M. POPOVI] | S. GABELI] | B. CVETKOVI] | B. POPOVI] CRKVA SVETOG NIKOLE U STANI^EWU CRKVA SVETOG NIKOLE U STANI^EWU ARHEOLO[KI INSTITUT Posebna izdawa, kwiga 44 ARHEOLO[KI INSTITUT Posebna izdawa, 44 MARKO POPOVI] SMILJKA GABELI] BRANISLAV CVETKOVI] BOJAN POPOVI] Belgrade, 2005 CRKVA SVETOG NIKOLE U STANI^EWU The Church of St Nicholas in Stani~enje MARKO POPOVI] SMIQKA GABELI] BRANISLAV CVETKOVI] BOJAN POPOVI] Beograd, 2005. ARHEOLO[KI INSTITUT U BEOGRADU ARCHAEOLOGICAL INSTITUTE – BELGRADE Posebna izdawa, kwiga 44 Monographs, volume 44 Izdava~ Published by ARHEOLO[KI INSTITUT ARCHAEOLOGICAL INSTITUTE Beograd, Knez Mihailova 35 Belgrade, Knez Mihailova 35 Urednik Editor MILOJE VASI] MILOJE VASI] Recenzenti Reviewed by BRANISLAV TODI] BRANISLAV TODI] MILOJE VASI] MILOJE VASI] Planovi i crte`i Plans and drawings DANIJELA TASI] DANIJELA TASI] ZORAN TUCI] ZORAN TUCI] Fotografije Photographs NEBOJ[A BORI] NEBOJ[A BORI] Lektor Lector MIRJANA RADOVANOVI] MIRJANA RADOVANOVI] Prevodilac Translated by MARINA ADAMOVI] MARINA ADAMOVI] Dizajn i tehni~ko ure|ewe Graphic design by DANIJELA PARACKI DANIJELA PARACKI [tampa Printed by PUBLIKUM, Beograd PUBLIKUM, Belgrade Tira` Printed in 1000 primeraka 1000 copies Kwiga je {tampana uz finansijsku pomo}: Ministarstva za nauku i za{titu `ivotne sredine Ministarstva kulture i medija Republike Srbije ISBN 86–80093–50–5 Citadel Group SADR@AJ UVODNO RAZMATRAWE (Marko Popovi}) 7 TRAGOVI U ISTORIJSKIM IZVORIMA (Marko Popovi}) 9 ISTRA@IVAWA CRKVE SVETOG NIKOLE U STANI^EWU (Marko Popovi}) 13 Arheolo{ka iskopavawa 14 Istra`ivawa arhitekture 18 Otkrivawe i istra`ivawe `ivopisa 19 ARHITEKTURA CRKVE I ETAPE GRA\EWA (Marko Popovi}) 21 GROBOVI U CRKVI I NEKROPOLA (Marko Popovi}) 31 Antropolo{ki podaci 32 Na~in sahrawivawa i grobne konstrukcije 32 Grobovi ktitorske vlasteoske porodice 35 Arheolo{ki nalazi – grobni prilozi 37 KATALOG GROBOVA (Marko Popovi}) 45 ZLATOVEZ HAQINE SA IMENOM CARA IVANA ALEKSANDRA (Bojan Popovi}) 57 KTITORSKI PORTRETI (Branislav Cvetkovi}) 79 Ktitori i ktitorski natpis 79 Portreti 84 SLIKARSTVO CRKVE (Smiqka Gabeli}) 113 Naos 117 Oltar 146 Priprata 173 KATALOG FRESKO-NATPISA (Smiqka Gabeli}) 183 CRKVA U STANI^EWU TOKOM TURSKE VLADAVINE (Marko Popovi}) 191 ZAKQU^NA RAZMATRAWA (autori) 197 SUMMARY: The Church of St Nicholas at Stani~enje 203 PRILOG I: ^i{}ewe, konzervacija i restauracija `ivopisa (Zdenka @ivkovi}) 213 PRILOG II: Ikonostas i ikone hrama Svete Petke u Stani~ewu (Miroslav Lazi}) 217 SPISAK SKRA]ENICA 229 7 Uvodno razmatrawe U OKOLINI PIROTA, oko 10 km ka zapadu, pod planinom {kog instituta u Beogradu trajali su, s prekidima, od Belavom, nalazi se stara crkva Sv. Nikole. Podignuta je 1974. do 1979. godine. Arheolo{ka iskopavawa u crkvi, s na izdignutoj zaravni nad obalom Ni{ave, na prilazu dogra|enim aneksima, kao i u delu porte koji crkvu ne- selu Stani~ewu, nedaleko od u{}a Tem{tice. Sada, ali posredno okru`uje, izvedena su u toku prve dve godine i u stole}ima koja prethode na{em vremenu, poznata je pod rukovodstvom Radivoja Qubinkovi}a. Arhitekton- kao hram Svete Petke ~ije su mo{ti nekada po~ivale u sko-konzervatorska istra`ivawa obavio je arh. Alek- bugarskom prestonom gradu Trnovu, a potom u Beogradu i sandar Radovi}, koji je i autor izvedenog projekta pre- u Carigradu. Stara hramovna posveta mirlikijskom ~udo- zentacije spomenika u celini. Na ~i{}ewu fresaka od tvorcu pouzdano je utvr|ena tek pre tri decenije, kada je maltera i kre~nih premaza radio je Petar Balabanovi}, ispod slojeva maltera i kre~a otkriven davno zaboravqen slikar konzervator iz Novog Sada, a prvu dokumentaci- `ivopis.1 ju novootkrivenog `ivopisa izradio je Miodrag An|el- Iako se nalazi nedaleko od glavne komunikacije koja kovi}, iz Zavoda za za{titu spomenika kulture u Ni{u.4 od Ni{a vodi ka Sofiji, stani~ewska crkva je dugo osta- Finalnu konzervaciju i restauraciju `ivopisa izvr{i- la nepoznata nau~noj javnosti. Skromnih dimenzija i la je, 1975–1978. godine, Zdenka @ivkovi}, slikar kon- skrivena poznijim dogradwama, ona nije privla~ila pa- zervator iz Beograda.5 `wu istra`iva~a usmerenih ka izu~avawu zna~ajnijih Nakon zavr{enih terenskih radova o~ekivalo se objav- ostvarewa sredwovekovnog nasle|a. Tek 1966. godine su qivawe izuzetno zna~ajnih otkri}a do kojih se do{lo u pod poznijim naslagama uo~eni fragmenti `ivopisa, stani~ewskoj crkvi Sv. Nikole. Me|utim, nesre}nim sti- koji su ve} tada opredeqeni u rani 14. vek.2 Ubrzo potom, cajem okolnosti, pripremaju}i monografiju o Stani- 1972. godine, u toku radova na istra`ivawu manastir- ~ewu Radivoje Qubinkovi} je preminuo. Gra|u spremanu skog kompleksa u nedalekoj Temskoj, crkvu u Stani~ewu za objavqivawe poku{ala je da sredi i objavi Mirjana obi{ao je Radivoje Qubinkovi}, nau~ni savetnik Arhe- olo{kog instituta u Beogradu. Pored toga {to je dao opis zate~enog stawa, on je tom prilikom ukazao na izuzetan 1 R. Qubinkovi}, Crkva Svetog Nikole u Stani~ewu, Zograf 15 (1984), zna~aj crkve i predlo`io je da se ovom spomeniku posve- 76–82. ti posebna pa`wa.3 Bila je to inicijativa na osnovu ko- 2 R. Nikoli}, M. La|evi}, ^uvawe i odr`avawe zidnih slika, Beograd je su ve} naredne godine zapo~eti prvi neophodni rado- 1968, 24–29. vi na sanirawu o{te}ewa koja su ugro`avala ovo zna~ajno 3 Izve{taj R. Qubinkovi}a sa obilaska terena 1972. godine, u doku- mentaciji Arheolo{kog instituta u Beogradu. zdawe. 4 Miodrag An|elkovi} je nakon ~i{}ewa fresaka snimio komple- Sistematski istra`iva~ki radovi u organizaciji tan raspored `ivopisa u razmeri 1:10. Zavoda za za{titu spomenika kulture u Ni{u i Arheolo- 5 R. Qubinkovi}, nav. delo, 76. 8 CRKVA SVETOG NIKOLE U STANI^EWU Qubinkovi}, ali su je pozne godine u tome spre~ile. Aleksandra – nedavno su objavile Aleksandra Niti} i Ipak, uspela je da priredi za {tampu preliminarno sa- @eqka Temerinski, ali bez uvida u celokupan kontekst op{tewe svoga supruga i objavi ga 1984. godine kao prvo nalaza.9 saznawe o stani~ewskim nalazima.6 Tu je ukazano da je u Svesni ove ~iwenice, posle gotovo tri decenije od za- pitawu mala vlasteoska zadu`bina – porodi~ni grobni vr{etka terenskih radova obavili smo pripreme za celo- hram, sa izuzetno zna~ajnim i zanimqivim `ivopisom. vito objavqivawe rezultata i saznawa do kojih se do{lo Wen nastanak, prema delimi~no sa~uvanom ktitorskom tokom istra`ivawa crkve Svetog Nikole u Stani~ewu. natpisu sa freske iznad zapadnog portala, datovan je u Prikupqena je obimna dokumentacija, koja se ~uva u Za- 1331/32. godinu. Ne{to kasnije, problemima `ivopisa vodu za za{titu spomenika kulture u Ni{u. Deo doku- crkve u Stani~ewu pozabavila se Smiqka Gabeli} is- mentacije sa~uvane u porodi~noj zaostav{tini, sa ispi- pravqaju}i neke zakqu~ke izlo`ene u Qubinkovi}evom sima i dragocenim zapa`awima istra`iva~a, qubazno radu, a posebno one koji su se odnosili na tuma~ewe ime- nam je ustupio Nenad Qubinkovi}, kome dugujemo poseb- na vladara pomenutog u ktitorskom natpisu. Oba ova de- nu zahvalnost. U Narodnom muzeju u Beogradu autorima je la, koja se u izvesnim stavovima me|usobno razlikuju, bilo omogu}eno prou~avawe konzerviranih delova zla- ra|ena su bez celovitog uvida u terensku dokumentaciju toveza odore cara Ivana Aleksandra, kao i fragmenata i, posebno, u arheolo{ke nalaze. Budu}i da se o~ekivalo fresaka otkrivenih tokom sistematskih iskopavawa u objavqivawe monografije, izvesna pitawa nisu razma- priprati crkve. Na`alost, ostali arheolo{ki nalazi trana, {to je imalo uticaja na dono{ewe pojedinih za- iz nekropole, koji su dospeli u Narodni muzej odmah na- kqu~aka koje je ponovo trebalo preispitati. U me|uvre- kon terenskih istra`ivawa, ostali su nam nedostupni. menu, spomeni~ko nasle|e u Stani~ewu, iako nedovoqno Oni su obra|eni na osnovu iscrpnih podataka sa~uvanih obra|eno, postalo je predmet interesovawa i drugih is- u terenskoj dokumentaciji sa arheolo{kih iskopavawa. tra`iva~a. Tako je Stefan Smjadovski, 1994. godine, ob- U ovom kolektivnom delu – monografiji posve}enoj javio iscrpnu tekstolo{ku analizu ktitorskog natpisa crkvi Sv. Nikole u Stani~ewu – izlo`eni su celoviti i drugih tekstova preostalih na `ivopisu.7 Godinu dana rezultati istra`ivawa i zakqu~ci do kojih su autori kasnije stani~ewske freske su ukqu~ene u monografiju do{li. Prezentovawem tog izuzetnog spomenika `elimo Lilijane Mavrodinove o zidnom slikarstvu na podru~ju da se nau~noj javnosti omogu}i ukqu~ivawe u razmatra- sredwovekovne Bugarske.8 Jedan od najzna~ajnijih nalaza wa nekih slo`enih pitawa stani~ewskog kompleksa na iz Stani~ewa – ostatke zlatoveza sa haqine cara Ivana koja smo i mi ovom prilikom poku{ali da odgovorimo. 6 R. Qubinkovi}, nav. delo, 76–82. 7 S. Smÿdovski, Nadpisite kúm stenopisite ot cúrkvata »Sv. Nikola« kraé s. Stani~ene, Ni{ko (1331/1332 g.), Paleobulgarica XVIII (1994), 37–42. 8 L. N. Mavrodinova, Stennata `ivopis v Búlgariÿ do kraÿ na 14. vek, Sofiÿ 1995, 54–55. 9 A. Niti}, @. Temerinski, Ostaci ode`de cara Ivana Aleksandra iz crkve Svetog Nikole kod Stani~ewa, Saop{tewa XXXII–XXXIII (2000–2001), 7–25. 9 Tragovi u istorijskim izvorima O CRKVI SVETOG NIKOLE u Stani~ewu nema pisanih spo- le – skromna vlasteoska zadu`bina okru`ena nekropolom mena u sredwovekovnoj istorijskoj gra|i. U tragawu za – relativno je malih dimenzija, a na zaravni gde je podig- eventualnim izvornim podacima izneta je pretpostavka nuta nema tragova zdawâ koja su mogla pripadati nekom da se ova crkva pod svojom novom hramovnom posvetom Sv. manastirskom kompleksu. To je ~iwenica koja je potvr- Petki Trnovskoj pomiwe u jednom turskom dokumentu iz |ena tokom arheolo{kih istra`ivawa, a o wima }e daqe vremena vladavine sultana Mehmeda III (1595–1603).10 biti vi{e re~i.