Aleksander KONIECZNY Pracownia Dendrochronologii i Badań Architektury (Toruń) e-mail: [email protected] Zastosowanie dendrochronologii do datowania zabytków drewnianych w praktyce badawczej Nadbitka z: KONSERWACJA DREWNA ZABYTKOWEGO MIĘDZY TEORIĄ A PRAKTYKĄ Redakcja: Antoni Pelczyk, Andrzej M. Wyrwa Tłumaczenia [m.in.]: Hanna Kossak-Nowocień (H.K.-N.) BIBLIOTEKA STUDIÓW LEDNICKICH, tom XXIII, Seria A, tom 4 ISBN 978-83-61371-27-4 ISSN 1732-5471 ISSN 2083-1285 © Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy DZIEKANOWICE – LEDNICA 2011 llednica_konserwacja_drewna_zabyt1ednica_konserwacja_drewna_zabyt1 1 112-01-20122-01-2012 112:54:132:54:13 Aleksander KONIECZNY Pracownia Dendrochronologii i Badań Architektury (Toruń) e-mail: [email protected] Zastosowanie dendrochronologii do datowania zabytków drewnianych w praktyce badawczej Dendrochronologia jest doskonałą metodą datowania nologia pozwala również na datowanie dzieł architektury drewna, która nieocenione zasługi oddaje szczególnie w od- murowanej (Konieczny, 2005, s. 75-94), poprzez ustale- niesieniu do drewna zabytkowego. Umożliwia bezpośrednie nie dat budowy konstrukcji drewnianych występujących określenie czasu powstania zabytków wykonanych z drew- w obrębie murowanego obiektu, np. więźb dachowych, na, i to zarówno budownictwa drewnianego, jak również konstrukcji dzwonnych w wieżach kościelnych, belkowych drewnianych zabytków ruchomych. Pośrednio dendrochro- stropów w kamienicach, spichlerzach itp. Warunkiem pra- Il. 1. Przykład próbki drewna, pobranej specjalnym wiertłem rurowym. Fot. A. Konieczny PIERŚCIEŃ PODKOROWY widłowego ustalenia faz budowy zabytków architektury = rok ścinki drzewa monumentalnej jest wnikliwa analiza wzajemnych relacji KORA między częściami murowanymi a wbudowanymi w nie kon- strukcjami drewnianymi, oparta na dużym doświadczeniu badawczym. Celem analizy dendrochronologicznej jest przyporząd- kowanie czasu powstania pierścieni przyrostów rocznych badanego drewna latom kalendarzowym. Metoda opiera się na właściwościach biologicznych drewna decydują- cych o tym, że sekwencje szerokości słojów jednocześnie rosnących drzew tego samego gatunku w danym regionie klimatycznym są do siebie podobne. Badania dendrochro- nologiczne zabytkowych konstrukcji polegają na pobraniu próbek drewna, ich specjalnym preparowaniu w celu uczy- telnienia słojów w przekroju poprzecznym, pomiarze sze- DREWNO DREWNO PÓŹNE rokości przyrostów rocznych i synchronizacji tego pomiaru WCZESNE = wyrąb jesienno-zimowy z chronologiami wzorcowymi. Oprócz próbek, do pomiaru może posłużyć zdjęcie cyfrowe badanego elementu, wyko- Il. 2. Końcówka próbki z całkowicie wykształconym pierścieniem nane po dokładnym oczyszczeniu jego powierzchni, jeżeli podkorowym (Waldkante) i korą. Oprac. A. Konieczny dobrze widoczny jest przekrój promieniowy drewna. Bada- 25 Aleksander KONIECZNY Il. 3. Kościół w Miasteczku Śląskim w widoku od pd.-wsch. Fot. A. Konieczny 2010 nia takie prowadzi się bez konieczności pobierania próbek na wiosnę – przed rozpoczęciem okresu wegetacji. Częścio- drewna, np. w wypadku desek. wo wytworzony przyrost podkorowy – w zależności od gru- Dendrochronologia pozwala ustalić rok ścięcia drzew, bości – świadczy o ścince wiosennej bądź letniej (il. 2). z których pozyskano materiał wykorzystany w danym za- Tak więc dendrochronologia daje możliwość nie tylko bytku. Ostatni zewnętrzny pierścień w przekroju poprzecz- precyzyjnego określenia rocznej daty ścinki, ale także usta- nym, zwany pierścieniem podkorowym (w międzynarodo- lenia konkretnej pory roku, w której ta ścinka nastąpiła. wej terminologii często określany jako „Waldkante”), tworzy Zwykle wyrąb drzew prowadzono w okresie jesienno-zimo- się w roku ścinki drzewa (il. 1). Pierścień ten może być wy- wym. Ze ścinek letnich pochodzi przeważnie materiał uzu- kształcony w całości, tzn. składać się z drewna wczesnego pełniający, organizowany już w trakcie prac budowlanych. i późnego – wtedy wyrąb drzewa miał miejsce w okresie Moment ścinki drzewa nie zawsze musi być równoznaczny jesienno-zimowym: pod koniec roku, w którym powsta- z czasem obróbki drewna i jego użyciem. Dawniej uważa- wał pierścień podkorowy lub na początku roku następnego no, że drewno budowlane było dłuższy czas sezonowane Il. 4. Kościół w Miasteczku Śląskim. Nawa, belka tęczowa. Inskrypcja z datą „23.10.1666”. Fot. A. Konieczny 2009 26 Zastosowanie dendrochronologii do datowania zabytków drewnianych w praktyce badawczej Il. 5. Kościół w Miasteczku Śląskim. Nawa, ściana pn. Inskrypcja z datą „1665”. Fot. A. Konieczny 2010 Il. 6. Kościół w Miasteczku Śląskim. Nawa, ściana pn. Inskrypcja z datą „16.09.1666” i „29.07.1667”. Fot. A. Konieczny 2010 Il. 7. Kościół w Miasteczku Śląskim. Nawa, ściana pd. Inskrypcja z nazwiskiem i datą „1666”. Fot. A. Konieczny 2010 Il. 8. Kościół w Miasteczku Śląskim. Nawa, ściana pd. Inskrypcja z nazwiskiem i datą „1666”. Fot. A. Konieczny 2010 27 Aleksander KONIECZNY lub suszone. Jednak wyniki wieloletnich już badań dendro- chronologicznych nie potwierdzają tych przypuszczeń. Dziś wiadomo, że z reguły drewno budowlane wykorzystywano bezpośrednio po ścince. Niewątpliwie sezonowaniu lub su- szeniu poddawano wysokogatunkowe drewno stolarskie, przeznaczone na rzeźby, podobrazia, sprzęty liturgiczne, meble, instrumenty muzyczne, być może też na stolarkę okienną i drzwiową. Natomiast w osłoniętych dachem do- brze przewietrzanych konstrukcjach drewno po wbudowa- niu miało od razu doskonałe warunki do schnięcia. Na pod- stawie wyników badań dendrochronologicznych można stwierdzić, że w niektórych obiektach występuje jednorod- ne drewno, pochodzące z jednego wyrębu, a w innych mate- riał mieszany, pozyskiwany w wielu następujących po sobie kampaniach, w różnych latach i porach roku. W wypadku drewna mieszanego początek prac budowlanych datuje się w oparciu o najmłodszą ze ścinek. Wykorzystanie drew- na z różnych ścinek w jednej konstrukcji było wynikiem sposobu jego pozyskiwania i dystrybucji. Drewno mogło być przez inwestora jakiś czas gromadzone lub kupowane na składzie, na którym znajdował się materiał sprowadza- ny z wielu kompleksów leśnych, ze ścinek w różnym czasie. Ta praktyka sporadycznie stosowana już w średniowieczu upowszechniła się w okresie nowożytnym. Część badaczy architektury do tej pory nie jest prze- konana o całkowitej niezawodności metody dendrochrono- logicznej w datowaniu drewna. Wątpliwości te powinien rozwiać przykład drewnianego kościoła w Miasteczku Śląskim w powiecie tarnogórskim (il. 3). Jest on zabyt- Il. 9. Kościół w Miasteczku Śląskim. Chorągiewka wietrzna z datą kiem nowożytnym o bardzo dobrze udokumentowanej „1669”. Fot. A. Konieczny 2010 1665/66 (d) 1716/17 (d) nowe (współczesne) 1666/67 (d) 1926/27 (d) niedatowane krokwie, zastrzały, miecze stopowe słupy (miecze pionowe) belki, podwaliny, oczepy, rygle, jętki I i II KONDYGNACJA DZWONNICY Il. 10. Kościół w Miasteczku Śląskim. Fazy budowy ustalone na podstawie badań dendrochronologicznych. Oprac. A. Konieczny 28 Zastosowanie dendrochronologii do datowania zabytków drewnianych w praktyce badawczej Il. 11. Kościół w Łaziskach w widoku od pd.-wsch. Fot. P. Jamski 2011 historii budowy. We wnętrzu, na belce tęczowej znajduje z wolno stojącą dzwonnicą był przedmiotem komplekso- się napis „TEN DOM BOŻY WYSTAVIONY IEST” 23 wych badań dendrochronologicznych prowadzonych przez października 1666 roku (il. 4). Ta sama data pojawia się autora w 2010 roku 1). Sprawdźmy zatem, jak się ma da- w XVIII-wiecznych źródłach archiwalnych (Wroński, 1997, towanie dendrochronologiczne tego zabytku do faktów hi- s. 48, 61, przyp. 8-9). Dodatkowo na ścianach wewnątrz storycznych utrwalonych we wspomnianych inskrypcjach kościoła zachowane są dalsze inskrypcje, dokumentują- budowlanych i źródłach archiwalnych. Datowanie pró- ce przebieg budowy (il. 5-6) i daty (1666) z nazwiskami bek drewna pobranych ze ścian prezbiterium, nawy i za- budowniczych (il. 7-8). Jeden napis informuje, że w roku krystii oraz więźb dachowych wykazało, że cały materiał 1665 wykonano fundamenty (il. 5), inny, że podwaliny ko- ścioła założono 16 września 1666 roku, zaś prace ciesiel- skie zakończono w roku 1667 na dzień świętej Marty, czy- 1 Kompleksowe badania dendrochronologiczne zabytkowego ko- ścioła w Miasteczku Śląskim wraz z wolno stojącą wieżą zostały li 29 lipca (il. 6). Poza tym na chorągiewce wietrznej widać przeprowadzone w roku 2010 na zlecenie Parafii Rzymsko-Ka- datę „1669” (il. 9), a dokument w archiwum parafialnym tolickiej pw. Wniebowzięcia NMP. Ekspertyza dendrochro- poświadcza konsekrację kościoła w roku 1670 (Wroński, nologiczna znajduje się w Archiwum Wojewódzkiego Urzędu 1997, s. 49, 61, przyp. 13-14). Drewniany kościół wraz Ochrony Zabytków w Katowicach. 29 Aleksander KONIECZNY Il. 12. Kościół w Łaziskach. Nawa, ściana pd. Inskrypcja z imionami i datą „1579”. Fot. G. Ruszczyk 2008 IV KONDYGNACJA 1467 (d) miecze stopowe 1507 (d) s upy (miecze pionowe) po 1652-1747/48 (d) niedatowane belki, podwaliny, oczepy, rygle, Il. 13. Kościół w Łaziskach. Fazy budowy ustalone na podstawie badań dendrochronologicznych. Oprac. A. Konieczny 30 Zastosowanie dendrochronologii do datowania zabytków drewnianych w praktyce badawczej Il. 14. Kościół w Łaziskach. Data „1736” wycięta na konstrukcji dzwonnej w wieży. Fot. A. Konieczny 2008 Il. 15. Kościół w Łaziskach. Dawna połać zachodnia dachu nawy – szczyt zachodni (osłonięta dobudowaną w 1507 r. wieżą). Oryginalny gont z czasu budowy kościoła w 1467 r. Fot. A. Konieczny 2008 31 Aleksander KONIECZNY Il. 16. Kościół w Poniszowicach z wolno stojącą