de vrije Mes Jaarboek Uitgegeven door het Fries Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde en de Fryske Akademy Zevenenzeventigste deel (1997) Redactie: Ph.H. Breuker, L.G. Jansma, G.Th. Jensma, H. Spanninga Redactieadres: Doelestraat 8 (Fryske Akademy) Leeuwarden CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Vrije De Vrije Fries: jaarboek: zevenenzeventigste deel (1997)/uitg. door het Fries Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde en de Fryske Akademy. - Ljouwert [Leeuwarden]: Fryske Akademy.-III.-(Fryske Akademy; nr. 851) Met lit.opg. ISBN 90-6171-851-1 NUGI 641 FA-nr. 851 Inhoud Personalia medewerkers en redacteuren Artikelen H. de Jong Fersierde slibtegels yn it Haskerkonvint Victoria B. Greep Wytskes in memoriam en de kroniek van haar familie K. van Berkel Het Oldeklooster in de Friese politiek, 1572-1580 Hans van de Venne Nogmaals Vibrandus Dominicus Bornstra (ca. 1530-ca rector te Gouda en professor te Dowaai Feico Hoekstra Wybrand de Geest, schilder van 'Asch en Stof' Onno Hellinga It register fan Feicke Tetmans (± 1537-1601) Tony (A) Feitsma Oardielen oer J.H. Halbertsma as etymolooch Ph.H. Breuker Feitsma fan replyk tsjinne oer Halbertsma Panorama fan Fryslân Geart de Vries Fryske kultuer Tineke Steenmeijer-Wielenga Fryske taal- en letterkunde S. ten Hoeve Monumintesoarch Archeologische kroniek van Friesland over 1996 Jaarverslag van het Fries Genootschap Personalia medewerkers en redacteuren K. van Berkel (1953), is sinds 1988 als hoogleraar in de Geschiedenis na de Middeleeuwen verbon­ den aan de Rijksuniversiteit te Groningen. J.M. Bos (1957), studeerde filosofie en middeleeuwse archeologie aan de Universiteit van Amster­ dam (prom. 1988), universitair docent aan het Archeologisch Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen. Ph.H. Breuker (1939), studearre Nederlânsk en Frysk (prom. 1989), wittenskiplik amtner Fryske Akademy en (bysûnder) heechleraar Fryske taal- en letterkunde oan de Ryksuniversiteit Leiden en de Universiteit fan Amsterdam, publisearre oer literatuer, skiednis en nammekunde. A. Feitsma (1928) is emeritus-heechlearaar Frysk yn Amsterdam, hat yn de léste jierren benammen publisearre oer J.H. Halbertsma as taalkundige. Victoria B. Greep (1941), studeerde kunstgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit van Leiden, specialiseert zich in het 15de en 16^ eeuwse portret in zijn context; houdt lezingen en geeft cursussen kunstgeschiedenis. Onno Hellinga, (1960), studearre skiednis oan 'e Ryksuniversiteit te Grins. Wie yn tsjinst by it Ryksargyf yn Fryslân te Ljouwert en wurket oan in stúdzje oer Hessel Aysma, de léste presidint fan it Hof fan Fryslân. Is no as bûtengewoan lid ferbûn oan 'e fakgroep Letterkunde, Skiednis en Nammekunde fan 'e Fryske Akademy. F. Hoekstra (1967), studeerde kunstgeschiedenis aan de universiteit van Nijmegen. Sinds zijn afstuderen in 1994 is hij actief als free-lance kunsthistoricus en publiceerde onder andere over Rembrandt, Christoffel Bisschop en Pier Pander. 5. ten Hoeve (1945), direkteur Frysk Skipfeartmuseum, publisearre oer lokale skiednis, tsjerkeskiednis, monumintesoarch, tsjerke-ynrjochting en ambachtskeunstners. L.G. Jansma (1943), studearre sosjology oan de Ryksuniversiteit Grins (prom. 1977 yn Rotterdam) teology oan 'e universiteit fan Utert. wittenskiplik direkteur Fryske Akademy, publisearre oer religieuze bewegingen en minderheden. Goffe Jensma (1956), is cultuurhistoricus en publiceerde onder andere over Friese geschiedenis. Hindrik de Jong (1946), wurket sûnt 1968 by de keuringstsjinst fan de Coffee, Treatment & Supply divyzje fan Douwe Egberts op De Jouwer. Is sûnt 1994 foarsitter fan it Argeologysk Wurkferbân fan de Fryske Akademy. Hotso Spanninga (1954), studearre skiednis yn Grins, learaar skiednis en ierdrykskunde yn Dok- kum; publisearre oer sosjale en politike skiednis. Tineke Steenmeijer-Wielenga (1946), studearre Nederlânsk en Frysk, is konservator fan it FLMD, wie resinsint Fryske literatuer by de LC, publisearre in dichtbondel, in roman en literêr-histoaryske skôgings; (mei)besoarchster fan de Samle fersen fan Fedde Schurer, Obe Postma, Piter Jelles Troelstra en Sjoerd Spanninga. Hans van de Venne (1945), studeerde klassieke talen te Nijmegen. Hij bereidt een proefschrift voor over het leven en werk (Terentius Christianus) van de Neolatijnse dramaturg Cornelius Schonaeus (1540-1611). Geart de Vries (1956), studearre skiednis mei byfak Frysk oan de Ryksuniversiteit Grins, en is sûnt 1981 as redakteur yn tsjinst by Omrop Fryslân. 6 Fersierde slibtegels yn it Haskerkonvint H. de Jong Ynlieding Oer it foarkommen fan stiennen flierren yn tsjerken en kleasters is de léste desennia wat langer wat mear bekend wurden.' Fan guon tsjerken binne houten foargongers fêststeld. Fan dizze tsjerkjes meie wy, troch it ûntbrekken fan stiennen, konkludearje, dat it tsjerkfolk guontiden op de keale grûn stienen. Yn dy tsjerken waard foar it bedekken fan de flierren fakentiids Hem of klaai brûkt. Materiaal as platen marmer en laaistien, dêr 't se yn lannen as Frankryk en ltaalje rom oer beskikke koene, wie hjir net foarhannen Yn 'e rin fan de tolfte ieu kamen se der op 'en nij efter, dat fan klaai bakstiennen makke wurde koenen. Dat kaam benammen troch it him yn dizze ieu krêftich oppenearjen fan ferskillende kleasteroarders. It brûken fan bakstiennen naam yn in koart skoft in grutte flecht. Yn 'e oergongsfaze tusken de tsjerken fan hout en dy fan bakstien (alfte en it begjin fan de tolfte ieu), waarden benammen út stiengatten yn it fulkaangebiet fan de Eifel yn Dútslân stiennen weihelle, dy't oer de Ryn en de Isel nei Fryslân transportearre waarden. Dat stiente hiet tefryt, mar stiet te uzes better bekend as dowestien. Ut de Eifel komme ek de bekende mealstiennen. Dy binne lykwols fan basaltlava, in hurder fulkanysk stiente. By argeologysk ûndersyk yn de tsjerken fan Friens en Easterein binne stikken flier fan reade kleastermoppen fûn.2 Hja leine yn it saneamde fiskgraatmotyf. Dy flierren wurde oer it generaal in ûntstean yn de trettjinde ieu taskreaun. It restant fan de oant no ta âldst bekende flier yn Noard-Nederlân is by opgravings op it plak fan de yn 1627 ôfbrutsen St. Walburgtsjerke yn Grins fûn. It giet hjir om griis-grauwe tegels út de earste helte fan de tolfte ieu. It nijsgjirrige is, dat njonken fjouwerkante, der ek rjocht- en trijehoekige tegels leine.3 By de ôfgravings fan kleasterterpen as bygelyks dy fan Foswert by Ferwert en Klaarkamp by Rinsumageast, beide foar 1200 stifte. koe spitigernôch de oanwêzigens fan stiennen flierren net fêststeld wurde. By in eardere restauraasje fan it tsjerkje fan Haskerdiken (gem. Skarsterlân) wie lykwols al ris dowestien fûn, lykas sein, it boumateriaal fan benammen de alfte en tolfte ieu. Doe't op 6 desimber 1994 de restauraasje fan de binnenkant fan de tsjerke in ferfolch krige mei it weiheljen fan in tsjokke laach púngrûn, stie in tal leden fan it Argeologysk Wurkferbân fan de Fryske Akademy klear mei de opdracht om yn it foarste plak nei dowestien út te sjen, en dêrneist nei diggels fan kûgelpotten, Pingsdorf en Paffrath. ierdewurk. Uteinlik binne der yndie 25 stikken dowestien fûn. It grutste stik hie in lingte fan 21½ sm. De tsjokte fan dat stik en fan guon oare stikken is 8 oant 9 sm.4 Inkelde hawwe kapspoaren (fan in beitel?). It is bekend dat by de yntroduksje fan bakstien it net ûngebrûklik wie om dowestien fyn te klopjen om it sa as in speesjekomponint te brûken. It trochsykjen fan de likernôch 40 sm. dikke laach grûn dy't út de tsjerke weigroeven waard, hat mei-inoar mear as fjouwer moanne duorre. Dat dat salang duorre, hat mei de dowestien net it measte te krijen, mar alles mei de ûntdekking, dat yn de Midsieuwen yn 'e kleasterkapel in flier fan mozayktegels lein hat. De ynteresse foar stikken do.westien waard op de earste dei dan ek al rillegau ferpleatst nei dy fan de kleurige mozayktegeltsjes. De Vrije Fries, LXXVII(1997) 7-36 1 It Haskerkonvint It tsjerkje fan Haskerdiken stiet mei inkele huzen en in pear pleatsen wat apart tusken de snelwei A32 en de spoardyk Swol-Ljouwert. De spoardyk leit op syn bar tusken in pear farwetters. Dy ferbinings rinne fan it súdeasten nei it noardwesten troch it lânskip. It tsjerkje en it tsjerkhôf lizze op in ferheging. Ut ferskate boarnen docht bliken, dat de omtrek fan dy ferheging yn it ferline in stik grutter west hat. Sa meldt yn 1857 skoalmaster Brons oan it Fries Genootschap, dat by it ôfgraven fan de terp in soad minskebonken fûn binne.5 Yn 1934 lit de pake fan tsjerkfâd Sies Mulder de oerbleaune stikken fan de kleasterterp oan de súd- en westkant fan de tsjerke fierder ôfgrave. Hy wist wêr't er mei dwaande wie; sadwaande waard yn Ljouwert om argeologyske stipe frege. Spitigernôch kaam dy net. Dêrom hat er sels mar in tekening makke fan de fûneminten en oare saken dy't foar it ljocht kamen en opromme waarden. Hûnderten kleastermoppen binne doe nei Ferwert oerbrocht foar de restauraasje fan de toer fan de herfoarme tsjerke. In útsûnderlike fynst wie in geef bewarre, grutte midsieuske brûnzen kaai dy't troch boargemaster Vegelin van Claerbergen meinommen waard en letter yn besit kaam fan de famylje De Jong, oant 1978 eigners fan de firma Douwe Egberts. Yn desimber 1995 is dat moaie oan tinken oan it kleaster Haskerkonvint oan de tsjerkfâdij werom jûn. It hjoeddeistige tsjerkje stiet dus op it restearjende stik fan de ferheging, dêr't liker- nôch 350 jier lang it kleasterkompleks op stien hat. Neffens de tinkstien boppe de tagongsdoar is it tsjerkje yn 1818 boud. De opdrachtjouwer wie Domeinen. Yn 1823 waard it eigendom fan de Herfoarme Gemeente Haskerdiken en Nijehaske, dy 't yn 1746 gearfoege binne. By de bou yn 1818 wie it lizzen fan in fûnemint net nedich. Der waard gebrûk makke fan de kleastermopfundearring fan de it jier dêrfoar ôfbrutsen kleasterkapel. It toponym 'De Kapelle' wurdt yn 'e folksmûle noch altyd brûkt. Fan de oare kleastergebouwen is neat oerbleaun. Yn 1579, by it begjin fan de Reformaasje, waard it kleaster en har besittings oan de Steaten fan Fryslân oerdroegen. Blykber binne net lang dêrnei de measte gebouwen ôfbrutsen, en preke yn de âlde kapelle de earste dûmny, Nicolaas Gualtheri.6 Oer it algemien wurdt as jier fan stifting fan it kleaster ien fan de jierren nei de dea fan de kluzener Dodo (yn 1231) oannommen.