ( Tate Library, Harris Man­ chester College te Oxford) (Zie voor meer informatie het artikel van Tony André) CJP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK Doopsgezinde Doopsgezinde Bijdragen [verz. door de redactiecommissie van de Doopsgezinde Historische Kring] Nieuwe reeks 1 ( 1975) - ... Amsterdam: Doopsgezinde Historische Kring ISSN 0167-0441 Verschijnt jaarlijks Bijdragen nr. 30 (2004) Met lit. opg. ISBN 90-6550-851-1 Trefw.: doopsgezinden; opstellen/bibliografie © 2005 Doopsgezinde Historische Kring Uitgever: Uitgeverij Verloren, Postbus 1741, 1200 BS Hilversum Eindredactie: J J. Bosma Inhoud R.edactioneel 7 Piet Visser In memoriam professor dr. Sjouke Voolstra (1942-2004) 13 Aart de Groot Fausto Sozzini (15 3 9-1604) 37 Mark H. Aalderink Socinianisme als religi,e van de rede; de Diatriba de 53 socinianismo van de cartesiaanse theoloog Abraham Heidanus Wiebe Bergsma Bogermans voorbeeld? De bekeerde sociniaan Jacobus 72 Lautenbach Peter G. Bietenholz Erasmus en het zeventiende-eeuwse antitrinitarisme; het 103 geval Daniel Zwicker en Daniel de Breen Wiep van Bunge De bibliotheek van Jacob Ostens: spinozana en sociniana 125 Eric H. Cossee Meer verschil dan overeenkomst; remonstrantisme en 141 socinianisme vergeleken door Adriaan van Cattenburgh in zijn Specimen controversiarum inter remonstrantes et Socinum (1728) Joris van Eijnatten Vijf vertogen over ketterij; waarheid, dwaling en de 153 historiografie van het antitrinitarisme, 1650-1800 Aart de Groot Dirk Rafaëlsz Camphuysen en het socinianisme 165 Wimjanse Gereformeerd antisocinianisme 180 Atilla Kis Enkele contacten van Transsylvaanse unitariërs met de 193 zeventiende en achttiende- eeuwse Nederlandse samenleving Marius van Leeuwen Simon Episcopius en het socinianisme 202 Florian Mühlegger De reactie van Hugo Grotius op het socinianisme 210 6 INHOUD Bonny Rademaker- Een verschrikkelijk en gruwelijk kwaad; socinianisme in 237 Helfferich Deventer; een Deventer pamjlettenstrijd van 1669 tot 1671 Piet Visser De haat-liefde relatie tussen doperdom en socinianisme in 249 de doperse historiografie Piet Visser Op zoek naar collegiantische liederen met sociniaanse 265 trekken in Stapels Lusthof der zielen (1681) Sibbe Jan Visser Het heldere licht van de waarheid; de briefwisseling tussen 292 Samuel Nearanus en Martinus Ruarus BIJLAGE Tony André Socinus' portret op een snuifdoos 313 AUTEURS 317 COLOFON 320 Redactioneel Nummer 30 van de Doopsgezinde Bijdragen is een heel bijzonder nummer, want het is in zijn geheel gewijd aan de geschiedenis van het socinianisme in de Nederlan­ den, en in die zin is het dus een speciaal- of themanummer, evenals twee eerdere uitgaven die handelden over 'doopsgezinden en kunst in de zeventiende eeuw' (nr. 17) en 'Menno Simons 500' (nr. 22). Maar voor we op de inhoud van dit nummer ingaan, dienen we eerst stil te staan bij het - geheel onverwachte - tra­ gische overlijden van één van de grondleggers van dit tijdschrift, prof. Dr. Sjouke Voolstra, die nauw betrokken was bij de oprichting van de Bijdragen en die sinds die begintijd (dertigjaar geleden) steeds één van de belangrijkste pijlers vormde van de redactie, en fungeerde als een voortdurende stimulator voor het onder­ zoek naar het doopsgezinde verleden. Niemand had kunnen bevroeden dat het interview met Sjouke Voolstra in ons vorige nummer een soort afscheid met hem zou worden; het was immers slechts bedoeld als blik achter de schermen, als eer­ betoon vanwege zijn emeritaat en als gesprek over de drijfveren voor de ge­ schiedbeoefening van deze gelouterde onderzoeker. De werkelijkheid is soms bi­ zarrer en wranger dan men van tevoren kan bedenken, en het zal iedereen duidelijk zijn dat de redactie van de Bijlagen, de Doopsgezinde Historische Kring (DHK), alle collega's, vrienden, bekenden en geliefden van Sjouke Voolstra het uiterst moeilijk hebben met wat hen plotseling overkwam. Dit nummer opent dan ook met een In memoriam gewijd aan Sjouke Voolstra, geschreven door zijn collega en vriend Piet Visser, die daarin een intrigerend beeld schetst van Sjouke, als uitermate gedreven, veelzijdige maar soms ook complexe persoon. Zoals gezegd staat Faustus Socinus (of Fausto Sozzini) en het socinianisme cen­ traal in dit nummer van de Bijlagen, want de artikelen die wij hier aantreffen vor­ men de neerslag van het socinuscongres dat op 5 en 6 november 2004 in Leiden werd gehouden. Dit drukbezochte congres was een gelegenheidssamenwerking tussen de DHK en het Remonstrants Seminarie, en werd georganiseerd ter gele­ genheid van de vierhonderdste sterfdag van Faustus Socinus (1539-1604) . Soci­ nus, de befaamde of beruchte 'aartsketter', en aanstichter van 'sulcken schrikke­ lijcken ende grouwelijcken quaedt', was - achteraf gezien en gesproken - een intrigerend persoonlijkheid, die opereerde aan de rand van de Reformatie of zelfs aan de rand van het christendom. Zijn van vernieuwing en radicaliteit door- 8 REDACTIONEEL trokken leer was onder andere gestoeld op echt renaissancistisch gedachtegoed en onderzoek (ad fontes), en in haar uitwerking dermate verstrekkend in het toenmalige christelijk Europa, dat zij tot grote beroering leidde - men reageerde soms vol instemming, vaker echter vol afkeer op hem. Socinus' leer gold lange tijd in tal van landen als staatsgevaarlijk (je zou zelfs een parallel kunnen trekken met het 'terroristisch' van dit moment) en veel van het sociniaanse gedachte­ goed, de circuits waarin het circuleerde, de debatten en dergelijke speelden zich dan ook af in het ondergrondse, clandestiene domein: een soortement underg­ round omgeving. In dit nummer wordt ingegaan op tal van facetten van dit un­ derground gebeuren, en het zal niemand verbazen dat de uitkomsten van de ver­ schillende onderzoeken, zowel caleidoscopisch als fragmentarisch zijn. Het gaat immers steeds om brokstukken van wat er - naar alle waarschijnlijkheid - eens ge­ weest is, en wat er soms in feite zelfs niet of nooit had mogen zijn. Aart de Groot opent de reeks artikelen met een beschouwing over het leven en werk van Fausto Sozzini, en schetst diens intrigerende loopbaan van eenvoudig student rechten in Siena tot heresiarch, kettervorst of kettervoorman in centraal Europa. Daarbij wordt ingegaan op het typisch Italiaans renaissancistische milieu waaruit Fausto voortkwam - dat o.a. werd belichaamd door zijn oom Lelio; even­ als Fausto een vooraanstaande, maar ook controversiële exegeet en lekentheo­ loog. Verder komen allerlei latere ontwikkelingen aan de orde: de lotgevallen van de fragiele groep die Sozzini om zich wist te formeren, en allerlei dwarsver­ banden - conflicten soms ook- tussen die groep en andere groepen uit de zoge­ naamde radicale reformatie. Interessant en fascinerend is bovenal hoe het mo­ gelijk was dat een dermate vernieuwend denker steun wist te verwerven bij adellijke groepen, en daardoor relatief ongestoord (hij werd nooit opgepakt, ver­ oordeeld noch verbrand) in een uithoek van het toenmalige Europa zijn gang kon gaan. In veel van de overige artikelen komen de navolgers van Socinus -Poolse broe­ ders, socinianen en vermeende socinianen - aan de orde, en geschetst wordt wat de Nachwuchs was van diens radicale ideeën. Vaak ging het niet zozeer om directe en letterlijke navolgers, maar meer om heimelijke sympathisanten, die zich door­ gaans meer door Socinus' ideeën lieten inspireren dan dat zij deze daadwerkelijk overnamen, en hem in de letter volgden. Soms ook ging het om mensen die slechts als medestanders golden, uit een soort verdachtmaking, of vanwege 'over­ eenkomst in leer'. Er is derhalve sprake van een zeker onderscheid tussen al dege­ nen die op onderdelen dicht bij de ideeën van Socinus in de buurt kwamen, en zij die daarin slechts - om wat voor reden dan ook - geïnteresseerd waren, er mee in verband werden gebracht, en er soms ook daadwerkelijk over discussieerden. Tot de eerste groep zou men iemand als Dirk Rafaëlsz Camphuysen (1586- 1627) kunnen rekenen, maar ookjacob Ostens (ca.1630-1678) en Jacobus Lau- .REDACTIONEEL 9 tenbach (1537 /38-1611) behoorden in zekere zin tot deze categorie van navol­ gers/ sympathisanten. Camphuysen, de befaamde stichtelijke dichter, was in de meest letterlijke zin een 'stiefkind' van het christendom, die feitelijk zijn hele le­ ven zoekende bleef op religieus terrein (evenals tallozen in zijn tijd), en die zich - zoals Aart de Groot aantoont - daadwerkelijk door Socinus heeft laten inspire­ ren in zijn worsteling met zaken als hel en de straf voor de zonde. Camphuysens christendom met humanistische trekken doet op een bepaalde manier heel mo­ dern aan, en moet - gezien de populariteit van deze dichter - ook de tijdgenoot hebben aangesproken. De doopsgezinde arts Jacob Ostens was een geheel ande­ re persoonlijkheid, die ook op een heel andere wijze in het socinianisme geïnte­ resseerd was. Wiep van Bunge schetst Ostens als een lekentheoloog met een in­ drukwekkende collectie sociniaanse en spinozistische boeken;