Towarzystwo Naukowe Włocławskie Towarzystwo Płockie Naukowe TAK RODZIŁA SIĘ NIEPODLEGŁOŚĆ W 100-lecie powstania wolnej Polski This is how Independence was born In the 100th anniversary of the restoration of the Polish State pod redakcją Zbigniewa Pawła Kruszewskiego i Zdzisława Jana Zasady Płock–Włocławek, listopad 2018 1 Redakcja naukowa: Prof. Zbigniew Paweł Kruszewski, Płock, TNP Dr Zdzisław Jan Zasada, Włocławek, WTN Recenzenci: Ks. prof. dr hab. Michał Marian Grzybowski, Płock (dla TNP) Prof. dr hab. Piotr Matusak, Warszawa (dla WTN) Redakcja techniczna i korekta: Dr Agnieszka Galczak-Froch, Włocławek, WTN Maciej Wróbel, Płock, TNP © Copyright by Towarzystwo Naukowe Płockie, Płock 2018 © Copyright by Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek 2018 PUBLIKACJA WSPÓŁFINANSOWANA PRZEZ GMINĘ MIASTO WŁOCŁAWEK Wydawcy: Towarzystwo Naukowe Płockie, 09-402 Płock, pl. Narutowicza 8, www.tnp.org.pl Włocławskie Towarzystwo Naukowe, 87-800 Włocławek, pl. Wolności 20, www.wtn.pl ISBN 978-83-60348-94-9 (TNP) ISBN 978-83-60150-76-4 (WTN) Na okładce: Orzeł na Pomniku Niepodległości na Placu Rejtana w Kowalu. Wykonany z białego granitu przez rzeźbiarza Tadeusza Biniewicza z Gostynina. Odsłonięty 15 sierpnia 2018 r. Napis na cokole: „Ojczyźnie w setną rocznicę odzyskania niepodległości A.D. 2018” Skład i druk: P.P.-H. „Drukarnia” Sp. z o.o. Sierpc, www.drukarniasierpc.pl 2 Spis treści Przemowa ................................................................................................... 9 Krzysztof Budziński Zarys organizacji i działalności Polskiej Organizacji Wojskowej na obszarze 4. Obwodu Rypin w latach 1916–1918 .............................. 11 Dariusz Chrobak Działania oświatowe i społeczne w procesie odzyskania i utrwalenia niepodległości w okolicach Czernikowa na ziemi dobrzyńskiej ........... 29 Marian Cieślak Dwa wydarzenia – jeden pomnik. Historia projektu Pomnika Poległych Obrońców Wisły 1920 roku we Włocławku .......................................... 49 Agnieszka Galczak-Froch Ruchy migracyjne ludności wiejskiej na Kujawach Wschodnich w przededniu I wojny światowej (1900–1914) ...................................... 67 Grzegorz Gołębiewski Rocznicowe uroczystości państwowe w Gąbinie w latach 1928–1931 ..... 89 Krystyna Grochowska-Iwańska Płocczanki na drogach do Niepodległej ................................................ 121 3 Lech Kościelak System kas chorych w budowie odrodzonej Polski ............................. 141 Anna Nadolska Melpomena w służbie Niepodległej. Polska scena teatralna w Bydgoszczy (1918/1919–1920) ........................................................ 165 Ryszard Parzęcki Z historii poradnictwa zawodowego w Polsce na przełomie XIX/XX wieku ...................................................................................... 185 Paweł Piotrowski Działalność Związku Peowiaków na Mazowszu Płockim i Kujawach w latach 1930–1939 ............................................................................... 199 Anna Prokopiak-Lewandowska Odbudowa samorządu terytorialnego w Kowalu w latach 1918–1939 ... 227 Arkadiusz Rzepkowski Skład narodowościowy II Rzeczypospolitej w świetle pierwszego powszechnego spisu ludności z 1921 roku ........................................... 249 Wojciech Jerzy Skotnicki Harcerze Włocławka w walce o niepodległość (1914‒1920) .............. 265 Michał Sokolnicki Płocka organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej wobec wojny z Rosją Sowiecką w latach 1919–1920 ................................................. 283 Robert Stodolny Ku Polsce samorządowej: Komitet Obywatelski Kujawski oraz miejscowe Komitety Obywatelskie Aleksandrowa Kujawskiego, Ciechocinka i Włocławka ...................................................................... 303 4 Anna Maria Stogowska Organizacja polskiego samorządu miejskiego w Płocku pod kierunkiem doktora Aleksandra Macieszy .................................... 331 Hanna Szczechowicz Administracja i samorząd Kujaw wschodnich oraz w ziemi dobrzyńskiej w 1918 roku ............................................... 357 Jolanta Załęczny Patriotyczny przekaz zawarty w losach uczestników walk o niepodległość 1914–1920 ................................................................... 399 Zdzisław Jan Zasada Czyn niepodległościowy Włocławskiej Ochotniczej Straży Ogniowej i straży powiatu włocławskiego w latach 1914–1920 .......................... 417 Agnieszka Zdrojewska, Marta Walczak Obrońcy Wisły 1920 roku – bohaterem Zespołu Szkół Akademickich we Włocławku ....................................................................................... 441 5 Contents Preface ........................................................................................................ 9 Krzysztof Budziński Outline of the organization and activities of the Polish Military Organization in the area of the 4th Rypin District in the years 1916–1918 ............................................................................................... 11 Dariusz Chrobak Educational and social activities in the process of regaining and consolidating independence in the Czerników area on the Dobrzyń Region ............................................................................ 29 Marian Cieślak Two events – one monument. The history of The Fallen Vistula Defenders Monument from 1920 in Włocławek .................................... 49 Agnieszka Galczak-Froch Migration movements of the rural population in Eastern Kujawa on the eve of World War I (1900–1914) ................................................. 67 Grzegorz Gołębiewski Anniversary state celebrations in Gąbin during 1928–1931 .................. 89 Krystyna Grochowska-Iwańska Women of Płock on the roads to Independence ................................... 121 6 Lech Kościelak The medical insurance system in the construction of a reborn Poland .... 141 Anna Nadolska Melpomene in service of Independence. Polish theatre in Bydgoszcz (1918/1919–1920) .......................................................... 165 Ryszard Parzęcki From the history of career counseling in Poland at the turn of the 19th and 20th centuries ............................................................... 185 Paweł Piotrowski The activity of the Union of Polish Military Organisation's Members in the region of Płock and Kuyavia between 1930 and 1939 ............... 199 Anna Prokopiak-Lewandowska Reconstruction of territorial self-government in Kowal in the years 1918–1939 ............................................................................................. 227 Arkadiusz Rzepkowski National structure in Polish Republic II in the face of The Polish census of 1921 ....................................................................................... 249 Wojciech Jerzy Skotnicki Włocławek Scouts in the fight for independence (1914–1920) ........... 265 Michał Sokolnicki Płock organization Polish Socialist Party during the war with Soviet Russia in 1919–1920 .......................................................... 283 Robert Stodolny Towards a local government in Poland: the Kujawski Citizens' Committee and the local Civic Committees of Aleksandrów Kujawski, Ciechocinek and Włocławek ................................................................. 303 7 Anna Maria Stogowska Polish municipal government in Płock under leadership of doctor Aleksander Maciesza ............................................................. 331 Hanna Szczechowicz Administration and local government of Eastern Kujawa and Dobrzyn Land in 1918 .................................................................... 357 Jolanta Załęczny Patriotic message from insurgents 1914–1920 ..................................... 399 Zdzisław Jan Zasada The independence act of the Włocławek Volunteer Fire Guard and the guard of the Włocławek municipality in 1914–1920 .............. 417 Agnieszka Zdrojewska, Marta Walczak Defenders of the Vistula 1920 – heroes of the Academic School Complex in Włocławek ......................................................................... 441 8 Przedmowa Preface Klęska wszystkich zaborców w I wojnie światowej stworzyła szansę na wskrzeszenie Polski. W dniu 11 listopada 1918 r. Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową i naczelne dowództwo podległych jej wojsk polskich. Tego samego dnia Niemcy podpisały zawieszenie broni kończące I wojnę światową. Po ponad 120 latach Polska odzyskiwała niepodległość. Zaistniała sytuacja między- narodowa była dla Polski wyjątkowo korzystna, ponieważ wszyscy trzej zaborcy przegrali wojnę. Szansy danej przez historię Polacy nie zmarno- wali i aktywnie przystąpili do przejmowania władzy na ziemiach dotych- czas okupowanych przez państwa centralne. Listopad 1918 r. był dopiero początkiem budowy niepodległej Polski i początkiem walki o jej granice. Odrodzone państwo polskie, czyli Druga Rzeczypospolita Polska, istniało tylko 20 lat, ale w tym krótkim czasie pokolenie naszych przodków, przepojone głębokim patriotyzmem, kierujące się silną wolą pracy i poświęcenia dla dobra ojczyzny, zbudowało suwerenne państwo, w którym sprawnie działały administracja, szkolnictwo, kolejnictwo, dynamicznie rozwijała się gospodarka. To krótkie zestawienie faktów z okresu dwudziestolecia między- wojennego przypomina o wielkim znaczeniu, jakim dla Polaków było odzyskanie niepodległości w listopadzie 1918 r. Niepodległość otworzyła bowiem drogę do budowy Drugiej Rzeczypospolitej. Naszym antenatom, którzy o wolną Polskę walczyli, dla niej pracowali z poczuciem odpowiedzialności i patriotyzmu, winni jesteśmy pamięć